სარწმუნოებრივი მდგომარეობა თუშეთში XIX ს-ის დასაწყისში

| ნაწილი

თუშეთი საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეა. იგი მდებარეობს კავკასიონის მთავარი ქედის გადაღმა, მის ჩრდილოეთ კალთაზე. აღმოსავლეთით თუშეთს საზღვრავს დაღესტანი, დასავლეთით  ფშავი და ხევსურეთი, ჩრდილოეთით -– ჩეჩნეთი, სამხრეთით -– კახეთი.

ვახუშტი ბაგრატიონის მიხედვით: „თუშეთს უკავია ორი ხევი -– გომეწრისა და პირიქითისა. გომეწრის ხევი აერთიანებს წოვათის და გომეწრის თემებს, ხოლო პირიქითისა – პირიქით და ჩაღმა თემებს“. დღევანდელი ადმინისტრაციული დაყოფით თუშეთის მთელი ტერიტორია კახეთის მხარის ახმეტის მუნიციპალიტეტში შედის და 10 სოფელს მოიცავს, სადაც მუდმივი მოსახლეობა შემორჩა. თუშეთის ცენტრად ითვლება სოფელი ომალო.

თუშებს ზოგჯერ მთათუშეთსაც უწოდებენ, რადგან თუშები ბარშიც სახლობენ, კერძოდ, ახმეტისა და თელავის რაიონებში. მაგრამ „ბარის თუშეთი“ სინამდვილეში კახეთია, ამიტომ ტერმინი „მთათუშეთი“ არც ისტორიულადაა გამართლებული და ვერც თანამედროვე ვითარებას ასახავს. თავადი იოანე შერმაზანის ძე აფხაზი კახეთში, სოფელ კარდენახში დამკვიდრებულ აფხაზეთის მთავართა -- შერვაშიძეთა საგვარეულოს ეკუთვნოდა. ისტორიკოს პლ. იოსელიანის სიტყვით, იგი მეფე გიორგი XIIს ჰყავდა მიღებული და ხშირად, როგორც კარგ დეკლამატორს, ლექსებს ათქმევინებდა ხოლმე. თავადმა იოანემ, 1803 წლის 9 მარტს, ბელაქანში, გენერალ გულიაკოვის რაზმში ლეკებთან ბრძოლისას, თავი განსაკუთრებულად ისახელა. 1812 წელს კახეთის აჯანყების  დროს იგი ვერ მიიმხრეს, ამიტომ აჯანყებულებმა სახლ-კარი გადაუწვეს და აუწიოკეს, ვენახები გადაუკაფეს და საქონელიც წაუსხეს. იოანე აფხაზი რუსის ჯართან დარჩა და ძალიან უწყობდა ხელს აჯანყების ჩაქრობას. ნიშნად მადლობისა, მეფის მთავრობამ მას პირდაპირ კაპიტნობა უძობა, ხოლო მის ორ მოსწრებულ ვაჟს -–– დავითსა და შერმაზანს “- პრაპორშიკობა. შვიდი წელი იოანე აფხაზი თუშ-ფშავ-ხევსურეთის მოურავი იყო, შემდეგი ექვსი წელი კი სიღნაღის მაზრის თავადაზნაურთა წინამძლოლად ითვლებოდა. 1826 წლის 7 მარტს იოანე აფხაზს, თავის სამი შვილთან ერთად (მესამე ვაჟი იყო დიმიტრი), თავადის წოდება დაუმტკიცეს, 1832 წელს კი მაიორობა ებოძა. გარდაიცვალა 1847 წლის 16 ივლისს. იოანე აფხაზის მამას –– შერმაზან აფხაზს -–– ბრალად ედებოდა ლევან ბატონიშვილის მოწამვლა (პუპლია (ალექსანდრე) ორბელიანი -–– „წერილები და მასალები საქართველოს ისტორიისათვის“. წ. I, 1914წ. გვ. 19). საისტორიო მოამბე, 1925წ. I, გვ. 251-255. შერმაზან აფხაზი მოუკლავთ 1782 წლის 22 ივნისს. იოანე აფხაზის ნაქონი „ქილილა და დამანა“ გადაწერილი 1810 წელს, წილად ერგო მის ვაჟს დიმიტრის 1848 წელს. შემდეგ იგი ილია ჭავჭავაძემ შესწირა წერა-კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოებას. იოანეს უფროს ვაჟ შერმაზანს ცოლად ჰყავდა ერეკლე მეფის ასულის -– ანასტასიასა და რევაზ ერისთავის ქალი თამარი. შერმაზანი გარდაიცვალა 1830 წლის 18 დეკემბერს. დარჩა ორი ვაჟი: ალექსანდრე და ნიკოლოზი. ნიკოლოზ შერმაზანის ძე აფხაზს ცოლად ჰყავდა

ილია ჭავჭავაძის და -– ნინო. მათი ვაჟი იყო საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის (1918-1921) გამოჩენილი სამხედრო მოღვაწე, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ერთ-ერთი ფუძემდებელი, ეროვნულ- განმათავისუფლებელი მოძრაობის (1921-1924) აქტიური ლიდერი, არტილერიის გენერალ-მაიორი კოტე (კონსტანტინე) აფხაზი (1867-1923), რომელიც კომუნისტებმა 1923 წლის 20 მაისს, ვაკის პარკის ტერიტორიაზე, სამხედრო ცენტრის სხვა 14 წევრთან ერთად დახვრიტეს. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, იოანე აფხაზი შვიდი წლის განმავლობაში თუშ-ფშავ-ხევსურეთის მხარეს მოურავობდა და ამ კუთხეებზე ზედამხედველობა მას ევალებოდა. ის ასევე იყო მეურვე იქ არსებული ეკლე- სიებისა და სასულიერო პირებისა. საქართველოს მაშინდელ ეგზარქოს თეოფილაქტესა (რუსანოვი) და იოანეს შორის არსებული მიწერ-მოწერა შემორჩენი-

8-1  საპატრიარქოს უწყებანი N8 27თებერვალი-5მარტი 2014წ გვ.18

სარწმუნოებრივი მდგომარეობა თუშეთში XIX ს-ის დასაწყისში (გაგრძელება)

ლია და საქართველოს სახელმწიფო ცენტრალურ საისტორიო არქივში ინახება. ეს წერილები წარმოადგენს ისტორიული სახის დოკუმენტებს, რომლებშიც კარგად არის აღწერილი თუში ხალხის მაშინდელი ყოფა-ცხოვრება და XIX ს-ის დასაწყისში არსებული სარწმუნოებრივი მდგომარეობა საქართველოს ამ უძველეს კუთხეში. საბუთი იწყება ეგზარქოსის წერილით, რომელსაც აწერია – „საიდუმლოდ“. „მოწყალეო ხელმწიფეო, ჩემო თავადო, იოანე შერმაზანის ძევ! თუშთა შორის, რომელნიცა ჰრწმუნებულ არიან მმართვისადმი თქვენისა, კვალადცა მრავალნი არიან მოუნათლავნი. არა მიიღებთა თვის ზედა ღვთისადმი სათნოსა შრომასა მიცემად მათდა რჩევისა, რათა შეიქმნენ ქრისტიანედ მაგალითისაებრ სხუათა თანამენათესავეთა მათთა. უკეთუ თანახმა იქმნეთ წინადადებისა ამას ზედა, და სასოებთ მას შინა წარმატებასა, მაშინ მორჩილად გთხოვთ, მომწეროთ მე, თუ რომელსა მლდელთა გარნა შერაცხთ თქვენ შემძლებელ მოქცევასა და შეერთებისადმი აღნიშნულთა კერაში მსახურთა წმიდისადმი ეკლესიისა. ჯეროვანითა თქვენდამი პატივისცემითა მაქუს პატივი ყოფად მარადის. 7 სექტემბერი, 1818 წელი. დაახლოებით ორ თვეში იოანე აფხაზი საპასუხო წერილს უგზავნის ეგზარქოსს. · „თქვენო მაღალყოვლადსამღვდელოებავ, უმოწყალესო მწყემსმთავარო! უპატივცემულესსა წერილსა თქვენსა მაღალყოვლადსამღვდელოებისა 7 რიცხვითგან სექტემბრისა, N567, ჩემდამი წარმოგზავნილსა, პატივით განვუცხადებ შემდგომსა გარემოებითსა ცნობასა თუშთათვის მმართველობისადმი ჩემისა ჰრწმუნებულთა. 1) ერი ესე ადრითგან აღიარებს მართლმადიდებელსა ქრისტეანებრივსა სარწმუნოებასა, რომელიცა დროის გარემოებათა გამო ჰქონიათ მათ ოდესმე მტკიცედ დაცვულ და ოდესმე თუმცა მოუძლურებულა, ოდესცა განძლიერებულა საქართველოს შინა ურწმუნონი მტერნი, გარნა არა ოდესმე ყოფილა მათგან დატევებული; 2) თვით ამა მიზეზისაგან თუშთ ერი, სხუათა ყოველთა ერთა შორის კავკასიის მთათა შინა მცხოვრები, ძველთაგან განსხვავებული ქრისტეანებრის სარწმუნოებითა, ყოფილა ნიადაგ ყოველთა ზედა უმეტესად პატივცემული განსვენებულთა საქართველოს მეფეთაგან და განმხნობისათვის მათისა მართლმამდიდებელსა სარწმუნოებასა ზედა აქუნდათ მიცემული მათ პირველობანი და უპირატესობანი, რომელნიცა დღესაც ჰქონან მათ; 3) თუშთ ერ გაყოფილ არს ოთხ გვარად: 1) წოვა თუშნი, 2) გომეწარნი, 3) ჩაღმა თუშნი, 4) პირიქითელნი თუშნი. ამათგანნი პირველნი ყოველნივე საზოგადოდ მთაბარობენ, ჰყავთ საქონელი და სხუათა სამთაგანსა რომელიმე ნაწილსა ჰყავს საქონელი და არის ეგრეთვე მთაბარად მცხოვრები ერი; 4) თუმცა ნამდვილი რიცხვი აწინდელთა კომლთა თვითოეულისა გვარისათა არ მახსომს, მაგრამ მაგალითად რომ ვჰსთქვა, წოვა თუშნი იქნებიან 260 კომლი, გომეწარნი იქნებიან 210, ჩაღმანი იქნებიან 170, პირიქითელნი იქნებიან 180;   5) წოვა თუშნი ცხოვრებენ ხუთსა სოფელსა შინა, რომელთაგან ოთხნი ერთი მეორეზედ მახლობელად არიან და თითქმის გაუყოფელნი არიან, იმათში არის ორი ეკლესია, ერთი ყოვლადწმიდის ღვთისმშობლისა და მეორე წმიდის გიორგისა და მეხუთე სოფელი გამოყოფილ არს ოთხ ვერსზედ და ამისთანავე, სიშორეზედ არს გომეწართ სოფელთაგან, რომელნიც ერთი მეორეზედ შორს არ არის და დგანან თუშეთის მდინარის ალაზანს გაღმა და გამოღმა, რომელიც მიდის დაღესტანში, იმას იქით არის ჩაღმის სოფლები; და პირიქითელნი ცხოვრობენ მთაში იმ მთის პირდაპირ, სადაც დგანან წოვა თუშნი; 6) წოვა თუშთ საკუთარი ენა აქუსთ, რომელსაც ხმარობენ რომელნიმე პირიქითელნიცა, მაგრამ ყოველთავე მათ ქართული ენა იციან და სხვანი კი მხოლოდ ქართულის ენით ლაპარაკობენ; 7) ჩაღმელთ მხოლოდ ერთი ეკლესია აქვსთ ქვითკირისა, 1814 წელს აღშენებული, წმიდის გიორგის სახელზედ, იქაური მღვდლის გიორგი ხევსურიძისაგან (აქ იოანე აფხაზს გვარი შეცდომით უწერია, მისი გვარი იყო ხვედაგურიძე -– გ. მ), რომელიც თვით არის თემის გვარისა და ვგონებ ნაკურთხი იყოს ის ალავერდელ ყოფილის მიტროპოლიტის, იოანეს კურთხევით; 8) წოვა თუშთ ჰყავსთ ორი მღვდელი -–– ქრისტესია ბანტურიშვილი (ბახტურიძე -– გ. მ.) და იაკობ წიბალაშვილი (ზამთარაული გ. მ.); პირველი იმათგანი არის თუშის გვარისა და უკანასკნელი -- თელავის უეზდის სოფელ იყალთოსი, რომელთანაც იმერლის გვარის დიაკვანი ლაზარე (ეს დიაკვანი შემდგომში შუამთის მონასტერში მივიდა და ლავრენტის სახელით ბერად აღიკვეცა, აკურთხეს მღვდლად, გვარად იყო შიოშვილი. გარდაიცვალა 1849წ. -– გ. მ.) იმყოფება; 9) თუშთაგანნი, რომელნიც მთაბარობენ ზამთარში, ცხოვრებენ თელავის უეზდის სოფელ ალვანში, სადაც სამი ეკლესია არის ქვიტკირისა, ერთი სასაფლაოსი, წმიდის სამების ეკლესია, მეორე წმიდის გიორგისა და მესამე უკურთხებელად არის დატევებული, რადგან მღვდელი არა ჰყავს; 100 როდესაც თუშნი, რომელნიც მთაბრობენ ზაფხულს მთაში და ზამთარსვე სოფელ ალვანში, ის ხსენებულნი მღვდელნიც მათთან მთაბრობენ და ხსენებულს ეკლესიებშიაც მღვდლობენ;

8-2  საპატრიარქოს უწყებანი N8 27თებერვალი-5მარტი 2014წ გვ.19

სარწმუნოებრივი მდგომარეობა თუშეთში XIX ს-ის დასაწყისში (გაგრძელება)

11) ალვანის სოფლიდან წოვა თუშებამდის არის გზა ოთხის დღის სავალი და ჩაღმამდის -- სამის დღის სავალი; 12) ყოველთ თუშთაგან წოვანი უფრო მტკიცედ სდგანან ქრისტეანებრსა სარწმუნოებაზედ, იმის გარდა, რომელ იმათში რომელნიმე დაუტევებენ სჯულიერთა ცოლთა თვისთა და თავიანთის ნებით სხვათ მიიყვანენ, და არ იმარხვენ დიდმარხვისა და აგვისტოში -– მიცვალების მარხვის მეტს და სხვანი კი რადგან მღვდლები და საყდრები არა აქუსთ მათ, უფრო სუსტად არიან, ასე რომ, არ ინახვენ განწესებულს მარხვებს, დიდს მარხვის გარდა, ჰყავსთ ორ-ორი ცოლი, რომელთაც თავიანთის ნებით გაუშვებენ და ჯვარდაუწერელად სხვათ შეიყვანენ. იმათ რომელიმე სხვა ამაოდ სარწმუნოებაცა აქვსთ, სახელდობრ: მომაკვდავს კაცს სახლში არ აჩერებენ და გაიტანენ გარეთ, რომ მან სახლის ჭერქვეშ სული არ დალიოს. დედაკაცს, მუცელქმნილს, დაწოლის დროს გაიყვანენ საკუთარს მოშორებულს სახლში, სადაც იქ ის მარტო შობს შვილს, და რამდენსამე · კვირას თითქმის იმის სახლეუ- · ლებასთანაც მისვლა-მოსვლა არა აქუსთ, საზოგადოდ, დედაკაცებს არ მიუშვებენ არც ეკლე- სიებში და არც სალოცველს ადგილებში, წოვა თუშთ გარდა. ჩაღმელნი საყოველთაოდ არც ღორისასა და არც ქათმის ხორცს ჭამენ; 13) ამისთანას ამაოდ რწმუნებისა, როგორც ჰსჩანს, ის არის მიზეზი, რომე ჩაღმელნი ცხოვრებენ დიდოების მეზობლად, რომელნიც არიან მაჰმედიანის სჯულისანი და პირიქითელნი -– ქისტთ მეზობლად, რომელნიც კერპთ მსახურნი არიან; 14) ყოველს თუშებში მგონია არავინ იყოს მოუნათლავი და თუ არის ვინმე, ისინი არიან პირიქითელებში ქისტეთიდან გამოსულნი; 15) ჩემის ჰაზრით, თუშთ ერის ქრისტიანებრის სარწმუნოებაზედ უმეტეს დამტკიცებისათვის საჭირო არის, რომ ეკლესიები აღშენდეს და განწესდნენ მღვდლები პირველი წოვა თუშებში, გარდა ზემო თქმულთა ორთა, სასაფლაოსა საყდრისა მთაში, რომლისაც ქვითკირითა თვით მათ ჰსურთ აღშენება; მეორე გომეწარში, ჯვარბოსელის სოფელს მახლობელად, იმათის სალოცველს ადგილზედ, რომელსაც ხითანას უძახიან, რომელიცა საკმაო ექმნება გომეწრის ნახევარს ხალხს და ნახევრისათვის საჭირო არის, რომ აღშენდეს მესამე ეკლესია, სოფელ ილიურთას, იმათს სალოცველს ადგილზედ, წმიდის სამების სახელზედ, რადგან ამ დღესასწაულს ისინი იქ დღესასწაულობენ; მეოთხე უნდა აღშენდეს გომეწრელებში, სოფელ ომალოს, იმათს სალოცველს ადგილში, წმიდის მთავარანგელოსის მიხაილის სახელზედ ან განახლდეს წმიდის ღვთისმშობლის ეკლესია სოფელ შინიკოს (იგულისხმება სოფელი შენაქო -– გ. მ.), მეფის ირაკლისაგან აღშენებული, რადგან ზემოხსენებული წმიდის გიორგის ეკლესია სოფლების სიშორისა გამო ასე არ კმარა, რომე ისინი უფრო ზამთარში დიდის თოვლის გამო ერთმანეთში მისვლა-მოსვლას გასწვეტენ; მეხუთე უნდა აღშენდეს პირიქითელებში, მათის სალოცველის ადგილზედ, სახელსა ზედა წმიდის გიორგისასა და ესენი მათთვის საკმაო იქმნებიან. ყოველთავე ზემოხსენებულთა წინათ დანიშნულთ ეკლესიათ აღშენებას თუშნი თავს იდებენ, თუ მათთან მყოფთ მღვდელთ ხაზინიდან ექმნებათ გამოსაზრდელი და ეკლესიებს მიეცემათ ხატები და საჭირო სამკაული. გარემოებათა ამათ თქვენის მაღალყოვლადსამღვდელოების კეთილ განხილვას მივანდობ და საჭიროდ ვრაცხ მას ეს დავსძინო, რომ მე დღეს არავინ მეგულვის იმისთანა მღვდელნი, რომელთაც განწესება წინათ დანიშნულს ეკლესიებში შესაძლებელ იყოს და თუ მიბრძანებთ, ვეცდები, რომ მღვდელნი მოვსძებნო შტატგარეთ დაშთომილთა მღვდელთაგან და ეს უთუოდ მოვახსენო თქვენს მაღალაყოვლადსამღვდელოებას. ამასთანავე, თუშთ უმეტესად დასაყვავებელად გავბედავ და გამოვსთხოვ თქვენს მაღალყოვლადსამღვდელოებას ორის თუშების მღვდლისათვის ბრონზის ჯვარებს ჯილდოდ, მღვდელთა ამათ ეწოდება -–- ქრისტესია ბახტურიშვილი და გიორგი ხვედურიძე (ბახტურიძე და ხვედეგურიძე -– გ. მ.), რომელნიცა 1812 წლამდე მღვდლად ნაკურთხი არიან და სამართალს ქვეშე არა ყოფილან. დასასრულ, თქვენს მაღალყოვლადსამღვდელოებას გამოვუცხადებ ჩემს უგულსმოდგინეს წადილს, რათა ყოვლის ჩემის ძალით შემწეობა აღმოვაჩინო ამა კეთილსა საქმესა შინა და უმგრძნობელესად გმადლობთ იმ მზრუნველობისათვის, რომელიცა თქვენ მიგილიათ ჩემდა რწმუნებულის თუშეთის ხალხისათვის და მთხოველი თქვენის მაღალყოვლადსამღვდელოებისაგან მწყემსმთავრულისა კურთხევისა უღრმესითა მაღალპატივისცემითა და სრულითა სიმდაბლით მაქვს პატივი დაშთომად მარადის“. თქვენის მაღალყოვლადსამღვდელოების უმორჩილესი მოსამსახურე, თუშეთის მოურავი, კაპიტანი იოანე აფხაზი, ნოემბრის 28 დღესა, 1818 წელი, ქ. თბილისი.

9 საპატრიარქოს უწყებანი N9 6-12მარტი 2014წ გვ.18

სარწმუნოებრივი მდგომარეობა თუშეთში XIX ს-ის დასაწყისში (გაგრძელება)

II ნაწილი

„მოწყალეო ხელმწიფევ, ჩემო თავადო იოანე შერმაზანის ძევ! მწადს რა პირისპირ ცნობაი მლუდელთა თქვენდამი რწმუნებულისა თუშეთის ერისა და მათგანცა ცნობა ჩემი. მორჩილად ვსთხოვ თქვენს ბრწყინვალებას, ყოველნივე იგინი დაუყოვნებლივ წარმოგზავნოთ ჩემდამო და მათ მიერვე წერილით მაუწყოთ მე -- რაოდენი კომლნი არიან თუშთ ერნი, რაოდენი ეკლესიანი ჰქონან მათ და ეკლესიანი იგი მათნი, რომელთა წმიდათა სახელთა ზედა არიან აღშენებულნი. მომლოდინე ამას ზედა პასუხისა თქვენისა ჯეროვანითა, თქვენდამო პატივისცემით მარადის ვეგები“. მოწყალეო ხელმწიფეო ჩემო, თქუენის ბრწყინვალების უგულსმოდგინესი მოსამსახურე და ღვთისადმი მლოცველი. 1819 წლის 3 სექტემბერი. 1819 წლის ოქტომბრის 3-სა დღესა მლუდელთა თუშთ ერისათა გიორგი ხვედაგურიძემ, ქრისტესია ბახტურიძემ და იაკობ ზამთარაულმა გამოცხადებულთა კანცელარიასა შინა მათის მაღალყოვლადუსამღვდელოესობის საქართველოს ექსარხოსის და კავალერისასა აჩუენეს შემდგომი: სრულიად მთის თუშეთის ერი განიყოფების ოთხ გვარზედ: ა) წოვა თუშნი; ბ) გომეწრელნი; გ) ჩაღმა თუშნი და დ) პირიქითნი. ამათგანნი: ა) წოვა თუშნი შეადგენენ ოთხთა სოფელთა, სახელდობრ: ინდურთას, საღირთას, ეთერთას და წაროს, რომელთაგანიცა ერთი მეორეზედ მდგომარეობს არა შორსა ადგილსა. ამა სოფლებთა შინა იმყოფებიან ორას ორმოცდარვა კომლამდე მცხოვრებნი, რომელთაც თუმცა აქუსთ საკუთარი ენა, მაგრამ იციან ქართული ენაცა და არა ყოველთა; მაშასადამე, საჭირო არის მათთვის მღუდელი, რომელმანცა იცის მათს ენაზედ ლაპარაკი. იგინი ყოველნივე არიან მთამბარობელნი და ჰსცხორებენ მთათა შინა ზაფხულით, ხოლო ზამთრით სოფელსა შინა თელავის უეზდისასა ალვანს, საზოგადოდ, ყოვლისავე თუშთ ერისადმი კუთვნილსა. ერსა ამას მთათა შინა აქუს ორი ქვითკირის ეკლესია, რომელთაგანიცა ერთი არის წმიდის სამებისა და მეორე ღვთისმშობლის შობისა, ხოლო მესამე სასაფლაოდ ახლად შენდების და ხსენებულსა სოფელსა შინა ალვანს, რომელიცა არს თელავის უეზდსა შინა აქუსთ საზოგადოდ სამთა ზემორე აღნიშნულთა გვართა ხალხთა ოთხი ქვითკირის ეკლესია, წმიდის სამების, ამაღლების, იოანე ნათლისმცემლის შობისა და წმიდის გიორგისა. ამა ექვსთა ეკლესიათაგან, რომელთაცა შინა დროებით იქმნებიან წირვალოცვა ნაკლებობისა გამო სამღუდელო მსახურთასა,ორთა აქუსთ ნაწილი სამკაულისა, ხოლო სხვათა ნივთთა. ესე იგი შესამოსელთა და წიგნთა ხმარობენ მღუდელნი თვისთა. ბ) გომეწრელნი თუშნი მდგომარეობენ თვრამეტ სოფლად: დადიკურთი, ვერხოვანი, ჯვარბოსელი ,ალის გორა, ვეძისხევი, ციხე, ვაკისმირი, ბიქურთი, ილიურთა, ბეგელთა, ღუდამთა, ბუკურთა, ვესტმთა, დოჭუ, საჩიღოლო, გოგრულთი, ვესტმო და ბოჭორმა. რიცხვი მცხოვრებთა ამა სოფლებისათა განვრცდების ორას კომლამდე, რომელნიცა არა გარდავ–- ლენ ერთის ადგილიდგან მეორესა ადგილსა და სამარადისო ცხოვრება აქუსთ მთათა შინა, გარდა რომელთამე, რომელნიცა გარდადიან მუნითგან კახეთში ერთბამად წოვა თუშთთანა საკუთართა თვისთა საჭიროებათგამო. ერსა ამას აქუსთ აწინდელსა საცხოვრებელსა ადგილსა შინა თვისსა ერთი მხოლოდ ქვითკირის წმიდის გიორგის ეკლესია, აღშენებული საკუთარითა ხარჯითა მუნებურის მლუდლის გიორგი ხვედეგურიძისათა, რომელიცა ვითარცა საჭიროსა სამკაულსა, ეგრეთუე შესამოსელთაცა წიგნებითურთ ხმარობს მას შინა თვისთა. გარნა ერთმრავლობისა გამო მცხოვრებთასა და სივრცისა ამა ერისგან დაჭერილის ადგილისასა, არა ჰყოფნობს ერთი ეკლესია, და საჭირო არს რომ აღშენდეს კიდევ ორი, და თუ ორი არა, მაშა მაინც ერთი მათსა სალოცველსა ადგილსა შინა ხითანას, სახელსა ზედა წმიდის გიორგისასა, ვინაითგან ერსა ესაჭიროების რა ეკლესია და ითხოვსცა აღშენებასა მისსა. გ) ჩაღმა თუშნი ჰსცხოვრობენ თორმეტთა სოფელთა შინა, რომელთაცა წოდებანი არიან შემდგომნი: ომალო, შენაქო, დიკლო, აღერთა, წოვალთა, ქუმელაურთა, ხახაბო, ჩიღლაურთა, შტროლთა, ჟვედურთა, ხისო და ნაციხვარი. ამათ შინა იქმნებიან არაუმე– ტეს ორას ათის კომლისა, რომელთაც ყოველთავე ბუნებითსა ენასა შეადგენს ქართული. ხსენებულთა სოფლებთაგან იმ მხარეზედ, როგორც იგინი მდგომარეობენ, ერთი მეორეზედ იმყოფება არა შორს და თუ აღვრიცხავთ პირველითგან უკანასკნელ სოფლამდინ, მაშინ იქმნების ექვსის საათის სავალი, მათ არა აქუსთ არცა ერთი ეკლესია, გარდა ერთის ძუელის ქვითკირის დარღვეულის ეკლესიისა, რომლისაცა შეიძლება განახლებაი, მაგრამ ეს ერთი არ ეყოფა, და მიუცილებლად საჭირო არს აღშენდეს კვალად მეორეცა სოფელსა შინა ომალოს, სახელსა ზედა ყოვლადწმიდის ღვთისმშობლის მიძინებისასა, ესე ჰსურს სრულიად ერსა ჩაღმა თუშთასა.  დ) პირიქითნი თუშნი, ჰსცხოვრებენ თერთმეტთა

9-1  საპატრიარქოს უწყებანი N9 6-12მარტი 2014წ გვ.19

სარწმუნოებრივი მდგომარეობა თუშეთში XIX ს-ის დასაწყისში  (გაგრძელება)

სოფელთა შინა, რომელნიც არიან შემდგომნი: ჭონთიო, პეღო, გირევი, დაკურთა, ნაკუდურთა, ფარსმა, ჭეშო, დანო, კვავლო, დართლო და ჩაღო და არიან ორას ათი კომლი, რომელთაცა ეგრეთვე აქუსთ საკუთარი ენაი და ლაპარაკობენ ქართულად. მათ არა აქუსთ არცა ერთი ეკლესია, და ჰსურთ რომ ჰქონდესთ და ამისთვის უმეტესისა განმტკიცებისათვის მათისა ქრისტიანებრსა სარწმუნოებასა შინა მიუცილებელად საჭირო არს, რათა აღუშენდეს მათ სოფელსა შინა ფარსმას თუნდ ერთი ეკლესია სახელსა ზედა წმიდის  გიორგისა. ტფილისიდგან ხსენებულის ერის აწინდელს საცხოვრებელს ადგილამდე იქმნებისა რვა დღის სავალი. ზემორე აღნიშნულნი მღუდელნი აღსწერენ რა თვითეულსა გვარსა საკუთრად, თანაშეაერთებენ მისდამი საცნობელად მისის მალალყოვლადუ სამღვდელოესობისა ამასცა, რომელ ერი თუშეთისა იმყოფების მესაზღურედ ფშავ-ხევსურთა, ქისტთა, დიდოელთა და ლეკთა თანა, რომელნიცა გარდა ფშავ-ხევსურთა, ხშირად ჰყოფენ მათ ზედა მტრულთა ზედა დაცემათა, მაგრამ თვით თუშნიცა, დამცველნი მართლმადიდებლობითისა სარწმუნოებისა და მამულისა ცნობილისა სიმხნისა ძლით მათისა, არა იშვიათად ჰყოფენ ამათ მტერთა ზედა ნაცვალგებითსა ზედა დასხმასა და აღხოცითა მათითა კარგად განსხვავდებიან.  ვითარცა თუშთ ერსა, ეგრეთუე განმგებელსაცა მისსა კაპიტანს, თავადს ივანე აფხაზოვს, ურწმუნოებიესთ ხსენებულთა მლუდელთათვის და ცნობილის მუნებურის უფროსის კაცის, მოსრულის მათთანა ტფილისს ჭიჭა ცისკაროვისადმი, რათა ჰსთხოვონ მათს მაღალყოვლადუსამღვდელოესობას, საქართველოს ექსარხოსს, აღშენებისათვის დანიშნულთა ადგილებთა შინა სამთა ეკლესიათასა, თუშთ საკუთარის ხარჯებითა, რომელთაცა არს უუკიდურესი ნაკლულევანებაი და ხელდასხმისათვისცა მლუდელად მათ თანა მყოფს მუნებურის დიაჩოქის სოფლის საღირთის მცხოვრების დავით (ცისკაროვისა, ვითარცა ერთ ქვეყნიერისა მათისა, რომელმანცა, გარდა მისსა, რომელ მან კითხვა და წერა იცის ქართული, უწყის ენაცა წოვა თუშთა, რომელთაცა ჰსურსთ ყოლაი მისი მღუდელად. მღუდელნი გიორგი ხვედაგურიძე, ქრისტესია ბახტურიძე და იაკობ ზამთარაული გარემოებათა ამათ უპატივცემულესად წარმოუდგენენ რა კეთილ განხილვასა და პატივსდებასა ზედა მათის მაღალყოვლადუსამღვდელოესობისასა მოელიან მათ ზედა გარდაწყვეტილებასა“.  ამ წერილებს ბოლოში დართული აქვს თუშეთში მოღვაწე სამივე მღვდელმსახურის ბიოგრაფიული მონაცემები.

გომეწრელ თუშთა მღვდელი გიორგი ხვედეგურიძე, შობითგან არს ორმოცი წლის, (დაბ. 1779წ.), შობილ არს ხსენებულს სოფელ ბოჭორმაში, არს სახელმწიფო ყმა, დიაკონად არს ნაკურთხი სიღნაღის უეზდის  სოფელ წმიდა ნინოს ყოვლადსამღვდელო სიღნაღის მიტროპოლიტის იოანესაგან (მაყაშვილი -– გ.მ.), 1802 წელს, მღვდლად ხელდასხმულ არს მისგანვე, 1804 წელს, კურთხევის ღრამოტა არა აქვს. ბ) სამწყსოსა მისსა შეადგენენ ზემოხსენებულის ერის სამნი გვარნი, სახელდობრ: გომეწარნი, ჩაღმელნი და პირიქითელნი, რომელთაცა შინა იმყოფებიან  კომლნი 620 მცხოვრებნი და რომელთადმიცა წელიწადნახევარ არს, რაც მიჩენილ არს იგი მღვდელმოქმედებისათვის მათ შორის. მას ეძლევა მათგან გამოსაზრდელი მონათვლისათვის 2 შაური, სახლის განათვლისათვის ერთი შაური, სამარხად უფრო მდიდართა კომლთაგან 2 მანეთი და 2 აბაზი და ღარიბთაგან 1 მანეთი. საკუთარი მიწა აქვს ხუთის დღის სახნავი. გ) ცოლი ჰყავს, ჰყავს შვილი, რომელსაცა ეწოდება კოდრატე და არის ორის წლისა.  დ) ქართული წიგნი და წერა იცის. ე) მისდამი რწმუნებულის სამწყსოს სიმრავლისა გამო და მათის საცხოვრებელის ადგილის სიშორის გამო და მასთან თვისის სიმრთელის უძლურების გამო, მას არა ჰსურს დაშთომა მათ შორის ამა თანამდებობასა შინა თვინიერ თანა შემწისა, რომელსაცა იგი მიუცილებელ საჭიროდ ჰრაცხს აღსასრულებელად მათ შორის ქრისტიანებრთა წესთა.

წოვა თუშების პირველი მღვდელი ქრისტესია ბახტურიძე, 36 წლისა (დაბ. 1783წ.), შობილ არს თელავის უეზდის სოფელ ალვანში, სადაცა თუშთა მათ, რომელთაცა აქვსთ მთაბრობა, ჰქონან მათ ზამთრის სადგომები, არს ყმა სახელმწიფო, დიაკონად არს ნაკურთხი კათოლიკოსის ანტონისაგან, 1805 წელს.  მღვდლად არის ნაკურთხი ყოვლადსამღვდელო ნიკოლოზ ხარჭაშნელისაგან (ჩოლოყაშვილი -– გ.მ.), მისვე წელს. კურთხევის ღრამოტა არა აქვს. ბ) სამწყსო მისი, რომელსაცა შეადგენენ წოვა თუშნი -- კომლნი ორასორმოცდარვანი, არს გაუყოფელი  მღვდელ იაკობ ზამთარაულთან, რომელიცა ერთად მასთანა აღასრულებს მათ შორის ქრისტეანებრთა წესთა. გ) მას ეძლევა მათგან გამოსაზრდელი მონათლულთათვის 1 აბაზი, ჯვარის დაწერისათვის 1 მანეთი, სახლის გასანათლად 2 შაური, სამარხად უმდიდრესთა

9-2  საპატრიარქოს უწყებანი N9 6-12მარტი 2014წ გვ.20

სარწმუნოებრივი მდგომარეობა თუშეთში XIX ს-ის დასაწყისში  (დასასრული)

კომლთაგან 1 თუმანი, და ღარიბთაგან 5-6 მანეთი, და უღარიბესთაგან 1 მანეთი და შუა უყოფს ზემოხსენებულ მღვდელ ზამთარაულს. ამ მღვდელს  აქვს საკუთარი მიწა, ხუთი დღის სახნავი. დ) ცოლი ჰყავს და ძე არა ჰყავს. ე) ქართული წიგნი და წერა იცის.

წოვა თუშების მეორე მღვდელი იაკობ ზამთარაული შობიდგან არს 33  წლის (დაბ. 1786წ.), არს დაბადებული ზემოხსენებულ სოფელ იყალთოში. ვიდრემდის მიიწეოდა იგი სასულიე-როს წოდებაში, ეკუთვნოდა ყმად მუნებურსა უეზდის თავადს მაყაევს (მაყაშვილი გ.მ.). დიაკონად არს ნაკურთხი წოვა თუშთ თხოვნით და მიტროპოლიტ ვარლაამის ნებართვით ყოფილს თელავის არხიეპისკოპოსის დოსითეოზისაგან (ფიცხელაური -– გ.მ.),  1814 წელს. მლვდლად არის ნაკურთხი მისგანვე, მასვე წელსა. კურთხევის ღრამოტა აქვს. ბ) სამწყსოდ მისა არიან ორასორმოცდარვა კომლი წოვა თუშის თემი, რომელსაცა შინა იგი ერთად მღვდელსა ქრისტესია ბახტურიძესთანა მღუდელობს და მათგან მიღებულს გამოსაზრდელს თანახმად, ზემო ხსენებულის მღუდელის ბახტურიძის ჩუენებისა შუა უყოფს მას და თვით საკუთარ არა რაი აქვს. გ) იგი არს წოვა თუშთ ენის ცოდნისათვის მათის სასულიერო მთავრობისადმი თხოვნით განწესებული მათთან პრიხოდის მღვდლად და იმ ჟამითგან ოდესცა მიუღია მას მლვდლობა, იმყოფების იგი მათთანა თანამდებობასა შინა. დ) (კოლი ჰყავს და შვილი ერთიე) ქართული წიგნი და წერა იცის“. იობ, ერთი წლისა. აქ მთავრდება ეს მიწერ-მოწერა. დასასრულ, უნდა ითქვას, რომ ზემოთ ნახსენები  დავით ცისკარიშვილი 1820 წელს ნაკურთხი იქნა მღვდლად და გამწესდა მოთხოვნილ ადგილზე.

ასი წლის შემდეგ, 1917 წელს, ავტოკეფალიის გამოცხადების ჟამს, თუშეთში უკვე რამდენიმე ეკლესია მოქმედებდა. ესენი იყო:

1) ზემო ალვანის ყოვლადწმიდა სამების სახელობის ეკლესია -–- მღვდელი მათე მოსეს ძე ჭიკაძე;

3) ფარსმის წმინდა გიორგის სახელობის ეკლესია -- მღვდელი პავლე იმედას  ძე აზიკური;

4) ილიურთას წმინდა გიორგის სახელობის ეკლესია -- მღვდელი კონსტანტინე დავითის ძე ჭარელაშვილი;

6) დართლოს წმინდა იოანე ნათლისმცემლის სახელობის ეკლესია -– მღვდელი პეტრე ელანიძე;

7) ქვემო ალვანის ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის მიძინების სახელობის ეკლესია მღვდელი ზაქარია როსტომაშვილი.

ამჟამად თუშეთში მოქმედებს სამი ეკლესია: ზემო ალვანის ყოვლადწმინდა სამების სახელობის, ომალოს ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის მიძინებისა და შენაქოს ყოვლადწმიდა სამების სახელობის ეკლესიები, სადაც ალავერდის ეპარქიის სამღვდელოების წარმომადგენელნი პერიოდულად ღვთისმსახურებას ატარებენ.