აფხაზეთის სოფლები

აფხაზეთის ტერიტორიაზე ადამიანის ცხოვრების კვალი არქეოლოგიურად ქვედა პალეოლითის პერიოდიდან (იაშთხვას წამოსახლარი) არის დადასტურებული. უკვე ძვ. ა _ XV. ათასწლეულიდან აფხაზეთში განვითარებული იყო მხოლოდ მიწათმომქედება და მესაქოწლეობა, არედ #2 კერამიკის წარმოება, ქვის, სპილეწძისა და ბრიწჯაოს დამუშავება.

ანტიკური ეპოქის დასაწყისისათვი– დასავლეთ საქართველოში ყალიბდება კოლხეთის ·სამეფო, რომელიც აფხაზეთის ტერიტორიასაც მოიცავს. ძვ. წ. VI-V საუკუწეებში აქაური. დასახლებების ბაზაზე წარმოიქმნა ძეელბერძნული ახალშენები: დიოსკურია, გიეწოსი, ტრიგლიტი, პიტიუნტი და. სხეები. ძვ. წ. I საუკუნეში კოლხეთის სამეფო დასუსტდა და დაიშალა. ამის შედეგად აფხაზეთის ტერიტორიაზე აფსილების, აბაზგების და საწიგების სამთავროები წარმოიქმნა, ხოლო მთიან %ზოწაში მისიმიანთა სვაწური გაერთიანება. III-IV საუკუნეებში ჩამოყალიბდა ლაზთა სამეფო, რომელმაც თავისი ძალაუფლების ქვეშ მთელ კოლხეთთან ერთად გააერთიანა აფხაზეთის ტერიტორიაც. V-VI საუკუნეებში აფხაზურმა ტომებმა დასავლეთით გადაინაცვლეს. ამ პერიოდში ლაზიკის საზღვარი თაწამედროვე სოჭის ჩრდილოეთით გადიოდა.

VII საუკუნეში ჩამოყალიბდა აფხაზეთის სამთავრო, რომელმაც გააერთიანა მთელი დასავლეთ საქართველო. ახალ პოლიტიკურ ერთეულს „აფხაზთა სამეფო“ეწოდებოდა და დედაქალაქი ქუთაისში ჰქონდა. IX-X საუკუნეებში აფხაზეთი ერთიანი ქართული სამეფოს შემადგენლობაში შედიოდა საერისთავოს სახით. საქართველოს სამეფო-სამთავროებად დაშლის შემდებ, XVI საუკუნის დასაწყისში შეიქმნა აფხაზეთის დამოუკიდებელი სამთავრო, რომელიც XVII-XVIII საუკუნეებში ფორმალურად იმერეთის სამეფოში შედიოდა.1810 წელს აფხაზეთის მთავარმა რუსეთის მფარველობა მიიღო. 1864 წელს რუსეთის მთავრობამ აფხაზეთის სამთავრო გააუქმა და შეიქმნა სოხუმის სამხედრო განყოფილება.1921 წლის 4 მარტს აფხაზეთში დამყარდა საბჭოთა ხელისუფლება.1931 წლის 11 თებერვალს საქართველოსა და აფხაზეთის საბჭოების VI ყრილობის გადაწყვეტილებით აფხაზეთის სსრ-მ მიიღო ავტონომიის სტატუსი და დარჩა საქართველოს სსრ-ს შემადგენლობაში, როგორც აფხაზეთის ავტონომიური საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა 1985 წლიდან დაწყებული "პერესტროიკის" შემდეგ საქართველოში დაიწყო ღია ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობას საქართველოს დამოუკიდებლობისათვის რასაც მკვეთრად დაუპირისპირდა საბჭოთა კავშირის ხელმძღვანელობა, რამაც თავის მხრივ, აფხაზთა სეპარატისტული მოძრაობის გააქტიურება გამოიწვია. ყველაფერი კი იმით დასრულდა, რომ 1993 წლის 27 სექტემბრიდან აფხაზეთის ტერიტორია მოწყვეტილ იქნა დედა - სამშობლოსგან. აფხაზურ სოფელს, როგორც წესი, დიდი ფართობი ეკავა, ხშირად ათეული კვადრატული კილომეტრი. სოფელი მეტწილად რამდეწიმე უბანს აერთიანებდა. აფხაზური სოფლებისათვის გაფანტული მოსახლეობა დღესაც დამახასიათებელია. სოფელი მოშიშვლებულ ადგილში არ იყო გაშენებული, აფხაზები ძირითადად ტყიან ადგილებში ამჯობინებდნენ ცხოვრებას. ტყე აფხა–ხურ დასახლებები თავდაცვით ფუნქციას ასრულებდა.

აფხაზთა ძველი საცხოვრებელი მრგვალ ან ოთხკუთხა ფაცხას წარმოადგენდა, რომელიც ჩალით იყო გადახურული და თიხით შელესილი. ოთხკუთხა სახლებში, რომლებსაც მრგვალი გადახურვა ჰქონდა, სოციალურად უფრო შეძლებული ოჯახები ცხოვრობდნენ. აღსაწიშწავია, რომ შეძლებულ ოჯახებს ეზოში ორი საცხოვრებელი ჰქონდათ აშენებული: დიდი სახლი, რომელიც სტუმრებისთვის იყო განკუთვნილი და მცირე, რომელშიც ოჯახი ცხოვრობდა. ეს წესი ხაზს უსვამს აფხაზეთში სტუმართმოყვარეობი”ს ტრადიციის განსაკუთრებულ მწიშვნელობას. ხშირად ეზოში დამატებით პატარა ფაცხას დგამდნენ.

ახლადდაქორწინებული შვილისათვის. გარდა ამისა, აფხაზურ ეზოში ხშირად იდგა სამზადი სახლი, რომელსაც მიწის იატაკი ჰქონდა და შუაცეცხლი იყო მოწყობილი. ოჯახის წევრები უმეტეს დროს სწორედ სამზად ფაცხაში ატარებდნენ. გლეხური ფაცხისგან ზომით, სამშენებლო მასალითა და დაგეგმარებით განსხვავდებოდა შედარებით მაღალი, პრივილეგირებული კლასის საცხოვრებლები. მსხვილ ფეოდალთა საცხოვრებლებს ციხე-დარბაზული ნაგებობები წარმოადგენდა მათ, როგორც წესი იცავდა მაღალი, მტკიცე გალავანი კოშკებით, ასევე ღრმა თხრილი, რომელიც გალავანს მიუყვებოდა. XIX საუკუნის შუა ხაწებიდან აფხაზები იწყებენ დასავლეთ საქართველოში გავრცელებულ ოდა- სახლებსს ტიპის საცხოვრებელთა აგებას,ს ამგვრ ოდებს აფხაზები თავიდან სტუმრებისათვის იყენებდნენ. თაწამედროვე აფხაზურ სოფლებში უკვე უფრო მეტად ქვის ან აგურისაგან ნაგები ორსართულიაწი და მრავალოთახიანი საცხოვრებელი სახლებია გავრცელებული.

XV-XVIII საუკუწეებიდან დღემდე აფხაზთა შორის არიან როგორც მართლმადიდებელი ქრისტიანები ისე სუნიტი მუსლიმები. აფხაზეთში ისინი რამდეწიმე საუკუნეა გვერდიგვერდ ცხოვრობენ, ხშირია შემთხვევები, როდესაც ოჯახის

წევრებსა ახლო წათესავებს შორისაც არის რელიგიური სხვაობა, აფხაზეთში საზოგადოებაში რწმენის სხვადასხვაობას არასდროს გამოუწვევია რელიგიური კონფლიქტი. აღსანიშწავია, რომ აფხახი მუსლიმები და ქრისტიანეი “ფოგიერთ რელიგიურ დღესასწაულს, მაგალითად აღდგომას, ერთადაც კი აღწიშწავენ. დღეს აფხაზეთში მცხოვრებ აფხაზებში რაოდენობრივად მართლმადიდებლები მწიშვნელოვნად ჭარბობენ თუმცა დიასპორის აფხაზები (ძირითადად თურქეთში) ძირითადად სუნიტი მუსლიმები არიან.

ქრისტიანობისა და ისლამის გარდა აფხაზ ხალხში დღემდეა შემორჩენილი ტრადიციული წარმართული რწმენის გადმონაშთებიც. აფხაზური მითოლოგიის მთავარი

ღვთაებაა ანცვა (აფხ. /MIV8მ), სხვა ღმერთებიდან კი თითოეული სხვადასხვა სამეურნეო დარგის მფარველია. მაგალითად:

ეჯაქჟა (LI8ძ8) –– ნაყოფიერების ქალღმერთი, მოსავლისა და მიწათმოქმედების მფარველი;

აითარი (#80) –– მეცხოველეობის ღმერთი;

ანანა-გუნდა (#M8M8-I VV98) –– ფუტკრებისა და მეფუტკრეობის მფარველი ქალღმერთი;

ჰვიკვინი –– სელისა და ბამბის მფარველი;

ერიში (3ჩ6VLV) –– რთვისა და ქსოვის ქალღმერთი;

აჟვეიფშა (#X86IIხLVმ) –– ნადირთა მბრძანებელი და მონადირეთა მფარველი;

აირგი (#V80) –– ომის ღმერთი;

ძიძლანი (3ხI3M8M) –– წყლის ქალღმერთი.

გარდა ამისა, ფართოდაა გავრცელებული წმინდა ხეებისა და მთების კულტიც. სალოცავ ადგილეში დღესც სრულდება ტრადიციული რიტუალები ლოცვები დამსხვერპლშეწირვა. მიუხედავად ამისა, წარმართობა აფხაზ ხალხში დღეს დამოუკიდებელირელიგია არაა და ეს ჩვეულებები შერწყმულია ქრისტიანობასა და ისლამში. წარმართულ ცერემონიებში მონაწილეობენ როგორც ქრისტიანი, ისე მუსლიმი აფხაზები,

გაგრის მუნიციპალიტეტი

დღევანდელი გაგრის მუნიციპალიტეტის ტერიტორია უძველეს დროს | საუკუწემდე ეგრისში შედიოდა. II-III საუკუნეებიდან ეს მხარე თანდათანობით აბაზგებმა დაიკავეს. VI საუკუნეში იგი აბაზგიის (აფხაზთა) სამთავროს ეკუთვნოდა და ეგრისის (ლაზიკის) სამეფოს "შემადგენლობაში შედიოდა. VIII საუკუნის დასასრულიდან „აფხაზთა სამეფოში“, ხოლო X. საუკუნის დასასრულიდან ერთიანი საქართველოს სამეფოში იყო. საქართველოს. ერთიანობის ხანაში ამ ტერიტორიას აფხაზეთის ერისთავები მართავდნენ, XVII საუკუნის. დასაწყისიდან აფხაზეთის სამთავროში შედიოდა. 1864 წელს აფხაზეთის სამტავროს გაუქმების შემდეგ გაგრის ტერიტორია ქუთაისის გუზერწიის სოხუმის ოლქში გაერთიანდა. 1904 წელს გაგრის ტერიტორიის დიდი ნაწილი სოხუმის ოლქს ჩამოაშორეს და შავიზღვისპირეთის გუბერნიას შეუერთეს. XX საუკუნის დასაწყისში გაგრის კლიმატური სადგური მიმდებარე ტერიტორიით შავი ზღვის გუბერნიის სოჭის ოკრუგის შემადგენლობაში შედიოდა. 1917 წლის დეკემბერში გაგრისა და ბზიფის რაიონები სოხუმის ოლქს გადაეცა. 1918 წლიდან გაგრის მაზრა ქუთაისის გუბერნიის სოხუმის ოლქის, ხოლო. შემდეგ, საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შემადგენლობაში შექმნილი.

აფხაზეთის ავტონომიის ადმინისტრაციული ერთეულია. საბჭოთა ხელისუფლების, დამყარების შემდეგ, 1921 წლიდან, გაგრის მაზრა საქართველოს სს რესპუბლიკის. ფარგლებში შექმნილი აფხაზეთის ავტონომიის შემადგენლობაშია, 1923 წელს გაგრის. მაზრაში 4 თემი _ ახალ-გაგრის, კალდახვარ-სომხეთის, ცივი-წყაროს, კოლხიდა-ალახაძის, შედიოდა 7 სოფლით. 1925 წელს გაგრის მაზრაში 6 თემი შედიოდა: ახალ-გაგრის, აფხაზ-.პალდახვარის, მინგრელის-კალდახვარის, ალახამე-კოლხიდის, ხოლოდნაია-რეჩკის (იგივე, ცივი-წყაროს). 1930 წელს გაგრის მაზრაში შედიოდა 9 თემი 47 სოფლით და ერთი ქალაქი. 1930 წლის ოქტომბერში გაგრის მაზრას გაგრის რაიონი ეწოდა. 1963 წელს გაგრის რაიონი.

     გუდაუთის რაიონს შეუერთეს. 1964 წლის დეკემბერში გუდაუთის რაიონიდან გამოყვეს. გაგრის რაიონი. 1973 წელს გაგრის რაიოწი გაგრის საქალაქო საბჭოდ გარდაიქმნა.

       ისტორიული ძეგლებიდან აღსანიშნავია VI-VII საუკუნის გაგრის ეკლესია, X-XI საუკუწეების ბიჭვინთის მოწასტერი, ანტიკური და ადრე შუა საუკუნეების ბიჭვინთის. ნაქალაქარი, ბზიფის კომპლექსი (X-X საუკუნეების ეკლესია, ციხე და კოშკები), VI საუკუნის | ნახევრის ბაზილიკური ეკლესია განთიადში და ციხე მის მიდამოებში, შუა საუკუნეების ციხე „სამების კარი“ სულევოს მიდამოებში, გაგრის ციხე „ყოეკვარა';

     ბიჭვინთის ტაძარი წარმოადგენს გეგმით წაგრძელებულ ჯვაროვან-გუმბათოვან ნაგებობას, რომელიც ნაგებია მონაცვლეობით ნაწყობი ბრტყელი აგურისა და გათლილი ქვის ჰორიზონტალური რიგებით. გუმბათის ყელი მთლიანად აგურითაა ამოყვანილი. ტაძარი, შიგნით მოხატული იყო, მაგრამ XI საუკუნის II ნახევარში იგი ერთიანად შელესეს თეთრად შელებეს და მოხატეს, რის გამოც ძველი მოხატულობა განადგურდა. 1966 წელს დიდი სარესტავრაციო სამუშაოები ჩაუტარეს. სამუშაოების შესრულების დროს ტაძრის.  ინტერიერში აღმოჩნდა ძველი მოხატულობის მცირე ფრაგმენტები, რომელიც საძვალის. მოხატულობის თანადროულია. ტაძრის ირგვლივ მრავალი სხვადასხვა დანიშნულების. ნაგებობაა, პატარა ეკლესიები, სამლოცველოები, მონასტრის საცხოვრებელი და სამეურწეო. ნაგებობებია. სეწაკების ყოფილი შეწობის | სართულზე ბიჭვინთის მუზეუმია მოწყობილი.

განთიადის ტაძარი – VI საუკუნის სამაფსიდიანი ბაზილიკა, რომელიც მდებარეობს. "დაბა განთიადში (გაგრის მუნიციპალიტეტი). აშენებულია VI საუკუნის | ნახევარში. მაგრამ. არაერთხელ იყო გადაკეთებული VIII-X საუკუნეებში. 1576წელს ნაწილობრივ, დაინგრა ოსმალეთის შემოსევებისაგან, არის აფხაზეთისა და სრულიად საქართველოს ერთ- ერთი უძველესი ქრისტიანული ტაძარი. ჩვენამდე მხოლოდ ბაზილიკის ნანგრევები.

4 გვერდი

"დარგის სპეციალისტთა მიერ გამოთქმულია მოსაზრება, რომ ცანდრიფში სწორედ ის. ტაძარია, რომელიც ბიზანტიის იმპერატორმა იუსტინიანე I-მა აბაზგების ტომს მათი. გაქრისტიანებისას აუგო. ბაზილიკის ნანგრევებში აღმოჩენილია თეთრი მარმარილოს. საფლავის ქვის ფრაგმენტი, ბერძნული ასომთავრული წარწერით. როგორც ჩანს, ის ადგილობრივი საერო ან სასულიერო წარჩიწებული პირის საფლავს განეკუთვნებოდა, წარწერა თარიღდება VI საუკუნით. ცანდრიფმის ტაძარი სამწავიან ბაზილიკას წარმოადგენს. იგი აგებულია სამუალო ზომის სწორი ფორმის კირქვის კვადრებით, მშენებლობისას, გამოყენებულია ასევე სხვადასხვა ზომის ბრტყელი აგური.

1 ათიძთა - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში, მდებარეობს მდინარე ბზიფის ხეობაში.

2.ალახაძი (ალაპაძ) - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში, მდებარეობს შავი ზღვის, ნაპირზე, მდინარე ბზიფის ხეობაში. სოფლის სახელწოდება აფხაზურია და ქართულად ნიშნავს „ლეღვის წყაროს“. სოფელში შემორჩენილია ადრინდელი. ფეოდალური ხანის ორი ეკლესიის (IV-VI სს.) და განვითარებული ფეოდალური ხანის სასახლის ნანგრევები.

3.ალპიისკოე - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში, მდებარეობს მდინარე ბზიფის ხეობაში. სოფელი XX საუკუნის დასაწყისიდან ცნობილია, როგორც ალპიისკოე, 1948. წელს ეწოდა ალპური, ხოლო 1955 წელს დაუბრუნდა სახელი ალპიისკოე. 1992-1993წწ ომის შემდეგ აფხაზებმა სოფელს უწოდეს აჩიფსთა („სწაიიცოთ), რაც „ირმის ხეობას“ ნიშნავს. სოფლის ტერიტორიაზე აღმოჩენილია პალეოლითური ღია ტიპის ძეგლი, პალეოლითის ხანის მასალა და ნეოლითური იარაღი.

4. არასაძინი - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში, მდებარეობს მდიწარე ბზიფის ხეობაში.

5. აყვარა - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში, მდებარეობს მდინარე ბზიფის ხეობაში.

6. აჩმარდა - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში, მდებარეობს მდიწარე ცანდრიფშის. ხეობაში. სოფელ აჩმარდაში ბრინჯაოს ხანიდან შუა საუკუნეებამდე პერიოდის.

სამარხებს ვხვდებით.

7. აციჯქვა - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში, მდებარეობს მდინარე ბზიფის ხეობაში.

8.ბაღნარი - ყოფილი ხრისტეფოროვო - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში, მდებარეობს მდინარეების სანდრიფშისა და ჟეოფსის შესართავთან ახლოს. XIX საუკუნის 30-იან წლებში იხსენიება როგორც ხისხორიფმ. აფხაზთა მუჰაჯირობის შემდეგ, 70-იან წლებში, ეს მიწები მემამულე ხრისტოფოროვს ებოძა და. სრისტოფოროვო ეწოდა. 1944 წელს გადაერქვა სახელი და ბაღნარი დაერქცა, 1992-93 წლების ომის შემდგომ აფხაზებმა ხიშვჰრიშვ/ ხიშჰა დაარქვეს.

9.ბზიფთა - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში, მდებარეობს მდიწარე ბზიფის ხეობაში. აფხაზური ბზიფთა ქართულად ითარგმნება, როგორც ბზის ხევი. XX საუკუნის 40-იან წლებში ქართული სახელი ბზისხევი ერქვა. 1930 წელს კოლდახვარის ს/საბჭოში შედიოდა ბზიბის-ხევის, ხოლო 1949 წელს ბზიფის სასოფლო საბჭოში –- ბზიფისხევის სახელწოდებით. 1965 წელს ბზიზტა ეწოდა.

10. ბზიფი - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში, მდებარეობს მდიწარე ბზიფის შესართავთან. ყოფილი ამგამორთა –– გადაერქვა 1948 წლის 8 სექტემბერს.) დასახლება ამ მიდამოში ადრეულ შუასაუკუნეებში გაჩნდა. სოფელთან შემორჩენილია. შუასაუკუნეების ციხესიმაგრის ნანგრევები. გვიანდელ შუასაუკუნეებში ციხე-

სიმაგრემ ფუნქცია დაკარგა და დასახლება თავად იწალიფას მფლობელობაში, აღმოჩნდა, სახელწოდება აზგაბორთა აფხაზურია და „მგლის, მელიის სანახავ ადგილს“ ნიმნავს. 1948 წ. ბზიფი ეწოდა. ბზიფის ციხის ეკლესია ჯვარ-გუმბათოვანი, ჩაწერილი ჯვრის" ტიპისაა, სამი შვერილი აფსიდით და თარიღდება IX საუკუნის II ნახევრით. მისი კედლები მოპირკეთებულია თლილი ქვით, კარ-სარკმლები, თავსართებითაა შემკული. ტამრის აღმოსავლეთით ჩანს კიდევ ერთი, უფრო შველი.

ტაძრის ნაშთები. ბზიფის ციხე ორი ნაწილისაგან შედგება. ციხის ზედა ნაწილში. მდებარეობდა ტაძარი, ქვედა წაწილის ეზოში გადიოდა ძველი გზა. ციხე კეტავდა. ბზიფის ხეობას და გადასასვლელს მდინარეზე. ციხის გალავანს, რომელიც, აგებულია კარგად დამუშავებული კირქვის კვადრებით, დატანებული აქვს. ოთხკუთხა და ნახევრად წრიული კოშკები, კონტრფორსები და კარიბჭე.

11. გაგრაფსტა - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს გაგრის ქედის სამხრეთ კალთაზე.XX საუკუნის პირველ ნახევარში გაგრისხეობა ეწოდებოდა. 1955 წელს გაგრაფსტა დაერქვა, 1992-1993 წწ. ომის შემდეგ აფხაზებმა უწოდეს გაგრაფსთა (I მინმიაCხმ), რაც „გაგრის ხეობას“ ნიშნავს.

12. გრებეშოკი - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს გაგრის ქედის სამხრეთ კალთაზე.

13. გრუზინსკოე - უმჩელიე - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს. მდინარე ოლგიწსკის ნაპირას. XIX ს - ში აქ იყო სოფელი ახუხმარა. XX საუკუნის 30-

იან წლებში ეწოდა გრუზინსკოე-უმჩელიე, ხოლო 40-იან წლებში –– საქართველოს, ხეობა, 1955 წელს დაუბრუნდა სახელი გრუზინსკოე-უმჩელიე. 1992-1993 წწ. ომის. შემდეგ აფხაზებმა ახოხშარა (ჩახიისსმი8) დაარქვეს.

14. დემერჩენცი - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდეზარეობს მდინარე ფსოუს. ხეობაში. სოფელს XIX საუკუნეში ერქვა ხუშკარიფშ. 1864 წელს აქედან ჯიქების. ოსმალეთში გადასახლების შემდეგ, XX ს. დასაწყისში, სომხების სოფელი დემერჩენც,

6 გვერდი

შეიქმნა. 1930 წ. მიქელრიფშის თემში შედიოდა სოფელი დემერჩე-კიუხი-ს სახელით. 1948 წ. ქართული სახელი ფსოუსხევი ეწოდა, 1955 წ. დაუბრუნდა სახელი. დემერჩენც. 1992-1993 წწ. ომის შემდეგ აფხაზებმა დაარქვეს ხიშვ?ა (XხIსს9Xმ).

15. ვაკე - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს მდინარე ხამუფსის. წაპირას, XIX ს. მეორე ნახევარში ამ ადგილას იყო სოფელი არასაძიხ (აფხ. „თხილის წყაროს“ ნიშნავს). XIX ს. მეორე ნახევარში აქ შეიქმნა სოფელი კოვალევსკოე. 1948 წელს მას ქართული სახელი ვაკე ეწოდა. 1992-1993 წწ. ომის შემდეგ აფხაზებმა.

"დაარქვეს არასაძხა (ჩიიიმუათ).

16. ვაშლოვანი - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს მდინარე მეხადირის ხეობაში. სოფელს XX საუკუნის დასაწყისში როგოჟინო ერქვა. 1948 წელს.

ქართული სახელი ვაშლოვანი ეწოდა. 1992-1993 წწ. ომის შემდეგ აფხაზებმა. დაარქვეს მფაადრიფსთა (MოამმიტხIიაCLმ).

17.ველი - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს მდინარე სანდრიფშის. ნაპირას. XIX საუკუნის მიწურულს აქ იყო სოფელი ვერხწე კოვალევსკოე. 1948 წელს. მას ქართული სახელი ველი დაერქვა. 1949 წელს ბაღნარის სასოფლო საბჭოში. შედიოდა.

18. ზეგანი - - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს მდინარე ჟეოფსეს. ნაპირას. XX საუკუნის დასაწყისში აქ შეიქმნა რუს კოლონისტთა სოფელი. ევდოკიმოვკა. 1948 წელს ქართული სახელი ზეგანი ეწოდა. „ზეგანი" ქართულად ვრცელ და ამაღლებულ ადგილს წიშნავს. 1992-1993 წწ. ომის შემდეგ აფხაზებმა.

"დაარქვეს ფშაშხა (სსმსსხXმ).

19. ზემო ხევი - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს გაგრის ქედის. სამხრეთ კალთაზე. XX საუკუნის პირველ მესამედში აქ იყო სოფელი არმიანსკოე.

უმჩელიე (სომხური ხეობა), რომელსაც 1948 წელს ქართული სახელი ზემო ხევი. ეწოდა, 1992-1993 წწ. ომის შემდეგ აფხაზებმა დაარქვეს ცანგვარა (LL8Mი9809), რაც. „ცანების ღობეს" ნიშნავს.

20. იმერხევი - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს მდინარე ხაშუფსის. ნაპირას. XX საუკუნის პირველ მესამედში აქ იყო რუსული სოფლები სრედზე

კოვალევსკოე Mი1 და სრედნე კოვალევსკოე M2. 40-იან წლებში ქართული სახელი: იმერხევი ეწოდა. 1992-1993 წწ. ომის შემდეგ აფხაზებმა დაარქვეს ახურაშქვა.

(აიენმსსადი).

21, იფნარი · სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში, მდებარეობს მდინარე ბზიფის ხეოზაში. XX საუკუნეში აქ იყო სოფელი „სომხური ხეობა”, რომელსაც 1948 წელს. იფნარი ეწოდა. მისი ამოსავალია ხე-მცენარის ქართული სახელწოდება იფანი. 1949 წელს ბზიფის სასოფლო საბჭოში შედიოდა.

22. კლდეკარი · - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს მდინარე სანდრიფშის წაპირას. XX საუკუნის 20-30-იან წლებში აქ იყო სომხური სოფელი. მანაქლუქ, სადაც ოსმალეთიდან გადმოსახლებული სომხები ცხოვრობდნენ. ლუქ ლუკ თურქული კრებითობის სუფიქსია, თუმცა ფუძე-სიტყვის (მანა) მნიშვნელობა.

გაურკვეველია. 1948 წელს მას ქართული სახელი კლდეკარი დაერქვა. 1949 წელს. ბაღნარის სასოფლო საბჭოში შედიოდა.

23, კლდიანი - ყოფილი ოთლუქ. სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს. მდინარე მეხადირის ხეობაში.

24. კულტუბანი - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდეზარეობს ფსოუსა და ლაფსთის შუამდინარეთში. XIX საუკუნეში აქ იყო აფხაზური სოფელი ასაბულეი.

სახელწოდების ფუძეა ქართველური (მეგრული) გვარსახელი ბულია, რომელსაც, აწარმოებს დანიშნულების სახელთა მაწარმოებელი სა- პრეფიქსი. მისი. თავდაპირველი ფორმა უნდა ყოფილიყო საბულიო, რაც ბულიების (ქართული. გვარი) სამკვიდროს ნიშნავს. მას აწარმოებს აფხაზური ა- პრეფიქსი და აფხაზურ. ყაიდაზე გაფორმდა როგორც ასაბულეი. 1935 წელს რუსული იდეოლოგიზებული: კულტუბანი, რაც რუსული სახელის კალკირებული თარგმანია (შემოკლებული.

ფორმაა კულტუბანი, გაშლილად _ კულტურული უბანი), 1952 წელს გაგრის. რაიონის ლესელიძის ს/საბჭოს გამოეყო სოფ. კულტუბანი და ამავე რაიონის.

განთიადის ს/საბჭოს მიეკუთვნა. მოგვიანებით, ის ხეივნის სასოფლო საბჭოს. შეუერთეს. ერთხანს ერქვა ზარია ვოსტოკა. 1992-1993 წწ. ომის შემდეგ აფხაზებმა.

ასაბულეი (#626/ი0V) დაარქვეს.

25, ლიძავა - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში, ბიჭვინთის კონცხზე. საზღვაო კლიმატური კურორტი. XX საუკუნის პირველ ნახევარში სოფელს ერქვა აჯრა, რაც.

აფხაზურად „მუხნარს“ ნიმნავს, ხოლო თემს –– ლიძავა. 1925 წელს ლიძაცის თემი ერთი სოფლით შედიოდა გუდაუთის მაზრაში. 1930 წელს ლიძაას ს/საბჭო 4 სოფლით გუდაუთის მაზრაში შედიოდა, 1938 წელს ლიძავის ს/საბჭო გუდაუთის. რაიონიდან გაგრის რაიოჩს გადაეცა. 1952 წელს ლიძავას ლძაანი, ხოლო 1955 წელს.

  ლიძავა ეწოდა. ლიძავაში აღმოჩნდა ძვ. წ. XV-XIV სს. ბრინჯაოს ცულების განძი. (ცნობილია ბიჭვინთის განძის სახელით), რომელიც შეიცავს ორი სახეობის კოლხურ. ცულებს, აგრეთვე ადრეული ტიპის ბრინჯაოს ცულს, რომელიც კოლხური ცულის. პროტოტიპადაა მიჩნეული. 1992-1993 წწ. ომის შემდეგ აფხაზებმა დაარქვეს ლძაა (იგიმ).

8 გვერდი

26. მენდელეევო - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს მდინარე სანდრიფშის ხეობაში. 1949 წელს ბაღწარის სასოფლო საბჭოში შედიოდა. 1992-1993 ომის შემდეგ აფხაზებმა აგკქოა (ჩიიდი) დაარქვეს,

27. მეხადირი - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს მდიწარე მეხადირის ხეობაში. სოფელი XIX საუკუნიდან ფიქსირდება წყაროებში. 1935 წელს. გაგრის რაიონის პილეწკოვოს ს/საბჭოდან სოფლების ზემო მაჰადირის, ქვემო მაჰადირის, ოტლუკის (თურქ. საბალახო, 1948 წლიდან სოფ. კლდიანი), ვოსემსოტსკოეს, ევდოკიმოვკას, როგოჟინოს გამოყოფით შეიქმნა მაპადირის ს/საბჭო. ცენტრით ქვემო მაჰადირში. 1948 წელს მაჰადირს ქართული სახელი ნაკადული ეწოდა. 1967 წელს ეწოდა მეპადირი. 1992-1993 წწ. ომის შემდეგ აფხაზებმა დაარქვეს მაჰადირ (M9»Xმ/ხიი).

28. მიქელრიფში - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს მდინარე ფსოუს. ხეობაში. ტოპონიმი „მიქელის გორას“ (მიქელ –– პირსახელი, რიფშ  სიმაღლე,

სათავე, წვერი) ნიშნავს. საფიქრებელია, რომ აქ გორაზე მიქაელ მთავარანგელოზის ეკლესია იდგა. 1930 წელს გაგრის მაზრაში არსებობდა მიქელრიფშის სასოფლო. საბჭო. მისი ამჟამინდელი სახელია მქიალრიფმ (M#ხმოიხიიცასხ).

29. მუხნარი - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდეზარეობს მდინარე ყეოფსის ხეობაში. სოფელს სომხების დასახლების შემდეგ, XIX საუკუნის ბოლოდან „ვოსემსოტკოე“ ერქვა. 1948 წ. ქართული სახელი „მუხწარი" ეწოდა. 1992-1993 წწ. ომის შემდეგ აფხაზებმა დაარქვეს კაცირხა (#8ხხჯიარ).

30. ორეხოვო - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს გაგრის ქედის სამხრეთ კალთაზე.

31. ოტრადნოე - - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. ეს იყო სოფელ კოლხიდის. ნაწილი, სადაც XX საუკუნის დასაწყისში იყო პრინც ოლდენზურგის მამული ოტრადნოე". შემდეგ აქ შექმნილ სოფელსაც ოტრადნოე შეერქვა. 1948 წელს მას ქართული სახელი სიხარული ეწოდა. 1955 წელს დაუბრუნდა სახელი ოტრადწნოე.

1992-1993 წწ. ომის შემდეგ აფხაზებმა უწოდეს აძაფშ (ჩუმია). სახელწოდება. აფხაზურია (ამ –– წყალი, იფშოუ-ფშ – წმინდა), შიიძლება იყოს „წმინდა წყალი.

32. რაფინა - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს მდინარე აძიდუს ნაპირას. ეს არის ისტორიული სოფელი, რომელიც რაბიწა-ს სახელით ბიჭვინთის.

"შემოგარენში იხსენიება „ბიჭვინტის იადგარში“ (XVI ს.) ოდიშის ერისთავის მამია III დადიანის (1512-1533) შეწირულობის სიგელში ბიჭვინტისადმი. სახელწოდების.

მიხედვით აფხაზური დასახლება ჩანს, თუმცა ეტიმოლოგია უცნობია, 1949 წელს. სოფელი რაფიწა ლძაანის სასოფლო საბჭოს ცენტრი იყო. მისი ამჟამინდელი სახელია 'რაფიწა (68იკხიიმ),

33. სალმე - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს მდინარე ფსოუს. ნაპირას. სოფელი დააარსა 1884 წელს ესტონეთიდან გადმოსახლებულმა ათმა: ოჯახმა, მანამდე აქ იყო გაუვალი ტყე. 1992-1993 წწ. ომის შემდეგ აფხაზებმა. დაარქვეს ფსოუ ((ხ00V).

34. სალხინო - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს მდიწარე ფსოუს ნაპირას. XX საუკუნეში ერქვა ყაზარმა. 1948 წელს ქართული სახელი სალხინო.

ქწოდა. 1992-1993 წწ. ომის შემდეგ აფხაზებმა დაარქვეს ლაკირხა (/18MX0Xმ)..

35. სულევო - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს მდინარე ფსოუს ნაპირას. ესტონელების დამკვიდრების შემდეგ, 1884 წელს, სულევო ეწოდა. 1948.

'წელს ფსოუსპირი დაერქვა, მოგვიანებით დაუბრუნდა სახელი სულევო. 1992-1993 წწ. ომის შემდეგ აფხაზებმა დაარქვეს ფსოუხუა (წე00Xხიმ).

36. მაფრანოვო - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს მდინარეების ლაფსთასა და მეხადირს შორის. XIX საუკუნის მიწურულს შეიქმნა რუს კოლონისტთა სოფელი შაფრაწოვო. 1930 წელს შედიოდა პილენკოვოს თემში. 1992-.93წწ ომის შემდეგ ხსირხუი-თვარა.

37. ჩანჩქერი - სოფელი გაგრის მუწიციპალიტეტში. მდებარეობს მდინარე ფსოუს ნაპირას. ადრე, ამ ადგილას იყო სოფელი ფხისთა. XIX ს. ბოლოს აქ შეიქმნა სოფელი. ტროიცკოე. 1930 წ. ტროიცკოე მიქელრიფშის თემში შედიოდა, 1948 წელს მას. ქართული სახელი ჩანჩქერი ეწოდა. 1992-1993 წწ. ომის შემდეგ აფხაზებმა დაარქვეს. ბენჩახუ (66Mამარ).

38. ჩიგრიფში - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს გაგრის ქედის სამხრეთ კალთაზე,

39. ცოდნისკარი - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს მდინარე ტროიცკის ნაპირას. XIX ს. ბოლოს აქ შეიქმნა სოფელი შურიწოვვა. ვ. კვარჭიას.

ცნობით, ადრე, ამ ადგილას იყო სოფელი ფხისთა. 1930 წელს მურინოვო. მიქელრიფმის თემში შედიოდა. 1948 წელს შურინოვკა-ს ქართული სახელი. ცოდნისკარი ეწოდა. 1992-1993 წწ. ომის შემდეგ აფხაზებმა დაარქვეს ფხისთა. (რაიათი)

40. ძიხჩა - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს მდიწარე ბზიფის. სიახლოვეს. სახელწოდება აფხაზურია (, #3MI „აში“ –- წყალი, #არ8 „ახჩა“ –- მცველი,

მწყემსი), შეიძლება იყოს „წყლის მცველი“. 1949 წელს ბზიფის სასოფლო საბჭოში. შედიოდა.

41 წაბლიანი - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს მდინარე ტროიცკის. ნაპირას. ესაა ძველი ბაღრიფში. სახელწოდება მომდინარეობს აბაზური თემის.

 10 გვერდი

სახელიდან ბაღ (შდრ, აფხაზური გვარსახელი ბადბა) და „ბაღების გორას“ ნიშნავს. XIX საუკუნის ბოლოს აქ შეიქმნა სომხური დასახლება გოშენდაკ-დერეკეი (დერეკეი), რომელსაც 1948 წელს ქართული სახელი წაბლიანი ეწოდა. 1992-1993 წწ. ომის შემდეგ აფხაზებმა დაარქვეს ბაგრიფშ (6მიხხიისსსხ).

42. წალკოტი - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს მდინარე ლაფსთის ნაპირას. XIX საუკუნეში აქ იყო სოფელი ლაფსთაარსა. XIX საუკუნის ბოლოს აქ

შეიქმნა სოფელი ბარაწოვო. 1930 წელს შედიოდა პილეწკოვოს თემში. 1948 წელს. ქართული სახელი წალკოტი ეწოდა, 1992-1993 წწ. ომის შემდეგ აფხაზებმა.

რებსესესეაეაეაა”'

43. ხამუფსე - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს მდიწარე ხაშუფსეს. ხეობაში. 1935 წელს გაგრის რაიონის პილენკოვოს ს/საბჭოდან სოფლების ხოშუფსე,, კოვალევსკოე შუა და ცერკოვნი კოვალევსკოე გამოყოფით შეიქმნა ხოშუფსეს ს/საბჭო. ცენტრით სოფ. ხოშუფსეში. მისი ამჟამინდელი სახელია პაშფსი (X8სსიხი».

44, ხეივანი - სოფელი გაგრის მუწიციპალიტეტში. მდებარეობს შავიზღვისპირა. დაბლობზე. XIX საუკუნეში ერქვა ამზარა, რაც აფხაზურად „ფიჭვნარს“ ნიშნავს. XIX. საუკუნის მეორე ნახევარში ერმოლოვკა, ხოლო 1948 წელს ქართული სახელი. ხეივანი ეწოდა. 1992-1993 წყ. ომის შემდეგ აფხაზებმა ამზარა (MM3009) დაარქვეს, ამრიგად არნიშნულ დასახლებაზე პარალელურად მოქმედებს ორი სახელწოდება. საქართველოს ავტონომიური რესპუბლიკის ფარგლებში იწოდება როგორც ხეივანი, ხოლო აფხაზეთის თვითგამოცხადებულ რესპუბლიკაში –- ამზარა.

45. ხოლოდნაია რეჩკა - სოფელი გაგრის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს შავი ზღვის ნაპირას. სააღრიცხვო ბარათების საფუძველზე გალის მუნიციპალიტეტის ხუთ ეკლესიას და ერთ ციხეს- ჩხორთოლის, ოქუმის, ღუმურიშის, წარჩეს ჩწათლისღებისა, ჭუბურხიწჯის წმ. გიორგის. ეკლესიებს. და წარჩეს ციხეს კულტურული. მემკვიდრეობის შეგლის. სტატუსი მიანიჭა.

1.აგვავერა - სოფელი გალის მუწიციპალიტეტში. მდებარეობს მდინარე ოქუმის მარჯვენა შენაკად მარიჯის სათავეებში.

2.აკვარიქვა - სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში.

3, ანარია - სოფელი გალის მუწიციპალიტეტში. მდებარეობს მდინარე ოქუმის მარცხენა ნაპირზე

4. აჩიგვარა - სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს მდინარე ოქუმის მარცხენა ნაპირზე

5. ბედია - (ყოფილი საწარდო) სოფელი გალის მუწიციპალიტეტში. მდებარეობს მდინარე ოხოჯის მარჯვენა ნაპირზე. ბედიის საეპისკოპოსო საუკუნეების გაწმავლობაში შუა საუკუნეების ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს საეკლესიო და კულტურულ-საგანმანათლებლო ცენტრს წარმოადგენდა. ბედიის კომპლექსი X საუკუნის მიწურულს, დაახლოებით 999 წელს ააგო გაერთიანებული საქართველოს პირველმა მეფემ ბაგრატ III ბაგრატიონმა და შექმნა "საყდრად საეპისკოპოსოდ". სამონასტრო კომპლექსის მთავარ წაგებობას წარმოადგენს ეზოს ცენტრში აგებული ბედიის ღმრთისმშობლის სახელობის ტაძარი, მისგან დასავლეთით შერჩენილია ბედიელ მიტროპოლიტთა ორსართულიანი სასახლე. მთავარეპისკოპოსმა ანტონ ჟუაწისძემ ბედიის სამონასტრო კომპლექსში შექმნა წიგნთსაცავი, სადაც მიმდინარეობდა ძველ ხელნაწერთა განახლება-რესტავრაცია, საღვთისმეტყველო წიგნების თარგმნა და წიგნსაცავის შევსება ახალი ხელნაწერებით. ბედიის მონასტერში დასაფლავებულია გაერთიანებული საქართველოს პირველი მეფე ბაგრატIII და დედამისი ––დედოფალი გურანდუხტი.

6. ბოგვეთი - სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში.

7. ბულიშხინჯი - სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს მდიწარე ოხოჯის მარჯვენა ნაპირზე.

8. გაგიდა - სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს მდიწარე გაგიდის მარცხენა ნაპირზე. სოფელი აღნიშნულია იტალიელი მისიოწერის არქანჯელო ლამბერტის მიერ შედგენილ რუკაზე.

9. განახლება - სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში.

10. გუდავა - სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს მდინარე ოქუმის

მარცხენა ნაპირზე. გუდავას ადგილზე ადამიანს ჯერ კიდევ ძვ. წ. II ათასწლეულის მიწურულში უცხოვრია. გვიანდელი ანტიკური ხანისა და ადრინდელი შუა

საუკუნეების გუდავა - ქალაქის ტიპის დასახლეზა - ცნობილი იყო ზიგანისის სახელწოდებით. გვიანდელი ანტიკურ ხანაში გუდავა იმ ციხესიმაგრეთა სისტემაში შედიოდა, რომლებიც რომის იმპერიის მცირეაზიური

პროვინციების მისადგომებს იცავდა. წერილიბით წყაროებში მოხსენიებულია ზიგანისის ციხე, სადაც IV-V საუკუწეების მიჯნაზე რომაელთა კოჰორტა (400-600-კაციანი რაზმი) მდგარ!. VII-X საუკუნეებში ლაზიკის 4 საეპისკოპოსო კათედრიდან

ერთ-ერთი გუდავაში იყო.

1970-1972 წლების არქეოლოგიური გათხრებისას (ხელმძღვანელი პ. ზაქარაია) გუდავაში აღმოჩნდა გამაგრებული სამხედრო ბანაკის (ციხის) გალავნის ნაშთები,აგრეთვე გვიანდელი ანტიკური ხანისა და ადრინდელი შუა საუკუნეების

ადგილობრივი და რომაული კერამიკა, მიწის ჭურჭლის ნატეხები, რომაული მონეტები.

11. დიხაგუძბა –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში, მდებარეობს სამურზაყანოს დაბლობზე, შავი ზღვის პირას.

12. დიხაზურგა-–– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში. სოფელს 1952-მდე ეწოდებოდა დიდი წიფური. დ-ის ეკლესიის ნანგრევებზე აღმოჩნდა გრიგოლ გალატოზთუხუცესის (კალატოზთუხუცესი) წარწერა, რ-იც X-XI სსით თარიღდება. დ-ის მახლობლად არის გვიანდ. შუა საუკ. სათაწჯოს კოშკი.

13. ეწერი –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში, მდებარეობს სამურზაყანოს დაბლობზე, მდინარე ენგურის მარჯვენა მხარეს.

14. ვეშკუდელი –– სოფელი აფხაზეთის ავტონომიურ რესპუბლიკაში, გალის მუნიციპალიტეტში, მდებარეობს სამურზაყანოს დაბლობზე,მდიწარე ენგურის მარჯვენა მხარეს.

15. ზარწუფა –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში, მდებარეობს სამურზაყანოს დაბლობზე.

16. ზემო ბარღები –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში. ეს სოფელი, ისევე როგორც მთელ გალის მუნიციპალიტეტი, განსაკუთრებით 1992-1993 აფხაზეთის ომის დროს დაზარალდა. სოფლის მოსახლეობის უმრავლესობას სახლ-კარი გადაუწვეს. 1998 წელს ეს სოფელი (და არამარტო იგი) აფხაზმა სეპარატისტებმა ხელახლა გადაწვეს.

17. ზემო გალი –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში, მდებარეობს სამურზაყანოს დაბლობზე, მდიწარე ერისწყლის მარჯვენა მხარეს.

18. ზემო ღუმურიში –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში, მდებარეობს აფხაზეთის მთისწინეთში, მდინარე ოქუმის მარცხენა მხარეს.

19. ზემო ცხირი –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში.

20. ზენი –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (დიხაზურგის თემი), მდებარეობს მდიწარე ენგურის მარჯვენა ნაპირზე.

21. ზენი –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (ნაბაკევის თემი), მდებარეობს სამურზაყანოს დაბლობზე, მდიწარე ენგურის მარჯვენა მხარეს.

22. ზენი –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (ჭუბურხინჯის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე, მდინარე ენგურის მარჯვენა ნაპირას.

23, თაგილონი –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში. სახელწოდება თაგილონი მომდინარეობს მეგრულიდან. გადმოცემით, ერთხელ ამ სოფელში მომხდარა უბედურება: სახლისკენ მიმავალ კაცს გზად ხიდი ჩატყდომია და მდინარეს

გაუტაცია. ადგილობრივ მცხოვრებლებს უთქვამთ: თაქ გინოლ (მეგრული) „აქ ჩავარდნილაო“. დროთა გაწმავლობაში წათქვამმა თაქ გინოლ მიიღო ფორმა თაგილონი და დაერქვა სოფელს.

24, თხინაშკარი –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში, მდებარეობს სამურზაყანოს დაბლობზე.

25. კოხორა –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში, მდებარეობს სამურზაყანოს დაბლობზე.

26. ლეკუმხარა –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში, მდებარეობს სამურზაყანოს დაბლობზე, მდინარე ნიშონის ხეობაში.

27. ლეკუხონა -–– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში.

28, ლეჭარაიე –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში, მდებარეობს აფხაზეთის მთისწინეთში, მდინარე ენგურის მარჯვენა მხარეს.

29. მახუწჯია –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში, მდებარეობს სამურზაყანოს დაბლობზე, მდინარე ქვიშონის ნაპირებზე.

30. მეორე აკვაღა –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში, მდებარეობს სათანჯოს მთის კალთაზე.

31.მეორე გუდავა –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში, სამურზაყანოს დაბლობზე,

მდიწარე ოქუმის წაპირებზე. გუდავის თემის ცენტრი (სოფლები:ანარია, ოხურეი, პირველი გუდავა).

32.მეორე ოტობაია –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (ოტობაიის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე, მდინარე ენგურის მარჯვენა ნაპირას

33 მეორე შეშელეთი –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (რეფო-შეშელეთის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე, მდინარე ერისწყლის მარცხენა ნაპირზე

34. მთიური (ყოფილი ცხირი) –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში, სამურზაყანოს დაბლობზე, ზუგდიდ-გალის საავტომობილო გზაზე. თემის ცენტრი (სოფლები:მახუნჯია, პატრახუწა, შაშიკვარა).

35. მუხური (ყოფილი საშარინგიო) –– სოფელი გალისმუნიციპალიტეტში, სამურზაყანოს დაბლობზე, მდინარე ოქუმის ნაპირას. თემის ცენტრი (სოფლები:პირველი შეშელეთი, საბულისკირიო).

36. ნაბაკევი –– (1952 წლამდე გაბარი), სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში,სამურზაყანოს დაბლობზე, მდინარე ენგურის მარჯვენა მხარეს. სახელწოდება ნაწარმოებია წა-ევ თავსართ-ბოლოსართით, რომელიც წინანდელ ვითარებაზე მიუთითებს:წა-ბაკ-ევ-ი აღნიშნავს ადგილს სადაც წიწათ ბაკი ყოფილა (ბაკი არის პირუტყვის საზაფხულო სადგომი, შემოღობილი, მაგრამ უსახურავო)

37. ნაკარღალი –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (ფიჩორის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე,

38. ნაჭქკადუ –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს შავი ზღვის სიახლოვეს.

39. ნახინგუ -–– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (წარჩის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე, მდინარე ოქუმის მარჯვენა მხარეს.

40. ნაჯიხური -–– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (საბერიოს თემი), აფხაზეთის მთისწინეთის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში.

41. ოკვინორე –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (განახლების თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე.

42. ოკვინორე –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (ოტობაიის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე.

43. ოქუმი –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში, თემის ცენტრი (სოფლები: აგვავერა, საბულისკირიო, სამელაიო). მდებარეობს მდიწარე ოქუმის წაპირას. ოქუმი 1840 წლიდან ისტორიული სამურზაყანოს ცეტრს წარმოადგენდა, 1906 წლიდან ცენტრი გადატანილ იქნა დაბა გალში, რომელიც 1932 წელს ქალაქი გახდა. სახელწოდება „ოქუმი“ უკავშირდება სელის მეგრულ სახელს „ქუმუ“. შესაძლოა, ის ჭვავის შველქართული სიტყვის „ქუბი“-ს შესატყვისიც იყოს.

44, ოცარცე –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (დიხაზურგის თემი),მდინარე ენგურის მარჯვენა მხარეს.

45. ოხურეი -–- სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (აჩიგვარის თემი), სამურზაყანოს

დაბლობზე.

46. ოხურეი –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (გუდავის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე.

47. პატრახუწა –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს სამურზაყანოს დაბლობზე.

48. პირველი აკვაღა –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (ჭუბურხინჯის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე.

49. პირველი გუდავა –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (გუდავის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე, მდინარე ოქუმის ნაპირას.

50. პირველი ოტობაია (ყოფილი ქვიშონა) –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში, სამურზაყანოს დაბლობზე, მდინარე ენგურის მარჯვენა მხარეს.ოტობაიის თემის ცენტრი (სოფლები:ვეშკუდელი, ზარწუფა, მეორე ოტობზაია, ოკვინორე, რამი, ქვიშონა).

51. პირველი შეშელეთი –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (მუხურის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე.

52. ჟაირღალიშქა –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (ლეკუხონის თემი),აფხაზეთის სამხრეთ-აღმოსავლეთ მთისწინეთზე.

53. რამი (ყოფილი თხუმინა) –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (ოტობაიის თემი), სამურზაყანოს დაბლოზზე, მდინარე ენგურის მარჯვენა მხარეს.

54. რეფო-ეწერი –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში, სამურზაყანოს დაბლობზე,მდინარე ერისწყლის ნაპირას. რეფო-შეშელეთის თემის ცენტრი (სოფლები:აკვარიქვა, თხინაშკარი, მეორე შეშელეთი, ხუმენი-წათოფური, ხუმუშქური),

55. რეჩხი –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში. სოფლის სამხრეთ-აღმოსავლეთით მდებარეობს გალის წყალსაცავი. დასავლეთიდან ესაზღვრება სოფლები ზემო ღუმურიში და ქვემო ღუმურიში , სამხრეთ-აღმოსავლეთიდან - სოფელი ხოლე,აღმოსავლეთიდან - სოფელი საბერიო, ხოლო ჩრდილოეთიდან შემოსაზღვრულია ოხაჩქუეს მასივის სამხრეთი კალთებით.

56. საბერიო –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში, თემის ცენტრი (სოფლები:ნწნაჯიხური, სამარქვალო, ფართონოხორი, ღვაშიგვერდი, შქაშისუკი). მდებარეობს მდინარეებს ენგურსა და ერისწყალს შორის, სოფლის ტერიტორიაზე მდებარეობს ენგურჰესის აგრეგატები.

57, საბუთბაიო –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (ზემო ბარღების თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე.

58. საბულისკირიო –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (მუხურის თემი), მდინარე ოქუმის ხეობაში.

59. საბულისკირიო –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (ოქუმის თემი),მდიწარე ოქუმის ხეობაში.

60. საბჭოთა ჩაი –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (ქვემო ბარღების თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე.

61. სალხინო (ყოფილი ზემო თაგილონი) –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში(თაგილონის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე,მდიწარე ენგურის მარჯვენა ნაპირას.

62. სამარქვალო –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (საბერიოს თემი),მდინარე ენგურის მარჯვენა მხარეს.

63. სამელაიო –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (ოქუმის თემი),ოქუმის ხეობაში.

64. სამქვარი –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში, გალის წყალსაცავის ნაპირზე,მდინარე ნიშონის ხეობაში. პირველი გალის თემის ცენტრი (სოფლები:ზემო გალი, კოხორა, ლეკუმხარა, ფართოღალი, ცხირი).

65. საშამუგიო –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (ზემო ბარღების თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე, მდინარე ხუმუშქურის (გაგიდის ერთ-ერთი შემადგენელი) ნაპირას.

66. სახახუბიო –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (ბედიის თემი),მდინარე ოხოჯის ხეობაში.

67. სიდა –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში. თემის ცენტრი.

68. ტოგონი –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (აჩიგვარის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე.

69. ფართონოხორი –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (საბერიოს თემი), აფხაზეთის მთისწინეთის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში.

70. ფართოღალი –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (პირველი გალის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე, მდინარე რეჩხის ხეობაში.

71, ფართოღალი –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (ღუმურიშის თემი),აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთზე, მდინარე რეჩხის მარჯვენა მხარეს.

72. ფიცარღალი –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში. ქვემო ბარღების თემის შემადგენლობაში.

73. ფუწყური –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (აჩიგვარის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე,მდინარე ოქუმის მარცხენა ნაპირას,

74. ფუწყური –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (წარჩის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე, მდინარე ოქუმის მარჯვენა ნაპირას.

75. ფშაური –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (ბედიი თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე, მდინარე ოხოჯის მარცხენა ნაპირას.

76. ფშაური –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (წარჩის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე, მდინარე ოხოჯის მარცხენა ნაპირას.

77. ქვემო ბარღები –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში. ეს სოფელი, ისევე როგორც მთელი გალის მუნიციპალიტეტი, განსაკუთრებით 1992-1993 აფხაზეთის ომის დროს დაზარალდა. სოფლის მოსახლეობის უმრავლესობას სახლ-კარი

გადაწვეს. 1998 წელს ეს სოფელი (და არამარტო იგი) აფხაზმა სეპარატისტებმა

ხელახლა გადაწვეს.

78. ქვემო ღუმურიში – სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (ღუმურიშის თემი), აფხაზეთის მთისწინეთში, მდინარე რეჩხის მარჯვენა მხარეს.

79. ქვიშონა –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (ოტობაიის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე, მდინარე ენგურის მარჯვენა მხარეს.

80. ღვაშიგვერდი –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (საბერიოს თემი),მდინარე ენგურის მარჯვენა მხარეს.

81. შაშიკვარა –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (მზიურის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე.

82, შქაშისუკი –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (საბერიოს თემი),მდინარე ერისწყლის ხეობაში,

83. . ჩხორთოლი –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში, აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში, მდინარე ჩხორთოლის (ოქუმის აუზი) ნაპირას, თემის ცენტრი.

84. ცხირი –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (პირველი გალის თემი),მდინარე ერისწყლის მარცხენა მხარეს, გალის წყალსაცავის ჩრდილო-აღმოსავლეთით.

85. წარჩე - სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში სახელწოდება მეგრულია და ნიშნავს თეთრ წყალს.ასეთი სახელი პირველად უწდა დარქმეოდა მდინარეს, შემდეგ კი მის მიხედვით - სოფელს

გალიდან 17 კმ. მანძილზე, სამურზაყანოს დაბლობზე, მდინარეების ოქუმისა და წარჩეს ხეობებში მდებარეობს სოფელი წარჩე, რომლის სახელი უნდა მომდინარეობდეს მეგრული სიტყვიდან «წყარ»-წყალი, «ჩე»- თეთრი= თეთრი

წყალი. წარჩე დასახელებულია ძველ წყაროებში. ფლავიუს არიანე ახსენებს მდინარე «ტარსურას», რომლის სანაპიროზე არის ქალაქი «ტარშენ». არქანჯელო ლამბერტი XVII საუკუნეში წერდა, რომ ხეთის იქით არის ოქუმი, რომელიც ჩაუდის ტარშენს.ცხადია, «ტარშენ» იგივე წარჩეა და უცხოელები ასე გამოთქვამდნენ მის სახელს.1654 წლის «კოლხეთის ანუ სამეგრელოს რუკაზე» დასახელებულია წარჩე.სოფელში შემორჩენილი ძველი არქიტექტურული ძეგლების ნაშთები მიუთითებენ,რომ წარჩე ჩრდილო დასავლეთ საქართველოში თავის დროზე მნიშვნელოვან პოლიტიკურ და კულტურულ კერას წარმოადგენდა. მხარეთმცოდნე წ. შონიას გადმოცემით, წარჩეში 23 ისტორიული ძეგლია, მათ შორის, ნათლისღების სახელობის ეკლესია, წარჩეს «ფიჭერისთეს» მოგუმბათებული ეკლესია, «მაფაშ ოხუამეს» ორი ეკლესია. ძველად აქვე ყოფილა ოთხი წიგნსაცავი. დღეს ამ წიგნსაცავებიდან არაფერია შემორჩენილი.

წარჩეში დგას XIII-XIV საუკუნეების ხუროთმოძღვრული კომპლექსი «მაფაშ ოხუამე»_ მეფის ეკლესია». კომპლექსში შედის ორი ეკლესია, გალავანი და კარიბჭის ნაშთი.

«მაფაშ ოხუამეს» ერთ-ერთი დარბაზული ეკლესიის გათხრებისას აღმოჩნდა ადგილობრივ დიდებულთა ფრესკები, აღნიშნული არქიტექტურული ძეგლი

შეისწავლა ხელოვნებათმცოდნე ლ. შერვაშიძემ და ვარაუდით XV საუკუნით დაათარიღა. წარჩეს ეკლესიები XVII საუკუნეში განუახლებია სამეგრელოს მთავარს ევან II დადიანს (1611-1657).

ერთ-ერთი ეკლესიის გათხრების დროს წარჩეს ეკლესიაში აღმოჩნდა ეგუტერი,რომელზეც ამოკვეთილია ძველი ქართული წუსხური წარწერა, ვინმე ფაშაძის მოხსენიებით. საგულისხმოა, რომ წარჩეს მახლობლად ერთ-ერთ მთას

ადგილობრივი მოსახლეობა ფაშაძის მთას ეძახის.

86. ჭუბურხინსჯი (მეგრ. ჭუბური -- წაბლი + ხინჯი -– ხიდი) –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში.

87, ჭყონხუმლა –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (ჭუბურხინჯის თემი), სათანჯოს მთის კალთაზე.

88. ხოლე –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (რეჩხის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში, მდინარე ერისწყლის მარჯვენა ნაპირას.

89, ხუმენი-ნათოფური –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტში (რეფო-შეშელეთის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე, მდიწარე დიდი ერისწყლის მარცხენა წაპირას.

90, ხუმუშქური –– სოფელი გალის მუნიციპალიტეტის განახლების თემში.

      გუდაუთის მუნიციპალიტეტი

გუდაუთის . მუნიციპალიტეტში არის 2 ქალაქი (ახალი ათონი, გუდაუთა), 1 დაბა(მიუსერა), 109 სოფელი, 20 თემი: ააცის, აბღარხუქის, აგარაკის, აწუხვის, აჭანდარის,ახალსოფლის, ბარმიშის, ბლაბურხვის, დურიფშის, ზვანდრიფშის, კალდახვარის, ლიხნის,მუგუძირხვის მწარის (ცენტრი – ჭირუთა) ოთხარის, პრიმორსკოეს, ფსირცხის,ყულაწურტხვის, ხოფის, ჯირხვის. ისტორიული ცნობა. ახლანდ. გ. მ-ის ტერიტორია ახ. წ. | ს-მდე შედიოდა ეგრისში და ქართველური მოდგმის ტომებით იყო დასახლებული. V–VI სს.მიჯნაზე აღნიშნული ტერიტ. გვიანდელი აღმ. აფხ. საერისთავოს უდიდეს ნაწილს მოიცავდა და ეგრისის სამეფოს საზღვრებში იყო. VIII ს. შუა წლებში აბაზგიის (აფხაზთა) სამთავროს

ეკუთვნოდა. ეგრის-აფხ. სამეფოს შექმნის (VVIII. ს. დასასრ.) შემდეგ იგი ამ სამეფოს საზღვრებში მოექცა, ხოლო საქართველოს გაერთიანების (X ს.) შემდეგ ერთიანი ქართ. სამეფოს ნაწილს წარმოადგენდა. ბ. მ-ის ტერიტ. XII-XVI სს-ში აფხ. საერისთავოში შედიოდა, ხოლო XVII– XVIII სს-ში – აფხაზეთის სამთავროს ცენტრ. ნაწილს შეადგენდა. ეს ტერიტ.თითქმის მთლიანად მოიცავდა აფხ. მხარეს ზუფუს . 1864, აფხაზეთის სამთავროს გაუქმების შემდეგ, გ. მ-ის ტერიტ. რუს. ხელისუფლებამ ქუთაისის გუბერნიის სოხუმის ოლქს მიაკუთვნა. 1917-მდე შედიოდა სოხუმის ოკრუზში , 1921–-30 – საქართვ. ფარგლებში შექმნილ აფხ. სსრ-ში გუდაუთის მაზრის სახელწოდებით, 1931-იდან გამოიყო ცალკე რ-ნად.

ბუნება. გ. მ. მთაგორიანია. ჩრდ-ით აღმართულია კავკასიოწის მთავარი ქედი (მთა აჟარა,2908 მ), რ-საც სამხრ-ით გაუყვება აწითაქუს, ანჩხოსა და აჩიბახის გვერდითი ქედები. მდ. ბზიფის მარცხ. მხარეს გადაჭიმულია ბზიფის ქედი, რ-ზეც აღმართულია კლდოვანი მთები:ძიშრა, ჭიფშირა და სხვ. ზღვისპირა ზოლში ერთმაწეთის პარალელურად მიემართება ზაშირბარისა და აქვის ქედები. ზღვის სანაპირო ზოლი გორაკბორცვიანი დაბლობია.გუდაუთის მ-ის ხუროთმოძღვრულ ძეგლთაგან აღსანიშნავია: ამბარის ხუროთმოძღვრული კომპლექსი VIII-IX სს. სამეკლესიიანი ბაზილიკითა და ძველი სასახლით, შუა საუკ. ნამონასტრალი (VII IX სს) ახალი ათონის მიდამოებში ივერიის მთაზე

(ისტ. ანაკოფიის ტერიტ.), სიმონ კანანელის გუმბათოვანი ეკლესია (IX–X სს., შეკეთებულია XX ს-ში, ყულანწურხვის ეკლესიაა კალდახვარის ციხე (ორივე – შუა საუკ.), ლიხნის გუმბათოვანი ტამარი (IX-X სს., კედლის მხატვრობა XIII-XV სს.) და

შერვაშიძეების სასახლე (X-XI სს., გადაკეთებულია XIX ს-ში)ახალი ათოწის მონასტერი (სრული სახელი: წმინდა მოციქული სვიმონ კანანელის მონასტერი ახალ ათონზე), მართლმადიდებლური ქრისტიაწული მონასტერი დაარსებული

1875 წელს საბერძნეთის ათონის მთის წმინდა პანტელეიმონის ბერების მიერ. მდებარეობს ზღვის დონიდან 75 მეტრზე.სამონასტრო კომპლექსის მშენებლობა დაიწყო 1884 წელს და 1896 წელს დასრულდა.

კომპლექსის ასაგებად საჭირო გახდა მთის წაწილის ჩამოჭრა და ათასობით ტონა მიწისა და მთის ქანების გატანა. საქმეს ართულებდა გეოგრაფიული მდებარეობაც. მიუხედავად ამისა,მშენებლობა 12 წელიწადში დასრულდა.

1, ააცი( ყოფ. გბაკლანოქკა, ძვ. აღაცო) –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში. თემის ცენტრი (სოფლები: ალრა, ალძიხი, ბინთხა, კუტიძრა).მდებარეობს მდინარე ააფსთის მარცხენა ნაპირზე. ისტორიული სოფელი აღაცო

აღნიშნულია XVII საუკუნის II წახევრის „ჯიპან-წუმას“ თურქულ რუკაზე სახელწოდებით „აღჩა“. 1737 წლის დასავლეთ საქართველოს რუკაზე გვხვდება მდინარე სახელწოდებით „აღაცო“, რომელსაც ვახუშტი ბატონიშვილი „აღაცოს

წყლის“ სახელით მოიხსენიებს. მდინარის სახელწოდება მომდინარეობს სოფლის სახელისაგან. როდესაც აქ აფხაზები დამკვიდრდნენ, მას ააცი უწოდეს. ეს სახელწოდება XIX საუკუნის 30-იანი წლებიდან არის დამოწმებული. იხსენიება 1867

წლის აფხაზ მუჰაჯირთა სიაში. XIX საუკუნის 30-იან წლებში ააცის ქვემო ნაწილში დამკვიდრდა რუსული გარნიზონი. მაშინ ეწოდა ამ ტერიტორიასაც და მდინარესაც ზბაკლაწკა, როგორც ჩანს, რუსი ოფიცრის, შემდეგში გენერლის ბაკლანოვის პატივსაცემად. ბაკლანკას იხსენიებს ფ. დიუბუა დე მონპერე. 1878 წელს ბაკლანკა//ბაკლანოვკა დამოუკიდებელი რუსული სოფელი გახდა, რომელიც XX საუკუნის 50-იან წლებში ააცს შეერწყა და სოფლის სახელი ბაკლანოეკა გახდა,ხოლო თემის -–– ააცი. 1923 წელს ააცის თემი 5 სოფლით გუდაუთის მაზრაში შედიოდა. 1925 წელს ააცის და ბაკლაწოვკის ს/საბჭოები ცალ-ცალკე შედიოდა გუდაუთის მაზრა- ში. 1951 წელს ბაკლანოეკის ს/საბჭო გაუქმდა, ხოლო სოფ.

ბაკლანოვკა ააცის ს/საბჭოს შეუერთდა, 1952 წელს სოფელ ბაკლანოეკას დაუბრუნდა სახელი ააცი.

1962 წელს სოფელში აღმოაჩინეს ვერძის თავის გამოსახულებიანი ბრინჯაოს სამკუთხა აბზინდა,რომელსაც ბრინჯაოს ხწით ათარიღებენ.

2. ებაახუდა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ანწუხვის თემი). 1949 წელს შედიოდა ზემო ანუხვის სასოფლო

საბჭოში, მანამდე არ იხსენიება. მისი ამჟამინდელი სახელია აბაახუდა. მას ასევე ქუჩუკ სტამპულსაც (თურქ. „პატარა სტამბული") ეძახიან.

3, აბახუამწა, აბახვამწა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (აბღარხუქის თემი), მდინარე ააფსთის მარცხენა ნაპირზე.

4. აბგავერა, აბგავიარა –– სოფელი აფხაზეთის ავტოწომიურ რესპუბლიკის გუდაუთის მუწიციპალიტეტში (ყულანურხვის თემი)

5, აბგარა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში(დურიფშის თემი),მდინარე ბელაიას მარცხენა ნაპირზე.

6. აბღარხუქი (ყოფილი ლადარი-არჰაბლა - გადაერქვა 1948 წლის 3 სექტემბერს.) –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში, მდინარე ააფსთის მარჯვენა ნაპირზე. თემის ცენტრი(სოფლები:აბახუამწა, ბაზიქითა, ბაღიქითა, თასრაყვა, ცოუხვა).

7. აგარაკი (ყოფილი კავაქლუქი - გადაერქვა 1948 წლის 3 სექტემბერს.) –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში, თემის ცენტრი (სოფლები:რიაფში, წანიგვართა)

8, ადეიგვარა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ყულანუტხვის თემი), მდინარე დახვარის (დოხვართის) მარჯვენა ნაპირზე.

9, ათარჰაბლა–– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში(დურიფშის თემი),მდინარე გუდოუს სათავესთან.

10. აკალამრა(ყოფილი ბამგუკოვანი; ყოფილი კალმფთ –– გადაერქვა 1948 წლის 3 სექტემბერს) –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (აწუხვის თემი).

11. აკვასქემწა, აჯვასეიამწა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ზვანდრიფშის თემი),მდინარე ხიფსთის ნაპირზე.

12. აქვი –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (აწუხვის თემი),მდინარე ცვკვარის ხეობაში.

13. ალაპაშხუ, ალაპჰაშ-ხუ – სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ზვანდრიფშის თემი),მდინარე ხიფსთის მარჯვენა ნაპირზე,

14, ალგითი –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში(ლიხნის თემი),მდინარე ხიფსთის მარცხენა ნაპირზე.

15. ალრა-– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ააცის თემი),მდინარე ააფსთის მარცხენა ნაპირზე.

16. ალძიხი –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ააცის თემი),მდინარე მწარის (ააფსთის მარცხენა შენაკადი) მარცხენა ნაპირზე.

17. ამბარა–– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (მუგუმირხვის თემი), შავი ზღვის ნაპირას, მიუსერის კონცხზე. ადგილობრივი კურორტი.

18. ამფარაარხუ, ამფარაა-რხუ –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (კალდახვარის თემი), მდინარე მიუსერის სათავეში.

19. ანუხვა(ყოფილი აგწა) –– სოფელი გუდაუთის მუწიციპალიტეტში, თემის ცენტრი(სოფლები:ანუხვა, აბაახუდა, აკალამრა, აკუი, აუძხა, აქვაჩა, აჩირხა, აჯმატვარა, ვესიოლოვკა, ლაშფსარდი, სომხური აწუხვა, სომხების ხეობა).

20. ანჰაშთუქი–– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ბლაბურხვის თემი),მდინარე მჭიშთის მარჯვენა ნაპირზე, მთა არხის სამხრეთ ფერდობზე.

21. აოსირხვა, ავასირხვა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (აჭანდარის თემი),მდინარე ააფსთის წაპირზე.

22. არაშახუ, არაშ-ახუ–– სოფელი გუდაუთის მუწიციპალიტეტში (მუგუძირხვის თემი),მდინარე მჭიშთის მარჯვენა ნაპირზე.

23, არსაული (ყოფილი გოგირდწყალი; ყოფილი მესამე ქარხანა - გადაერქვა 1948 წლის 3 სექტემბერს.) –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (პრიმორის თემი),

24. არუთა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში(დურიფშის თემი),მდინარე დოხურთის მარჯვენა მხარეს.

25, არუთა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ყულანურხვის თემი).

26. არხა(ყოფ. ქღირთა) –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ხოფის თემი),მდინარე ეღრის (ხიფსთის შენაკადი) ხეობაში.

27. აუალიცა, ავალიცა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (აჭანდარის თემი),მდინარე ჭბართის (ააფსთის შენაკადი) მარჯვენა მხარეს.

28. აუმხა–– სოფელი გუდაუთის მუწიციპალიტეტში (ანუხვის თემი),მდინარე ფსირცხის მარცხენა მხარეს.

29, აფცხვა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (მუგუძირხვის თემი),მდინარე ამბარის მარცხენა ნაპირზე.

30, აფშანხვარა, აფშაწჰვარა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ჯირხვის თემი).

31, აქვაჩა –– სოფელი გუდაუთის მუწიციპალიტეტში (აწუხვის თემი),მდინარე ფსირცხის მარცხენა წაპირზე.

32. აქვაჩარხუ –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ჯირხვის თემი).

33, აჩირხა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (აწუხვის თემი), აფხაზეთის მთისწინეთზე, მდინარე ფსირცხის მარჯვენა მხარეს.

34, აჩკაწა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ყულანურხვის თემი),მდინარე დოხურთის (ააფსთის შეწაკადი) მარჯვენა ნაპირზე.

35. აძლაგარა –– სოფელი გუდაუთის მუწნიციპალიტეტში(ლიხნის თემი),მდინარეების გუდოუსა და აძლაგარის მდიწარეთაშუეთზე,

36. აძლაგარხოქი –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ლიხნის თემი),მდინარე გუდოუს მარცხენა ნაპირზე.

37. აშუსთა, აძვისთა –– სოფელი გუდაუთის მუწიციპალიტეტში (მწარის თემი),მდინარე ააფსთის მარცხენა მხარეზე.

38, აძღაფშა, აძხაფშა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (პრიმორის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე.

39. აჭანდარა–– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს ჭბაართსა და დოხურთს შორის. თემის ცენტრი (სოფლები: აჭანდარა, აოსირხვა, აუალიცა, ქვაბურთა,ძიბზირი, წვინდირთა, ხაბიუ, ჯგითირხვა).

40. აჭანვა, აჩამვია –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (პრიმორსკოეს თემი), შავი ზღვის ნაპირზე.

41. ახალსოფელი (ყოფილი აშიცრა - გადაერქვა 1943 წლის 29 დეკემბერს.) –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში, შავი ზღვის სანაპიროზე, მდინარე ხიფსთის შესართავის ახლოს. თემის ცენტრი.

42, ახვაჯა–– სოფელი გუდაუთის მუწიციპალიტეტში (კალდახვარის თემი),მდინარე ბზიფის მარცხენა ნაპირზე.

43, ახუწა - სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში

44. აჯახუ, აჯ-ახუ –– სოფელი გუდაუთის მუწიციპალიტეტში (კალდახვარის თემი),მდინარე ბზიფის მარცხენა ნაპირზე.

45. აჯიმჩიღრა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ლიხნის თემი),მდინარე ხიფსთის მარცხენა ნაპირზე.

46. აჯმატვარა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში ჯაწუხვის თემი).

47. აჯხახარა–– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ბარმიშის თემი), მიუსერის მაღლობის ჩრდილოეთ მხარეს.

48, ბაალარხვა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ზვანდრიფშის თემი),მდინარე მჭიშთის მარცხენა ნაპირზე,

49. ბაზიქითა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (აბღარხუქის თემი)

50. ზამბორა –– სოფელი გუდაუთის მუწიციპალიტეტში (ლიხნის თემი), შავი ზღვის ნაპირზე, მდინარე ხეცყვარის მარცხენა მხარეს.

51. ბარმიში –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში, მიუსერის ბორცვიან დაბლობზე,მდინარე მჭიშთის მარჯვენა ნაპირას, სოხუმ–სოჭის გზატკეცილზე. თემის ცენტრი(სოფლები:აჯხახარა, მაზიხვა). რკინიგზის ბაქანი.

52, ბეღიქითა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (აბღარხუქის თემი),მდინარეების ააფსთისა და ჭბაართის შუამდინარეთში, ჭბაართის მარცხენა ნაპირზე.

53, ბაჩა –– სოფელი გუდაუთის მუწიციპალიტეტში (ოთხარის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთზე, მდინარე მჭიშთაზე.

54, ბგარდვანი –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ჯირხვის თემი), მდინარე ხიფსთის მარჯვენა ნაპირზე.

55, ბინთხა –– სოფელი გუდაუთის მუწიციპალიტეტში (ააცის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთზე. მდინარე ააფსთის მარცხენა ნაპირას.

56. ბლაბურხვა (ყოფილი აგვავერა) –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში,მდინარე მიუსერის ზემო აუზში. თემის ცენტრი (სოფლები:ანჰაშთუქი, შლარა, ჩერქეზიხუ, ცუძახა). რკინიგზის ბაქანი.

57. გარფი –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ოთხარის თემი), ბზიფის ქედის სამხრეთ კალთაზე, მდინარე კუშირთის (მჭიშთის აუზი) მარცხენა ნაპირას.

58. გუგუნირხვა –– სოფელი გუდაუთის მუწიციპალიტეტში (მუგუძირხვის თემი), მიუსერის მაღლობის ჩრდილო-აღმოსავლეთ კალთაზე, მდინარე მჭიშთის მარჯვენა მხარეს, სოჭი -სოხუმის სარკინიგზო და საავტომობილო გზაზე.

59. დურიფში –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში, დურიფში პლატოზე,მდინარე ხიფსთის მარცხენა ნაპირას.

60. ვესიოლოეკა (ყოფილი სალხინო) –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (აწუხვის თემი), ივერიის მთის ჩრდილოეთ კალთაზე.

61. ზემო მწარა –– სოფელი გუდაუთის მუწიციპალიტეტში(მწარის თემი),მდინარე მწარის (ააფსთის მარცხენა შენაკადი) ზემოთში.

62. ხვანდრიფში –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში, მდინარე მჭიშთის მარცხენა მხარეს. თემის ცენტრი (სოფლები:აკვასქემწა, ალაჰაშხუ, ბაალარხვა).

63. თამკვაჩ-იგვავერა –– სოფელი გუდაუთის მუწიციპალიტეტში (ყულანურხვის თემი),მდინარე გუდოუს მარცხენა მხარეს.

64. თასრაყვა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (აბღარხუქის თემი),მდინარე დახვართის (ააფსთის მარჯვენა შენაკადი) მარჯვენა ნაპირზე.

65. თასრაყვა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ყულაწურხვის თემი),მდინარე გუდოუს მარცხენა მხარეს.

66. კალდახვარა –– სოფელი გუდაუთის მუწიციპალიტეტში, მდინარე ბზიფის მარცხენა ნაპირზე. თემის ცენტრი (სოფლები: ამფარაარხუ, ახვაჯა, აჯახუ, ძირფხარა).

67. კვაწაფა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ხოფის თემი).

68. კვანაფა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ჯირხვის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწიწეთზე.

69. კუტიმრა –– სოფელი გუდაუთის მუწიციპალიტეტში (ააცის თემი), მდინარე ააფსთის მარჯვენა ნაპირზე.

70. ლაშფსარდი –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ანწუხვის თემი), აფხაზეთის მთისწინეთში.

71, ლიხნი  –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში, შუა საუკუნეების ქართულ წყაროებში ეწოდება ზუფუ, ასევე ცნობილია მისი თურქული სახელწოდებები:სოუქსუ აწ სუუქსუ.ლიხწის ტერიტორიაზე არსებობს ორი მღვიმე. სოფელი

ისტორიულად აფხაზეთის მთავრების საზაფხულო რეზიდენცია იყო. XVII ს. დასაწყისიდან აფხაზეთში დაწინაურდა შარვაშიძეთა ფეოდალური სახლი, რომელმაც შემლო აფხაზ ფეოდალთა შეკავშირება და აფხაზეთის ოდიშისაგან გამოყოფა. ამიერიდან შარვაშიძეები მთავრის ტიტულით მართავდნენ აფხაზეთს, რომლის ცენტრი შეიქმნა ზუფუ (ლიხნი). ამის გამო, ილორის წმინდა გიორგის ხატის ლევან დადიანისეულ წარწერაში ლიხნელ აფხაზებს

„ზუფუარები“ ეწოდებათ:

„...მიუჭედით შარვაშიძესა ხუფუს, მუწუს წყალს აქათ ავაოვრეთ და სადაცა სიმაგრე იყო ავიღეთ და გავაცუდეთ. და კაპოეტის წყალზე (ბზიფი) შემოგუებნეს წუფუარი და სიხუარი მარშაწიები და გაგვემარჯუა და დავვოცეთ. ზოგი კელთ დაგვრჩა და გამარჯვებულნი მოვედით...

ვახუშტი ბაგრატიონი აფხაზეთის პოლიტიკურ ცენტრად ასახელებს ზუფუს, რომელიც იმავე სახელწოდების მდინარის პირას მდებარეობს. ვახუშტის მიხედვით ზუფუ მცირე ქალაქია, სახლი და სამყოფელი შერვაშიძეთა, რომლებიც აფხაზეთის მთავრები არიან.მდინარე ზუფუს ახლა ხიფსთა ეწოდება, ხოლო დასახლებულ პუნქტს – ლიხნი.XIX საუკუნის დასაწყისში აფხაზეთის მთავარმა გიორგი ჩაჩბა შერვაშიძემ დასახლებას სახელწოდება შეუცვალა და მას სოუქსუ უწოდა, რაც თურქულად ცივ წყალს წიშწავს. 1963 წლამდე ლიხნი აფხაზეთის ადმინისტრაციულ ცენტრს წარმოადგენდა.სოფელი ლიხწი საერთოაფხაზური სამხედრო დემოკრატიის ტრადიციული ცენტრი იყო.

სწორედ აქ იკრიბებოდნენ აფხაზები ისტორიულად, საუკუწეთა გაწმავლობაში და წყვეტდნენ უმნიშვნელოვანეს საკითხებს. პირველი დიდი სახალხო შეკრება ლიხწში 1861 წელს გაიმართა, რომელიც შემდეგ ანტირუსულ აჯაწყებაში გადაიზარდა. ბოლო შეხვედრა კი აფხაზეთის ომის წინ –– 1989 წელს, 18 მარტს გაიმართა, რომელზედაც აფხაზეთისთვის საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის სტატუსის დაბრუნების საკითხი დააყენეს. ამ ინიციატივას არც სსრკ-ს ცენტრალურმა ორგანოებმა დაუჭირეს მხარი და არც საქართველომ. შეკრებაზე დაახლოებით 30 ათასი აფხაზი შეგროვდა (სხვა მონაცემებით –– დაახლოებით 50-60 ათასი ადამიანი).აქ მდებარეობს რამდენიმე მნიშვნელოვანი ისტორიული ძეგლი -–– X საუკუნის ღვთისმშობლის ეკლესია და ჩაჩბა-შერვაშიძეების ორსართულიანი სასახლის ნანგრევები. სასახლე დაინგრა რუსეთის ხელისუფლების ბრმანებით 1866 წლის აჯანყების შემდეგ, მათ მიერ სოფელში მოწყობილი ეგზეკუციისას,აბაანთას ციხე (VII ს.) მდებარეობს სოფლის განაპირას მდ. ხიფსთას მარცხენა სანაპიროზე.

72. მაზიხვა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ბარმიშის თემი), ბზიფის ქედის სამხრეთ კალთაზე

73, მამიჯირხვა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ოთხარის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში, მდიწარე მჭიშთის მარცხენა მხარეს

74. მდახვა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ლიხნის თემი), შავიზღვისპირა დაბლობზე.

75. მუბუძირხვა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში, აფხაზეთის მთისწინეთში, მიუსერის მაღლობზე. თემის ცენტრი (სოფლები:ამბარა, არაშახუ, აფცხვა, გუგუნირხვა, ონდაწირხვა, პაპწვა)

76. ოთხარა, უათჰარა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში, აფხაზეთის მთისწინეთში. თემის ცენტრი (სოფლები:ბაჩა, გარფი, მამიჯირხვა, ჟაბნა).

77. ონდანირხვა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (მუგუძირხვის თემი), აფხაზეთის მთისწინეთში, მიუსერის მაღლობზე.

78. ოსიაარხუ –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ყულანურხვის თემი), აფხაზეთის მთისწინეთში.

79. ოქტომბერი (ყოფილი ოეტიაბრსჯოე-სოვეტსკოე) –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ფსირცხის თემი)

80, პაპწვა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (მუგუმირხვის თემი), აფხაზეთის მთისწინეთში

81, ჟაბნა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ოთხარის თემი), აფხაზეთის მთისწინეთზე.

82, რიაფში –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (აგარაკის თემი), შავი ზღვისპირა დაბლობზე, მდინარე რიაფშის ნაპირას.

83. სინირხვა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ჯირხვის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთზე.

84. სომხური ანუხვა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ანწუხვის თემი), აფხაზეთის მთისწინეთზე.

85. სომხური ხეობა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (აწუხვის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან ზღვისპირა დაბლობზე.

86. ტვაწაარხუ (ყოფილი (ვანა) –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (დურიფშის თემი), აფხაზეთის მთისწინეთში.

87, ფსირცხა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში, აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთზე, შავიზღვისპირა გზატკეცილზე. თემის ცენტრი (სოფლები:ოქტომბერი, ციტრუსოვანი).

88, ქვაბბრუთა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (აჭანდარის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში, მდინარე ჭბაართის (ააფსთის სისტემა) ნაპირას.

89, ქვემო მწარა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (მწარის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში, მდინარე მწარის (ააფსთის მარცხენა შენაკადი) ხეობაში,

90. ყულანურხვა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში, აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში, მდინარე დოხვართის (ააფსთის მარჯვენა შეწაკადი) მარჯვენა მხარეს. თემის ცენტრი (სოფლები:აბგავერა, ადეიგვარა, არუთა, აჩკაწა, თამკვაჩ-

იგვავერა, თასრაყვა, ოსიაარხუ, წვიშაარხუ).

91, შკვანა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ხოფის თემი), ბზიფის ქედის სამხრეთ მთისწინეთში.

92. შლარა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში(ბლაბურხვის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში, მდინარე მიუსერის ხეობაში.

93. ჩერქედიხუ –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ბლაბურხვის თემი), აფხაზეთის გორაკ-ბორცვიან მთისწინეთის ძირას. 

94, ციტრუსოვანი, ამჟასარა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ფსირცხის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში.

95, ცოუხვა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (აბღარხექის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში, დოხვართისა და ჭბაართის ბორცვიაწ-ვაკე მდინარეთა შუეთში.

96. ცუძახა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ბლაბურხვის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში.

97, ძიბზირი –– სოფელი გუდაუთის მუწიციპალიტეტში (აჭანდარის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში, მდინარე მიბზირის (ააფსთის აუზი) ნაპირას.

98. პირფხარა – სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (კალდახვარის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში, მდიწარე ბზიფის ნაპირას.

99, წანიგვართა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (აგარაკის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში.

100. წვინდირთა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (აჭანდარა თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში, მდინარე წვინდირთის (ააფსთის მარჯვენა შენაკადი) ნაპირას.

101. წვიშაარხუ –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ყულანურხვის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში.

102. ჭირუთა (ყოფილი შუამთა) –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში, აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში, მდინარე მწარის (ააფსთის მარცხენა შეწაკადი) წაპირას. მწარის თემის ცენტრი (სოფლები:აძუსთა, ზემო მწარა, ქვემო მწარა).

103, ხაბიუ – სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (აჭანდარის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში, მდინარე ააფსთის მარჯვენა ნაპირას.

104, ხეცკვარა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (ლიხნის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში.

105. ხოფი (ყოფილი ათვარხუ) –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში, აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში, მდინარე ეღრის (ააფსთის მარჯვენა შეწაკადი) ნაპირას. თემის ცენტრი (სოფლები: არხა, კვანაფა, შკვანა).

106. ჯგიდირხვა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში (აჭანდარის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში, ჭბაართისა და დოხვართის (ააფსთის აუზი) შუამდინარეთში.

107. ჯირხვა (ყოფილი ხუდარა) –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში, აფხაზეთის ბორცვიანი მთისწინეთის ძირას. თემის ცენტრი (სოფლები: აფშანხვარა, აქვაჩარხუ, ახუწა, ბგარდვანი, კვანაფა, სინირხვა).

108, ჰაფშირა –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში(ლიხნის თემი), გუდოუსა და აძლაგარის შუამდინარეთში.

109. პრიმორსკოე –– სოფელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტში, შავი ზღვის წაპირზე, თემის ცენტრი (სოფლები:არსაული, აძღაფშა, აჭანვა).

   გულრიფშის მუნიციპალიტეტი

ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეული დასავლეთ საქართველოში (აფხაზეთის არ),აფხაზეთის კავკასიონის სამხრ. კალთაზე და შავი ზღვის ვიწრო სანაპირო დაბლობ ზოლში.ჩრდ-ით ესაზღვრება რუს. ფედერაცია, დას-ით – სოხუმის, აღმ-ით – ოჩამჩირისა და მესტიის მუნიციპალიტეტები, სამხრ.-დას-ით – შავი ზღვა. ფართ. 1834,5 კმ 2. მოსახლ. 54,9 ათ. კაცი(1989). ცენტრი – დაბა გულრიფში . მუნიციპალიტეტში არის 1 დაბა, 97 სოფელი, 12 თემი:ამტყელის, აჟარის (ცენტრი – ქვემო აჟარა), ბაბუშარის, ბაღმარანის, განახლების, დრანდის,ვლადიმიროეკის, ლათის, მაჭარის, მერხეულის, ფშაფის, წებელდის. ისტორიული ცნობა.

ძველთაგაწვე ახლანდ. გ. მ-ის ტერიტორია ქართ. მოდგმის ტომებით იყო დასახლებული და ეგრისის (კოლხეთის) სამეფოში შედიოდა. | ს-იდან წერილობით წყაროებში შავი ზღვის სანაპირო ზოლში მდ. კელასურსა და კოდორს შორის ტერიტ-ზე აფშილები იხსენიებიან.

კოდორის ხეობის ზემო დინებაში მისიმიელები ცხოვრობდნენ. IV ს-ში აღნიშნული ტერიტ. ეგრისის სამეფოში შევიდა და უშუალოდ ეგრისის სამეფოს ადმინისტრაციას დაემორჩილა. VIII ს. დასასრულს აფშილეთი ცხუმის საერისთავოს სახით ეგრის-აფხაზეთის, X ს. ბოლოს კი გაერთიანებული საქართვ. სამეფოს შემადგენლობაში შევიდა. XIV ს. დასაწყისიდან აღნიშწული ტერიტ. ოდიშის (სამეგრელოს) შემადგეწლობაშია და ეკლესიურად დრანდის ეპისკოპოსს ემორჩილება. XVII-XVIII სს. ჩრდ. კავკასიელი ტომების, ძირითადად აფსეების ექსპანსიის შედეგად ძირძველი ქართ. მოსახლეობა იძულებული გახდა დაეტოვებინა გ. მ-ის ტერიტორია. ამ დროიდან ეს ტერიტ. აფხაზური მხარის გუმის

შემადგენლობაში მოექცა. 1864, აფხაზეთის სამთავროს გაუქმების შემდეგ, ახლანდ. გ. მ-ის ტერიტ. სოხუმის ოლქის შემადგენელი წაწილი გახდა და ქართვ. მოსახლეობამ თანდათანობით დაიწყო მამაპაპეულ ადგილზე დაბრენება. 1917-მდე ახლანდ. გ. მ-ის ტერიტ. შედიოდა ქუთაისის გუბერნიის სოხუმის ოკრუგში, 1921–-30 – საქართვ. ფარგლებში შექმწილ აფხ. სსრ გუმისთისა და სოხუმის მაზრებში, 1931-იდან – აფხ. ასსრ სოხუმის რ-ნში,1946–59 იყო და 1966-იდან კვლავ გამოიყო ცალკე რ-ნად. გულრიფშის. მ-ის ტერიტორიაზე შემორჩენილია მატერიალური. კულტურის მრავალი ძეგლი: დოლმენები და სამარხები აზანთის მიდამოებში, შუა საუკ. სამონასტრო კომპლექსიბაღმარანში, ციხეები აზანთისა და კელასურის მიდამოებში, დრანდის ტაძარი (VIII ს., რესტავრირებულია XIX ს. 70-იან წწ-ში, არქიტ. ვ. ცინცამე), შუა საუკ. ხუროთმოძღვრული ძეგლების (კოშკები, ეკლესიები, ხიდები) ნანგრევები.

დრანდის ტაძარი მდებარეობს ქ. სოხუმიდან 18 კმ სამხრეთ-აღმოსავლეთით, მდ.კოდორის მარჯვენა სანაპიროზე, შემაღლებულ პლატოზე, სოფელ დრანდაში. ძეგლი ჯვარ-გუმბათოვან ნაგებობას წარმოადგენს. კონსტრუქციის ბირთვს გუმბათი და მისი მზიდი კედლები ქმნიან ტაძრის აღმოსავლეთ ნაწილში მოთავსებულია სამსხვერპლო და სადიაკვნო შიგნიდან ნახევარწრიული და გარედან სამწახნაგოვანი აფსიდით. ჯვრის აღმოსავლეთი მკლავი შიგნიდან ნახევარწრიულ, გარედან ხუთწახნაგოვან აფსიდას წარმოადგენს. სამშენებლო მასალად ძირითადად აგურია გამოყეწებული, პერიფერიული და ზოგი სხვა კედლები კი აგურისა და რიყის ქვის რიგების მონაცვლეობითაა ნაგები (ვ.

ცინცაძე)დრანდის გუმბათის ყელის საძირკველსა და ყრუ გუმბათს შორის სივრცე ამოვსებული იყო 30-მდე მთელი ამფორით. მსგავსი მეთოდი გამოყენებულია განთიადის ბაზილიკის ბემის კამარასა და კონწქაში. დრანდაში 7 ტიპის ამფორაა წარმოდგენილი. უმრავლესობას წელშეზნექილი ამფორები (IV-VI სს.) ქმნიან. დრანდის ტაძარში გამოვლენილი ამფორები იმდროინდელ ხმელთაშუა და შავიზღვისპირეთში საკმაოდ გავრცელებულ კერამიკულ ტარას წარმოადგენენ, მათი ქრონოლოგიური ჩარჩო IV-VI სს-ებს შორის თავსდება.

გამოვლენილი ამფორების შუქზე კარგად ვლინდება ის სავაჭრო-ეკონომიკური კონტაქტები,რომელიც დასავლეთ საქართველოს, ხმელთაშუა და შავიზღვისპირეთის სახელმწიფოებს შორის უწდა არსებულიყო აღნიშნულ პერიოდში. დრანდის ტაძრის თარიღი ამფორათა ანალიზზე დაყრდნობით და მცხეთის ჯვრის თარიღის გათვალისწინებით VI ს-ის ბოლო VII ს. დასაწყისით უნდა განისაზღვროს.

1. აბლუხვარა –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (წებელდის თემი),მდინარე სხჭის (მდინარე ამტყელის მარჯვენა შენაკადი) სათავესთან

2. აგიში–“– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (წებელდის თემი),მდინარეებს დიდ მაჭარასა და პატარა მაჭარას შორის.

3, აზანთა –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (წებელდის თემი), ამტყელის ტბის მახლობლად

4. ათარბეკოვკა– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (დრანდის თემი).

5. ალექსანდროეკა –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (ბაღმარაწის თემი),მდინარე კელასურის მარცხენა ნაპირზე.

6. ამზარა –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (ამტყელის თემი),მდიწარე კოდორის მარცხენა ნაპირზე.

7. ამტყელი– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში,მდინარეების ამტყელისა და ჯამპალის შესართავთან, სოხუმის სამხედრო გზაზე.თემის ცენტრი(სოფლები:ამზარა, ბუდუკი, გეორგიევსკოე. პანტა, ყადა, შუამთა, ჯამპალი).

8.არასარა (ყოფ. თხილოვანი) –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში(წებელდის თემი), მდიწარე აზანთის ხეობაში.

9.არღოწია, არგუნაა  –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (ლათის თემი), მდიწარე არღუნის (კოდორის მარჯვენა შენაკადი) ნაპირზე.

10. აჭანდარა –– სოფელი გულრიფშის მუწიციპალიტეტში (წებელდის თემი),მდინარე ამტყელის (კოდორის შეწაკადი) მარჯვენა მხარეზე, ჩხალთის ქედის სამხრეთ მთისწინეთში.

11. ბაბუშარა –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში, სამურზაყანოს დაბლობზე, კოდორის დელტაში, მდიწარე პატარა კოდორის მარჯვენა ნაპირზე, შავ ზღვის პირას. თემის ცენტრი (სოფლები:ვარჩა, ოჯიბინა, ყორასი).

12.ბაღმარანი –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში,მდინარე კელასურის მარცხენა ნაპირზე. თემის ცენტრი (სოფლები:ალექსანდროვკა, პოლტავა-ალექსანდროვსკოე).

13.ბუდუკი – სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (ამტყელის თემი), ჩხალთის ქედის სამხრეთ კალთაზე, გენწვიშ-სოხუმის გზატკეცილზე.

14.ბუძგური – სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (აჟარის თემი), აფხაზეთის კავკასიონის სამხრეთ კალთაზე, მდიწარე ჩხალთის მარცხენა ნაპირზე, ჩხალთისქედის სამხრეთ მთისწინეთში.

15.განახლება (ყოფილი ანასტასიევკა –– გადაერქვა 1943 წლის 11 სექტემბერს) ––სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში, სამურზაყანოს დაბლობზე,მდინარე კოდორის მარჯვენა წაპირას. თემის ცენტრი

(სოფლები:ნაა, ტეხი, ჩერნიგოვკა, ჭალა, ხუმუშქური)

16.გეორგიევსკოე –– სოფელი გულრიფშის მუწიციპალიტეტში (ამტყელის თემი),მდინარე ჯამპალის (ამტყელის შენაკადი) მარცხენა ნაპირზე.

17.გერგემიში –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (წებელდის თემი),მდინარე აზანთის მარჯვენა წაპირზე.

18.გვანდრა –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (აჟარის თემი), აფხაზეთის კავკასიოწის სამხრეთ კალთაზე, მდინარე გვანდრის მარჯვენა ნაპირას.

19.დრანდა –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში, თემის ცენტრი (სოფლები:ათარბეკოვკა, ზემო ფშაფი, ქვემო ფშაფი, შაუმიანოვკა).მდებარეობს სამურზაყანოს დაბლობზე, მდინარე პატარა კოდორის ნაპირას,

ამიერკავკასიის რკინიგზის მაგისტრალსა და შავიზღვისპირა გზატკეცილზე. სოფელში მდებარეობს ხუროთმოძღერების ძეგლი დრანდის ეკლესია.დრანდას VI-IX საუკუნეების ძეგლია, ქართველი მეცნიერი გიორგი

ჩუბინაშვილი დრანდას მცხეთის ჯვრის ერთ-ერთ ვარიაციად განიხილავდა, სადაც ქართულ მხატვრულ გაგებასთან ბიზანტიური ხასიათის ელემენტებია შერწყმული.სხვა შეხედულებით დრანდა ბიზანტიის იმპერატორ იუსტინიან

დიდის ბრმანებით, 551 წელს აიგო და თავიდან კონსტანტინოპოლის ეკლესიის,აბაზგიის ეპარქიის დაქვემდებარებაში იყო.

მე-8 საუკუნეში, დრანდა აფხაზეთის ანუ დასავლეთ საქართველოს საკათალიკოსოს ეპარქიის ცენტრად იქცა, რომელმაც აქ მე-17 საუკუწემდე იარსება. დრანდის ბოლო ეპისკოპოსი გაბრიელი აბაზებისა და აბსარების შემოსევების გამო იძულებული გახდა იერუსალიმში წასულიყო.

1637 წელს, ტაძარი მთლიანად გაძარცვეს და გადაწვეს თურქმა დამყრობლებმა. 1878 წელს,რუსეთ-თურქეთის ომის დროს ტაძარი ხელმეორედ დაიწვა და ფრესკები განადგურდა. 1880 წლიდან, რუსული კოლონიური მმართველობის პერიოდში, სხვა ტაძრებთან ერთად ხდება დრანდის „რუსიფიკაციაც". დრანდას ჯერ კიდევ მაშინ დაადგეს რუსული ყაიდის ხახვისებრი გუმბათი.

1928 წელს კომუნისტებმა დრანდის ტაძარი გააუქმეს, ეკლესიის შეწობის წაწილი,სასჯელაღსრულების დაწესებულებად, ციხედ გადაკეთდა, რომელიც დღემდე მოქმედებს,ნაწილში კი გულრიფშის რაიონის რაიოკომი და სკოლა-ინტერნატი განთავსდა. მეოცე საუკუნის 70-იან წლებში დრანდის ტაძრის რესტავრაცია განხორციელდა. 2006 წელს დრანდის ტაძარს ეროვწული მწიშვნელობის კულტურის უმრავი ძეგლის სტატუსი მიენიჭა.

2011 წელს, კი აფხაზეთის დე-ფაქტო მთავრობამ 40-მდე ტაძარი, მათ შორის დრანდაც, ე.წ „აფხაზურ ეკლესიას“ უვადო სარგებლობაში გადასცა. ტაძარი ოკუპაციის შემდეგ რუსულ ყაიდაზე, მთლიანად თეთრად გადაღებეს; ჩააყენეს ათამდე ვერცხლისფრად შეღებილი კარ-ფანჯარა, რის გამოც დახვრიტეს ეკლესიის კედლები; დაამონტაჟეს ვიდეოსათვალთვალო სისტემა; ტაძრის გარშემო მთლიანად მოხსნეს მიწის ფენა, ისე რომ არქეოლოგიური კვლევა

არ მომხდარა. რეკონსტრუქციამ შეიწირა ტაძრის უნიკალური სანათლავი ემბაზი, რომელიც მე-7 საუკუნით თარიღდებოდა.

20. ესტონკა (1955 წლამდე -– ბაღნაშენი; 1948 წლის 3 სექტემბრამდე –– ესტონკა) ––სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (ვლადიმიროეკის თემი),მდინარე კოდორის მარჯვენა მხარეს.

21. ვარჩა –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (ბაბუშარის თემი),შავიზღვისპირა დაბლობზე, მდინარე კოდორის მარჯვენა ნაპირას.

22. ვეღი –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში.

23. ვლადიმიროვკა (ყოფილი კოდორი) –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში,მდინარე კოდორის მარჯვენა მხარეს.

24. ზეგანი –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში

25, ზენობანი (ყოფილი ზემო ბებუოთოვკა, გადაერქვა 1948 წლის 3 სექტემბერს) ––სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში.

26. ზემო აჟარა –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (აჟარის თემი),მდინარე კოდორის ხეობაში.

27, ზემო აფიანჩა –– სოფელი , გულრიფშის მუნიციპალიტეტში.

28. ზემო გულრიფში –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში. (მაჭარის თემი),შავიზღვისპირა ვაკე-დაბლობზე

29. ზემო ლათა –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (ლათის თემი),მდინარე კოდორის მარჯვენა მხარეს.

30. ზემო მაჭარა (ყოფილი შეორე მა?არა) –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (მერხეულის თემი), მდინარე მაჭარის მარცხენა ნაპირზე.

31. ზემო ფშაფი –– სოფელი გულრიფშის მუწიციპალიტეტში (დრანდის თემი),მდინარე ფშავის მარცხენა მხარეს.

32. ზემო წყარო (ყოფილი ზემო ლჟმსა - შუა ლემსა, გადაერქვა 1948 წლის 3 სექტემბერს)–– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (წებელდის თემი),მდინარე კოდორის ქვემო დინების ხეობაში.

33, ზიმა –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (აჟარის თემი),მდინარე კოდორის ხეობაში. ზღვის დონიდან 640 მ, გულრიფშიდან 75 კმ. 2002 წლის აღწერის მონაცემებით სოფელში ცხოვრობს 64 კაცი.

34. თხუბუნი (ყოფილი ვარდისუბანი) –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (მაჭარა თემი), შავიზღვისპირა დაბლობზე.

35. კადარი –– სოფელი გულრიფშის მუწიციპალიტეტში (ოათშს თემის,მდინარე კოდორის ხეობაში.

36. კელასური –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (მაჭარა თემი),მდინარე კელასურის ხეობაში.

37. კელასური -–– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (წებელდის თემი), აფხაზეთის ქედის სამხრეთ კალთაზე, მდინარე კელასურის ხეობაში.

38. კირწათი (ყოფილი სული) –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში(წებელდის თემი), აფხაზეთის მთისწინეთში.

39.ლათა –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში, მდინარე კოდორის მარჯვენა ნაპირზე, სოხუმის სამხედრო გზაზე. თემის ცენტრი (სოფლები:არღუნია, ზემო ლათა, ზეწობანი, კადარი, მარდახუჭი, მიასწიკოვკა, ქვენობანი, ხიზარუხა).

40.მარანი –– სოფელი გულრიფშის მუწიციპალიტეტში (წებელდის თემი), მდინარე პატარა მაჭარის ხეობაში.

41.მარდახუჭი –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (ლათის თემი),მდინარე კოდორის ნაპირზე.

42.მარცხენა გენწვიში –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (აჟარის თემი),მდინარე კოდორის მარცხენა მხარეს.

43.მარცხენა პტიში –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (აჟარის თემი),მდინარე ჩხალთის (კოდორის მარჯვენა შენაკადი) მარცხენა მხარეს.

44.მარჯვენა გენნწვიში –– სოფელი , გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (აჟარის თემი),მდინარე კოდორის მარჯვენა მხარეს

45.მარჯვენა პტიში –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (აჟარის თემი),მდინარე ჩხალთის (კოდორის მარჯვენა შენაკადი) მარჯვენა მხარეს.

46. მაჭარა –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში, შავი ზღვის ნაპირას,მდინარე მაჭარის შესართავთან. თემის ცენტრი (სოფლები:ზემო გულრიფში, თხუბუნი, კელასური, ქვემო მერხეული)

47. მეორე ბაგაჟიაშთა –– სოფელი., გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (ფშაფის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთზე.

48. მერხეული –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში, მდინარე მაჭარის ნაპირას, სოხუმის სამხედრო გზაზე. თემის ცენტრი (სოფლები:ზემო მაჭარა, ღურზული, ჩერნიგოეკა).

49, მეტელევკა –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (წებელდის თემი),აფხაზეთის მთისწინეთში, მდინარე კელასურის ხეობაში.

50. მდზისეული (ყოფილი კომინტერნოვსკოე-ქესიანოვ, ჯა) –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (წებელდის თემი), მდინარე კოდორის ხეობაში.

51. მიასნიკოვკა (ყოფილი ჩებუტოქცკა) – სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (ლათის თემი), მდინარე კოდორის მარჯვენა ნაპირზე.

52. მრამბა –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (აჟარის თემი),მდინარეების კოდორისა და მრამბის შესაყართან.

53.მრამბა –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (წებელდის თემი), აფხაზეთის მთისწინეთში, მდინარე კოდორის ხეობაში.

54.ნაა (ყოფილი სომხური ნაა) –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (განახლების თემი), მდინარე კოდორის მარჯვენა მხარეს.

55.ნაჰარი –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში, აჟარის თემში,მდინარე კოდორის მარჯვენა მხარეს.

56.ომარიშარა –– სოფელი , გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (აჟარის თემი), აფხაზეთის ქედის სამხრეთ კალთაზე, მდიწარე გვანდრის (კოდორის ერთ-ერთი სათავე) ხეობაში

57.ოქტომბერი (ყოფილი ოლგინსჯოე) –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (წებელდის თემი), აფხაზეთის მთისწიწეთში, აფიანჩის მთის ძირას, სოხუმის სამხედრო გზაზე.

58.ოჯიბინა –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (ბაბუშარის თემი),შავიზღვისპირა დაბლობზე, მდინარე კოდორის მარჯვენა მხარეს.

59..პანტა –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (ამტყელის თემი), ამტყელის ტბის მახლობლად.

60.პირველი ბაგაჟიაშთა (ყოფილი ბოგაფოშტა) –– სოფელი , გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (ფშაფის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთზე.

61.პოლტავა-ალექსანდროვსკოე –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში(ბაღმარანის თემი), მდინარე კელასურის მარცხენა მხარეს

62.საკენი –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (აჟარის თემი),მდინარე კოდორის მარჯვენა მხარეს

63.ტეხი –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (განახლების თემი),მდინარე კოდორის მარჯვენა მხარეს.

64.ფარნაუთი –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (ფშაფის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთზე.

65.ფშაფი –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში, შავიზღვისპირა დაბლობზე,მდინარე ფშაფის მარცხენა წაპირას. თემის ცეწტრი (სოფლები:მეორე ბაგაჟიაშთა, პირველი ბაგაჟიაშთა, ფარწაუთი).

66.ქვაბჩარა –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (აჟარის თემი),მდინარე კოდორის მარჯვენა ნაპირზე,

67.ქვემო აჟარა –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში,მდინარე კოდორის ხეობაში. აჟარის თემის ცენტრი (სოფლები:ბუძგური, გვაწდრა, ზემო აჟარა, ზიმა, მარცხენა გეწწვიში, მარცხენა პტიში, მარჯვენა გენწვიში, მარჯვენაპტიში, მრამბა, ნახარი, ომარიშარა, საკენი, ქვაბჩარა, შაბათკვარა, ჩხალთა, ხეცკვარა, ხუტია)

68.ქვემო აფიანჩა –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (წებელდის თემი), წებელდის ქვაბულში, აფიანჩის მთის ძირას

69. ქვემო მერხეული –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (მაჭარისთემი),მდინარე მაჭარის ნაპირებზე.

70. ქვემო ფშაფი –– სოფელი გულრიფშის მუწიციპალიტეტში (დრანდის თემი),შავიზღვისპირა დაბლობზე, მდინარე ფშაფის მარცხენა მხარეს.

71. ქვემო წყარო (ყოფილი ქეყცემო ლემსა) –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (წებელდის თემი), მდინარე კოდორის ხეობაში, სოხუმის სამხედრო გზაზე.

72.ქვენობანი –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (ლათის თემი),მდინარე კოდორის მარცხენა მხარეს

73.ღურზული -– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (მერხეულის თემი),აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში, მდიწარე მაჭარის მარცხენა მხარეს.

74.ყადა –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (ამტყელის თემი),მდინარე აზაწთის (კოდორის სისტემა) ხეობაში

75.ყორასი –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (ბაბუშარის თემი),მდინარე პატარა კოდორის მარცხენა ნაპირზე.

76.შაბათკვარა –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (აჟარის თემი),მდინარე კოდორის მარცხენა ნაპირზე.

77.შაუმიანოვკა –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (დრანდის თემი),მდინარე სკურჩის ნაპირზე,

78.შმათი –– სოფელი , გულრიფშის მუწიციპალიტეტში (ვლადიმიროვკის თემი),მდინარე პატარა კოდორის ზემოთში.

79.შუამთა –– სოფელი , გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (ამტყელის თემი),მდინარე კოდორის მარჯვენა მხარეს

80.ჩერნიგოვკა –– სოფელი , გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (განახლების თემი),მდინარე კოდორისხეობაში.

81. ჩერნიგოვკა (ყოფილი ვაშლოვანი) –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (მერხეულის თემი), მდიწარე პატარა მაჭარის მარჯვენა მხარეს.

82. ჩხალთა –– სოფელი გულრიფშის მუწიციპალიტეტში (აჟარის თემი),მდინარეების ჩხალთისა და კოდორის შესართავთან, მარჯვენა წაპირზე.

83. წებელდა (ყოფილი წაბალი) –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში, წებელდის ქვაბულში, სოხუმის სამხედრო გზაზე. თემის ცენტრი (სოფლები:აბლუხვარ)ს, აგიში, აზანთა, არასარა, აჭანდარა, გერგემიში, ზემო წყარო, კელასური, კირწათი, მარანი, მეტელევკა, მზისეული, მრამბა, ოქტომბერი, ქვემო აფიანჩა, ქვემო წყარო, წიფლოვანი).

84, წიფლოვანი –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (წებელდის თემი), აფხაზეთის მთისწინეთში, მდინარე კოდორის მარჯვენა მხარეს,

85. ჭალა –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (განახლების თემი),მდ. კოდორის მარჯვეწა მხარეს

86. ხეცკვარა –– სოფელი გულრიფშის მუწიციპალიტეტში (აჟარის თემი), აფხაზეთის კავკასიონის მთავარი ქედის სამხრეთ კალთაზე, მდინარე ხეცკვარის (კოდორის მარჯვენა შენაკადი) ნაპირას.

87,ხიზარუხა (ყოფილი წეძონა) –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (ლათის თემი), მდინარე კოდორის მარცხენა მხარეს.

88.ხუმუშქური –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (განახლების თემი),აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში.

89.ხუმუშქური -–- სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (ვლადიმიროვკის თემი),აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში

90.ხუტია –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (აჟარის თემი), აფხაზეთის კავკასიონის მთავარი ქედის სამხრეთ კალთაზე.

91.ჯამპალი –– სოფელი გულრიფშის მუნიციპალიტეტში (ამტყელის თემი), ჩხალთის ქედის სამხრეთ კალთაზე, მდიწარე ჯამპალის (ამტყელის მარცხენა შენაკადი) ხეობაში.

ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტი

ოჩამჩირე –– ქალაქი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტის ადმინისტრაციული ცენტრი. მდებარეობს შავი ზღვის სანაპიროზე, სოხუმიდან 58 კმ., ზუგდიდიდან 51 კმ.ოჩამჩირე სარკინიგზო კვანძია, აქედან რკინიგზის განშტოება მიემართება სამრეწველო ქალაქ ტყვარჩელისაკენ.1855 წელს წარმოადგენდა ვრცელ, მაგრამ ნაწილობრივ დასახლებულ პუნქტს. ცხოვრობდნენ აფხაზები, ბერძნები, რუსები და თურქები. აქ მდებარეობდა აფხაზეთის მთავარ მიხეილ შარვაშიძის რეზიდენცია, ხოლო ოჩამჩირიდან 3 საათის სავალ მანძილზე მდებარეობდა მისი სანადირო ნაკრძალი. ქალაქად გამოცხადდა 1926 წელს. 1991 წელს მისი მოსახლეობა შეადგენდა 20,6 ათას სულს.ოჩამჩირე შავიზღვისპირეთის უძველეს ქალაქთა რიცხვს მიეკუთვნება. იგი დასახლებულია ძვ.წ. აღ. III ათასწლეულის მეორე ნახევრიდან. არქეოლოგიური გათხრების შედეგად მოპოვებული არტეფაქტები გაიგივებულია ფსევდოსკილაკ კარიანდელის (ძვ.წ. IV ს) „პერიპლუსში“ მოხსენიებულ ქალაქ გიენოსთან. ფსევდოსკილაკ კარიანდელი გიენოსს.როგორც ელინურ ქალაქს ისე იხსენიებს. დასახლება განსაკუთრებით ვითარდება ძვ.წ. IV-V საუკუნეებში. ანტიკურ ხანაში ( ძვ.წ. IV-Vსს) გიენოსს მჭიდრო ეკონომიკური ურთიერთობა ჰქონდა საბერძნეთის უძველეს ცენტრებთან და საგარეო ვაჭრობას აწარმოებდა მცირე აზიის ქვეყნებთან. გამორჩეულად სინოპთან. ძვ.წ. | საუკუნეში გიეწოსი დაკნინდა. მისი შემდგომი გამოცოცხლება ემთხვევა ეგრისის სამეფოს გაძლიერებას და საქალაქო ცხოვრების ახალ აღმავლობას (IV-V),

1855 წელს წარმოადგენდა ვრცელ, მაგრამ წაწილობრივ დასახლებულ პუნქტს. ცხოვრობდნენ აფხაზები. ბერძნები. რუსები და თურქები. აქ მდებარეობდა აფხაზეთის მთავარ მიხეილ შარვაშიძის რეზიდენცია. ხოლო ოჩამჩირიდან 3 საათის სავალ მაწმძილზე მდებარეობდა მისი სანადირო წაკრძალი. ოჩამჩირე ქალაქად 1926 წლიდან გამოცხადდა.1991 წელს მისი მოსახლეობა შეადგენდა 20,6 ათას სულს.

ოჩამჩირის ტერიტორიაზე შემორჩენილია ისტორიული ძეგლები. რომლებიც ქართული კულტურული მემკვიდრეობის მწიშვნელოვან შემადგენელ ნაწილს წარმოადგენენ:

მოქვის საკათედრო ტაძარი (957-907 წ.წ.). ქართული ხუროთმოძღერების შესანიშნავი ნიმუში, ქართული კულტურის ძლიერი კერა. აქ მიმდინარეობდა უძველესი ხელწაწერების გადაწერა. ბედიის სამონასტრო კომპლექსი ( X ს),რომელიც ააგო გაერთიანებული საქართველოს პირველმა მეფემ ბაგრატ III-მ. ბედიის ტაძრის ,,სამკაულთა“ შორის უშვირფასესია ჩვენამდე მოღწეული ქართული ოქრომჭედლობის შესანიშნავი ნიმუში - ბედიის ბარძიმი.

ილორის წმიდა გიორგის ეკლესია (2 ს-ის 1 წახ.), დასავლეთ საქართველოს ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი საეკლესიო ცენტრი და სალოცავი. ეკლესიის კედლის ფასადებზე დღემდე შემორჩენილია ხუთი ქართული ლაპიდარული წარწერა.

ოჩამჩირის რაიონში, 1992 წლის მონაცემებით, მრავალი სამრეწველო საწარმო მოქმედებდა,მათ შორის:

მოქვის ზეთის ექსტრაქტების, ტამიშის ეთერზეთების. სკურჩის არამადწეული მასალების,საკონსერვო და კომბინირებული საკვების ქარხნები. ასფალტისა და ბეტოწის ოთხი ქარხანა:3 მეფრიწველეობის ფაბრიკა (ოჩამჩირის. ილორის. კინდღის); 7 ჩაის ფაბრიკა: თევზსაშენი,ჩაის, ციტრუსების, სატყეო მეურნეობები, კინდღის. მოქვის და ოხურეის თერმული წყლების საბადოები. რამაც აქ მძლავრი სასათბურე მეურწეობების მშენებლობა განაპირობა; გარდა ამისა, ტამიშში სოხუმის ექსპერიმენტული პათოლოგიისა და თერაპიის სამეცწიერო კვლევითი ინსტიტუტის მაიმუნთსაშენი მეურწეობა იყო განთავსებული.ოჩამჩირე, ანტიკური წყაროების გიენოსი (მდებარეობს ქ. სოხუმიდან 55 კმ სამხრეთით მდინარეებს აძიკვარასა და ღალიძგას შორის) შავიზღვისპირეთის უშველეს ქალაქთა რიცხვს განეკუთენება. ეს პუნქტი უკვე ძვ. წ. III ათასწლეულის II ნახევრიდანაა დასახლებული.ისტორიული ცნობების თანახმად, ბედიის კომპლექსი X საუკუნის მიწურულს ააგო გაერთიანებული საქართველოს პირველმა მეფემ ბაგრატ II ბაგრატიონმა და "შექმნა საყდრად საეპისკოპოსოდ".

ბედიის სამონასტრო კომპლექსი აღმართულია ოჩამჩირიდან 25 კმ-ის დაშორებით.სოფელ ბედიის ცენტრში. იგი ქართული ხუროთმოძღვრების ულამაზესი ნიმუშია. მასში დღეისთვის ღვთისმშობლის სახელობის ტაძარი, საეპისკოპოსო პალატა და სამრეკლოს ნაწილი შედის.სამონასტრო კომპლექსის მთავარ ნაგებობას წარმოადგენს ეზოს ცენტრში აგებული ბედიის ღმრთისმშობლის სახელობის ტაძარი, მისგან დასავლეთით შერჩენილია ბედიელ მიტროპოლიტთა ორსართულიაწი სასახლე. ტაძარი მწიშვნელოვნად გადაკეთებულია XIII-XIV საუკუნეთა მიჯნისა და XV საუკუნეში. სამრეკლო XII-XIV საუკუნეების ნაგებობას წარმოადგენს ხოლო საეპისკოპოო პალატა აშენდა XV საუკუნეში ბედიელი მიტროპოლიტის - ანტონ ჟუანისძე-ს მიერ. ტამრის ინტერიერში შემორჩენილია ფრესკული მხატვრობის სამი ფენა, რომელიც X-XI, XIII-XIV და XVI-XVII საკუნეებით თარიღდება.ბედიი–ს საეპისკოპოო საუკუნების მაწძილხე შუა საუკუნეების ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს საეკლესიო და კულტურულ-საგაწმანათლებლო ცენტრს წარმოადგენდა.დავით აღმაშენებელმა საქართველოსა და ქართული ეკლესიის ერთიანობის სიმბოლოდ ბედიელ მთავარეპისკოპოსს სამეონს ბედიელ-ალავერდელის საპატიო წოდება მიანიჭა,რითაც აღმოსავლეთ-ქართული და დასავლეთ-ქართული “უძლიერესი სალოცავების ერთიანობას გაუსვა ხაზი. მთავარეპისკოპოსმა ანტონ ჟუანისშემ ბედიის სამონასტრო კომპლექსში შექმნა შესანიშწავი წიგნთსაცავი, სადაც მიმდინარეობდა ძველ ხელნაწერთა განახლება-რესტავრაცია, საღვთისმეტყველო წიგნების თარგმნა და წიგნსაცავის შევსება ახალი ხელნაწერებით. ბედიის სამონასტრო კომპლექსი წარმოადგენს საქართველოს ერთიანობისა და განწუყოფლობის სიმბოლოს. აქ დასაფლავებულია გაერთიანებული საქართველოს პირველი მეფე ბაგრატ III და დედამისი-დედოფალი გურანდუხტი.

გადარჩენილი ორწამენტული ფრაგმენტების მიხედეით იგი თავდაპირველად X-XI საუკუნეების მიჯწნაზეა აგებული. ახლანდელი ნაგებობა XIII-XIV საუკუნეებს განეკუთენება.ტაძარი გეგმით წაგრძელებული სწორკუთხედია სამი შესასვლელითა და ვიწრო გვერდის ნავებით. გუმბათი დაყრდწობილია ორ ბურჯსა და საკურთხევლის კედლების კუთხეებზე.აღმოსავლეთ ფასადზე ორი მცირე ნიშია ფასადები კარგად გათლილი ქვითაა მოპირკეთებული. შიგნით წყობა უხეშია, ეტყობა, იმთავითვე იყო კედლების მოხატვა გათვალისწინებული. ტაძრის კედლებზე შემორჩენილია მოხატულობის ფრაგმენტები. სამხრეთი კედლის აღმოსავლეთ ნაწილში გამოსახულია ქტიტორი - ბაგრატ III (ეკლესიის მოდელით ხელში) და დადიანთა გვარის წარმომადგენლები, ალბათ, ადგილობრივი ფეოდალის ოჯახი. მოხატულობა სხვადასხვა ქრონოლოგიურ ფენას განეკუთვნება - XIII-XIV. საუკუნეებს და უფრო გვიანდელ ხანას (ზოგი მკვლევრის აზრით, XI საუკუნის ფენაც

შეინიშნება), მონასტრის დასავლეთ მხარეს საკმაოდ დიდი სასახლეა, ხოლო ჩრდილოეთი შესასვლელი კარის თავზე XIV საუკუნის სამრეკლო.

1.აბააჟვახუ, აბააჟვ-ახუ (აფხ. თილითი) –- სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (თხინის თემი), კოდორის ქედის სამხრეთ კალთაზე, მდ. მოქვის მარცხენა ნაპირზე. აბააჟვახხუს შველი სახელია „თილითი“. აქ იყო აფხაზეთის კათალიკოსის სასახლე (შემორჩენილია ნანგრევები „თლუთ აბაას“ სახელწოდებით).XVII საუკუნის 80-იან წლებში ქართული მოსახლეობა აფხაზურმა შეცვალა და სოფელს „აბააჟვახუ“ დაერქვა.

2. აბააჟვახუ, აბააჟვ-ახუ (აფხ. /#/688X0 მX0 5) –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (ღვადის თემი). კოდორის ქედის სამხრეთ კალთაზე,მდინარე ცხენისწყლის(აფხაზეთისა) სათავესთან,მდინარე უჩაღალის ზემოთში. სახელწოდება აფხაზურად „შველი ციხესიმაგრის ბორცვს“ ნიშნავს.

3. აბააქითი (აფხ. #688M#6I>) –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (კუტოლის თემი), მდ. ბზაწის სათავეში, ზღვის დონიდან 260მ, შავი ზღვიდან 22 კმ, ოჩამჩირიდან25 კმ. შემორჩენილია შუა საუკუნეების ციხე-კოშკისა და ეკლესიის ნანგრევები.

4. აბჟააფთრა–- სოფელი ოჩამჩირისს მუწიციპალიტეტში (ბესლახუბის თემი),მდინარე ღ

5. აგვავერა სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (; –” თემი), მდინარე ღალიმგის მარჯვენა ნაპირზე.

ნ. აგუბედია (აფხ. /V8ხI-66/0M8) _ სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში,მდინარე ოხოჯის მარცხენა ნაპირზე. თემის ცენტრი (სოფლები:აძხიდა, ახეცარა, აჯრა, მეორე კოპიტი, მიშველი, წარჯხეუ, ოხოჯა, პატრახუწა, პირველი კოპიტი, ქვალონი).

7. ათარა (ყოფ. ნაჩჟოუ –– გადაერქვა 1948 წლის 3 სექტემბერს) –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში, მდინარე კოდორის ორივე ნაპირზე. თემის ცენტრი (სოფლები:ათარბა-იხუსთა, ნახურზოუ).

8, ათარბა-იხუსთა –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (ათარისთემი),მდინარე თოჟმიშის მარჯვენა ნაპირზე.

9, აომარა –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (3ლოუს თემი),მდინარე დუაბის (მოქვის შენაკადი) ნაპირზე.

10. აკვასკია, აკვასჟია–- სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (გუფის თემი),მდინარე ღალიძგის მარჯვენა ნაპირზე. რკინიგზის სადგური ოჩამჩირე –ტყვარჩელის ხაზზე.

11. ალაფანკვარა!!–– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (სომხური ათარის თემი),მდინარე თოექმიშის ზემოწელში.

12. ანდროუ!–– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (ჭლოუს თემი),მდინარე დუბბის მარცხენა ნაპირზე.

13, ანწუარხუ, აწუაარრხუ“ სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (ტამიშის თემი),მდინარე ბზანის ნაპირზე.

14. არადუ! (აფხ. #908#V) –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში, აფხაზეთი.მდებარეობს ზღვისპირა გავაკებაზე, მუნიციპალიტეტული ცენტრის დასავლეთით.

ჩრდილოეთით არადუს ესაზღვრება სოფლები მოქვი და კოჩარა, აღმოსავლეთით ––მერკულა მდ. მოქვზე, სამხრეთით არადუს ტერიტორია გადის შავ ზღვაზე, ხოლო დასავლეთით ესაზღვრება სოფლებს ტამიშსა და ლაბრას.1989 წლის აღწერის მონაცემებით არადუს მოსახლეობა 2959 ადამიანს შეადგენდა. ამჟამად ეთნიკური უმრავლესობა აფხაზებია.XIX საუკუნეში სოფელი მოქვის სოფლის საბჭოს ეკუთვნოდა. 1886 წლის აღწერით არადუში 344 მართლმადიდებელი ქრისტიანი და 11 მაჰმადიანი-შიიტი ცხოვრობდა. ჩამომავლობით არადუში 20 თავადი, 21 აზნაური და 314 გლეხი სახლობდა.სტალინის პერიოდში არადუს ტერიტორიაზე ჩნდება ჩამოსახლებულთა დასახლება ცაგერა, სადაც ლეჩხუმის ცაგერის მუნიციპალიტეტიდან გადმოსახლებული გლეხები დასახლდნენ. მეგრელები ამ არემარეში XX საუკუწის დასაწყისიდან სახლობდნენ.1990-იანი წლებისთვის სოფლის აფხაზური მოსახლეობა მეტწილად ასიმილირებული იყო. არადუ, ისევე როგორც ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტის ბევრი სხვა ზღვისპირა სოფელი აფხაზურ-ქართული კონფლიქტის პერიოდში ქართველთა კონტროლს ქვეშ იყო. ომის შემდეგ სოფელი ქართულმა მოსახლეობამ დატოვა. დასახლება ცაგერა (განადგურებულია 820 საცხოვრებელი სახლი) სრულიად განადგურდა, ასევე მთლიანად განადგურდა თავად არადუ (განადგურებულია 710 საცხოვრებელი სახლი). ამჟამად სოფელი უკაცრიელია.

15.არაკიჩის, არაკჯვიჩი! (ყოფ. დიდი აგარაკი) –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში, სამურზაყანოს დაბლობზე. თემის ცენტრი (სოფლები:დაჩა).

16.არაჟპარა, არაჟყვპარა –– სოფელი ოჩამჩირის მუწიციპალიტეტში (ჭლოუს თემი),მდინარე დუაბის ჩაპირზე.

17.არასაძიხი (აფხ. /M080C835IX6) –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (არასაძიხის თემი), მდინარე მოქვის მარცხენანაპირეთში.

18.ატიშადო, ატიშა-დუ (ყოფ. ვარდიხუბანი) –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში,მდინარე ღალიმგის მარცხენა მხარეს, ქალაქ ტყვარჩელის სამხრეთ-დასავლეთით.ტყვარჩელის თემის ცენტრი (სოფლები:აყვარჩაფანი, აძხიდა).

19.აქიდრა –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (3ლოუს თემი),მდინარე დუაბის მარჯვენა ნაპირზე.

20.აყვარაში! –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (ოხურეის თემი),მდინარე ოხურეიზე(აწარიის შენაკადი.

21.აყვარაში –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (ფოქვეშის თემი),მდინარე ღალიმგის მარცხენა ნაპირზე.

22.აყვარჩაფანი –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (ტყვარჩელის თემი),მდინარე ღალიმგის მარცხენა ნაპირზე.

23. ამიბჟარა –– სოფელი ოჩამჩირის მუწიციპალიტეტში (მოქვის თემი),მდინარე ოტაფის(მოქვის აუზი) მარცხენა ნაპირას.

24. ამუბჟა, აძვიბჟა (აფხ. /#365I6Xხმ) –– სოფელი ოჩამჩირის მუწიციპალიტეტში,მდინარე კოდორის მარცხენა ნაპირას, სამურზაყანოს დაბლობზე. თემის ცეnტრი(სოფლები:ახალდბბა, ახივაა, ბალანი, ბაღლანი, დოპოუქითი, კუდრახუქი, წყურგილი, ჯობრია).

25. ამხიდა–– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (აგუბედიის თემი),მდიწარე ოხოჯის (ოქუმის შეწაკადი) ორივე წაპირზე, სამურზაყანოს დაბლობზე.

26. აძხიდა –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (ტყვარჩელის თემი),მდინარე ოხოჯის (ოქუმის შენაკადი) სათავეში.

27. ახალი აკვასკია, ახალი აჯვასქია –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში(ბესლახუბის თემი), ტყვარჩელ-ოჩამჩირის გზატკეცილზე

28, ახალი კინდღი –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში, შავი ზღვისნაპირზე.თემის ცენტრი

29. ახალდაბა –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (აძიუბჟას თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე, მდიnარე კოდორის მარცხენა მხარეს.

30. ახეცარა, ახიაცარა –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (აგუბედიის თემი),მდინარე ოხოჯის მარჯვენა მხარეს.

31, ახივაა –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (აძუბჟის თემი), მდინარე კოდორის მარცხენა ნაპირზე.

32.ახივაა –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (თხინის თემი).

33.ახივაა –– სოფელი ოჩამჩირის მუწიციპალიტეტში (კინდღის თემი),მდინარეების ჭაშასა და თოუმიშს შორის, შავიზღვისპირა დაბლობზე

34.ახივაა –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (კუტოლის თემი),მდიnარე დგამიშისმარჯვენა ნაპირზე.

35.აჯამფაზრა-–- სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (გუფის თემი),მდინარე ღალიმგის მარჯვენა მხარეზე.

36.აჯაჟქვი –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (მოქვის თემი),მდიnარე მოქვისმარცხენა მხარეზე.

37.აჯრა –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (აგუბედიის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე, მდინარე ოხოჯის მარცხენა მხარეს.

38.ბალანი, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (აძუბჟის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე, ოჩამჩირე–სოხუმის რკინიგზის ხაზის სამხრეთით.

39.ბალღანი –– სოფელი ოჩამჩირის მუწიციპალიტეტში. მდებარეობს სამურზაყაnოს დაბლობზე.

40.ბესლახუბა –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში, სამურზაყანოს დაბლობზე,მდინარე ღალიძგის მარჯვენა მხარეს. თემის ცენტრი (სოფლები:აბჟააფთრა, ახალი აკვასკია, დოდლანი)

41.ბზანა, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (კუტოლის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე, მდინარე დღამიშის მარცხენა მხარეს,

42.გურჩხი, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (ჯგერდის თემი), კოდორის ქედის სამხრეთ მთისწინეთზე, მდინარე კაციკვარის (დღამშის მარცხენა შენაკადი) ნაპირას.

43. გუფი, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში, სამურზაყანოს დაბლობზე, მდინარე ღალიმგის მარჯვენა წაპირას. თემის ცენტრი (სოფლები:აგვავერა, აკვასკია, აჯამფაზრა, ზეგანი, ფადგე, ჩაწვქითი).

44. გუფაგუ, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში, კოდორის ქედის სამხრეთ მთისწინეთზე, მდინარე მოქვის მარცხენა ნაპირას. არასაძიხის თემის ცენტრი (სოფლები:არასამიხი, მეორე არასამიხი).

45. დაჩა(ყოფ. აგარაკი) –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში(არაკიჩის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე.

46.დეპეგინძე, სოფელი ოჩამჩირის მუწიციპალიტეტში (სომხური ათარის თემი), კოდორის ქედის სამხრეთ ბორცვიან მთისწინეთში,მდინარე თოუქმიშის ნაპირას.

47.დოდლანი, სოფელი ოჩამჩირისმუნიციპალიტეტში (ბესლახუბის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე,მდინარე ღალიმგის მარჯვენა წაპირას, ოჩამჩირე-ტყვარჩელის სარკინიგზო და საავტომობილო გზაზე.

48.დოპოუქითი –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (აძუბჟის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე, მდინარე კოდორის მარცხენა ნაპირას.

49. დღამში –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (ჯგერდის თემი),მდინარე დღამშის ორივე ნაპირზე.

50. ზეგანი –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს სამურზაყანოს დაბლობზე.

51. ზენი –– სოფელი ოჩამჩირის მუწიციპალიტეტში (ილორის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე, მდინარე ღალიძგის ნაპირზე.

52.თხინა –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში. მდებარეობს კოდორის ქედის სამხრეთ კალთის ძირას, მდიწარე მოქვის მარჯვენა ნაპირას,

53.თოუმიში –– სოფელი ოჩამჩირის მუწიციპალიტეტში (კუტოლის თემი),შავიზღვისპირა ვაკე-დაბლობზზე, მდინარე თოჟმიშის ნაპირას.

54.ილორგანი, სოფელი ოჩამჩირის მუწიციპალიტეტში (ოხურეის თემი),მდინარე ღალიმგის ნაპირებზე.

55.ილორი (აფხ. წიხI0) –– სოფელი ოჩამჩირის რაიონში აფხაზეთი. მდებარეობს შავი ზღვის პირას, ოჩამჩირესთან სიახლოვეს.

 ეს მიდამო პირველად ისტორიული წყაროებში წახსეწნებია XI საუკუნეში. შუა საუკუნეებში ილორი სამეგრელოს სამთავროს ნაწილი იყო. ამ სოფელში მდებარეობს დასავლეთ საქართველოს შუა საუკუნეების ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი არქიტექტურული ძეგლი -ილორის წმინდა გიორგის ეკლესია, რომელიც XI საუკუნის პირველ მეოთხედშია აგებული.1886 წელს ილორში ცხოვრობდა 1120 მართლმადიდებელი ქრისტიანი და 6 სუნიტი მაჰმადიანი. ილორში ორი თავადი, 136 აზნაური, 6 სასულიერო პირი და 982 ალეხი სახლობდა. სოფლის მოსახლეობა 1989 წელს ძირითადად ქართველებით იყო დასახლებული. 1926 წლის აღწერით მოსახლეობის ნახევარი აფხაზად ჩაეწერა, დანარჩენი ქართველად. ამავე დროს მცხოვრებთა მხოლოდ 5,6%-მ დაასახელა მშობლიურ ენად აფხაზური, 91,1% მთავარ ეწად მეგრული აღნიშნა. შემდგომში ილორის თითქმის მთელი მოსახლეობა ქართველად მოიხსენებს თავს. 1992-93 წლების კონფლიქტის შედეგად სოფელი ოლორი თითქმის მთლიანად განადგურდა (განადგურებულია 350 საცხოვრებელი სახლი) და გაუკაცრიელდა. ილორის წმ. გიორგის ეკლესია, XI საუკუნის ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლი, რომელიც აგებულია სოფ. ილორის შუაგულში, დასავლეთ საქართველოს უმნიშვნელოვაწეს სალოცავს წარმოადგენდა. პროპორციათა მოხდენილობითა და შესრულების ტექნიკური დონით იგი ექცევა ნაგებობათა იმ წრეში, რომელშიც ჩანს შუა საუკუნეებს საქართველოს წამყვნი რეგიონებს მხატვრიული მისწრაფებანი.ილორის ეკლესია ფსიდით დასრულებული ერთნავიანი ნაგებობაა, რომელსაც ჩრდილოეთიდან, სამხრეთიდან და დასავლეთიდან სხვადასხვა ხანის მიწაშენები აქვს.აღმოსავლეთ ფასადზე შემონახულია შველი ქართული წარწერებიანი 5 ქვა, რომლებიც ასევე XI საუკუნის | მეოთხედით თარიღდება. XVII საუკუნეში ილორის ეკლესია ლევან II დადიაწმა შეაკეთა. 1736 წელს დაწვეს თურქებმა. აღადგინეს ოდიშის მთავრებმა. ძეგლი საფუძვლიანად შეაკეთეს XIX საუკუწის 40-იან წლებში.

56. კაციჰაბლა, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (ფოქვეშის თემი),მდინარე ღალიმძგის მარცხენა ნაპირზე.

57. კინდღი (აფხ. M5IL06IC) –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში, შავიზღვისპირა დაბლობზე. თემის ცენტრი (სოფლები:ახივაა, ლეფონა)

58. კოჩარა, სოფელი ოჩამჩირის მუწიციპალიტეტში, მდიწარე ცხენისწყლის მარჯვენა ნაპირზე. თემის ცენტრი (სოფლები:ლაბრა, ცხენისწყალი, ჭლოუ).

59. კუდრახუქი, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (აძუბჟის თემი), შავიზღვისპირა დაბლობზე, მდინარე კოდორის მარცხენა ნაპირზე.

60.კუტოლი -–– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში, შავიზღვისპირა დაბლობზე.თემის ცენტრი (სოფლები:აბააქითი, ახივაა, ბზანა, თოუმიში, ქერქენი).

61.ლაბრა, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (კოჩარის თემი),მდინარე თოექმიშის მარცხენა ნაპირზე.

62.ლაბრა –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში, შავიზღვისპირა დაბლობზე,მდინარე თოუქმიშის წაპირზე. თემის ცენტრი

63.ლეფონა, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (კინდღის თემი), შავიზღვისპირა დაბლობზე.

64.მეორე არასაძიხი, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (არასაძიხის თემი),მდინარე მოქვის ხეობაში.

65.მეორე კოპიტი, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (აგუბედიის თემი),მდინარე ოხოჯის (ოქუმის აუზი) ზემოთში.

66.მეორე ოხურეი, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (ოხურეის თემი),მდინარე ოხურეის (აწარიის მარჯვენა შენაკადი) ხეობაში.

67.მეორე ჯირღული, სოფელი ოჩამჩირის მუწიციპალიტეტში (ღვადის თემი), კოდორის ქედის სამხრეთი კალთის მირას.

68.მერკულა, სოფელი ოჩამჩირის მუწიციპალიტეტში, შავი ზღვისპირა დაბლობზე,მდინარე მოქვის წაპირას. თემის ცენტრი (სოფლები:ჯუყმური).

69. მიშველი –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (აგუბედიის თემი), აფხაზეთის მთისწინეთის სამხრეთ–აღმოსავლეთ ნაწილში.

70. მოქვი –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში, მდინარე მოქვის წაპირზე. თემის ცენტრი (სოფლები: ამიბჟარა, აჯაჟვი, ჯალაფსუა, ჯალი).

მოქვში დგას ხუროთმოძღვრების ძეგლი – საკათედრო ტაძარი. ააგო აფხაზთა მეფე ლეონIII-მ (957–967). ტაძარი სამწავიანია, სამლოცველოების მწკრივით განაპირა წავების გასწვრივ.აღმოსავლეთის მხრიდან სამი შვერილი აფსიდი აქვს. შუა (საკურთხევლის) აფსიდი შიგნიდან წალისებრი ფორმისაა, გარედან ხუთწახნაგაა. გუმბათი ეყრდნობა შენობის ცენტრში აღმართულ ოთხ ბოძს, კვადრატიდან გუმბათის ყელზე გადასვლა განხორციელებულია აფრების საშუალებით. გუმბათის თორმეტწახნაგა ყელი დაბალია.შენობა შემოსილია თლილი ქვის პერანგით. ფასადებზე ჩუქურთმები არ აქვს. ტაძარს მდიდარი წიგნთსაცავი ჰქონია, რასაც მოწმობს ჩვენს დრომდე მოღწეული ხელნაწერები.მოქვში საუკუნეების განმავლობაში არსებობდა ქართული კულტურის ძლიერი კერა, სადაც მიმდიწარეობდა ხელნაწერთა გადაწერა. შველი ნუსხების განახლება.დღემდე მოღწეულია მოქვის წიგნთსაცავის ხელნაწერები, რომლებიც გვამცნობენ მოქველ მოღვაწეთა სახელებს. მოქვის სიძველეებიდან განსაკუთრებით მაღალი ღირებულება აქვს მოქვის ოთხთავს. მოქვის ეკლესია მდიდარი იყო ეპიგრაფიკული ძეგლებითაც, მაგრამ დღეისათვის შემორჩენილი მხოლოდ სამრეკლოს წარწერაა.

მოქვი მწიშვნელოვან საეკლესიო ცენტრსაც წარმოადგენდა. მოქვის საეპისკოპოსო კათედრა X საუკუნეში დაარსდა, ხოლო როგორც ქართული კულტურის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ცენტრი განსაკუთრებით XIII საუკუნიდან დაწიწაურდა, ქართულმა წყაროებმა შემოინახეს მოქველი ეპისკოპოსების სახელები, რომლებმაც დიდ ღვაწლი და ამაგი დასდეს – მის კულტურულ აღორმინებას. აქ მოღვაწეობდნენ გრიგოლ მოქველი,დანიელ მოქველი, აბრაამ მოქველი, ეფთვიმე საყვარელიძე, ფილიპე ჩხეტიძე და სხვები.მოქვის ტაძარს დიდი ისტორია აქვს, იგი ერთიანი საქართველოს მეფის დავით IV აღმაშენებლის (1089-1125 ხანაშიც საფუძვლიანად შეუკეთებიათ და მოუხატავთ, მაგრამ მაშინდელი ფრესკული მოხატულობის კვალი დღეს აღარსად ჩანს. XXსაუკუნის 80-იან წლებში აქ უფრო გვიანი, ვარაუდობენ, XV საუკუნის მხატვრობის ფრაგმენტები აღმოჩნდა,სადაც ქართული წარწერები მრავლად იყო წარმოდგენილი.

71. მრამბა, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (ოტაფის თემი), კოდორის ქედის სამხრეთ კალთაზე.

72. ნაა (ყოფილი სომხური ნაა), სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (სომხური ათარის თემი), მდინარე კოდორის მარცხენა მხარეს.

73. ნაგვალოუ, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (ილორის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე, შავი ზღვის ნაპირას.

74.ნაოჩი, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (ტამიშის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე.

75.ნარჯხეუ, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (აგუბედიის თემი), აფხაზეთის სამხრეთ–აღმოსავლეთ მთისწინეთში.

76.წაღბოუ, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (ტამიშის თემი), შავიზღვისპირა დაბლობზე.

77.ნახურზოუ, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (ათარის თემი), შავიზღვისპირა დაბლობზე.

78. ოტაფი (ყოფილი წყარხმული) –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში, კოდორის ქედის სამხრეთ ბორცვიან მთისწინეთში. თემის ცენტრი (სოფლები:მრამბა).

79. ოტორონჯია (ყოფილი კირქლუქი), სოფელი ოჩამჩირის მუწიციპალიტეტში(სომხური ათარის თემი), კოდორის ქედის სამხრეთ ბორცვიან მთისწინეთში.

80. ოხოჯა, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (აგუბედიის თემი), აფხაზეთის მთისწინეთში, მდიწარე ოხოჯის (ოქუმის მარჯვენა შენაკადი) ხეობაში,

81. ოხურეი –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (ილორის თემი), სამურზაყანოს დაბლობზე.

82. პატრახუწა –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (აგუბედიის თემი), აფხაზეთის სამხრეთ–აღმოსავლეთ მთისწინეთზე, მდიწარე ოხოჯის (ოქუმის მარჯვეწა შენაკადი) ზემოთში.

83. პირველი კოპიტი, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (აგუბედიის თემი), აფხაზეთის მთისწინეთის სამხრეთ–აღმოსავლეთ ნაწილში,მდინარე ოხოჯის (ოქუმის მარჯვენა შენაკადი) ზემოთში.

84. პირველი ოხურეი, სოფელი ოჩამჩირის მუწიციპალიტეტში, სამურზაყანოს დაბლობზე. ოხურეის თემის ცენტრი (სოფლები:აყვარაში, ილორგანი, მეორეოხურეი).

85. რეკა –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში, სამურზაყანოს დაბლობის გორაკ-ბორცვიან ჩრდილო-დასავლეთ ზოლში. თემის ცენტრი (სოფლები:საჩინო,ჯგერიანი).

სოფლის აღმოსავლეთ განაპირა წაწილში დგას ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლი– დიდი ნაციხარი. გეგმით ოვალური ნაგებობა რთულ რელიეფზე მდებარეობს. იგი შედგებოდა ორი ნაწილისაგან. აღმოსავლეთი ნაწილი ძლიერ დანგრეულია. დასავლეთი ნაწილის შუაში აღმართულია XIV საუკუნის გეგმით სწორკუთხა საკურთხევლიანი ეკლესია, რომლის სამხრეთი მიწაშენის ქვეშ კრიპტები იყო მოთავსებული. ეკლესიის კარ-სარკმლებს ჩუქურთმები ამკობდა. სოფლის ჩრდილო-დასავლეთ მხარეს მეორე ციხის წანგრევებია. გალავაწი კონტრფორსებით იყო გამაგრებული. დასავლეთ ნაწილში ჩართულია ნახევრად წრიული კოშკი. შუა ეზოში მცირე ზომის დარბაზულ ეკლესიის ნანგრევებია. მესამე ციხე ჩრდილოეთიდან მომავალ გზას დარაჯობდა. სამივე ციხე ადრინდელ შუა საუკუნეებს მიეკუთვნება.

86. საჩაჩხალია – სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში,აფხაზეთის ქედის ბორცვიან მთისწინეთზე.

87. საჩინო, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (რეკის თემი), სამურზაყანოს დაბლობის გორაკ-ბორცვიან ჩრდილო-დასავლეთ ზოლში.

88. სომხური ათარა –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში, კოდორის ქედის სამხრეთ ბორცვიან მთისწინეთზე. თემის ცენტრი (სოფლები:ალაფანკვარა, დეპეგინძე, ნაა, ოტოროწჯია, ფსკალი).

89. სუკი, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (ილორის თემი), შავიზღვისპირა დაბლობზე.

90. ტამიში –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში, შავიზღვისპირა დაბლობზე,მდინარე დღამშის ნაპირას. თემის ცენტრი(სოფლები: აწუარხუ, წაოჩი, ნაღბოუ, წკრიში).

91. ურთა – სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში,აფხაზეთის ქედის ბორცვიან მთისწინეთზე.

92. ფადგუ, სოფელი, ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (გუფის თემი),მდინარე ღალიმგის ხეობაში.

93. ფოქვეში –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში, სამურზაყანოს დაბლობზე,მდინარე ღალიმგის მარცხენა ნაპირას. თემის ცენტრი (სოფლები:;აყვარაში, კაციჰაბლა, საჩაჩხალია, ურთა).

94. ფსკალი, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (სომხური ათარის თემი),შავიზღვისპირა დაბლობზე, მდინარე ჭაშის ზემოთში,

95. ქერქენი, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (კუტოლის თემი), შავიზღვისპირა დაბლობზე, მდინარე დღამშის ნაპირას.

96. ქვალონი, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (აგუბედიის თემი),მდინარე ოხოჯის (ოქუმის მარჯვენა შეჩაკადი) ხეობაში.

97. ღვადაახოწა, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (ღვადის თემი), კოდორის ქედის სამხრეთ მთისწინეთში.

98. ღვადა, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში, კოდორის ქედის სამხრეთ მთისწინეთში. თემის ცენტრი (სოფლები:აბააჟვახუ, მეორე ჯირღული, ღვადაახუწა),

99, ჩაწვქითი –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (გუფის თემი),მდინარე ღალიმგის ხეობაში.

 100. ცაგერა, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (არადუს თემი),შავიზღვისპირა დაბლობზე.

101. ცხენისწყალი (ყოფილი ხვაფხი, ხეცკუარა) –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (კოჩარის თემი), შავიზღვისპირა დაბლობზე.

102. წკრიში, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (ტამიშის თემი), შავი ზღვის სანაპიროზე.

103. წყურგილი, სოფელი ოჩამჩირის მუწიციპალიტეტში (აძუბჟის თემი), შავი ზღვის ნაპირზე.

104. ჭლოუ, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (კოჩარის თემი),მდინარე წაფსის ნაპირზე.

105. 3ლოუ (ყოფილი ღაგანია–არხეუ), სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში, მდინარე დუაზბის (მოქვის მარჯვენა შეწაკადი) მარჯვენა ნაპირზე. თემის ცენტრი (სოფლები:აიმარა, ანდროე, არაჟპარა, აქიდრა).

106, ჯალაფსუა, სოფელი ოჩამჩირის მუწიციპალიტეტში (მოქვის თემი), მოქვისა და ღალიძგის შუამდინარეთში.

107. ჯალი –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (მოქვის თემი), მოქვისა და ღალიძგის შუამდინარეთში.

108. ჯგერდა –– სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში, მდინარე დღამშის მარცხენა ნაპირზე. თემის ცენტრი (სოფლები:გურჩხი, დღამში, ჯგერდა-ახუწა, ჯირღული). 1918 წელს სოჭის კონფლიქტის დროს სოფელ ჯგერდასთან,თავად ტატაშ მარშანიას მამულთან დაბანაკდა ოსმალეთეთის იმპერიის სამხედრო დესანტი.

109. ჯგერდა-ახუწა (ყოფილი ახუწა), სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (ჯგერდის თემი), კოდორის ქედის სამხრეთ მთისწინეთში,მდინარე დღამშის ზემოთში,

110. ჯგერიანი (ყოფილი ლანეჯონა), სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში(რეკის თემი), აფხაზეთის გორაკ-ბორცვიან მთისწინეთში.

111. ჯირღული, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (ჯგერდის თემი),აფხაზეთის ბორცვიაწი მთისწიწეთის ძირას

112. ჯობრია, სოფელი ოჩამჩირის მუწიციპალიტეტში (აძუბჟის თემი), შავი ზღვის სანაპიროზე, მდინარე კოდორის მარცხენა ნაპირას.

113. ჯუყმური, სოფელი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (მერკულის თემი),მდინარე მოქვის ხეობაში.

სოხუმის მუნიციპალიტეტი

სოხუმი (აფხ. Akea (აყი ა)), ცხუმი („დრინდელი ქართული სახელწოდება, მისი მართებული ფორმა) აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის დედაქალაქი და სოხუმის მუნიციპალიტეტის ადმინისტრაციული ცენტრი1992-1993 წლის აფხაზეთის კონფლიქტის შემდეგ ქალაქმა დაკარგა თავისი მწიშვნელობა.1993 წლის 27 სექტემბერს, აფხაზმა სეპარატისტებმა, ადგილობრივი სომეხი და ჩრდილო-კავკასიელი მოხალისეებისა და რუსული ჯარის დახმარებით შტურმით აიღეს სოხუმი.

თითქმის ერთი წლის მანძილზე განუწყვეტელი დაბომბვებისა და შეტევების შედეგად ქალაქი ძლიერ დაზიანდა მთლიანად განადგურდა ინფრასტრუქტურა. აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკი ლეგიტიმური მთავრობის ინფორმაციით, ბრშოლების შედეგად ქალაქში განადგურდა 10 000-ზე მეტი შენობა.

 ქალაქი ძველბერმნულ წყაროებში მოხსენიებულია „დიოსკურიას“ (ბერძ. #I0CXისლLVC) სახელით, რომელსაც უკავშირებენ არგონავტთა ლაშქრობის მონაწილე ტყუპი ძმების –კასტორისა და პოლიდეეკეს (დიოსკურების) სახელს. არის მოსაზრება, რომლის მიხედვითაც „დიოსკურია“ ადგილობრივი –– კოლხური (ლაზ-მეგრული) წარმოშობის სახელია -–– „დიო-დია-" –– დედა, ქალღმერთი, „-სკური“ –-– წყალი, მდიწარე, აწუ „წყლის დედა/მდინარის ქალღმერთი“. ძველ ქართულ წყაროებში ქალაქი ნახსენებია როგორც „ცხუმი/ცხომი“, რაც ეტიმოლოგიურად მომდინარეობს სავარაუდოდ რცხილას (სვან. „ცხჟიმრა“, „ცხჟიმ“, კოლხ.„ცხიმური") ან თევზის (კოლხ. „ჩხომი") სახელებიდან. ქართული „ცხუმი-დან“ მიღებულია მისი თურქიზებული ფორმა „სუხუმ“ (თურქ. §ყიყოთ), რამაც შემგდომში ფართო გავრცელება ჰპოვა სხვადასხვა ენებში, მათ შორის თავად ქართულში. ქალაქს ამჟამად აფხაზურად ეწოდება „აყვა“ (აფხ. #MC8მ), რაც გვიანდელი მოვლენაა და მომდინარეობს ჩრდილოეთ კავკასიიდან ჩამოსახლებულ აფხაზურ-ადიღეურ ტომთა ციხე-ქალაქის სახელწოდებიდან.

ძველ და მერმინდელ დასავლეთ ევროპულ წყაროებში ქალაქი მოხსენიებულია სხვადასხვა სახელებით: სებასტოპოლი, სავასტოპოლი, სავატოპოლი, სანატოპოლი, ფავასტა, პორტო მეგრელო, ისგაური და სხვა, როგორც ქალაქი და ნავსადგური კოლხეთში, ხოლო შემდგომ სამეგრელოს ქვეყანაში საქართველოში. XVII საუკუნის ფრანგულ გეოგრაფიულ გამოცემებში კი სოხუმი სამეგრელოს დედაქალაქადაა აღნიშწული (ჟან ბაპტის ლუი კლუე, ნიკოლ დელაკრუა და სხვ.).

სოხუმის მიდამოები დასახლებულია ძველი ქვის ხანიდან. გვიანდელი ბრინჯაოს ხანიდან აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის მნიშვნელოვანი პუნქტია. სამოსახლოების უმრავლესობა წარმოადგენს გორაკ-ბორცვებზე განლაგებულ წრიულ ნაგებობებს. აფხაზეთის არქეოლოგიურ მასალაში ინახება ამ პერიოდისთვის დამახასიათებელი ჭურჭლის, იარაღის და საყოფაცხოვრებო ნივთების დიდი რაოდენობა.

ლეგენდის თანახმად სოხუმი დაარსეს ძმებმა კასტორმა და პოლუქსმა, რომლებსაც ძველ სამყაროში უწოდებდნენ დიოსკურებს. აპოლონოს როდოსელის "არგონავტიკის" მიხედვით ისინი თან ახლდნენ იასონს კოლხეთში მოგზაურობისას. ოფიციალურად ძვ. წ. VI საუკუნეში მილეთელმა ბერძენმა ვაჭრებმა აქ სავაჭრო ფაქტორია დიოსკურია დააარსეს. ძველი დიოსკურიის ნანგრევები ამჟამად მოქცეულია წყალქვეშ, სოხუმის ყურეში. დიოსკურია იმართებოდა დიდვაჭარი ოლიგარქების მიერ. აღმოჩეწილია ამ პერიოდის რამდენიმე განძი,რაც მიუთითებს დასახლების მაღალ ეკონომიკურ და მატერიუალურ განვითარებას. ელინისტური პერიოდის შემდეგ ქალაქი დროებით დაკნინდა. მისი შემდგომი აღმავლობა უკავშირდება პონტოს მეფე მითრიდატე VI ევპატორს, რომელმაც კოლხეთს დაპყრობის შემდეგ პროვინციულ ცენტრად დიოსკურია არჩა. სადაც მან ააგო რეზიდენცია და ჭრიდა მონეტებს. რომაელებთან დამარცხებული მითრიდატე ძვ.წ. 65-64 წწ-ში სწორედ დიოსკურიაში იმყოფებოდა. დიოსკურია საბოლოოდ გაანადგურა მითრიდატეს შვილმა მახარემ, რომელიც ძვ.წ. 47 წელს თავს დაესხა კოლხეთს, ბრძლაში დაამარცხა და მოკლა კოლხეთს მეფე არისტარქე და აფხაზეთის მხრიდან შემოჭრილმა ყველა დასახლება გაანადგურა რაც სანაპიროზე შეხვდა ქალაქ სურიუმამდე (ვანი).

შვ. წ. | საუკუნეში რომაელებმა კოლხეთს სანაპირო დაიპყრეს, მათ დიოსკურიის ადგილას 75 წელს ააგეს ციხე-ქალაქი და მას სებასტოპოლისი უწოდეს. აქ იდგა რომაელთა ერთი კოჰორტა, რომელიც შედიოდა რომის XIII ლეგიოწის შემადგენლობაში. სებასტოპოლისი ძველი დიოსკურიის მესამე აღმავლობა იყო. ფლავიუს არიანეს მოგზაურობისას იგი აღწერილია როგორც კარგად გამაგრებული ქალაქი სადაც გაცხოველებული ვაჭრობა მიმდინარეობს და მეზობელი ტომებისთვის სასიცოცხლო ეკონომიკურ ზონას წარმოადგენს. შავი ზღვისპირეთში გუთების შემოსევების პერიდში (138-224 წწ) სებასსტოპოლისს ორჯერ დაესხნენ თავს ზღვვიდან 138 და 140 წელს.პირველად რომაელებმა შეძლეს მათ მოგრიებამ თუმცა მეორე შემოსევისას გუთებმა გარნიზონი ამოწყვიტეს და ქალაქი გაძარცვეს, რომის დასუსტების შემდეგ დაახლ. IV ს დან ქალაქი გახდა აფშილეთის სამთავროს მწიშვნელოვანი სავაჭრო ცენტრი.

VI საუკუნის დასაწყისში სოხუმი ბიზანტიის იმპერიამ დაიქვემდებარა. ბიზანტიელებმა ისარგებლეს ლაზების და აფშლების კონფლიქტით და აქ გარნიზონი ჩააყენეს. ეგრისის დიდი ომის მიმდინარეობისას ბიზანტიის იმპერატორმა იუსტინიანე I - მა გაიყვანა ჯარები სოხუმიდან და დაარღვია მისი სიმაგრე. 565 წელს კი მანვე აღადგინა ქალაქი და ციხესიმაგრე. სოხუმი კვლავ დაწინაურდა. VIII საუკუნის ბოლომდე სოხუმი აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთში ბიზანტიელთა ერთ-ერთი საყრდენი პუნქტი იყო. 736 წელს ქალაქი დაარბია არაბთა ლაშქარმა მარვან იბნ მუჰამადის (მურვან ყრუ) სარდლობით. ლეონ | მა მისი მმართველობის პერიოდში აფშლეთი შეუერთა აბაზგიას და ჩამოაყალიბა აფხაზთა სამთავრო. VIII საუკუნის ბოლოდან კი ლეონ III-მ შექმნა აფხაზთა სამეფო, ხოლო ქალაქი სოხუმი ცხუმის სამთავროს ცენტრი გახდა. ცხუმის სამთავროს არსებობის პერიოდში ქალაქი იქცა მწიშვნელოვან სავაჭრო ეკონომიკურ ზონად. საქართველოს სამეფოს არსებობის პერიოდში ბაგრატიონებმა დიდი ყურადღება გამოოიჩინეს ქალაქის მიმართ, აქ მათ ააგეს საკათედრო რეზიდენცია, საზაფხულო სასახლე და სოხუმის ყველაზე მძლავრი ციხე ბაგრატის ციხე, რომელიც 999 წელს ააგო ბაგრატ III-მ. 1359 წელს ცხუმის სამთავრო ხელში ჩაიგდეს დადიანებმა. ამ პერიოდიდან 1645 წლამდე სოხუმი სამეგრელოს (ოდიშის) სამთავროს ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანეს საპორტო ქალაქს წარმოადგენდა.

1339 - 1478 წწ- ში ცხუმში მდებარეობდა გეწუელთა სავაჭრო ფაქტორია სებასტოპოლი,რომელმაც დიდი რომლი ითამაშა საქართველოს ეკონომიკურ ცხოვრებაში. ფაქტორიას მართავდნენ გენუის დოჟის მიერ დანიშნული კონსულები. 1450-1455 წწ-ში ფაქტორიის კონსული იყო ცნობილი მეზღვაური ჯოვანი დორია,

1451 წელს ოსმალური ოტი ზღვიდან დაესხა თავს ქალაქს, აქ მათ მოუწიათ არამარტო ადგილობრივებთან არამედ იტალიური ფაქტორიის დამცველ კონდოტიერებთან შეტაკება,

ოსმალებმა ქალაქის შენარჩნება ხოლოდ ერთი წლით შეძლეს.XVII ს ის 40-იანი წლებიდან XVIII ს ის ბოლომდე ქალაქი გადადიოდა ოდიშის, აფხააზების და ოსმალების ხელში. საუ, კუნეებისს მანძლზე იგი ოდიშის და აფხაზეთის სამთავროს დაპირისპირების მთავარ მიზეზად იქცა.

დასავლეთ საქართველოში არსებული ქაოსით ისარგებლეს ოსმალებმა და 1578 წელს ისევ აიღეს სოხუმი. ლამაზი მდებარეობის გამო ოსმალები სოხუმს „მეორე სტამბოლს“ ეძახდნენ.სოხუმი აფხაზეთში ოსმალთა ბატონობის დასაყრდენი გახდა. 1724 წელს ოსმალებმა აქ არსებული ციხესიმაგრე კიდევ უფრო გაამაგრეს და სუხუმ-კალე (სოხუმის ციხე) უწოდეს. 1725 და 1728 წლებში ადგილი ჰქონდა ანტიოსმალუო აჯაწყებებს, მაგრამ ქალაქი ოსმალთა ხელში რჩებოდა. 1771 წელს აჯანყების შემდეგ ქალაქი განთავისუფლდა, მაგრამ მცირე ხნით. ოსმალებმა იგი კვლავ დაიკავეს. XVIII საუკუნის ბოლოს სოხუმი აფხაზეთის მთავრის რეზიდენციაა. ოსმალთა ბატონობის ხანაში ქალაქი დაქვეითდა. იგი ტყვეებით

ვაჭრობის ერთ-ერთი პუნქტი გახდა. შარვაშიძეებმა ვერ შესძლეს ქალაქისთვის ძველი მნიშვნელობის დაბრუნება.

1810 წელს სოხუმი და აფხაზეთის სამთავრო რუსეთის ქვეშევრდომი გახდა. XIX საუკუნის 30-იან წლებში დაიწყო სოხუმის აღორძინება. 1832 წელს გაიხსნა საბაჟო, 1846 წელს ნავსადგურად გამოცხადდა, 1847 წლიდან კი ქალაქის სტატუსი მიიღო. ყირიმის ომის დროს, 1855 წლის ოქტომბერში, აფხაზეთის სამთავრო და სოხუმი დაიკავეს ოსმალებმა. 1856 წლის 27 მაისს ოსმალები გავიდნენ სოხუმიდან. 1892 წელს სოხუმმა საქალაქო თვითმმართველობის უფლება მიიღო. შემდგომში ქალაქი ძალიან დიდ განვითარებს გადის 1918-21 წწ-ში იგი იყო საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მნიშვნელოვანი საპორტო ქალაქი. კომუნისტური რეჟიმის დამყარების შემდეგ სოხუმში აიგო უამრავი ახალი შენობა ნაგებობა, სანატორიუმები, სასტუმროები, მოეწყო სანაპირო ზოლი და გადიდდა პორტი, 1989 წლისათვის სოხუმი იყო საბჭოთა კავშირის ერთერთ ყველაზე მდიდარი ქალაქი. ტურისტული პოტენციალით იგი უსწრებდა ყველა ქალაქს საბჭოთა რესპუბლიკებში.

აფხაზეთის ომის პერიოდში სოხუმი ყველაზე ცხელი წერტილი იყო. მასზე გადიოდა გუმისთის ფრონტი, რომელსაც იცავდა 23-ე ბრიგადა. ქალაქმა ამ პერიოდში უამრავი თავდასხმა გადაიტანა. ომი სწორედ სოხუმის დაცემით დასრუდა. რომელიც ქართული ეთნოსის უძლიერესი ცენტრი იყო აფხაზეთში. ომის შედეგად ქალაქი ძლიერ დაზარალდა.დაინგრა შეწობა-ნაგებობების საკმაო ნაწილი. ომის შემდგომმა ეკონომიკურმა და დემოგრაფიულმა კოლაფსმა გაანადგურა ქალაქის ეკონომიკური და ინფრასტრუქტურული პოტენციალი. მოსახლეობის 65%-მა დატოვა ქალაქი და საკუთარ ქვეყანაში იძულებით გადაადგილებულ პირად იქცა.

1993 წლის 27  სექტემბრიდან ქალაქს აკონტროლებენ აფხაზი სეპარატისტები.საქართველოს პარლამენტის მიერ 2008 წელს მიღებული კანონის თანახმად, ოკუპირებულია რუსეთის ფედერაციის მიერ.

აზჟაყვა (აფხ. #6X6მM8მ -– „ნახევარი სოხუმი“) –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში, მდინარე ბესლეთის მარცხენა ნაპირზე., ბესლეთის თემის ცენტრი (სოფლები: ბესლეთი, ზემო ბირცხა, ქვემო ბირცხა)აბჟაყვა ბესლეთის

აფხაზური სახელწოდებაა. სიტყვა ორი ნაწილისაგან შედგება, სახხელდობრ „აბჟარაც აფხაზურად ნახევარს ნიშნავს და „აყვა“ –– ქალაქ სოხუმის აფხაზური სახელი. მაშასადამე აბჟაყვა აფხაზურად წახევარ აყვას ე. ი. ნახევარ სოხუმს ნიშნავს.

აფხაზეთის არც ერთ სოფელში არაა იმდენი ისტორიული ძეგლი, რამდენიც აბჟაყვაში მოიპოვება. ზოგი მთგანი, როგორც მაგალითად XII საუკუნის ძეგლი ე. წ. ვენედიკური ხიდი მდინარე ბესლეთზე წარმოადგენს ხუროთმოძღერების ნიმუშს.

მთა გვარდას სამხრეთ კალთაზე ყურადღებას იპყრობს თავისი შესანიშნავი აღნაგობით საშუალო ზომის კათედრალური ეკლესია, რომლის ნახევარი XIX საუკუნის 90-იან წლებში დაანგრიეს აბჟაყვის ახალი ეკლესიის ასაშენებლად. XX საუკუნის 40-იან წლებშია ნაპოვწი ტრაპიზონის იმპერიის XV საუკუნის ვერცხლის მოწეტები, რომელიც სოხუმის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმს გადაეცა. ამ ეკლესიას გარშემო დიდი გალავაწი ჰქონდა. მის გვერდით დარჩენილია ერთი საკმაოდ დიდი ზომის ნანგრევი, რომელიც პალატის შთაბეჭდილებას ახდენს. სავარაუდოა რომ ის რამდენიმე სართულისაგან შედგებოდა. არქეოლოგიური გათხრების დროს კედლებთან ჩაკირული ქვევრები ნახეს. პალატის ნანგრევების ჩრდილოეთით არქეოლოგებმა აღმოაჩინეს მრავალოთახიანი შენობის ნანგრევი.

ნაგებობათა თვისების მიხედვით, როგორც ზემოთ ჩამოთვლილი ნაწგრევები, ისე დღემდე დაცული ბესლეთის ხიდი, ქართული ასომთავრული წარწერებით, და მის ქვემოთ ამგვარივე თაღიანი ხიდის ნანგრევები და ბოლოს მესამე ხიდის ბურჯები სრულად დანგრეული 1934 და 1936 წლებში მომხდარი წყალდიდობის შედეგად, აგრეთვე ნანგრევები გოგირდის წყაროების აბანოსი, რამდენიმე სააბაზანო განყოფილებით –– სავარაუდოდ აშენებულნი უნდა იყვნენ ერთი და იმავე პერიოდში, სახელდობრ X-XII საუკუნეების დამლევამდე.

2.აკაფა (აფხ. /M8იმ, ყოფილი „კონსტანტიწოვსკოე", „ოდიში") –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (კელასურის თემი), მდინარე კელასურის მარჯეენა ნაპირზე.

3.ალექსეევკა (აფხ. /ყო8M6868M#8) –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში(ახალსოფლის თემი), მდინარე კელასურის მარჯვენა ნაპირზე

4.ამბარიხოწა, ამბა-რიხუწა (აფხ. #M6860ხ5IX8ხIV2) –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ზემო ეშერის თემი). მდებარეობს შეცკვარის ხეობაში.

5.ამზარა (აფხ. #M380მ; ყოფილი ასქეროვკა - გადაერქვა 1948 წლის 3 სექტემბერს.) ––სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (შრომის თემი), მდინარე გუმისთის მარჯვენა ნაპირზე.

6.აფიანდა (აფხ. #XM#8##8მ), სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (შრომისთემი),მდინარე აღმოსავლეთ გუმისთის მარცხენა მხარეზე, აბიანდა-ჩაამის ქედის სამხრეთ კალთაზე.

7.აღდარა (აფხ. /M-9808მ), სოფელი სოხუმის მუწიციპალიტეტში (ზემო ეშერის თემი),მდინარე გუმისთის მარჯვენა ნაპირზე, აფხაზეთის მთისწინეთში.

8.აღურაფსთა (აფხ #690მ(56%მ) –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ფსხუს თემი), მდინარე ბავიუს (ბზიფის შენაკადი) მარჯვენა ნაპირზე.

9. აჩადარა (აფხ. #Mმ08მწ0მ, ყოფ. მილარა) –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში,მდინარე გუმისთის მარცხენა ნაპირზე. გუმისთის თემის ცენტრი (სოფლები:გუმისთა, ლეჩქოფი).

10. აძიბჟარა (ყოფ. ორწყალი, ჟირწყალი) –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ახალშენის თემი), მდინარე დასავლეთ გუმისთის ორივე ნაპირზე, ბზიფის ქედის სამხრეთ კალთაზე.

11, აძიგეჟი –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ზემო ეშერის თემი),მდინარე გუმისთის მარჯევენა ნაპირზე.

12.ახალსოფელი (ყოფილი წაიდორფი - გადაერქვა 1943 წლის 14 აპრილი.) ––სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში, მდინარე კელასურის მარჯვენა ნაპირზე.თემის ცენტრი (სოფლები:ალექსეევკა, ვოლოდარსკოე, კელასური, მიგუთა).

13.ახალშენი (ყოფ, ანდრეევკა –– გადაერქვა 1944 წლის 5 იაწვარს) –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში, მდინარე დასავლეთ გუმისთის მარცხენა ნაპირზე. თემის ცენტრი (სოფლები:ამიბჟარა, გუმა, მთისკალთა, ოჭუბურე, სათავე, შუბარა, ცუმური).

14.ბესლეთი (აფხ. ნმ6იმ+მ; ყოფილი წითელი ბეხლეთი) –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ბესლეთის თემი), მდინარე ბესლეთის მარცხენა ნაპირზე. ბესლეთის ხიდი (ასევე თამარის ხიდი) -– XII საუკუნის ქართული კულტურის მატერიალური ძებლი სოხუმთან, მდ. ბესლეთზე გადებულია ერთმალიანი თაღოვანი ხიდი. ხიდის სიგრძეა 35 მ. სიმაღლე 8 მ. ნაგებია კირქვის ფილებით დუღაბზე. თაღის ყოველ საპირე ქვაზე ამოკვეთილია ქართული ასომთვრული ასოები. დასავლეთ კიდეზე მოთავსებულია ერთსტრიქონიაწი ასომთავრული წარწერა

„ქრისტე მეუფეო ყოველთა..... ადიდე ორთავე შინა სუფევათა უძლეველი მეფეთა მეფე ბაბრარი.“

წარწერაში დასახელებულია საქართველოს მეფე ბაგრატ III (978-1014), ან ბაგრატ IV (1027-1072).

ხიდთან ადრე ბესლეთის ციხე მდგარა, რომელიც ვიწრო ხეობაში ქალაქის შემოსასვლელს მთის ტომების თავდასხმებისგან იცავდა. ხიდის თავთან ბოლო დრომდე შემონახული იყო მონუმენტური ქვა-სტელა ქართული ტექსტით. 1990-იაწი წლების დასაწყისში სტელა დაიკარგა.

15. ბითაგა, სოფელი სოხუმის მუწიციპალიტეტში (ფსხუს თემი), აფხაზეთის კავკასიონის სამხრეთ კალთაზე, ფსხუს ქვაბულში, მდინარე ბითაგისა და ბზიფის შესართავთან.

16. ბირჯა, სოფელი სოხუმის მუწიციპალიტეტში (კელასურის თემი), აბიანდა-ჩაამის ქედისსამხრეთ მთისწიწეთზე, მდიწარე კელასურის მარჯვენა მხარეს.

17. გვანდრა –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ეშერის თემი), შავი ზღვის ტერასაზე, მდინარე ძითას მარცხენა ნაპირას.

18.გვარდა –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (კელასურის თემი), ჩალბაშის ხეობაში.

19.გორანა (ყოფილი ცუგუროვჯა, გადაერქვა 1948 წლის 3 სექტემბერს) ––სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (თავისუფლების თემი),მდინარე ბესლეთის ზემო დინების აუზში.

20.გუმა (აფხ. I 8ხIMმ, | 9Mმ; 1881-1943 წლებში –– მიხაილოვსკოე, 1943-1996 წლებში ––შრომა) –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ახალშენის თემი),მდინარეების დასავლეთ გუმისთისა და აღმოსავლეთ გუმისთის წყალგამყოფზე.

21. გუმისთა –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (გუმისთის თემი), შავიზღვისპირა დაბლობზე, მდინარე გუმისთის მარცხენა ნაპირას.

22. ეშერა –– სოფელი მდებარეობს მდინარე გუმისთის მარჯვენა მხარეს,შედიოდა სოხუმის რაიონის შემადგენლობაში, იყო სოფსაბჭოს ცენტრი (სოფლები: გვანდრა, კუტიშხა, შიცკვარა). ძვ. წ. II ათასწლეულიდან აფხაზეთში შემორჩეწილია მრავალი დოლმენი თუმცა, არქეოლოგიურად ყველაზე უკეთ შესწავლილია ეშერის დოლმენები, რომლებიც აგებულია ოთხ-ოთხი ვერტიკალურად

დაყეწებული მასიური ბრტყელი ქვისაგან და ასეთივე ქვითაა გადახურილი. ზოგ დოლმენს იატაკადაც ქვის ფილა აქვს. აფხაზეთის დოლმენები, რომლებიც ადრეული ბრინჯაოს ხანისაა, საგვარეულო სამარხები უნდა ყოფილიყო. დაკრძალვის წესის “ზუსტად დადგენა არ ხერხდება - მიცვალებულთა ძვლები უწესრიგოდაა მიმოფანტული ან კუთხეებში მიყრილი. დოლმენების მშენებლობა ძვ. წ.III ათასწლეულის II ნახევარში დაიწყო. მათში აღმოჩენილია ბრინჯაოს ყუადაქანებული ცულები, კავები, ფოთლის მოყვანილობის შუბისა და სატევრის პირები, საკინძები,თიხის ჭურჭელი და სხვა. შუა ბრინჯაოს ხანის (ძვ. წ. II ათასწლეულის | ნახევარი) დოლმენები უფრო მოზრდილი და უკეთ ნაგებია. აქ აღმოჩენილია ბრინჯაოს ყუამილიანი ცულები და მათი მინიატურული მოდელები, ფოთლისებრი სატევრები,ცხვრის თავის გამოსახულებებით შემკული ცულის ყუის დამატებითი მასრები,

 "რქიანი" ჩიტების გვერდგახეხვრეტილი ქანდაკებები, მძივები, თიხის ჭურჭელი და სხვა.

აფხაზეთის დოლმენებს დასაკრძალავად უფრო გვიაწაც იყეწებდნენ. ზოგიერთ დოლმენში აღმოჩენილია გვიან ბრინჯაოსა და მისი მომდევწო ხანის ნაკეთობანიც.)

24. ვოლოდარსკოე –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ახალსოფლის თემი),შავიზღვისპირა ბორცვიან დაბლობზე.

25.ზეგანი (ყოფილი ხაბიუკი, გადაერქვა 1948 წლის 3 სექტემბერს) –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (შრომის თემი), აფხაზეთის მთისწინეთში.ზემო ბირცხა (ყოფილი ბურსი), სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში(ბესლეთის თემი), მდიწარე ბესლეთის მარჯვენა ნაპირზე.

26.ზემო ეშერა –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში, აფხაზეთის მთისწინეთში.თემის ცენტრი (სოფლები:ამბარიხუწა, აღდარა, აძიგეჟი, უაზაბაა).

27.ზემო იაშთხვა, სოფელი სოხუმის მუწიციპალიტეტში (თავისუფლების თემი),აფხაზეთის მთისწინეთში.

28.თავისუფლება –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში, აბიანდა-ჩაამის ქედის სამხრეთ მთისწიწეთში. თემის ცენტრი (სოფლები:გორანა, ზემო იაშთხვა, ქვემო იაშთხვა).

29.კამანი (აფხ. M«9M8M9M) –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (შრომის თემი), მდინარე გუმისთის ხეობაში. აფხაზეთის კონფლიქტისას, 1993 წლის 5 ივლისს, რუსეთის სამხედრო მხარდაჭერით სოფელი კამანი აფხაზმა სეპარატისტებმა და მათმა მოკავშირეებმა (მათ შორის კავკასიის მთიელ ხალხთა კონფედერაცია) აიღეს,ადგილობრივი ქართული მოსახლეობა კი გაანადგურეს.

30.კელასური, სოფელი სოხუმის მუწიციპალიტეტში (ახალსოფლის თემი),მდინარე კელასურის მარჯვენა ნაპირზე. კელასურის კედელის აგებას სხვადასხვა წყაროები აკუთვნებენ: ქართველებს, ბერძნებს, ბიზანტიელებს და სპარსებს.

ლოურენს ოლიფანტის თანახმად კელასურის კედელი ააგეს ბერძნებმა ქრისტეს შობამდე რამდენიმე საუკუნით ადრე, რათა დაეცვათ კოდორის დელტაში საკუთარი ახალშენები მეომარი კორაქსებისაგან

საქართულ საისტორიო მწერლობაში, ჯუანშერის თხზულებაში ის მოხსენიებულია,როგორც აფხაზეთის დიდი კედელი. VIII საუკუნის ამბებთან დაკავშირებით ნახსენებია „ზღუდე კლისურისა", რომელიც ჩრდილოეთ კავკასიიდან შავისზღვისპირეთში მიმავალ გზებს ამაგრებდა, იდგა ჩრდილოეთ კავკასიიდან დასავლეთ საქართველოში მიმავალ ერთ-ერთ მნიშვნელოვან გზაზე, რომელიც უშუალოდ შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროს მიუყვებოდა.

VIII საუკუნის დასასრულიდან, აფხაზთა სამეფოს ჩამოყალიბების შემდეგ, “ხღუდემ დაკარგა თავისი მნიშვნელობა და თანდათან დაინგრა. მისმა ნაშთებმა ჩვენამდე ვერ მოაღწია.

შემორჩეწილია ლევან II დადიანის მიერ აფხაზი ფეოდალების შემოსევების შესაჩერებლად XVII საუკუნეში აგებული სასიმაგრო ნაგებობათა სისტემა (საერთო სიგრძე 60კმ). კედელი იწყება მდინარე კელასურის შესართავიდან, მიუყვება მდინარის მარცხენა ნაპირს, შემდეგ უხვევს ჩრდილოეთ-აღმოსავლეთისკენ და ფანავის ქედის ძირის სამხრეთი მხრიდან გრძელდება მდინარე ღალიმგის ხეობაში. კელასურის კედელი ერთმანეთთან კოშკებით დაკავშირებული ცალკეული სასიმაგრო ნაგებობებია (კოშკების სისტემა, ზოგჯერ ცალ-ცალკე კოშკები და კედლები), ზღუდით გამაგრებულია მხოლოდ ვიწრო გადმოსასვლელები საკუთრივ აფხაზეთიდან, დალიდან და წებელდიდან. ლევან II  დადიანმა საგანგებო ღონისძიებანი გაატარა კელასურის კედლის დასაცავად, მაგ., ყოველი ფეოდალი (სასულიერო ან საერო) ვალდებული იყო წელიწადში 1 თვე თავისი მხედრებით ემორიგევა. ლევან II დადიანის სიკვდილის შემდეგ კელასურის კედელი მიატოვეს. როდესაც აფხაზმა ფეოდალებმა ძალაუფლება მდინარე ენგურამდე გაავრცელეს, კელასურის კედელმა თავისი ფუნქცია დაკარგა.

31. კელასური (ყოფილი ეკატერინოვკა), სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში, კელასურის ხეობაში. თემის ცენტრი (სოფლები:აკაფა, ბირჯა, გვარდა, ლეკუხონა, ლინდა).

32. კუტიშხა -–– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ეშერის თემი), შავიზღვისპირა დაბლობზე, მდინარე გუმისთის მარჯვენა მხარეს

33. ლეკუხონა (ყოფილი მარიწსკოე), სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში(კელასურის თემი), მდინარე ჩალბაშის ხეობაში.

34. ლეჩქოფი –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (გუმისთის თემი), შავიზღვისპირა დაბლობზე, მდინარე გუმისთის მარცხენა მხარეს, სოხუმ-სოჭის სარკინიგზო ხაზზე.

35. ლინდა, სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (კელასურის თემი), აფხაზეთის მთისწინეთში, მდინარე კელასურისა და ჩალბაშის შუამდინარეთში.

36.მთისკალთა (ყოფილი დერეკეი), სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში(ახალშენის თემი), მდინარე აღმოსავლეთ გუმისთის მარცხენა მხარეს.

37.მთისუბაწნი (ყოფილი ბეშყარდაში) –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში(შრომის თემი), ჩუმკუზბის მთის სამხრეთ კალთაზე.

38.ნახშირა, სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (შრომის თემი), აფხაზეთის მთისწინეთში

39.ოდიში (ყოფილი აკაფა) –– სოფელი სოხუმის მუწიციპალიტეტში, აფხაზეთის მთისწინეთში, მდინარე ბესლეთის 'ხემოთში. თემის ცენტრი (სოფლები:პავლოვსკოე, პეტროვსკოე, ქვემო ლინდა).

40.ოჭუბურე -–– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ახალშენის თემი).პავლოვსკოე, სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ოდიშის თემი), აფხაზეთის მთისწინეთში, მდინარე ბესლეთის ხეობაში.

41.პეტროვსკოე –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ოდიშის თემი), აფხაზეთის მთისწინეთზე, მდინარე კელასურის ხეობაში.

43.რეშევიე –– სოფელი სოხუმის მუწიციპალიტეტში (ფსხუს თემი), დოუს უღელტეხილის მიდამოებში.

44.რიღზა, რიღძა, სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ფსხუს თემი),მდინარე ბზიფის მარჯვენა მხარეს.

45.სათავე (ყოფილი სოხუმჰესი), სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში(ახალშენის თემი), მდინარე აღმოსავლეთ გუმისთის ხეობაში.

47.სანჩარო, სოფელი სოხუმის მუწიციპალიტეტში (ფსხუს თემი), აფხაზეთის კავკასიონის მთავარი ქედის სამხრეთ კალთაზე.

48. სტარუშკინო –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (შრომის თემი),მთა ჩუმკუზბის სამხრეთ კალთაზე.

49.ტბეთი –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ახალშენის თემი).

50.უაზაბაა, სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ზემო ეშერის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინებზე.

51.ფსხუ (აფხ. Iხ0X06) -–– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში, აფხაზეთის კავკასიონის მთავარი წყალგამყოფი ქედის სახმრეთ კალთაზე, ფსხუს ქეაბულში, მდინარე ბავიუს (ბზიფის მარჯვენა შენაკადი) ხეობაში.მისიმოსახლეობა

2005 წლისთვის 150 ადამიაწი იყო, ძირითადად რუსები. სოფელი ერთ დროს აფხაზი ფსხუს ტომებით იყო დასახლებული, ერთ-ერთი ბოლო ხალხი, რომლებიც რუსებმა კავკასიაში დაიპყრეს. რუსების შემოსვლის შემდეგ 1864 წელს თითქმის ყველა მათგანი თურქეთში გადაიხვეწა.სოფელს ელექტროენერგიას ამავე მიდამოში ნაგები მცირე ჰპიდროექლექტროსადგური აწვდის. აქვეა მცირე აერობილიკიც, რომელიც მცირე ზომის თვითმფრინავებს ემსახურება. სოფლის განაპირას მდგარი მთა ინალკუბა (ფსხუ-ნიხა, 1290 მ) აფხაზი ხალხის შვიდი სიწმინდიდან ერთ-ერთია.

52.ქვალონი –– სოფელი სოხუმის მუწიციპალიტეტში (შრომის თემი)

53.ქვემო ბირცხა (ყოფილი გურსი) –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ბესლეთის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში, მდინარე ბესლეთის ნაპირას.

ქვემო ლინდა –– სოფელი სოხუმის მუწიციპალიტეტში (ოდიშის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში, მდიწარე ჩალბაშის მარცხენა მხარეს,

54.ქვემო იაშთხვა, სოფელი სოხუმის მუწიციპალიტეტში (თავისუფლების თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში.

56.შიცკვარა, სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ეშერის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში, მდინარე შიცკვარის მარცხენა მხარეს.

57.შრომა (ყოფილი მიხაოლოვკ»ა; აფხ. LLI00CM8), სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (შრომის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში,მდინარე აღმოსავლეთ გუმისთის მარცხენა წაპირას, თემის ცენტრი (სოფლები:ამზარა, აფიანდა, ზეგანი, კამანი, მთისუბანი, წახშირა, სტარუშკინო, ტბეთი, ქვალონი, წყურგილი).

58.შოუბარა –– სოფელი სოხუმის მუწიციპალიტეტში (ახალშენის თემი),მდინარე დასავლეთ გუმისთის მარცხენა მხარეს.

59.ცუმური, სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ახალშენის თემი),მდინარე გუმისთის მარჯვენა ნაპირზე.

60. მიგუთა, სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ახალსოფლის თემი),მდინარეების კელასურისა და ბესლეთის წყალგამყოფზე.

61. წყურგილი –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (შრომის თემი).

გამოყენებული ლიტერატურა:

1.6. ბერძენიშვილი აფხაზეთის შესახებ // მისივე, საქართველოს ისტორიის საკითხები, ტ.III.თბილისი, 1966

2.მ. ლორთქიფანიძე, ეგრის-აფხაზეთი, საქართველოს ისტორიის წარკვევები, II, თბილისი,

1973

3.მ.ალორთქიფანიძე, აფხაზები და აფხაზეთი, თბილისი, 1990

4.გ. გასვიანი, აფხაზეთი: ძველი და ახალი აფხაზები, თბილისი, 1998

5.გ. გასვიანი, ქართველი მეცნიერები პავლე ინგოროყვას შეხედულებებზე აფხაზეთისა და აფხაზების შესახებ, ივ. ჯავახიშვილის სახ. ისტ. და ეთნოლოე. ინ-ტი, სულხან-საბა ორბელიანის პედაგოგ უნ-ტი, თბილისი, 2003

 6.ეთხოსები საქართველოში, აფხაზები, სტატიის ავტორი გ. ანჩაბაძე, თბილისი, ( სტატია„აფსუა“)

7.რ. თოფჩიშვილი, კავკასიის ხალხთა ეთნოგრაფია ეთნიკური ისტორია, ეთნიკური კულტურა), აფხაზები, თბილისი, 2007 2

8.კ. კვაშილავა, ისტორიული სამურზაყანო (XVIIXVIII სს. მიჯნა – 1840 წ.). საკვალიფიკაციო ნაშრომი ისტორიის დოქტორის /ნი.0/ აკადემი: ხარისხის მოსაპოვებლად, თბილისი, 2009

9.წ. ანთელავა , აფხაზური მითები , რიტუალები , სიმბოლოები .( სტატია „აფსუა") გვერდი80 - 81 თბილისი,2006

10.კ. ოკუჯავა, აფხაზეთი XVII საუკუნეში. თბილისი, 2002.

11. ჯ. გამახარია, აფხაზეთი და მართლმადიდებლობა (| ს. – 1921წ.). თბილისი, 2005.

43,რეშევიე –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ფსხუს თემი), დოუს უღელტეხილის მიდამოებში,

44.რიღზა, რიღთ, სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ფსხუს თემი), მდინარე ბზიფის მარჯვენა მხარეს.

45.სათავე (ყოფილი სოხუმჰესი), სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში(ახალშენის თემი), მდინარე აღმოსავლეთ გუმისთის ხეობაში.

46.სანჩარო, სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ფსხუს თემი), აფხაზეთის კავკასიონის მთავარი ქედის სამხრეთ კალთაზე,

47.სერებრიანოე, სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ფსხუს თემი),მდინარე ბზიფის მარცხენა მხარეს.

48.სტარუშკინო – სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (შრომის თემი),მთა ჩუმკუზბის სამხრეთ კალთაზე.

49.ტბეთი -–– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ახალშენის თემი).

50.უაზაბაა, სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ზემო ეშერის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინებზე.

51. ფსხუ (აფხ. I6CX8ხ5I) –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში, აფხაზეთის კავკასიონის მთავარი წყალგამყოფი ქედის სახმრეთ კალთაზე, ფსხუს ქვაბულში, მდინარე ბავიუს (ბზიფის მარჯვენა შენაკადი) ხეობაში,მისი მოსახლეობა

2005 წლისთვის 150 ადამიანი იყო, ძირითადად რუსები, სოფელი ერთ დროს აფხაზი ფსხუს ტომებით იყო დასახლებული, ერთ-ერთი ბოლო ხალხი, რომლებიც რუსებმა კავკასიაში დაიპყრეს, რუსების შემოსვლის შემდეგ 1864 წელს თითქმის ყველა მათგანი თურქეთში გადაიხვეწა.სოფელს ელექტროენერგიას ამავე მიდამოში წაგები მცირე ჰიდროექლექტროსადგური აწვდის. აქვეა მცირე აერობილიკიც, რომელიც მცირე ზომის თვითმფრინავებს ემსახურება, სოფლის განაპირას მდგარი მთა ინალკუბა (ფსხუ-ნიხა, 1290 მ) აფხაზი ხალხის შვიდი სიწმინდიდან ერთ-ირთია.

52. ქვალონი –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (შრომის თემი)

53. ქვემო ბირცხა (ყოფილი ბურსი) – სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ბესლეთის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში, მდინარე ბესლეთის ნაპირას.

54. ქვემო ლინდა –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ოდიშის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში, მდინარე ჩალბაშის მარცხენა მხარეს.

55. ქვემო იაშთხვა, სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (თავისუფლების თემი),აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში.

57.შიცკვარა, სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ეშერის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში, მდინარე შიცკვარის მარცხენა მხარეს,

58.შრომა (ყოფილი მიხაილოვკა; აფხ. LII00M8), სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (შრომის თემი), აფხაზეთის ბორცვიან მთისწინეთში, მდინარე აღმოსავლეთ გუმისთის მარცხენა ნაპირას. თემის ცენტრი

(სოფლები:ამზარა, აფიანდა, %ეგანი, კამანი, მთისუბანი, ნახშირა, სტარუშკინო, ტბეთი, ქვალონი, წყურგილი).

59.შუბარა –– სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ახალშენის თემი),მდინარე დასავლეთ გუმისთის მარცხენა მხარეს.

60.ცუმური, სოფელი სოხუმის მუნიციპალიტეტში (ახალშენის თემი),მდინარე გუმისთის მარჯვენა ნაპირზე.