მამუკა გოგიტიძე

საუკუნის ზღრუბლთან

(ისტორიული ნარკვევი)

 თბილისი

2022

საქართველოს სამხედრო ისტორიის საზოგადოების თავმჯდომარის,  მამუკა გოგიტიძის ისრორიული ნარკვევი ,,საუკუნის ზღრუბლთან,, მხატვრულ-ისტორიული ჟანრისაა. მასში განხილული  ისტორიული პერიოდი მოიცავს 1798-1801  წლებში ქართლ-კახეთის სამეფო კარზე განვითარებული ტრაგედიის პერიპეტიებს, საქართველო-რუსეთის იმდროინდელ ურთიერთობებს, რასაც მოჰყვა შემდგომი  მოვლენები - ბაგრატიონთა ტახტის ხელყოფა, ქართლ-კახეთის  სამეფოს ანექსია და რუსეთთან შეერთება  გუბერნიის სახით.

 ეძღვნება ქართლ-კახეთის სამეფოს გაუქმების 220 წლისთავს

(12.09.1801-12.09.2021)

თავი  I. ,,ერეკლეს გარეშე,,

იდგა 1798 წლის  11 იანვარი. ეს შფოთვით აღსავსე საუკუნე იწურებოდა, მარა იწურებოდა  ძალზე დიდი უბედურობებით აღსავსე.... ჯერ იყო  1795 წლის შავი სექტემბერი, როცა სპარსელმა საჭურისმა აღა მახმად ხანმა* აღგავა  მიწისაგან პირისა  ტფილისი და მისი შემოგარენი, მერე მოჰყვა მას  შავი ჭირი და აჰა მესამე უბედურებაც დაატყდა ქართლ-კახეთის სამეფოს.....დიდი ბურჯი ეცლებოდა მას ერეკლე მეფის სახით, რომელსაც სიბერეშიც კი ხალხი ეძახდა პატარა კახს. ამ ქვეყანას თეიმურაზი და  ერეკლე ორმოცდაათი წლის  მანძილზე აძლიერებდნენ თავისი მოღვაწეობით....და ამ საჭურისმა  ორ დღეში მიწასთან გაასწორა  მათი ნალოლიავი და  ნაშენი ქვეყანა....

 სოფელ საგარეჯოს პეტრე-პავლეს ეკლესიასთან იჯდა ოთხმოცამდე წლის მოხუცი და  ღრმა ფიქრებში იყო წასული, როცა შენიშნა გზაზე  მხედარი, რომელიც მიემართებოდა მისკენ.

-მოხუცო! მოხუცო! სოფელში ვინმე არის?

-რას ქვია ვინმე არის, არის აბა არ  არის, მე  ამ სოფლის მამასახლისი ვარ, აზნაური ვანო შენგელიძე, მობრძანდით ბატონო, ხომ მშვიდობაა?

-მშვიდობა მოგცეს უფალმა!-უპასუხა მგზავრმა,-დასვენების დრო  სულ არ მაქვს, ერთი  ჩემს ცხენს ცოტა თივა აჭამეთ თუ შეიძლება,  და გავქუსლავ. თელავიდან მოვდივარ დედაქალაქისკენ...ცუდი ამბავი მომაქ, ძალიან ცუდი.....და  მიესალმა მასპინძელს.

-გიორგი, შვილო,-მიუბრუნდა მოხუცი ბიჭს,-ერთი მიხედე ცხენსა....

-რა ამბავია  მასეთი, ბატონო? ისევ შემოგვესია მტერი?

-არა, ჩემო  ბატონო....აღარ გვყავს  მეფე ერეკლე, ჩვენი პატარა კახი....დღეს გამთენიისას   მიაბარა უფალს სული....

- მე  ჩვენ მეფეს ვახლდი ინდოეთსა და ავღანეთში ნადირის* ლაშქრობაში....ეჰ, რამდენმა წყალმა ჩაიარა მას შემდეგ, არც კი მჯერა, რომ ეს ყველაფერი მართლა მე გადამხდა....მაგრამ ეს ყველაფერი იყო...როგორც ერთი დიდი სიზმარი...ასეთი სიბერე დამიდგა,  მეუღლე დიდის ხნის წინათ ჯერ ომამდე გარდამეცვალა, სამივე  ვაჟკაცი  ამ ომში  დამეღუპა და დამრჩნენ ეს ჩემი შვილიშვილები, ერთი მეორეზე პატარები. ერთი  ქვრივია სოფელში და ის მეხმარება ამათ  გაზრდაში, თორემ მე ორი პარასკევი ღა დამრჩა ამ ქვეყანაზე და....-თავისი დაკაჟული ხელით მოიწმინდა ცრემლები ვანო პაპამ.

მგზავრმა გახედა ბიჭს, რომელსაც  მიჰყავდა თავლაში ცხენი რათა ეჭმია  მისთვის თივა...

*აღა-მაჰმად-ხანი  (1742 - 1797) — სპარსეთის გამგებელი 1794 წლიდან, შაჰი 1796 წლიდან. ყაჯართა დინასტიის დამაარსებელი. საჭურისი. 1797 წელს ამიერკავკასიაში მეორედ ლაშქრობისას აღა-მაჰმად-ხანი შუშაში მოკლეს მისმა მსახურებმა.

*ნადირ-შაჰ ავშარი (1688-1747) — ირანის შაჰი 1736—1747, ყიზილბაშთა ავშარის ტომიდან.ნადირ-შაჰი მოკლეს შეთქმულმა ჯარისკაცებმა ხორასანში, საკუთარ საწოლ ოთახში.

-ჩემი შვილიშვილია, ბატონო... ოცი წლისა გახდა შარშან, ჩემი დაღუპული უფროსი ვაჟის, ვანოს შვილია,  კარგი ბალღია....მეურნეობაში მეხმარება ....მჭედლის და ხარაზის ხელობაც იცის...იქნებ ამათ შთამომავლობამ მოესწროს ჩვენი   ბედკრული საქართველოს აყვავებას, მე კი ვეღარ მოვესწრები ეს ნამდვილად ვიცი...იწურება ეს მშფოთვარე საუკუნეც და რა გველოდება ხვალ, არ ვიცით...როგორ მოგმართო ბატონო?-იკითხა  მასპინძელმა.

-დიმიტრი მქვია, გვარად ჯავახიშვილი ვარ, მეფის გარდაცვალების საბუთი უნდა ჩავიტანო დღესვე დედაქალაქში...

-ჩემი ჭერი დალოცე, კეთილო კაცო...

-დალოცვილი ყოფილიყავი ვანო პაპა შენი მონაგარით....-და  გადაჰკრა ჭიქა ღვინო.

-ერთი თხოვნა  მაქ შენთანა...შენა მოძრაობ იქეთ აქეთ, ხალხსა იცნობ და ერთი დარდი არ მასვენებს მუდამ...-და უცბად ცრემლები წამოუვიდა.

-რა იყო ვანო პაპა, ხომ მშვიდობაა...-შეწუხდა დიმიტრი.

-რაშია საქმე იცი, ჩემი ძმისშვილი  მყავს დაკარგული, უკვე რამდენი წელია, ერთი ოცი წელი იქნება, აი ომი რო იყო ოსმალებთან, ის ოხერი  ტუტლიბინი* ღენერალი რო გამოგზავნა როსიის მეფემ...მაშინ გადავიდა იმერეთში მდგარ რუსის ჯარში და  იმის მერე არაფერი ვიცი რა  მის შესახებ... კარგი ბიჭი იყო, ამისი ხნისა ლამისა, ეხლა ორმოცი წლისა უნდა იყოს, იქნებ რაიმე გაარკვიო, ჰა? არ მინდა ისე მოვკვდე? იქნებ ცოცხალია?

-გავარკვევ მაქ საქმეს, ,,კავკაზსკი ლინიაზე,,  მყავს  მეგობარი, რა ქვია შენ ძმიშვილსა?

-დავითი  იოსებას შვილია. შენი სამუდამო მევალე ვიქნები.

რაღაცა ხნის შემდეგ, ვანო პაპამ კითხა დიმიტრის:

         -ხალხი ამბობს რომა  მეფის კარზე ქიშპობენ უფლისწულებიო, მართალია ეს ამბავი?

-მართალია მოხუცო, მართალია, ძაან ცუდ დღეში ვართ....რა გვეშველება პატარა კახის შემდეგ, წარმოდგენაც კი მიჭირს, ამდენ შვილებს   ქიშპი და მტრობა არ ელევათ. აფსუს არც ვახტანგი* და არც ლევანი* ცოცხლები აღარ არიან...ისინი ძლიერები იყვნენ და  მეფის სათანადო დასაყრდენები იყვნენ,  მათი იმედი ჰქონდა, ეხლა ვის  უნდა დარჩეს ქვეყნის სადავეები? რა საკვირველია, გიორგი არ და ვერ იქნება ისეთი ძლიერი მეფე, როგორიც ჩვენი მეფე ერეკლე იყო...ხუმრობა საქმე ხომ არაა ორმოცდაათ წელზე მეტია  ედგა  სამეფოს სათავეში....თანაც გიორგი ავადაა, ვინ იცის როგორ განვითარდება მოვლენები....  ერთის მხრივ ჩვენს ამაოხრებელ აღას კი აზღვევინეს სამაგიერო იმის გამო რაც ჩვენს მეფეს დამართა და თანაც ხმა დადის რომ დატყვევვებულმა ქართველებმა გამოსჭრეს მას ყელიო....

იქით როსიის იმპერატორმა პავლემ* შემოგვითვალა, რაღად გინდათ ჩვენი დახმარებაო,  აღა მოკლულიაო და თქვენ საშიშროება  მოგეხსნათო, ლეკებს კიდევ თქვენი ძალებით გაუმკლავდითო....  მეტს ვერ დავრჩები, დრო არ ითმენს, დღესვე უნდა ვიყო დედაქალაქში, -და დაიწყო გამომშვოდობება.

*ტოტლებენი-გოტლიბ კურტ ჰაინრიხი  ( 1715 - 1773) —გენერალ-მაიორი,რუსუკი ჯარის მეთაური იმერეთში.

*ვახტანგი, უფლისწული, ერეკლე II შვილი  (ვახტანგ კარგი) (1738-1756)

*ლევანი, უფლისწული, ერეკლე II შვილი , მორიგე ჯარის სარდალი (1756-1781)

-ერთი წამით, დიმიტრი, ეს საგზალი გაიყოლიე, ლუკმა პურს  და ჭიქა ღვინოს მაინც თავისი გემო აქვს,- და გადაეხვივნენ ერთმანეთს, დიდი ხნის მეგობრებივით. გზა მშვიდობისა!

გიორგიმ თავლიდან გამოიყვანა ცხენი და მიჰგვარა  მის პატრონს.

-რა ჰქვია, ბატონო თქვენს ცხენს?-იკითხა   ბიჭმა.

-კახელოს ვეძახი ჯო.

- კარგ ბედს გისურვებ გიორგი, იქნებ  კიდევ შეგვახვედროს ბედმა.... აბა  ბედნივრად ვანო პაპა,-და  მხედარმა აიღო გეზი ტფილისისკენ.

.....XVIII საუკუნის დასაწყისში ქართლ–კახეთს სპარსეთი თავის სახანოდ თვლიდა, დასავლეთ საქართველოში ოსმალები იყვნენ გაბატონებულნი, ავღანელებსაც ჰქონდათ საქართველოს დაპყრობის სურვილი, ბოლო არ უჩანდა ლეკების თავდასხმებს, ევროპის ქვეყნებიც ინტერესდებოდნენ ამ მხარით.

1723 წელს ოსმალებმა სძლიეს სპარსელებს, ქართლში შემოიჭრნენ და ტფილისი დაიკავეს. ისინი კახეთსაც გადასწვდნენ. ვახტანგ VI* რომელიც პეტრე I * იმედით აპირებდა მტრის წინააღმდეგ ბრძოლას მოტყუებული გამოვიდა, რუსებმა პირობა დაარღვიეს და ვახტანგ VI მარტო დარჩა ორმხრივ შემოსეული მტრის წინააღმდეგ. 1724 წელს იმედდაკარგულმა ვახტანგმა, თავისი ამალით საქართველო დატოვა და რაჭის გზით რუსეთს მიაშურა. აღმოსავლეთ საქართველოში „ყიზილბაშობა“ „ოსმალობამ“ შეცვალა.

1733 წელს ერეკლე ახლდა მამას ნეიშინის ველზე ლეკების წინააღმდეგ გამართულ ბრძოლაში. ეს იყო ახალგაზრდა ერეკლეს პირველი ლაშქრობა. ამ დროს უკვე გამოკვეთილი იყო დასუსტებული და სახანოებად იყო დაყოფილი სპარსეთის მომავალი ლიდერი თამაზ–ყული–ხანი, შემდგომში ნადირ–შაჰად წოდებული. სპარსელები ნადირ–შაჰის მეთაურობით თანდათან ავიწროვებდნენ ოსმალებს. ბრძოლაში მას ქართველებიც ეხმარებოდნენ. თეიმურაზ II* ამ დროს სპარსელებს დაუდგა გვერდით, რადგან ის სპარსელთა ბატონობას, ოსმალების ბატონობასთან შედარებით ნაკლებ ბოროტებად თვლიდა, თუმცა კი ქართველთათვის ორივე საკმაოდ მძიმე ტვირთი იყო.

1734 წელს, თურქების ნებართვით კახეთში გამეფებულ თეიმურაზს, თურქების განდევნის შემდეგ, ნადირ–შაჰმაც ანდო კახეთი, მაგრამ მძევლებად მისი შვილები მოითხოვა. ქეთევანი თავისივე ძმისშვილს, ალი–ყული–ხანს* მიათხოვა ცოლად, ხოლო ერეკლე თავის მებრძოლ რაზმში ჩარიცხა.

1737 წელს ნადირ–შაჰმა ინდოეთისაკენ გაილაშქრა და დიდი ტერიტორიები მიიერთა. ამ ბრძოლაში მას ერეკლეც თან ახლდა თავისი ათასეულით. ნადირ-შაჰის ლაშქრობაში მონაწილეობით ერეკლემ კარგი სამხედრო გამოცდილება მიიღო. შაჰი განაცვიფრა ერეკლესა და მისი თანმხლები ქართველების ბრძოლის უნარიანობამ და საზრიანობამ, განსაკუთრებით ის ახალგაზრდა ერეკლეს გმირობამ გააოცა.

*პავლე I (1754- 1801) — რუსეთის იმპერატორი 1796-1801

*ვახტანგ VI (1675 – 1737) — ქართლის გამგებელი (ჯანიშინი) 1703-1714 წლებში,მეფე 1716-1724 წლებში,

*პეტრე I (1672-1725), რუსეთის მეფე 1682-1721 და იმპერატორი 1721-1725 წლებში.

*თეიმურაზ II (1700 - 1762) - კახეთის გამგებელი 1709-1715, მეფე 1733-1744, ქართლის მეფე 1744-1762.

*ალი-ყული-ხანი (იესე),  (1680/1681 - 1727) - ქართლის მეფე 1714-1716 და 1724–1727 წლებში, ლევან ბატონიშვილის ძე, ვახტანგ VI ძმა.

1739 წელს ნადირ-შაჰმა ერეკლეს სამშობლოში დაბრუნების უფლება მისცა. ერეკლე კახეთში დაბრუნდა იმავე წლის დეკემბერში. ლაშქრობიდან დაბრუნებულმა შაჰმა დაღესტანს შეუტია, მაგრამ ვერ დაიპყრო, თუმცა ქართლ–კახეთზე ლეკთა თავდასხმები თითქმის მთლიანად აღიკვეთა, ოსმალთა ბატონობის დროს, მტკვრის ნაპირზე დასახლებული უამრავი თურქმენული ოჯახიც საქართველოდან გაასახლეს. თეიმურაზ II და მისი ოჯახი სპარსეთის მომხრე პოლიტიკას ირჩევდა.

1743 წელს ნადირ-შაჰმა არაგვის საერისთავო თეიმურაზს დაუმტკიცა. მათ მხარი არ დაუჭირეს ქართლის აჯანყებას.

აჩაბეთის* ბრძოლაში ერეკლემ დაამარცხა გივი ამილახვარი. ამილახვრისა და ახალციხის ფაშა იუსუფ III * ჯარებმა გორსა და რუისს შორის დაამარცხეს თეიმურაზი და ტფილისის ხანი, მაგრამ გორის ციხის აღება ვერ შეძლეს. იუსუფის მიერ დაღესტანში დიდძალი ფულით გაგზავნილ ლეკთა ბელად მალაჩის* საგურამოსთან დახვდა ერეკლე და დაამარცხა.

1745 წელს თემურაზმა შეიპყრო გივი ამილახვარი* და ის ნადირ-შაჰს გაუგზავნა. ქართლში მიმდინარე ბრძოლებით თეიმურაზმა და ერეკლემ ერთგულება დაუმტკიცეს ნადირ-შაჰს.

1745 წელს ნადირ–შაჰმა ნებართვით თეიმურაზი ქართლის მეფედ, ხოლო ერეკლე კი კახეთის მეფედ დაამტკიცა. ბოლო 130 წლის განმავლობაში ქართლში ქრისტიანული წესით ნაკურთხი მეფე არ მჯდარა.

ქართველმა მეფეებმა უაღრესად გაჭირვებულ მდგომარეობაში მყოფი ქვეყანა ჩაიბარეს. მართალია ქართლი და კახეთი სხვადასხვა სამეფოებად ითვლებოდა, მაგრამ თეიმურაზი და ერეკლე ერთიან, შეთანხმებულ პოლიტიკას ატარებდნენ, საბრძოლო მოქმედებებიც ერთიანი ჰქონდათ. შიდა პოლიტიკას თემურაზ II უძღვებოდა, ხოლო სამხედრო მოქმედებებს ერეკლე. მათ ძალზე ხშირად უხდებოდათ თავდაცვითი ბრძოლების წარმოება, ზოგჯერ კი რეგიონში ავტორიტეტის გაძლიერების მიზნით თავადაც უწევდათ შეტევაზე გადასვლა. ბრძოლა ქართველებს ძირითადად ოსმალებისაგან წაქეზებული ჩრდილო-კავკასიელებისა და დაშლილი სპარსეთის ზოგიერთი სახანოს, ამიერკავკასიის და ქართლ–კახეთის დაპყრობის მსურველ მმართველებთან უხდებოდათ. მტერთან ომი ზოგჯერ შიდა ომებშიც გადაიზრდებოდა.

XVIII საუკუნის 40-იანი წლების მიწურულისათვის ნომინალურად სპარსეთის ვასალი ქართლ-კახეთი (რომლის მოსახლეობა 626 ათასი იყო) ფაქტობრივად დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ იქცა.

ერეკლე II და თეიმურაზ II ისარგებლეს 1747 წელს ნადირ-შაჰის მკვლელობით და სპარსეთში გამეფებული ანარქიით, ტფილისი სპარსელებისგან გაათავისუფლეს და თავიანთ ბატონობას დაუმორჩილეს.

*აჩაბეთი — ძველი სოფელი და ციხე მდ. ლიახვის მარჯვენა ნაპირზე  1744 წელს ერეკლე ბატონიშვილმა (შემდეგში ერეკლე II) აჩაბეთთან დაამარცხა გივი ამილახვარი და მისი დამხმარე ოსმალთა ჯარი.

*იუსუფ III ჯაყელი — ახალციხის ფაშა 1737-1744 წლებში.

*მალაჩილა (კოხტა ბელადი) -რომლის თავიც ერეკლემ ლეკთა ხუნძაყის მთავარს გაუგზავნა

*ამილახვარი გივი  (1689 – 1754/1757) — ქართველი ფეოდალი, საამილახვროს უფროსი, ზემო ქართლის სადროშოს სარდალი და გორის მოურავი.

თეიმურაზმა ქართლი, სპარსეთში წასვლისას აბდულა–ბეგს* (არჩილ ბაგრატიონს) ჩააბარა, ერეკლეს კი მისი მმართველობისათვის ზედამხედვრლობა დაავალა. ამ დროს საქართველოს ციხეებში სპარსელთა ჯარი იდგა და მათი უმეტესობა აბდულა–ბეგის მომხრე იყო. აბდულა–ბეგმა ქართლის ტახტის დათმობა აღარ მოინდომა და ერეკლეს ბრძოლა დაუწყო. ერეკლე ჯერ სამშვილდის ციხესთან შეებრძოლა აბდულა ბეგს, შემდეგ კი ტფილისთან, სოლოლაკის და წავკისის მიდამოებში სასტიკად დაამარცხა მისი ჯარი. ამის მერე ერეკლემ ტფილისში ციხეებში გამაგრებულ სპარსელთა გარნიზონებს შეუტია და ტფილისის ციხეებიდან დამპყრობლები გაყარა. ქართულ ციხეებში ქართლ–კახელთა ჯარის ნაწილები ჩააყენა და მის კოშკებზე ქართული დროშები აღმართა.

1749 წელს თეიმურაზიც დაბრუნდა სპარსეთიდან.  მამა–შვილის თავგამოდების შედეგად, ტფილისის კედლებს, ამის შემდეგ თითქმის 50 წლის განმავლობაში ომი არ უნახავთ. თუმცა ბრძოლებს ბოლო არ უჩანდა. თითქმის ყველა ბრძოლაში ერეკლე თავად სარდლობდა ჯარს და პირველი შეიჭრებოდა მტრის რიგებში. ხშირად უწევდა მათი ბელადების წინააღმდეგ პირისპირ შებრძოლება.

1749 წელს, ნადირ–შაჰის მკვლელობაში მონაწილე, აღა მაჰმად–ხანმა ერევნის სახანოს დაპყრობა გადაწყვიტა. ერევნელების თხოვნით ერეკლემ დაამარცხა მაჰმად–ხანი და ერევნის სახანო ქართლის მოხარკედ აქცია.

1750 წელს ყარაბაღის მფლობელი ფანა ხანი რომელიც განჯის დაპყრობას აპირებდა განჯას* მიადგა, განჯის ხანმა და ყარაბაღელმა სომხებმა ერეკლეს დახმარება სთხოვეს. ქართველებმა ერეკლესა და თეიმურაზის სარდლობით დაამარცხეს ფანა–ხანი და განჯის სახანოც მოხარკედ აქციეს.

1750 წლიდან სპარსეთში გაძლიერდა ალი-მარდან-ხანი ბახტიარელი. 1751 წელს მის წინააღმდეგ აჯანყდა ქართლ-კახეთის ჯარი ერეკლე II  წინამძღოლობით. მას განზრახული ჰქონდა სპარსეთის შუაში შეჭრა და თავრიზზე გალაშქრება, მაგრამ იძულებული გახდა ლაშქრობაზე უარი ეთქვა აზერბაიჯანში გაძლიერებული ავღანალებისა და მათი მოკავშირე ლეკების გამო. შაქის ხან აჯი–ჩალაბს* არ აძლევდა ხელს რეგიონში ქართველთა ბატონობა.

1751 წლის თებერვალში, მდინარე აგრი–ჩაისთან *, აჯი–ჩალაბმა დაამარცხა ქართველები. ამ ბრძოლაში, მდინარეში ცხენიანად ჩავარდნილი ერეკლე პაპა ბებურიშვილი-ვაჩნაძეს* დახმარებით გამოვიდა წყლიდან, მაჩხაანელმა გლეხმა დათუნა ბოსტაშვილმა* კი თავისი ცხენი დაუთმო და ერეკლე დატყვევებას გადარჩა.

1751 წლის ივლისში ერეკლე II ყირხბულახის* ბრძოლაში დაამარცხა თავრიზის მმართველი და სპარსეთის ტახტის მაძიებელი აზატ-ხანის* 18-ათასიანი ლაშქარი.

1752 წელს აჯი-ჩალაბმა, განჯასთან* ისევ დაამარცხა ქართველები. აჯი-ჩალაბთან მარცხი ამცირებდა რეგიონში ქართველთა ავტორიტეტს. თეიმურაზი და ერეკლე მაინც აპირებდნენ სპარსეთში ლაშქრობას.

* აბდულა-ბეგი, (არჩილი) - ქართლის მეფის იესეს ძე, ანტონ კათალიკოსის ძმა, ქართლის სამეფოს ტახტის პრეტენდენტი.

*აჯი-ჩალაბი ან ჰაჯი ჩელები ყურბან-ოღლუ (1703-1755)- შაქის სახანოს დამაარსებელი და მისი პირველი დამოუკიდებელი ხანი (1747–1755).

*აგრი-ჩაი-გიშისწყალი,აგრიჩაი-მდინარე აზერბაიჯანში. ალაზნის მარცხენა შენაკადი

*პაპა ბებურიშვილი-ვაჩნაძე-- ერეკლე II თანამებრძოლი. კახელი თავადიშვილი.

*დათუნა ბოსტაშვილი- მაჩხაანელი გლეხი, ერეკლე II-ის მიერ გააზნაურებული.

ამ მიზნით ერეკლემ 4 ათასი ჩერქეზი მეომარი დაიქირავა და მათი დახმარებით რამდენჯერმე დაამარცხა ლეკები. ჩერქეზებისა და მცირე რაოდენობის ოსების ანაზღაურებისათვის ერეკლემ სამეფო ხაზინის ნივთებზე ოქრო ააძრობინა და ფული მოჭრა.

1752 წლის სექტემბერში, ყაზახ–შამშადილუს საზღვარზე ერეკლე გადაეღობა შიდა ქართლიდან მიმავალ ტყვეებით დატვირთულ აჯი-ჩელების ჯარს და თულქითეფეს ბრძოლაში სასტიკად დაამარცხა.

ისევ განმტკიცდა ქართველთა ავტორიტეტი რეგიონში. სპარსეთის საქმეებში აქტიურობამ ერეკლეს სახელი მოუპოვა ევროპაში. მას მიიჩნევდნენ სპარსეთში ერთ-ერთ უძლიერეს პიროვნებად, რომელიც მალე სპარსეთის ბედს გადაწყვეტდა.

1754 წელს პარიზში გამოიცა წიგნი სპარსეთში მიმდინარე არეულობათა შესახებ, რომლის ავტორი მაღალ შეფასებას აძლევდა ერეკლეს. წიგნი მალევე გერმანულად ითარგმნა და მაინის ფრანკფურტში გამოიცა. მაგრამ თეიმურაზი და ერეკლე იძულებულნი გახდნენ ხელი აეღოთ სპარსეთის პოლიტიკაზე, რადგან არ წყდებოდა ქართლ-კახეთზე ლეკების თავდასხმები. ისინი დიდ დასებად მოულოდნელად ესხმოდნენ თავს ქართლსა და კახეთს. განსაკუთრებულ საფრთხეს წარმოადგენდა ავარიის ხანი ომარი.

1754 წელს ხუნძახის ბატონი, ნურსალ–ბეგი* მრავალრიცხოვანი ჯარით ქართლში შემოიჭრა, არაგვის მიდამო და დუშეთი დაარბია, მჭადიჯვრის* ციხეს ალყა შემოარტყა. ერეკლემ და თეიმურაზმა მჭადიჯვრის ბრძოლაში დაამარცხეს და დიდი დანაკარგით განდევნეს მტერი.

1755 წელს ნურსალ–ბეგი ყვარელს მოადგა. ქართველების მიმართ სხვა, მტრულად განწყობილ სახანოების რაზმებთან ერთად მისი ჯარი 30000–მდე მებრძოლს ითვლიდა. მათ ყვარლის ციხეს შემოარტყეს ალყა. თუ კახეთი დაეცემოდა, ქართლსაც იოლად დაიპყრობდა მტერი, შემდეგ დასავლეთ საქართველოსაც გადასწვდებოდნენ და ერის მომავალი დასაღუპავად იყო განწირული. ქართველი მეფეების გონიერი, გაბედული საბრძოლო მოქმედების შედეგად ყვარლის ბრძოლაში, მინიმალური დანაკარგით მოიგერიეს მტერი.

1757 წელს 4 ათასი ლეკი თავს დაესხა ქართლს. 1759 წელს ლეკების 8000–იანი ჯარმა კოხტა ბელადის სარდლობით ილაშქრა ქართლში და ლიახვის ხეობამდე მივიდა. ერეკლემ ისინი ატოცთან და დვანის ციხესთან დაამარცხა.

ამ ბრძოლაში მას სოლომონ I ეხმარებოდა.

1757 წელს 4 ათასი ლეკი თავს დაესხა ქართლს. 1759 წელს ლეკების 8000–იანი ჯარმა კოხტა ბელადის სარდლობით ილაშქრა ქართლში და ლიახვის ხეობამდე მივიდა. ერეკლემ ისინი ატოცთან და დვანის ციხესთან დაამარცხა. ამ ბრძოლაში მას სოლომონ I ეხმარებოდა.

*ყირხბულახი-აკუნქი - სოფელი სომხეთში, გეღარქუნიქის პროვინციაში.

*აზატ-ხან ავღანი (გ.1781) — პუშტუნების სამხედრო მეთაური. 1747 წლიდან, ნადირ-შაჰის გარდაცვალების შემდეგ, დასავლეთ ირანის ტახტის მთავარი პრეტენდენტი

*განჯა-განჯა, (ძველ ქართულ და სომხურ მატეანეებში — განძა) — ისტორიულად ირანის (სპარსეთის) მნიშვნელოვანი ქალაქი, ამჟამად აზერბაიჯანის სიდიდით მეორე ქალაქია.

*ნურსალ-ბეგი-ავარიის ხანი

*მჭადიჯვარი-სოფელი დუშეთის მუნიციპალიტეტში, მდინარე ნარეკვავის (არაგვის მარჯვენა შენაკადი) ნაპირას.

1760 წელს ერკლემ ყარაბაღის ხანი დაამარცხა, განჯასა და ერევანშიც მოუწია ლაშქრობა. ამ ბრძოლაში მას სოლომონ I ეხმარებოდა.

1757 წელს 4 ათასი ლეკი თავს დაესხა ქართლს. 1759 წელს ლეკების 8000–იანი ჯარმა კოხტა ბელადის სარდლობით ილაშქრა ქართლში და ლიახვის ხეობამდე მივიდა. ერეკლემ ისინი ატოცთან და დვანის ციხესთან დაამარცხა. ამ ბრძოლაში მას სოლომონ I ეხმარებოდა.

1760 წელს ერკლემ ყარაბაღის ხანი დაამარცხა, განჯასა და ერევანშიც მოუწია ლაშქრობა. გარდა ლეკთა მსხვილი ლაშქრობებისა, ქართლ-კახეთს აწიოკებდა ლეკთა შედარებით მცირე დასების გამუდმებული თავდასხმები. დაღესტნელთა ჯარი ერევნამდე მივიდა და გზად ყველაფერს ანადგურებდა, შინდისთან გადახდათ დიდი ბრძოლა ქართველებს, ყოველდღიურ თავდასხმებს იგერიებდნენ ქართლში, ქიზიყში, კუმისის, ბოლნისის მიდამოებში, სომხითი და საბარათიანო თითქმის მთლიანად დაიცალა. ტფილისის გარშემო მდებარე დასახლებებსაც უტევდა მტერი, თუმცა კი უმეტეს შემთხვევაში დამარცხებულნი ბრუნდებოდნენ უკან. თეიმურაზმა შექმნა მუდმივი მილიცია, ნოქრები, რომელიც 2 ათასი კაცისგან შედგებოდა. ნოქრებს* წელიწადში 30-40 მანეთი ჰქონდათ ჯამაგირი. ამ ზომამ მხოლოდ ოდნავ გააუმჯობესა ვითარება.

1760 წელს თეიმურაზი დიპლომატიური მისიით რუსეთში წავიდა. მაგრამ დასახულ მიზანს ვერ მიაღწია. 1762 წელს ის პეტერბურგში გარდაიცვალა და სამგლოვიარო კორტეჟმა დიდ სიცხის გამო საქართველომდე ვერ  ჩამოაღწია და   ჩვენმა მეფემ ასტრახანში, მიძინების ტაძარში, ვახტანგ VI გვერდით ჰპოვა სამუდამო განსასვენებელი....

1762 წლის 29 ივნისიდან ერეკლე II ქართლ–კახეთის სამეფოს ერთპიროვნული მმართველი გახდა. აღმოსავლეთ საქართველო, ბოლო 300 წლის განმავლობაში პირველად ერთიან პოლიტიკურ ერთეულად ჩამოყალიბდა.

ქართლ-კახეთის სამეფოს გაერთიანების მიუხედავად ქართლისა და კახეთის ადმინისტრაცია და მართვა-გამგეობა კვლავ ცალ-ცალკე იყო მოწყობილი. ერეკლე II ხელისუფლების ცენტრალიზაციას ცდილობდა. მას ამაში ხელს უწყობდა მისი პოლიტიკის მომხრე ანტონ II*. ქართლის ფეოდალური წრეები უკმაყოფილო იყვნენ კახეთის დინასტიის მეფით და არ კარგავდნენ იმედს რუსეთში გადახვეწილი ქართლის დინასტიის აღდგენისა.

1765 წელს მოხდა პაატა ბატონიშვილის*  შეთქმულება ერეკლეს წინააღმდეგ. შეთქმულნი იყვნენ სახლთუხუცესი დიმიტრი ამილახვარი*, გლახა ციციშვილი* და სხვები. ისინი მიზნად ისახავდნენ ვახტანგ VI  შვილის, პაატას, გამეფებას ქართლში. ერეკლემ შეთქმულები მკაცრად დასაჯა, პაატა ბატონიშვილს კი თავი მოჰკვეთა.

*ნოქარი-დაქირავებული

*ანტონ II, ერისკაცობაში თეიმურაზ ბაგრატიონი ( 1762 - 1827) - აღმოსავლეთ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი, ქართლ-კახეთის მეფის ერეკლე II მეოთხე ვაჟიშვილი მესამე ქორწინებიდან.

*პაატა ბატონიშვილი, ბაგრატიონი (1720 -1765) - ქართლის მეფის ვახტანგ VI უკანონო ვაჟი.

*გლახა ციციშვილი-ბოლნისის მოურავი. მონაწილეობა მიიღო პაატა ბატონიშვილის შეთქმულებაში, რისთვისაც, დარბაზის გადაწყვეტილებით, ენა ამოჰკვეთეს.

ერეკლემ მნიშვნელოვანი ღონისძიებები გაატარა. შეზღუდა თავნება თავადები და გააუქმა ზოგიერთი სათავადო (არაგვის, ქსნის);

ერეკლემ მნიშვნელოვანი ღონისძიებები გაატარა. შეზღუდა თავნება თავადები და გააუქმა ზოგიერთი სათავადო (არაგვის, ქსნის);

დაასახლა უცხოელ დამპყრობთა შემოსევების შედეგად მოოხრებული რაიონები;

გაატარა ბატონყმური ურთიერთობის რეგლამენტაცია ფეოდალთა შეზღუდვის მიზნით;

იღვწოდა უცხოელ მოახალშენეთა მოზიდვისა და სამეფო საკუთრების გაზრდისათვის;

გამოსცა კანონი (1765 წ.), რომლის ძალითაც ტყვეობიდან თავისი სახსრებითა და ინიციატივით დაბრუნებულ გლეხს თავისუფლება ენიჭებოდა;

შექმნა და გაამრავლა თავისუფალ მიწათმფლობელ-მოლაშქრეთა ფენა;

შექმნა მორიგეობის პრინციპზე დამყარებული მუდმივი ჯარი;

აღადგინა საკუთრების ქალაქური წესი (1770 წ.);

აკრძალა ოსმალობა-ყიზილბაშობის დროს განახლებული ყმათა უმამულოდ გაყიდვა და ტყვეებით ვაჭრობა;

დარაზმა ხალხი ტყვეთა გატაცების წინააღმდეგ საბრძოლველად (1772 წ.). მნიშვნელოვანი ღონისძიებები გაატარა სახელმწიფოებრივი წყობილების გადასახალისებლად;

რუსეთის მიბაძვით შემოიღო სამხედრო სისტემა;

სცადა მმართველობა ცალკეული უწყებების მიხედვით დაენაწილებინა: „საგარეო საქმეთა“, „სახელმწიფო შემოსავლისა“ და „სამხედრო საქმეთა“ დარგებად.

ერეკლე II ენერგიულ ღონისძიებებს მიმართავდა მრეწველობის და კულტურის განვითარებისათვის, რის შედეგადაც გაჩნდა ფაბრიკები და ქარხნები (შაქრის, მინის, სარკის, ბროლის, შალის, სანთლის, იარაღის, საპნის, აგურის, თიხის ჭურჭლის დამამზადებელი საწარმოები. ზეთსახდელი, მარილსახდელი, თამბაქოს დამამზადებელი, შაქრისმწარმოებელი ქარხნები, სამღებროები), განვითარდა სამთამადნო წარმოება (სპილენძის, ოქრო-ვერცხლის, თუჯის, რკინის), დიდი შემოსავალი შემოდიოდა ახტალის ლითონის მადნებიდან (ამ მადნიდან პირველად მიღებული ოქროდან ერეკლემ ოქროს ბარძიმი დაამზადებინნა და მცხეთის სვეტიცხოველს შესწირა );

განნახლდა ზარაფხანა, იჭრებოდა ვერცხლისა და სპილენძის ფული, ამუშავდა იარაღის, დენთის, ზარბაზნის დამამზადებელი ქარხნები. ტფილისის დუქნების რიცხვი ხუთასამდე აღწევდა. ტფილისში ყოველდღე სხვადასხვა სახის საქონლით დატვირთული ქარავნები შემოდიოდა და აქედანაც გაჰქონდათ ტვირთი ვაჭრებს. შენდებოდა ახალი შენობები და ციხეები, თუმცა ტფილისის შიდა ციხე დაანგრიეს, რადგან მტრის შემოსევის საშიშროება აღარ იყო.

ქვეყანაში დიდი ყურადღება ეთმობოდა განათლებას, იხსნებოდა სასულიერო სემინარიები და სკოლები. აღადგინეს სტამბა, რომელიც ვახტანგ VI ჩამოატანინა ვლახეთიდან (რუმინეთი), დიდი რაოდენობით იბეჭდებოდა წიგნები. მეფის ირგვლივ შეიკრიბა განათლებისა და კულტურის მოღვაწეთა დასი, განსაკუთრებული ყურადღება დაეთმო ეკლესიის გაძლიერებას. მშვიდი ცხოვრების მოსაპოვებლად ტფილისისკენ ბევრი ეროვნების ქრისტიანმა თუ არაქრისტიანმა იწყო წამოსვლა და აქ დასახლება. სომხებიც თავიანთ გადამრჩენად მიიჩნევდნენ ერეკლეს. ტფილისი ამიერკავკასიის პოლიტიკურ, კულტურულ და სავაჭრო ცენტრად იქცა. საქართველოთი ევროპის ქვეყნებიც დაინტერესდნენ. მრავალი წერილი იბეჭდებოდა იმდროინდელ რუსულ და ევროპის ქვეყნების გაზეთებსა თუ ჟურნალებში „პრინც ერეკლეზე“, რომელსაც „აშვებული ლომის“ სახელი ჰქონდა.

1768 წელს დაიწყო რუსეთ–ოსმალეთის მორიგი ომი. ერეკლე II  და სოლომონ I*   ამ ომში რუსების მხარე დაიჭირეს. რუსეთის სამეფოს ხელთ არსებული ცნობების მიხედვით ერეკლეს 30 ათასი, სოლომონს კი 20 ათასი კაცის გამოყვანა შეეძლოთ, რაც ოსმალეთის დიდ ძალებს კავკასიაში დააბამდა, შესაბამისად, რუსეთი ცდილობდა, ქართველი მეფეები ომში ჩაერთო ისე, რო თავად დიდი მსხვერპლი არ გაეღო.

1769 წელს გრაფი ტოტლებენი რუსის ჯარით საქართველო შევიდა. ტოტლებენ ს ჰყავდა 500 კაცი 4 ზარბაზნით. ამ მცირე რაზმით ქართველი მეფეები დიდ სამხედრო ოპერაციებს მოერიდნენ.

1770 წლის გაზაფხულისთვის რუსეთის 3767 ჯარისკაცი და 12 ზარბაზანი ჩავიდა საქართველოში. ამის შემდეგაც ტოტლებენის უტაქტო საქციელის და ქართველი მეფეების შეურაცხყოფის გამო  საქმე წინ ვერ წავიდა. ამას თან ერთვოდა უთანხმოება სოლომონ I  და ერეკლე II  შორის. სოლომონს, გარდა ოსმალეთის წინააღმდეგ ბრძოლისა, რუსეთის ჯარის გამოყენება სურდა ოდიშისა და გურიის სამთავროების დასამორჩილებლად.

1770 წლის აპრილში ერეკლე II და ტოტლებენი შეთანხმდნენ ახალციხის საფაშოსკენ გალაშქრებაზე და გაერთიანებული ჯარით ახალციხისკენ დაიძრნენ. აწყურთან ტოტლებენმა მოულოდნელად მიატოვა ერეკლე და სურამში დაბრუნდა. მარტო დარჩენილმა ერეკლემ ასპინძის ბრძოლაში, სასტიკად დაამარცხა ოსმალები, მაგრამ ჯარის სიმცირის გამო იძულებული გახდა უკან დაბრუნებულიყო. ტოტლებენს და ერეკლე II  შორის ურთიერთობა დაიძაბა. ტოტლებენმა დაიკავა დუშეთი, ანანური, გორი და ცხინვალი და დაიწყო ხალხის დაფიცება რუსეთის მეფის ერთგულებაზე, ის აპირებდა ერეკლე II  ტახტიდან ჩამოგდებას და დაპატიმრებას. თავის მხრივ, ერეკლე II  დაიძრა მის დასაპატიმრებლად. ტოტლებენი იძულებული გახდა დასავლეთ საქართველოში გადასულიყო. 1771 წელს ერეკლემ ხერთვისის ციხე გაათავისუფლა ოსმალებისგან,

ერეკლე II რუსეთის ჯარის დახმარებით ოსმალეთის წინააღმდეგ ხელშესახებ შედეგს ვერ მიაღწია, ოსმალეთის წინააღმდეგ სამხედრო გამოსვლით კი ახალი მტერი გაიჩინა სამხრეთიდან. ოსმალეთზე გალაშქრება მეფის ხაზინას საკმაოდ ძვირი დაუჯდა. კვლავ მნიშვნელოვან ხარჯებს ითხოვდა ლეკების მოგერიება.

 1771 წლის ბოლოს ერეკლე II  გადაწყვიტა რუსეთის მფარველობაში შესულიყო და სანქტ-პეტერბურგში დიპლომატიური მისიით გაგზავნა ანტონ II და ლევან ბატონიშვილი. მისიამ ერთი წელიწადი გაატარა ასტრახანში და სანქტ-პეტერბურგში ჩავიდა 1773 წლის იანვარში. ერეკლე II  შეთავაზებული პირობებით ქართლ-კახეთის სამეფო შეინარჩუნებდა ავტონომიას შინაურ საქმეებში, ეკლესიის ავტოკეფალიას, სანაცვლოდ იკისრებდა ხარკს კომლზე 14 შაურს, 2000 ვედრო ღვინოს, მოპოვებული სასარგებლო წიაღისეულის ნახევარს, მიიღებდა რუსეთისგან 4-ათასიან ჯარს და სესხს. რუსეთის ხელისუფლებამ ერეკლე II  პირობებზე უარი განაცხადა, რადგან არ სურდა ოსმალეთის იმპერიის გაღიზიანება.

ერეკლე II  აღადგინა ურთიერთობა ოსმალეთის იმპერიასთან.1773 წლის ბოლოს მოიწვია ეპისკოპოსთა და დიდ თავადთა კრება, რათა მნიშვნელოვანი

*სოლომონ I (1735-1784) - იმერეთის მეფე 1752-1784, ალექსანდრე V და ლევან აბაშიძის ასულის, თამარ აბაშიძის  ძე.

საკითხები გადაეწყვიტათ.

1773 წლის ბოლოს მოიწვია ეპისკოპოსთა და დიდ თავადთა კრება, რათა მნიშვნელოვანი საკითხები გადაეწყვიტათ.

1774 წლის იანვარში შემოღებულ იქნა მუდმივი სამხედრო სამსახური მორიგე ჯარი. მორიგე ჯარს სათავეში ლევან ბატონიშვილი ედგა. მისმა შემოღებამ დაამყარა მშვიდობიანობა და გახიზნულ მოსახლეობას ბარში დაბრუნების და ეკონომიკური საქმიანობის საშუალება მისცა.

 1774 წლის აგვისტოში ერეკლე II კვლავ ითხოვა რუსეთის მფარველობა და კვლავ უშედეგოდ.

1775 წელს ერეკლე II   წინააღმდეგ შეთქმულება მოაწყო ზაალ ორბელიანმა*.

1777 წელს ერეკლე II  აუჯანყდა გიორგი ქსნის ერისთავი. ერეკლემ ის დააპატიმრა, ხოლო ქსნის საერისთავო გააუქმა. ამით მან მოსპო ქართული ფეოდალიზმის ერთ-ერთი ძლიერი ბუდე.

1779 წელს აჯანყების მოწყობა სცადა ალექსანდრე ბაქარის ძემ*, რომელსაც სოლომონ I და ქართლის თავადები უჭერდნენ მხარს.

1778 წელს დაამარცხა განჯის მმართველი ფათ–ალი–ხანი*, 1779–1780 წლებში ერევნის ხანთან მოუწია ბრძოლა, ლეკები დაესხენ თუშეთს, ქიზიყს, ცხინვალს, 1773 წელს ნურსალ-ბეგი ბოდბეს დაესხა თავს. ლეკთა მოთარეშე რაზმები ტფილისამდე მოდიოდნენ.

1783 წლის 28 მაისს ერეკლე II  გახსნა თელავის სემინარია. 1779 წელს გარდაიცვალა სპარსეთის შაჰი ქერიმ-ხანი*, რომელთანაც ერეკლეს თითქმის სამი ათეული წელი კეთილმეზობლური ურთიერთობა ჰქონდა და ყველა პრობლემას დიპლომატიური გზებით აგვარებდა. დასუსტებულ სპარსეთში ძალაუფლება თანდათან ყაჯართა თურქმენული ტომის წარმომადგენელმა აღა-მაჰმად ხანმა აიღო.

1782 წელს ერეკლე II  მიმართა სხვადსხვა ევროპელ მონარქებს, სთხოვდა მათ სამხედრო და ფინანსურ დახმარებას და სთავაზობდა სპარსეთის ან ოსმალეთის წინააღმდეგ გამოსვლას, მაგრამ ევროპის სახელმწიფოებისთვის კავკასია საკმაოდ შორს იყო. ერეკლე II  კვლავ რუსეთთან დაკავშირება სცადა.

 ამჯერად რუსეთის მთავრობა სიხარულით შეხვდა მის წინადადებას და 1783 წლის 24 ივლისს გაფორმებულ იქნა გეორგიევსკის ტრაქტატი*.

ტრაქტატით ქართლ-კახეთის სამეფო აღიარებდა რუსეთის იმპერატორის უზენაესობას და ემორჩილებოდა მას საგარეო საკითხებში, ინარჩუნებდა საშინაო დამოუკიდებლობას და ეკლესიის ავტოკეფალიას.

ქართლ-კახეთში მუდმივად განთავსდებოდა რუსეთის 2 ბატალიონი 4 ზარბაზნით.

*ზაალ დემეტრეს ძე ორბელიანი (გ. XVIII ს.60-იან წლებში.) - თოფანქჩიაღასი (მეთოფეთა უფროსი) ერეკლე II-ის ახლო თანამებრძოლი.

*ალექსანდრე ბაქარის ძე ბაგრატიონი-გრუზინსკი  (1724/1728- 1791) - ქართლის სამეფო ტახტის პრეტენდენტი, ვახტანგ VI შვილიშვილი,

*ფათ-ალი-ხანი-განჯის მმართველი

*ქერიმ-ხანი (1705-1779)- სპარსეთის შაჰი ზენდების დინასტიიდან (1750-1779)

*გეორგიევსკის ტრაქტატი- 1783 წლის 24 ივლისს (4 აგვისტო)  დადებული „სამეგობრო შეთანხმება“ რუსეთსა და  ქართლ-კახეთის სამეფოს შორის, რომლის მიხედვით ეს უკანასკნელი რუსეთის მფარველობის ქვეშ გადადიოდა.

ტრაქტატი გაფორმდა უკეთესი პირობებით, ვიდრე ერეკლე II თავდაპირველად ითხოვდა. რუსეთის მთავრობამ უარი თქვა ხარკსა და მძევლებზე.

მალე გამოიხატა, რომ რუსეთი, ტრაქტატის თანახმად მიღებული ვალდებულებების შესრულებას არ აპირებდა. ქართლ–კახეთის სამეფოს რუსეთთან კავშირის კატეგორიული წინააღმდეგი იყო სპარსეთი და ოსმალეთი, აგრესიით განეწყვნენ მეზობელი სახანოები და ახალციხის საფაშო. უკმაყოფილებამ იმატა ქართლ-კახეთის ვასალურ სახანოებში. ერეკლე II  უჭირდა მორიგე ჯარში ხალხის გაწვევა ყაზახ-შამშადილიდან. ახალციხის ფაშა ყოველ ღონეს ხმარობდა ლეკთა თარეშის წასახალისებლად.

1784 წლის გაზაფხულზე სულეიმან-ფაშამ ლეკების 4-ათასიანი ჯარი შეუსია ქართლს და 600 ტყვე აიყვანა. ეს ჯარი რუსეთის ჯარმა დაამარცხა სურამთან და ტყვეები დაატოვებინა. ერთი თვის შემდეგ სულეიმან-ფაშამ 3-ათასიანი ჯარით ახალი თავდასხმა მოაწყო და ასე აგრძელებდა გამუდმებით.

1785 წელს ქართლ-კახეთს ომარ–ხანი* 20000–იანი რაზმით დაესხა თავს. ერეკლემ ქართლიდან ლაშქარი ვერ შეკრიბა ახალციხიდან მოსალოდნელი თავდასხმის შიშის გამო, მხოლოდ კახეთისა და რუსეთის ჯარით კი შებრძოლება ვერ გაბედა. 11 ათასი კაცით ომარ-ხანმა დაანგრია ახტალის ლითონის მადნები, დალაშქრა ყარაიაზი, ბორჩალო, ლორე და ჩავიდა ახალციხეში, იქედან კი გაზაფხულზე გადავიდა ყარაბახში. ომარ-ხანთან ბრძოლაზე უარის თქმა იმის მაჩვენებელი იყო, რომ რუსეთის ჯარი არ იყო ქართლ-კახეთის დასაცავად საკმარისი. ერეკლე II იძულებული გახდა ომარ-ხანისთვის ზავი და ხარკი შეეთავაზებინა, მან 10 000 მანეთი წლიური ჯამაგირი დუნიშნა ომარ-ხანს.

 1787 წელს რუსებისა და ქართველთა გაერთიანებულმა ჯარმა 5 ათასი კაცის შემადგენლობით განჯა, ყარაბაღი და ნახიჩევანი დალაშქრა. იმავე წელს რუსეთის ჯარის უფროსმა პოლკოვნიკმა ბურნაშოვმა* მიიღო ბრძანება დაეტოვებინა ქართლ-კახეთი. რუსეთის სამეფო ემზადებოდა ოსმალეთთან ახალი ომისთვის და არ სურდა ქართლ-კახეთის ჩართვა მასში. რუსეთის ჯარის საქართველოში ყოფნის დროს ქართლ-კახეთი უფრო დაზარალდა, ვიდრე სარგებელი მიიღო. მეფის ხაზინას რუსეთის ჯარის შენახვა ძვირი უჯდებოდა. რუსეთის ჯარის გასვლის შემდეგ, 1789 წელს, ერეკლე II  აღადგინა მშვიდობიანი ურთიერთობა ოსმალეთთან. სულთანმა ერეკლე II მშვიდობის ნიშნად საჩუქრები გაუგზავნა.

1789 წლის იანვარში, ერეკლემ და აზერბაიჯანის დიდი ნაწილის მფლობელმა ფათ–ალი–ხანმა, თვიანთი ინტერესებიდან გამომდინარე, მოილაპარაკეს და ერთიანი მოქმედების გეგმა დასახეს, რომლის განხორციელებითაც, კავკასიაში ორივეს ძალაუფლება უნდა განმტკიცებულიყო, მაგრამ, სულ მალე, 54 წლის ფათ–ალი–ხანი მოკვდა და ქართლ–კახეთის გაძლიერების ეს გეგმაც ჩაიშალა. ჩაიშალა ერეკლეს მიერ ჩაფიქრებული, ქართულ–სომხური, ერთიანი ქრისტიანული სახელმწიფოს შექმნის გეგმაც.

*ომარ-ხანი ავარიელი (გ. 22 მარტი, 1801) - დაღესტნელი ფეოდალი, ხუნძახის მფლობელი და ავარიის სახანოს გამგებელი. ნურსალ-ბეგის ვაჟი.

*სტეფანე ბურნაშევი (1743-1824)  ეკატერინე II  საგანგებო რწმუნებული ერეკლე II და სოლომონ I კარზე და ამავე დროს 1783-1787 წლებში  საქართველოში მყოფი რუსული ჯარის მეთაური, გენერალ-მაიორი (1790).

თანდათან სუსტდებოდა სამეფოს ეკონომიკური და ფინანსური მდგომარეობა. რუსეთის ჯარის შენახვამ დიდი ზარალი მიაყენა ხაზინას, ეკონომიკაზე მნიშვნელოვანი დარტყმა იყო ომარ-ხანის მიერ ახტალის საბადოების განადგურება. მოსახლეობა გარბოდა ქალაქებიდან.

ერეკლე II იძულებული გახდა 1784 წელს საგანგებო ბრძანებით აეკრძალა ქალაქებიდან წასვლა, თუმცა ურბანული მოსახლეობა მაინც მცირდებოდა.  უფლისწულ ლევანის სიკვდილის შემდეგ, 1781 წელს პრაქტიკულად გაუქმდა მორიგე ჯარიც.

1790 წელს ერეკლეს ესტუმრნენ იმერეთის სამეფოს დიდგვაროვნები და ქართლ–კახეთის სამეფოსთან იმერეთის მიერთება შესთავაზეს. ერეკლემ ხანგრძლივი თათბირის შემდეგ ამ წინადადებაზე უარი თქვა. ქართლ-კახეთს სპარსეთი თავის სახანოდ მიიჩნევდა, ოსმალეთის იმპერია დასავლეთ საქართველოზე ბატონობდა. გაერთიანებას შესაძლოა ახალი დაპირისპირება გამოეწვია. გარდა ამისა, ქართლ-კახეთის სამეფოს არ ჰქონდა გამართული ადმინისტრაციული აპარატი, ის ვერ შეძლებდა იმერეთის საქმეების გაძღოლასაც. ერეკლე II  ცოლი, დარეჯან დედოფლი* ასევე ითხოვდა, რომ იმერეთის ტახტი მის შვილიშვილს, დავით არჩილის ძეს*, დარჩენოდა.

იმერეთის დესპანობამ უშედეგოდ მაინც არ ჩაიარა. სოლომონ ლიონიძის* ღვაწლით ცოტა ხანში გაფორმდა სამხედრო ხელშეკრულება ქართლ-კახეთის და იმერეთის სამეფოებს, გურიის და ოდიშის სამთავროებს შორის.

 „ტრაქტატი ივერიელთა მეფეთა და მთავართაგან დამტკიცებული ქართლისა, კახეთისა, ოდიშისა და გურიისა აღწერილი სამეუფეოსა ქალაქსა ტფილისს 1790 წელსა“.

 ამ ტრაქტატის თანახმად ქართული სამეფო-სამთავროები ერთმანეთთან კეთილი ურთიერთობის და მტრის წინააღმდეგ ბრძოლაში ურთიერთდახმარების სამხედრო ხელშეკრულებას დებდნენ. იმერეთში ერეკლეს შვილიშვილის, სოლომონ მეორის* გამეფებით, დასავლეთ საქართველოში ერეკლეს გავლენა გაიზარდა. ერეკლე და სოლომონი ერთიან, ურთიერთშეთანხმებულ პოლიტიკას ატარებდნენ. ერეკლეს მცდელობები ქვეყნის საშინაო რეფორმირებისა, ჩავარდა.

1791 წელს მან შეცვალა ტახტის მემკვიდრეობის არსებული წესი. ამიერიდან ტახტი რიგ-რიგობით გადაეცმოდა ერეკლეს შვილებს. მან შვილებს სამეფოს სხვადასხვა ნაწილები გადასცა სამართავად. ამან ქვეყნის ფეოდალური დაქსაქსულობა გააძლიერა.

1791 წლიდან სპარსეთში გაძლიერებულმა აღა–მაჰმად–ხანმა დაიწყო დაინტერესება კავკასიით. ის ერეკლე  ხან ემუქრებოდა, ხან მეგობრულად სთავაზობდა თავი დაენებებინა რუსეთთან კავშირისათვის და სპარსეთის მორჩილებაში გადასულიყო. ქართლ-კახეთის სამეფოში აზრი ორად იყო გაყოფილი. სოლომონ ლიონიძე და მისი ჯგუფი მხარს უჭერდა სპარსეთთან მეგობრული ურთიერთობის დაჭერას, მაგრამ გაიმარჯვეს პრო-რუსული მიმართულების ძალებმა.

*დარეჯან დადიანი (1738-1807) ქართლ-კახეთის დედოფალი, მეფე ერეკლე II მესამე ცოლი (1750-დან); სამეგრელოს მთავრის, ოტია დადიანის ძმის, კაციას ასული.

* სოლომონ ლიონიძე (1754-1811),ერეკლე  მეფის მდივანი

* სოლომონ II (გამეფებადმე დავითი) – (1772-1815), იმერეთის მეფე 1789-1810, სოლომონ I ძმის, არჩილის ძე.

1793 წელს სოლომონ ლიონიძეს ჩამოერთვა მამულები და თანამდებობა. ერეკლე II დაჟინებით სთხოვდა რუსეთს გეორგიევსკის ტრაქტატით აღებული ვალდებულების შესრულებას და ქართლ-კახეთში 2 ბატალიონის გაგზავნას. კავკასიის ხაზის უფროსს გენერალ ივანე გუდოვიჩს* სანქტ-პეტერბურგიდან ბრძანება ჰქონდა მიღებული, რომ არ გაეგზავნა ჯარი ერეკლე II  დასახმარებლად.

1795 წლის ივნისში აღა–მაჰმად–ხანი, 75 ათასი კაცით კავკასიაში შევიდა. მას მდინარე არაქსთან შეეგება განჯის ხანი ჯავათ-ხანი*, რომელიც განუდგა ერეკლე II . აღა–მაჰმად–ხანმა ჯარი სამ ნაწილად გაჰყო, ერთი ნაწილი ერევნის მიდამოებში დატოვა, მეორე ნაწილი ყუბის მიმართულებით გაუშვა, თავად კი ყარაბაღში ბრძოლით შევიდა და მიუვალ შუშის ციხეს ალყა შემოარტყა. ერეკლე II ს მოკავშირე იბრაჰიმ–ბეგი ციხეში გამაგრდა. აღა–მაჰმად ხანი ერთი თვე აწარმოებდა შუშის ციხის ალყას. ქართლ-კახეთის ლაშქარმა იულონ* და ალექსანდრე ბატონიშვილების* სარდლობით ღალატის გამო დასაჯეს და დაარბიეს განჯის სახანო. აღა-მაჰმად ხანი ტფილისისკენ დაიძრა 35-ათასიანი მსუბუქი ჯარით, არტილერიის გარეშე.

ერეკლე II ელოდა ტფილისში 36-ათასიანი ჯარის შეკრებას, თუმცა მხოლოდ 4 ათასი კაცი შეაგროვა, რასაც სოლომონ II  3-ათასიანი ჯარი დაემატა. ზაქარია ანდრონიკაშვილმა* 2 ათასი ქიზიყელი კახეთში წაიყვანა მეფის ძე გიორგის დაცვის საბაბით. პირველი შეტაკება 10 სექტემბერს შინდის–ტაბახმელასთან, კრწანისის ველის მთიან ფერდობებზე მოხდა. ამ დღეს ქართველებმა დაამარცხეს აღა-მაჰმად ხანის მოწინავე ჯარი.

            11 სექტემბერს, აღა–მაჰმად–ხანი თავად ჩაუდგა ძირითად ჯარის ნაწილებს სათავეში და ტფილისზე იერიში რამდენიმე მხრიდან მიიტანა. ტფილისისს ერეკლე II იცავდა 5 ათასი კაცით და 20 ზარბაზნით.

 11 სექტემბერს გაიმართა კრწანისის ბრძოლა*. აღა-მაჰმად ხანმა შემოვლითი მანევრით სასტიკად დაამარცხა ქართველთა ჯარი, აიღო და დაარბია ტფილისი.

აღა-მაჰმად ხანი 8 დღის განმავლობაში არბევდა ტფილისს. მისმა 8-ათასიანმა ლაშქარმა დაარბია მთიულეთი და გორი. ქართველთა მარცხის ძირითადი მიზეზი ის იყო, რომ რუსებმა პირობა არ შეასრულეს და მტრის პირისპირ, მარტო მიატოვეს ქართველები. თავად დასუსტებული საქართველოს ზოგადი მდგომარეობაც ხელს უწყობდა ამ მარცხს. ბრძოლაში კი, სპარსელთა რიცხობრივად დიდი უპირატესობა დამარცხების გადამწყვეტი ფაქტორი გახდა.

 75 წლის ერეკლე, რომელმაც ბრძოლის ველი ბოლომდე არ მიატოვა, ახლობლებმა ძალით მოაშორეს საფრთხეს და გაიყვანეს ტფილისიდან. ერეკლე ანანურში გაიზნინა, საიდანაც მოლაპარაკებებს, ჯარის შეგროვებას და ქვეყნის მართვას შეუდგა.

* ივანე გუდოვიჩი (1741-1820), გრაფი (1797), რუსეთის იმპერიის სამხედრო და სახელმწიფო მოღვაწე, 1795 წელს დასაზვერად გამოგზავნილ ირანის ელჩებს გააგებინა, რომ რუსეთი საქართველოსათვის ჯარის მიშველებას არ აპირებდა.

*ჯავად-ხანი (1748-1804), განჯის სახანოს ბოლო მმართველი (1786-1804)

*იულონ ბატონიშვილი (ბაგრატიონი) (1760-1827) - ერეკლე II და დარეჯან დედოფლის შვილი

*ალექსანდრე ბატონიშვილი (ბაგრატიონი) (1770-1844) ერეკლე II ძე.

*ზაქარია თამაზის ძე ანდრონიკაშვილი (1740-1802) — ქართლ-კახეთის სამეფოს პოლიტიკური და სამხედრო მოღვაწე.

20 სექტქმბერს აღა–მაჰმად–ხანმა დატოვა ტფილისის მიდამოები და უკან გაბრუნდა. მან წაიყვანა 30 ათასი ტყვე და წაიღო დიდძალი ნადავლი.

1795 წლის დეკემბერში, კრწანისის ბრძოლიდან* შემდეგ სამ თვეში რუსეთის ჯარი შევიდა ქართლ-კახეთში. სასტიკი მარცხის მიუხედავად აღმოსავლეთ საქართველო ბოლომდე არ იყო წელში გატეხილი, არსებობის უნარი კიდევ შერჩენილი ჰქონდა.

1796 წელს ქართველებმა განჯა დალაშქრეს, მოღალატე განჯის ხანი დააჩოქეს, იქიდან მრავალი ტყვე წამოიყვანეს უკან. დაიწყეს ტფილისის             აღდგენა. ერეკლე II რუსეთის მთავრობისგან ითხოვდა დამატებით 8 ათას კაცს, რათა დაემორჩილებინა ბამბაკი, ყაზახი, ბორჩალო, განჯისა და ერევნის სახანოები. ის აგრეთვე ითხოვდა მილიონი მანეთის მოცულობის სესხს. პრო-რუსული პოლიტიკის მოწინააღმდეგეთა ჯგუფმა, რომელთა შორის იყო სოლომონ ლიონიძე, მოინდომა მეფის გადაყენება. შეთქმულება გამოაშკარავდა. ერეკლემ სოლომონ ლიონიძეს აპატია და თანამდებობაზეც აღადგინა.

1797 წლის ივნისიდან ქართლი შავი ჭირის ეპიდემიამ მოიცვა. ტფილისში ათასობით ადამიანი იღუპებოდა. სამეფო ოჯახი თელავში გადავიდა და ერეკლე ქვეყნის მართვას თელავიდან განაგრძობდა.

მარტო დარჩენილი ქართველები, ერეკლეს თაოსნობით, მედგარ წინააღმდეგობას უწევდნენ გარს შემოსეულ დაღესტნელთა თავდასხმებს. დაიწყეს ტფილისის აღდგენა.

1797 წლიდან ერეკლე ავადმყოფობდა, მაგრამ თელავიდან ქვეყნის მართვას და აქტიურ საქმიანობას მაინც განაგრძობდა. ფეხები უსივდებოდა, ამბობდნენ წყალმანკი ჰქონდაო. ფეხების შეშუპების მიზეზი სავარაუდოდ გულის უკმარისობა იყო. მეფეს, რომელსაც ცხოვრების უმეტესი ნაწილი უნაგირზე ჰქონდა გატარებული, ახლა, ცხენზე ამხედრებას, საწოლში წოლა ერჩივნა. ავადმყოფს ქათმის ბულიონი მიართვეს, მაგრამ არ დალია – მარხვაა და მე რომ მარხვა გავტეხო ხალხი რას იტყვის და თავად როგორ მოიქცევაო.

1798 წლიდან მისი ჯანმრთელობის მდგომარეობა გაუარესდა. 5 იანვრიდან გაუნძრევლად იწვა საწოლში. 11 იანვარს, გამთენიისას, თელავის სამეფო სასახლეში, ერეკლე იმავე ოთახში გარდაიცვალა, სადაც სამოცდაჩვიდმეტი  წლის წინ დაიბადა.

მეფის ცხედარი მართლმადიდებლური წესით გააპატიოსნეს, ორმაგად შეკრულ ხის კუბოში ჩაასვენეს და ყინულები დაულაგეს. კუბო ჯერ სამეფო სასახლის დიდ დარბაზში დადეს, ხოლო 20 დღის შემდეგ, 1 თებერვალს,  სასახლის ახლოს მდებარე, ყორჩიბაშიშვილების ტაძარში გადაასვენეს.