1327 წელს ლომისის მთაზე მომხდარა ბრძოლა ცხრარაზმელებისა და “მთიულთა არაგვსათა” შორის. ცხრარაზმელებს მეთაურობდა ერისთავი ვირშელი. ეს ბრძოლა ქსნელთა გამარჯვებით დამთავრებულა. ისტორიას ქსნელთა და არაგველთა მხარდამხარ ბრძოლის უამრავი ამბავი შემორჩა, მაგრამ, მათ შორის ძმათამკვლელი შეტაკებებიც ყოფილა
ლომისა — უძველესი სალოცავი, წმინდა გიორგის სახელობის ეკლესია და სამონასტრო კომპლექსი, ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლი დუშეთის მუნიციპალიტეტის სოფელ ზემო მლეთის სამხრეთით, 6-7 კილომეტრზე, მდინარეების ქსნისა და არგვის წყალგამყოფი ქედის უღელტეხილზე (ახალგორის მუნიციპალიტეტი). განეკუთვნება IX-X საუკუნეებს.
ვირშელი იყო ცხრაზმისხევის (ქსნის) ერისთავი XIV საუკუნის I ნახევარში, ლარგუელ II-ის ძე, გიორგი V ბრწყინვალის თანამედროვე. ვირშელი მეფესთან ერთად ებრძოდა "ოსთა გორს მყოფთა". გორის აღების შემდეგ უთანხმოება მოხდა ქსნის ხეველებსა და არაგვის მთიულებს შორის. უფლისწულ დავით გიორგის ძის წინააღმდეგობის მიუხედავად შეტაკება მაინც მოხდა. არაგვისხეველები დამარცხდნენ. ვირშელის ერისთავობაში ქვენიფნევს საზრდოობდა 55 სახლი "უძლურთა და დავრდომილთა", "და სამარადისოდ ყოველი პატრონისა ტაბლისაგან მიეცემოდა დღითი დღე". ვირშელს და მის მეუღლე გვანცას ჰყავდათ სამი ვაჟი: ქუენიფნეველი, იოვანე და გიორგი.
წყარო: საქართველო: ენციკლოპედია: ტ.III.–თბ., 2014.-გვ.277
ქსნის ხეობა — მდინარე ქსნის ხეობა. მდებარეობს მცხეთა-მთიანეთის მხარის დასავლეთ ნაწილში. დღევანდელი ადმინისტრაციული დაყოფის მიხედვით შედის ორი მუნიციპალიტეტის ფარგლებში: ზემო მხარე, ქსნის სათავიდან სოფელ ოძისამდე[1], მიეკუთვნება ახალგორის მუნიციპალიტეტს. აღნიშნული ტერიტორია 2008 წლიდან ოკუპირებულია რუსეთის ფედერაციის მიერ[2]. ქვემო ნაწილი კი ქსოვრისიდან ციხისძირამდე მცხეთის მუნიციპალიტეტში.
ქსნის ხეობას ესაზღვრება: აღმოსავლეთით - არაგვის ხეობა, დასავლეთით ლეხურის ხეობა, ჩრდილოეთით - ალევის ქედი, სამხრეთით კი - მდინარე მტკვარი.
მდინარე ქსნის სათავე კავკასიონზეა და შედგება 3 ხეობისაგან: ჭურთის, ქარჩოხისა და ცხრაძმისხევისაგან. ქარჩოხი და ცხრაზმის ხეობები ერთდებიან ლარგვისის ზემოთ, ლარგვისში კი მათ უერთდებათ ჭურთა. მდინარე ქსანი გაივლის მუხრანის ვაკეს და სოფელ ქსანთან მარცხნიდან უერთდება მტკვარს.
ქსნის ხეობის სიგრძე დაახლოებით 80 კმ-ია.
