სტატიები და საარქივო მასალები თუშეთსა და თუშებზე თბილისი 2019

სრული პდფ ვერსია II ტომი http://mematiane.ge/docs/1665131345633fe351d5113.pdf

აბრამ შავხელიშვილი

მასალა მოგვაწოდა: ბელა შავხელიშვილი (შვილი) დაბ. 15 სექტემბერი 1950 წელს, ფოტოზე მამასთან აბრამ შავხელიშვილი 

ტომი II სარედაქციო კოლეგია:

რედაქტორები: თეიმურაზ გვანცელაძე მანანა ტაბიძე, ბელა შავხელიშვილი

რეცენზენტი: ირაკლი ვეშაგურიძე

ტექნიკური უზრუნველყოფა: ნინო ნოზაძე, ფისო ადეიშვილი

მხატვარი: ილია ჭრელაშვილი

დაკაბადონება: თამარ ქავჟარაძე

ამ დედამიწის ზურგზე იშვიათად შეხვდებით ისეთ კეთილ და

სიცოცხლით სავსე ხალხს, როგორიც თუშები არიან. საუკუნეების

მანძილზე, სოფლიდან სოფელში მიმავალ ვიწრო ბილიკებზე დაა ჭენებენ

თუში მხედრები ცხენებს და ისეთი ჟინითა და გახელებით აკეთებენ

ამას, ერთთავად სიკვდილ-სიცოცხლეს ეთამაშებიან, თითქოს უნდათ,

ამ ქარაფებზე ცხენის ჭენებით სიკვდილი დააშინონ. სიკვდილი ხომ

სულ უკან დასდევს მათ, ხან – ზვავით, ხან – აბობოქრებული ალაზ-

ნით და ხანაც – მომხდურის ტყვიით. თუშების ბუნება აქაურმა მთებმა

ჩამოაყალიბა, სანთელივით ჩამოქნა, ჩამოხვეწა, აანთო და როგორც

ხატისკარს ანთებული სანთელი ანათებს ბნელს, ისე თუშის ლაღი ხა-

სიათი ანათებს და ამშვენებს ადამიანთა მოდგმას.

5

წინასიტყვაობა

წინამდებარე გამოცემის მეორე ტომი სახელწოდებით – „სტატიები და საარქივო მასალები

თუშეთსა და თუშებზე“ – წარმოადგენს კრებულს, რომელშიც შესულია არა მხო ლოდ პროფ.

ა. შავხელიშვილის გამოუქვეყნებელი სტატიები და საარქივო მასალები, არა მედ მრავალი

სხვა პუბლიკაცია თუ გამოკვლევაც. მათში განხილულია წოვათის თუ შებთან დაკავშირებული

საინტერესო და საჭირბოროტო საკითხი ისტო რიის, ეთ ნოგ რაფიის, ლინგვისტიკისა და

კულტუროლოგიის თვალსაზრისით.

წიგნში მკითხველი გაეცნობა ა. შავხელიშვილის ხელნაწერებიდან ამოღებულ

ორ სტატიას („თუშების მიერ ბარში დანატოვარი კვალი (პანკისის ხეობაში და ალვნის

ველზე არსებული ტოპონიმიკა), „თუშეთზე გამავალი საქართველო-ჩეჩნეთ-ინგუშეთის

დამაკავშირებელი გზა-ბილიკები“) და საველე ჩანაწერებიდან ამოკრეფილ ტოპონიმიკის

ნუს ხას მთხრობელთაგან მიღებული ცნობებითურთ. ამ სტატიებისა და ხელნაწერების მასა -

ლა პირველად ქვეყნდება, ამდენად სამეცნიერო სივრცეში იგი შეიძლება ჩაითვალოს

პირველწყაროდ, რადგან ჩაწერილია XX ს-ის 60-იან წლებში და მოიცავს ცოცხალ მასალას,

რომელიც უშუალოდ ადგილზეა დაფიქსირებული (საველე მუშაობის მეთო დიკის დაცვითაა

მითითებული მთხრობელთა გვარ-სახელები, წლოვანება და ადგილი, სადაც მასალა

ჩაიწერა). ასეთივე რესპოდენტთა ცნობებზე დაყრდნობითა და ფოლ კლორული წყაროების

მოხმობის საფუძველზე დაწერილია სტატია „ბერი-სამებაზე“, რომელშიც აღწერილია მისი

აგებულება, აშენების სავარაუდო თარიღები და პირობები და ამავდროულად ნაჩვენებია

ამ სალოცავის დანიშნულება, როგორც ისტორიული ძეგლისა. ეს კვლევა ცხადყოფს, რომ

„ბერი-სამება“ ჩვენი ქვეყნის გაქრისტიანების ეპოქის ერთ-ერთ პირველ ნიმუშს წარმოადგენს

და დიდი ხანია მეცნიერთა და ღვთისმსახურთა ყურადღებას მოითხოვს.

აქვეა წარმოდგენილი ქართულ სამეცნიერო სივრცეში ა. შავხელიშვილისა და ვ. ელა-

ნიძის (ქართულ სამეცნიერო სივრცეში „პოლემიკის“ სახელით ცნობილი) 1988 წლის დისკუსიის

მასალები, რო მელ თაც დღეს, საბჭოური ცენზურისა და კონიუნქტურისაგან გათავისუფლებულ

მეც ნიერებაში (რომელიც, ცხადია, გარკვეული დოზით დღესაც განიცდის კავკასიის მიმართ

უცხო ქვეყნების ინტერესის არაერთგვაროვან გავლენას) ხელახალი წაკითხვა ესაჭიროება.

„პოლემიკიდან“ გარკვეული დროის გასვლის შემდეგ უკეთ გამოჩნდა პროფ. ა. შავხელიშვილის

სწორი პოზიცია წოვათის თუ შების ეთნოგენეზისთან დაკავშირებით. მასალის გაცნობა ცხადყოფს

ვ. ელანიძის არაჯანსაღ და საეჭვო მო წადინებას, რომ წოვათის თუშები არაქართულ ტომად

გამოაცხადოს. მკით ხველი თავად დარწმუნდება, რომ ქართულ მეცნიერებას ჭეშმარიტების

დადგენა არას დროს უჭირს, რადგან არქივებში დაცული დღემდე მოღ წეული ცნობები მუდამ

იძლევა სიმართლის დადგენის მყარ საფუძველს. ამ საკითხთან დაკავშირებით 80-იან წლებში

გამოიყო სამთავრობო კომისია ჩვენი დიდი მეცნიერთა შემადგენლობით (აკად. მ. ლორ-

თქიფანიძე (კომის. თავჯდომარე), წევრები: აკად. წევ-კორები: ლ. ჭი ლაშვილი, გ. ჯორ ბენაძე,

პროფესორები ვ. აბდუშელიშვილი, გ. გასვიანი და ვ. ითონიშვილი), რომლებმაც დაგმეს ვ.

ელანიძისეული ე.წ. კვლევა და გამოიტანეს შემ დეგი დადგენილება:

მთლიანად თუშეთი თავისი ოთხივე საზოგადოებით (წოვათა, პირიქითი, გომეწარი,

ჩაღმა) გენე ტიკურად და ეთნო-კულტურულად ქართველური ტომთაგანია და საქართველოს

აბორიგენი მოსახლეობაა (ამის ამსახველი მასალა აქ წარმოდგენილია სრულყოფილად).

ზუსტად ამის გამოხმაურებაა აკად. ა. შანიძის „თუშები“ (1960 წ.) და პროფესორების გ. ყო-

რანაშვილის, ვ. ითონიშვილის, გ. გასვიანისა და ლ. ტუხაშვილის საგაზეთო სტა ტიები და

მოხსენებითი ბარათები, რომლებშიც წოვათის მოსახლეობის არაქართულად გა მო ცხადება

დანაშაულად მიაჩ ნიათ. ა. შავხელიშვილის მართებული ხედვა და მეც ნიერული დაკ ვირ-

ვებები კი ასახულია პროფ. თ. ბოცვაძისა და ე. ბილანიშვილის გამოხმაურებებში.

6

ამავე რუბრიკას ეხება ამ ბოლო წლებში ჩვენი ვაინახი მეზობლების მიერ დაწ ყებული

ახალი კამპანია, რომლითაც ისინი ცდილობენ თავიანთი ისტორიული ფეს ვები დაუკავშირონ

წოვათის თუშებს (ბაცბებს). აქვე იხილავთ ამის გასაბათილებელ წერილს, რო მელიც დაიდო

ინტერნეტ-სივრცეში პროფ. მ. ტაბიძის, პროფ. თ. გვანცელაძისა და პროფ. ბ. შავხელიშვილის

ავ ტორობით. მისი ერთგვარი გაგრძელებაა სტატია „თანამედროვე დის კუსიები თუშების

მეტყველების სტატუსის შესახებ“, სადაც განხილულია თუშეთის ზოგიერთი ტოპონიმი,

რომლის ახსნასაც სხვა ენის მეშვეობით ცდილობენ, მიუხედავად მათი ქართული ფესვებისა.

ვფიქრობთ, სპეციალისტებისთვის ძალიან საინტერესო მასალას წარმოადგენს ამავე

წიგნში მოთავსებული იობ ცისკარიშვილის „თუშურ-წოურის გრამატიკის“ ხელნაწერის

პირველი ნაწილი (გრამატიკა), რომელიც ზუსტად იმ ფორმითაა ტექსტად გადატანილი,

როგორც ორიგინალშია. მისი მეორე ნაწილი – 3000-სიტყვიანი ლექსიკონი, ჯერ გადაწერის

სტადიაშია. გარდა ამისა, მკითხველი აქვე იხილავს ი. ცისკარიშვილის ცხოვრებისეულ

მოგონებებს და ალვნელი მეცხვარის ლეო ბაჩულაშვილის მონათხრობს, რომელიც მის

პაპას უამბო მისმა ძველმა ქისტმა მეგობარმა. ეს მასალა საინტერესოა იმ თვალსაზრისით,

რომ იგი წინამდებარე ორ ტომეულის პირ ველი ტომის ავტორის ა. შავხელიშვილის მიერ

გამოკვლეულ მასალის ერთგვარი ხორცშესხმაა.

ფართო მკითხველს უთუოდ მიიზიდავს წიგნის ის ნაწილი, რომელშიც თუშების გმი რული

წარსულია ასახული. ეს ისტორიულ-ეთნოგრაფიული ინფორმაციულობისა და აკადემიზმის

მიუხედავად, ესეისტიკის ერთგვარი ნიმუშიცაა. მკითხველი გაეცნობა გიორგი ლეონიძის

მიერ XX ს-ის 70-იან წლებში გამოქვეყნებულ საგაზეთო წერილს ზეზვა გაფრინდაულზე,

ვ. სიდამონიძის პატარა მოთხრობას თუშ ბაცაშვილზე და მიხეილ ლაბაძის მოკლე, მაგრამ

ძალიან ზუსტ ანალიზს თავისუფლებისადმი მებრძოლი ჯგუფის „სამანელების“ შესახებ. აქვე

რამდენიმე ლექსშია ასახული თუშების საქმენი-საგმირონი.

ამავე ტომში წარმოდგენილია თუშეთის წოვათის საზოგადოების სოფლების 1831 წლის

და შემდგომი 1843 და 1846 წლების კამერალური აღწერის მასალები, რაც საშუ ალებას

მისცემს თუშეთის კუთხის შთამომავლებს, თვალი გაადევნონ საკუთარი გვარების ისტორიას.

აქვეა წოვათის გამოჩენილი ადამიანების მოკლე ბიოგრაფიები, რაც დიდი განძია ზოგადად

თუშებისათვის, რადგან მათ ერთ-ერთმა პირველებმა გაი თავისეს სწავ ლისა და ცოდნის

ფასი, როგორც კაცობრიობის განვითარების ყველაზე პერსპექტიული და ქვეყნისთვის

კეთილდღეობის მომტანი ძალა და აქტიურად ჩაებნენ ამ საქმეში. მალევე ამ ცოდნამ

ნაყოფიც გამოიღო როგორც მეცნიერებაში (მხოლოდ წოვათის თემი 50-ზე მეტ მეცნიერსა და

საზოგადო მოღვაწეს მოითვლის), ისე განათლებაში (ისინიც ბევრნი არიან, მაგრამ მკითხველი

გაეცნობა მხოლოდ ორი ღირსეული თუში მასწავლებლისადმი მათივე მოსწავლეების –

მორის ფოცხიშვილის, შოთა ნიშნიანიძისა და ემზარ კვიტაიშვილის მიძღვნებს)

წიგნში შესული მასალა საკმაოდ ფართოდ ახასიათებს წოვათის თუშების ცხოვ რებასა და

მოღვაწეობას და ამდენად, იმედია, მკითხველი თავად გადაწყვეტს, ვინ და ვისი გორისანი არიან

ისინი.

დიდი მადლობა ყველას, ვინც მონაწილეობა მიიღო ამ ორტომეულის გამოსაცემად

მომზადებაში – პროფ. მანანა ტაბიძეს, პროფ. თეიმურაზ გვან ცელაძესა და ანდრია პირ-

ველწოდებულის სახ. ქართული უნივერსიტეტის დოქ ტო რანტ ირაკლი ვეშაგურიძეს,

ნინო ნოზაძეს, ფისო ადე იშვილს, თამარ ქავჟარაძეს, მაიკო ცისკარიშვილს, რომელმაც

უზრუნველყო მეორე ტომის უმეტესი მასალის კომპიუტერული აკრეფა, ნიკო შავხელიშვილსა

და დიანა უშა რაულს, რომელთა დახმარების გარეშეც ვერ მოხერხდებოდა ზოგიერთი მნიშ -

ვნელოვანი სურათის, წყაროსა თუ ამბის დაზუსტება. უღრმესი მადლობა ყველას!

ბელა შავხელიშვილი

7

კიდევ ერთი ახალი საინტერესო

გამოცემის შესახებ

(აბრამ შავხელიშვილი – „თუშები“ (წოვათის თუშების ისტორიულ-ეთნოგრაფიული გამოკვლევა))

ისტორიულად თავდაცვით პოზიციაში დგომა – თუშური ცხოვრების განუყოფელი ნაწილი

იყო. სამწუხაროდ, ეს პოზიცია დღემდე შემორჩა და თუკი წინა საუკუნეების ეს თუშური ყოფა-

ცხოვრების მხოლოდ ნაწილი იყო, დღეს ამ გარემოებამ სამეცნიერო სივრცეში გადაინაცვლა.

ჩვენი „გამოხმაურება“ შესაძლოა, ასე არ უნდა იწყებოდეს, რადგან ზოგადად ჯერ ავტორის

ღვაწლზე საუბრით იწყებენ ხოლმე და ნაშრომის ავ-კარგზე ლაპარაკით აგრძელებენ.

თუმცა აბრამ შავხელიშვილის ნაშრომ „თუშების“ ერთადერთი “ნაკლი“ შესაძლოა სწორედ

ეს თავდაცვითი პოზიციაა – მეცნიერული, არგუმენტირებული, მაგრამ საქართველოშიც და

ხშირად მის საზღვრებს გარეთაც მაინც რატომღაც არასაკმარისი.

პროფესორ აბრამ შავხელიშვილის ცხოვრება და სამეცნიერო მოღვაწეობა თუშეთისადმია

მიძღვნილი, რაც თამამად შეიძლება ითქვას რომ გადამწყვეტიცაა. მისთვის თუშეთის

ისტორია არ ყოფილა განზოგადებული ისტორიის ნაწილი, ან მორიგი მონოგრაფიის თემა

- თუშეთი იყო მისი ცხოვრების მთავარი ფასეულობა, კუთხე, სადაც დაიბადა, გაიზარდა და

მთელი მისი ცხოვრება მის კვლევას დაუთმო. რამდენიმე ათეული წლის განმავლობაში

მან შეაგროვა არქეოლოგიური, ეთნოგრაფიული (რაც დარგის სპეციფიკიდან გამომდინარე

უფრო მეტად გამოსაყოფია) საარქივო თუ სხვა მასალები. ფეხით შემოიარა წოვათუშების

სამეცხვარეო ბილიკები, კახეთთან, ფშავ-ხევსურეთთან და ჩეჩნეთ-ინგუშეთ-დაღესტანთან

დამაკავშირებელი გზები. ეს უკანასკნელი განსაკუთრებით ღირებულია, რადგან დღეს

იგივეს გამეორება შეუძლებელია.

„თუშები” გამოიცა ორ ტომად. პირველი ტომი მხოლოდ აბრამ შავხელიშვილის

წოვათის თუშების ისტორიულ-ეთნოგრაფიული კვლევას მოიცავს, მეორეში კი – სხვადასხვა

ავტორების მოსაზრებები, უცხოელ და ქართველ მოგზაურ-მკველვართა ჩანაწერები თუ

წოვათუშებისთვის საჭირბოროტო საკითხებზე გამოქვეყნებული წერილებია შესული.

უნდა აღინიშნოს, რომ პირველ ტომში დაწვრილებით და საფუძვლიანად არის

აღწერილი წოვათუშების ისტორია, სულიერი და მატერიალური კულტურა და ტრადიციები,

რაც აქამდე ამ მასშტაბით არ მომხდარა. აბრამ შავხელიშვილის დამსახურებაა იმ მცირედი

არქეოლოგიური ცნობების არსებობა, რაც წოვათის შესახებ დღეს გაგვაჩნია. შესწავლილი

აქვს წოვათის ნასოფლარები, ციხე-კოშკები, აკლდამები, სასაფლაოები. აღწერს დამარხვის

ქრისტიანულ წესებს და სხვ.

წოვათუშების სამეცხვარეო გზების გავლასთან ერთად აბრამ შავხელიშვილი

გვთავაზობს, როგორც ზუსტ მარშრუტებს, აგრეთვე ამ გზებზე არსებულ ტოპონიმიკას,

მათ ისტორიას. დაწვრილებით აქვს აღწერილი საუკუნეების განმავლობაში წოვათიდან

კახეთში ცხვრის გადმორეკვის ერთ–ერთი მნიშვნელოვანი გზა პანკისის ხეობის გავლით და

აღნუსხული აქვს ამ მონაკვეთის თუშური ტოპონიმები, რომლებიც აქ ჯერ კიდევ ქისტების

გამოჩენამდე დიდი ხნით ადრე გაჩნდა. ავტორი საინტერესო ცნობებს გვაწვდის თუშების

როლის შესახებ შამილისგან დევნილი ჩეჩნების (დღევანდელი ქისტების) ჩამოსახლებაში,

რაც დიდ დახმარებას გაუწევს ამ საკითხით დაინტერესებულ მკვლევარებს და ბოლოს

მოუღებს სხვადასხვა არასწორ ინტერპრეტაციებს, მათ შორის პანკისში მოსახლეობის

დასახლება-განსახლების შესახებ მანამდე, სანამ ამ ხეობას ქისტები დაიკავებდნენ.

ნაშრომის მეორე ტომში სრული სახით პირველად ქვეყნდება 1831 წლის წოვათის

კამერალური აღწერის მასალები, რაც არამარტო მეცნიერებისთვის, არამედ უბრალო მკით-

8

ხველისთვისაც საინტერესოა. მასში აგრეთვე ასახულია ცნობები თუშების საქმიანობის შე-

სახებაც. პირადად ჩემთვის, როგორც თუშისთვის, ძალიან საინტერესოა უამრავი ოჯახის

აღმოჩენა (ოჯახის წევრთა ასაკის მითითებით), რომელთა ოჯახის უფროსებად ჯერ კიდევ

ახალგაზრდა ბიჭები არიან დასახელებული, რომლებიც საკუთარ ოჯახის წევრებთან ერთად

პატრონობენ მცირეწლოვან ძმისშვილებს თუ დისშვილებს, რომელთა მამები ცოცხლებში

აღარ ირიცხებიან.

ამავე ტომში პირველად ქვეყნდება 1848 წელს იობ ცისკარიშვილის მიერ შედგენილი

“მოკლე თუშურ-წოვური გრამატიკა” (ლექსიკონის გარეშე). იგი თუშური ენის შესასწავლ

უმნიშვნელოვანეს წყაროს წარმოადგენს.

აღსანიშნავია, რომ იქ, სადაც ზუსტი პასუხის გაცემა ძალზე რთულია, სადაც მხოლოდ

ვარაუდების გამოთქმაა შესაძლებელი, თუნდაც საკუთარი მოსაზრებისგან განსხვავებულის,

აბრამ შავხელიშვილი არ ერიდება მის დაფიქსირებას და თუკი ვარაუდს გამოთქვამს,

ყოველთვის ტოვებს ადგილს სხვა მოსაზრებებისთვისაც. იგი არ ცდილობს ფაქტების (ზეპირი

გადმოცემების, ეტიმოლოგიების, ონომასტიკის და სხვ.) საკუთარ თეორიებზე მორგებას,

არამედ ყოველმხრივ აწონ-დაწონის და ისე ასაბუთებს, მაგ. ალაზნისთავის წოვათუშური

დასახელების „ამბარჩოს“ გაშიფვრისას, საკუთარ მოსაზრებასთან ერთად ი. დეშერიევის

მოსაზრებასაც გვთავაზობს: „ი. დეშერიევი წ.-თ. ამბარჩა-ს შემადგენლობაში გამოყოფს

ჺამ-ს, რომელსაც ჩეჩნურად ტბას მიუსადაგებს და აღნიშნავს, რომ ბარჩა – ჩეჩ. ბარჟას

„გაშლა“ ალოფორმაა (ე.ი. „გაშლილი ტბა“) და დასძენს, რომ აქ შესაძლოა ოდესღაც ტბა

არსებობდა (გვ. 341). ჩვენი აზრით, ძვ.ქართ. ამბარჩა „ყელსაბამს“ ნიშნავს (მომარგალიტო

საყელო – ქართ. ლექსიკონი) და თუ გავითვალისწინეთ თავად ამ ადგილის განლაგება,

გასაგები იქნება თუ რატომ დაერქვა მას ეს სახელი – ის მართლაც ყელსაბამივით ერთვის

ერთ მხარეზე აღმართულ მაღალ მთებს”.

წიგნში დიდი ადგილი ეთმობა ლინგვისტური საკითხების განხილვას, მათ შორის

ყველაზე სადავო საკითხის - წოვათუშური ენის წარმოშობისა და მისი მიკუთვნებულობის

შესახებ. დღეს თვით ენის დასახელებაც კი სადავოდ არის ქცეული. წიგნში მიმოხილულია

ენის მეცნიერული შესწავლის გზაზე წარმოშობილი სხვადასხვა ტერმინის ისტორია. ყველაზე

მართებულად მიჩნეულია თუშური ენა და ნათლად არის განმარტებული თუ რატომ

უნდა იყოს წოვათშური ენის ქართული დასახელება - თუშური ენა, რასაც დღევანდელი

მოსახლეობა სავსებით ვეთანხმებით და სამეცნიერო საზოგადოებაში მის დამკვიდრებასაც

მივესალმებით. თუშების მხრიდან აღნიშნული ტერმინოლოგია უკვე გამოიყენება, მაგრამ ეს

პროცესი ცალმხრივი არ უნდა იყოს, რაც ტერმინოლოგიურ აღრევამდე მიგვიყვანს.

ნაშრომში სხვადასხვა წრეების მიერ, მათ შორის დარგთან და საკითხთან ახლოს

თუ შორს მყოფი მეცნიერების მხრიდან, ხშირად ხდება „წოვა“-ს და „ბაცავ“-ის თუშეთთან

ვერდაკავშირება და შესაბამისად წოვათუშების თუშეთისთვის უცხო სხეულად გამოცხადება.

აქ აუცილებლად უნდა მოვუხმოთ ნაშრომში მოყვანილ ბელა შავხელიშვილის მოსაზრებას

„წოვა“–ს წარმოშობის შესახებ: „არსებული ტერმინების (წანი, წანარი, წარო, წოვა, წობონი,

წოვბი...) თითქმის უმრავლესობას გასდევს წ... ფუძე. მათგან – წა, ვფიქრობთ, რომ იყო

პირველთაგანი, საიდანაც დანარჩენი ფორმები წარმოიშვა. ამ მოსაზრების დასტურად

შეიძლება გამოდგეს ძვ-ქართ. ქუე-წარ, რომელიც ს-საბას ლექსიკონში აიხსნება როგორც

„ქვეით კერძო, ფეჴივ მავალი“ (ანუ, ფეხით მავალი – 238)“ (1.-2,238), ანუ ადამიანისა თუ

ნივთის განკერძოებული (განმარტოვებული) მდგომარეობა ან მოძრაობა, რომელიც ჩვენი

აზრით, ორი ფუძისაგან უნდა შედგებოდეს: – 1. *ქვე.. „ნაწილი – ქვეით მყოფი, რომელიც

მიწასთანაა ახლოს“ (იქვე); იგი გვხვდება წ.-თუშურ ქუითათ-ში „ფეხით“ და ქოკ-ში „ფეხი“

(სადაც კ – კნინობითის სუფიქსია) და 2. -წარ (სადაც *რ – ისტორ. კლ. ნიშ.) – ანუ *ქუე-წარ

– მარტოდ ყოფნად | მხოლოოდ სიარულად უნდა მოიაზრებოდეს. ვფიქრობთ, სუფიქსი

წა..-წარ-ის სახით შემორჩა ქართულსაც, მაგ.: *წარ-წმენდა, *წარ-ღვნა, *წა-ბორძიკება,

9

*წა-მოდგომა, სადაც ერთჯერადი მოქმედების სემანტიკაა ჩადებული. ერთჯერადის ან

მხოლოობითის სემანტიკა წოვათუშურის რამდენიმე ნაცვალსახელშიც შეინიშნება, ესენია:

წყე „ერთხელ“, წყეწყ „თითოჯერ“, მაწყ „ზოგჯერ“ და სხვ. გამომდინარე აქედან, მთიანეთის,

კერძოდ თუშეთის პირველდასახლებულებსაც შეიძლება უწოდებდნენ *წა-ნი (*ნ-ი – მრ.

სუფ.). ტოპონიმი წაროც, ვფიქრობთ, აქედანაა, სადაც – *რ ისტორიული კლასის ნიშანია.

თუ გავითვალისწინებთ, რომ ბოლოკიდური -ო დეიქტური ნიშანია, მაშინ ტოპონიმი წარო

სრულად ამართლებს მის მნიშვნელობას. ამავე ანალოგიით ნაწარმოებია ტერმინები წანარი,

წანარები, წანები, რომლებიც უძველეს ისტორიულ წყაროებშიც აღინიშნება როგორც

აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელთა სახელები”. აქვე გაეცნობით ამავე ავტორის მიერ

ჩატარებულ კვლევას, რომელიც ამტკიცებს „წოვა“-სა და „ბაცავ“-ის საერთო ეტიმოლოგიურ

კავშირს.

მეორე ტომში შეტანილი მასალიდან ვხედავთ საქართველოს უახლესი ისტორიის

ცოც ხალ მაგალითებს სხვადასხვა მიზნით წოვათუშების არათუშებად გამოცხადების მცდე-

ლობებს. ეს ფრაზა არც ისტორიული წარსულის წართმევის გამო ჩივილს ნიშნავს და

არც „არათუშად“ დარჩენის შიშია, არამედ რეალური საფრთხეებია, რომელიც მეზობელი

ქვეყნების არაჯანსაღ ინტერესებს ცხადყოფს. ასეთი მაგალითები უახლესი ისტორიამ უკვე

გვიჩვენა. XX საუკუნის 90-იან წლებში თუშების მიერ გამოქვეყნებული ერთ-ერთ წერილში

ვხვდებით საგულისხმო ფრაზას: „ქართველები ვართ და არ ხართო გვეუბნებიან“. აბრამ

შავხელიშვილის მიერ მოძიებული თუ მანამდე არსებული უამრავი მასალის მიხედვით,

რომლებიც ასევე გამოყენებულია ნაშრომში, თითქოს საფუძველიც კი არ უნდა დარჩეს

წოვათუშების თუშებისგან გამოყოფისა და იმედია, რომ ეს წიგნი კიდევ უფრო მეტად

განამტკიცებს ამ ფაქტს.

„თუშები“ – აბრამ შავხელიშვილის სამეცნიერო მოღვაწეობის დამაგვირგვინებელი

ნაშრომია, რომელიც 2001 წ. რუსულად გამოიცა, თუმცა მისი დღევანდელი, ახალი გამოცემა

რომელიც უკვე ავტორის გარდაცვალების შემდეგ გამოქვეყნდა, მეტყველებს იმაზე, რომ

მასში განთავსებული მასალა და მოსაზრებების ნაწილი უნიკალურია, ის საბუთები კი, რო-

მელიც პირველად ქვეყნდება – ფასდაუდებელი.

ირაკლი ვეშაგურიძე

ანდრია პირველწოდებულის სახ.

ქართული უნივერსიტეტის დოქტორანტი

10

აბრამ შავხელიშვილი

თუშების მიერ ბარში დანატოვარი კვალი

(პანკისის ხეობასა და ალვნის ველზე არსებული ტოპონიმიკა)

საკითხი, რომელმაც ჩვენი ყურადღება მიიპყრო, სპეციალურ ლიტერატურაში დღემდე

სამეცნიერო კვლევის საგანი არ გამხდარა, თუ არ ჩავთვლით პროფ. პავლე ხუბუტიასა

და გარსევან კურდღელაიძის ნაშრომებს, რომლებშიც თუშეთის ისტორიული წარსულის

ზოგიერთი საკითხის კვლევისას, ტოპონიმების გარკვეული ნაწილსაც მიექცა ყურადღება

(1.-132, 2.-8).

სანამ უშუალოდ საკითხის განხილვას შევუდგებით, მიზანშეწონილად მიგვაჩნია,

წარმოვადგინოთ ზოგიერთი საარქივო საბუთის, სიგელ-გუჯრისა და წერი ლობითი ცნობების

მონაცემები, რათა მკითხველს სრული წარმოდგენა შეექმნას თუშეთის ტოპონიმიკაზე.

ბოლო ოცი წლის განმავლობაში გამოცემული მონოგრაფიული გამოკვლევები

და ცალკეული სტატიები ცხადყოფს, რომ ისტორიული თუშეთის წოვათის თემის მობი-

ნად რეები ოდითგანვე საქართველოს ტერიტორიაზე მაცხოვრებელი ტომია, რო მელიც

მომთაბარეობითი ყოფა-ცხოვრების წესსა და მეურნეობას ეწეოდა. მათ ზაფ ხულ ში

მთა ჰქონდათ და ზამთარში – ბარი, და შესაბამისად, ერთდროულად მთასა და ბარში

ბინადრობდნენ. ამას ადასტურებს აკად. დავით მუსხელიშვილისა და პროფ. გე რონტი

გასვიანის ბოლო დროის გამოკვლევებით დადებული დასკვნები, რომელთა თა ნახმადაც,

წოვა-თუშები თავიანთი შეგნებით, მენტალიტეტითა და შრომა-საქმიანობით საქართველოს

ძირძველი მოსახლეობის ერთ-ერთი განუყოფელი ნაწილია.

საბედნიეროდ, საქართველოს ყველა კუთხე გამოირჩევა მისთვის დამახა სიათე ბელი

თვისებებით. ასეა თუშეთიც, რომელიც ისტორიულად შედ გებოდა ოთხი საზო გადოებისაგან

(წოვათა, გომეწარი, პირიქითი და ჩაღმა). წოვათის მოსახლეობა მის დევდა მომთაბარე

ყოფა-ცხოვრების წესს. ისინი ოდითგანვე მისდევდნენ მეცხ ვარეობას, რაც ზამთარ-ზაფხულ

საცხოვრისის მონაცვლეობას მოით ხოვდა. ვახუშტი ბა ტო ნიშვილი არაერთგზის მიუთითებს

ამაზე: „კახეთის თუშნი ინახავენ ცხოვართა სიმ რავლესა, ვინა ითგან აქუთ ზაფხულს

თვსთა მთათა შინა საძოვარი და ზამთარს ჩა მოვლენ გაღმა-მჴარსა შინა და ამით უმეტეს

მორჩილებენ კახსა“ (8.-554).

ამას მხარს უჭერს საქართველოს ისტორიულ არქივში დაცული სიგელ-გუჯრები,

გეოგრაფიული რუკა, სადაც გამოკვეთილად ფიქსირდება წოვა-თუშების ბარში საცხოვრებელი

ადგილები სოფლების სახელების მითითებით: ბახტრიონი, წიწალყურე, ფხაკალყურე,

მუხროვანი, ბაიჩლაყურე, გურგალჭალა, ოთხთვალა და ალონი (ალვანი – ა.შ.).

აღნიშნულთან ერთად საქართველოს არქივში დაცული სიგელ-გუჯრების ცნობები

გვაძლევს საშუალებას, რომ პანკისის ხეობა ჩავთვალოთ წოვა-თუშების მამაპაპისეულ

საყოფაცხოვრებო და სამეურნეო ადგილად. ამდენად, ჩვენი წინამდებარე გამოკვლევა ეხება

პანკისის, ბახტრიონის, ალვან-ლოპოტისა და ილურთას რადიუსში მდებარე ტოპონიმების

აღწერას.

როგორც ცნობილია, ტოპონიმები ამა თუ იმ რეგიონის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული

წარსულის დადგენის თვალსაზრისით მნიშვნელოვანი ინფორმაციის მატარებელია.

11

ამდენად, ამ რეგიონში მასალების მოძიება დავიწყეთ მდ. ლოპოტიდან – დასავლეთის

მიმართულებით.

ტოპონიმი იულთა გეოგრაფიული სახელია, რომელიც მდ. ლოპოტისა და მდ.

ალაზნის შესართავის ქვაბნარიდან გადაჭიმულია დასავლეთით „ტახტის გორის“ გადა-

სასვლელამდე. თვით იულთა ლექსიკურ-სემანტიკურ ახსნას უკვე არ ექვემდებარება, მაგრამ

ამ ტერიტორიაზე სხვა ლექსიკურად გამჭირვალე სახელწოდებები გვხვდება: „თუშეთის

სახნავი“, „საძოვარი“, „ბოსლები“. არქივში მოძიებული მასალებისა და ზეპირი გადმოცემების

თანახმად, ეს ტერიტორიები საბჭოთა ხელისუფლებამდე მიქე ლაძეების გვარს ეკუთვნოდა.

ეს გვარი წარომავლობით წოვათიდანაა და ბარში უფრო მსხვილფეხა საქონლის მოშენებას

მისდევდა, ვიდრე მეცხვარეობას. მათ დიდი რაო დენობით ჰყოლიათ კამეჩი, ღორი,

რომლებსაც ხორცის სახით თელავის ბაზარში ასაღებდნენ. ამ ცნობას ადასტურებენ სოფ.

ლეჩურისა და ლალისყურის მოხუცებიც (9.-საველე ჩანაწერები).

ყურადღებას იპყრობს ტოპონიმი ლალისყური, რომელიც ფხაკალყურისა და ბაიჩ-

ლაყურის ანალოგიითაა შედგენილი. წყაროების თანახმად, უწინ ლალისყურეში თუშების

მსხვილფეხა საქონელი იდგა. იმ ხანებში ეს ადგილები დაუსახლებელი ყოფილა და

მიიჩნეოდა თუშების საძოვრებად. რამდენადაც წოვა-თუშები თანაბრად ფლობენ თავის

კერიის სასაუბრო ენასა და ქართულს, ჩვენი რესპონდენტების მეხ სიერებას ტოპონიმების

შესაბამისი ახსნაც შემორჩა – აი ეს ახსნაც: ლალისყურის პირ ველი ნაწილი წ.-თ. ლალლ-ს

უნდა უკავშირდებოდეს, რაც „გადარეკვას“ ნიშნავს, თუმცა ძვ. ქართულსა და დიალექტებშიც

იმავე მნიშვნელობით გვხვდება წალალვა, წავლალეთ. როგორც ჩანს, ამ ადგილიდან საქო-

ნელს საძოვრებზე სხვადასხვა მიმართულებებით მიერეკებოდნენ ხოლმე.

ლალისყურის ტყიან მასივს „სათუშო ტყეს“ უწოდებენ, ხოლო ტახტისგორასა და

ლალიყურის შუა გორას ცხვირწამწვეტებულს ეძახიან.

სამეცნიერო წყაროებში (ვახუშტი, გიულდენშტედტი, სპენსერი და სხვ.) ლალისყური

არ დასტურდება, თუმცა, ამ ადგილიდან აღმოსავლეთით ნახსენებია ციხე-სიმაგრე თავისი

საცხოვრებელ-ნაგებობებითა და სალოცავებით, რომლებიც დღეს ნანგრევების სახითღაა

შემორჩენილი. მათივე ცნობების თანახმად, აღნიშნული საცხოვრებელი კომპლექსი

წყაროსთავიდან ორიოდე კილომეტრითაა დაშორებული და კახეთის მეფე-მთავრების

ადგილსამყოფელი ყოფილა. კერძოდ, აღწერილია XVIII ს-ის ქართველ მეფეთა ცნობილი

შეხვედრები რუსეთის ელჩებთან, რომლებიც საქართველოში ჩამოდიოდნენ ასტრახანიდან

ჩეჩნეთის მთიანეთით თუშეთის გავლით. ამ შეხვედრების შედეგი გახლდათ რუსეთ-

საქართველოს შორის 1801 წელს ხელმოწერილი „ტრაქ ტატად“ წოდებული საბუთი.

ლალისყურის დასავლეთით გზა ტახტისგორის ჩრდილოეთიდან მომავალ პატარა

ღელეს გადაკვეთს და დასავლეთით – სოფ. ალვანს უკავშირდება. ამ გზაზე არაერთი

ტოპონიმი გვხვდება: რუი, ყორუღი, საჯირითო, საძოვარი.

ამ გზის ჩრდილოეთით, ტყიანი გორის ძირში მდებარეობს სოფ. ბაბანეური, სა დაც

ამჟამად კახელები ცხოვრობენ. გადმოცემით, ისინი აქ მეფე ერეკლე II-მ ჩაასახლა. მანამდე

ეს ადგილები თუშების ცხვრის გასადენი საძოვრები ყოფილა – იქვე მახლობლად, პატარა

წყაროც მოედინება, რომელსაც „თუშების წყაროს“ უწოდებენ.

იულთიდან დღევანდელ ქვემო ალვნის გაყოლებაზე რამდენიმე ტოპონიმი გვხვდება:

იულთას ჯვაბნარი, თუშების სახნავ-საძოვარი, საქონლის საზამთრო სადგომი, ღორის

გასადევარი, ჭალა, ლაფანყურე, ცხვირწამოწვდილი გორა, ტახტის ბოგირი, თუ შების ცხვრის

საზამთრო სადგომი, ყორული, საძოვარი, საჯირითო და სხვ.

ალონი||ალვნის შესახებ სამეცნიერო წყაროებში ვკითხულობთ: „ალვანი არს სოფე-

ლი დასაწყისსა შინა შინაგანისა კახეთის გაღმა-მხარისასა, გაღმით ალაზან მდინარისა

პირის-პირ დიდისა მის დაბისა ახმეტისა და ქვემორე ალვანისა მინდორი დიდის ალვანის

მინდვრად სახელდებული; ერთ კერძო შთაუდის მდინარე ალაზანი და მეორესა კერძოსა

12

აქვს მთანი კავკასიისა კალთათა და მას მთასა ზედა არს სასახლე მეფეთა, სადაცა ლეონ

კახთა მეფე დავითიან ბაგრატოვანი ხშირად იმყოფებოდა, სასახლე იგი არს დარღვეული;

არამედ კარის საყდარი მართლადვე ჰგიეს სახელსა ზედა წმიდისა იოანე ნათლის-

მცემელისასა, წინარე ადგილსა მის მაღალსა გორასა ზედა ნაღარა-ხანისა სახლისა

კედელნი აწცა იხილვებიან და მისგამო ადგილისა უწოდებენ სანაღაროს. მინდორსა ამას

შინა არს ზამთრივ სითბო და ამისთვი თუშნი ზამთრივ მკვიდრობენ მუნ, უძველესთა დროთა

შინა ადგილთა ამათ შინა ალვანისა სოფლისა და მინდვრისათა ქალაქი დიდი ფრიად

ყოფილ-არს და ამის გამო სრულიად კახეთისა სამზღვართა და ვიდრე კასპიისა ზღვადმდე

ალვანიად სახელ-ედვა, ბერძენნიცა უწოდებდეს ეგრეთვე ალვანიად და ისტორიათაცა

შინა მათთა და ევროპიელთასა მოხსენებულ-არს ესრეთ: „რომელნიმე მოაზრეობენ,

ვითარმედ მახლობელ ალვანისა სოფლისა ამის წინა ხსენებულისა, მთასა შინა კავკასიისასა

აღმოდიოდა ცეცხლი ადგილით, ფრიად დიდი რომელიცაო დაშრტა შემდგომად ფრიად

ადრით ჟამითგან ქრისტეს მოსვლისა და მის მიერ ალ-ვანად იწოდაო პირველად ადგილი

იგი შემდგომად მთელი ქვეყანაი“. და რომელნიმე გულის-მსიტყველობენ, ხარაკტირისა

გამო ერისა მის ადგილისა ეწოდა სავანე ცეცხლისა და ადგილნიცა ალვანიისანი არიან

უმეტესნი ცხელნი.“ (თეიმურაზ ბატონიშვილი, „დაწყებითგან ივერიისა, ესე იგი გეორგიისა,

რომელ არს სრულიად საქართველოჲსა“, გვ. 106).

შესაძლოა ძველთაგანვე ალვნის ტერიტორია დაფარული იყო ბუნებრივი გაზის

საბადოებიდან ამონახეთქი ცეცხლის ალით, რომელიც დროთა განმავლობაში

დაილია. თუმცა დარჩა სახელი ალ-ვანი – ანუ ალმოდებული სავანე (ადგილი). თეი-

მურაზ ბატონიშვილიც ამბობს: „რომელნიმე მოაზრეობენ, ვითარმედ მახლობელ ალ-

ვანისა სოფლისა ამის წინა ხსენებულისა, მთასა შინა კავკასიისასა აღმოდიოდა ცე ცხლი

ადგილით, ფრიად დიდი რომელიცაო დაშრტა შემდგომად ფრიად ადრით ჟამითგან

ქრისტეს მოსვლისა და მის მიერ ალ-ვანად იწოდაო პირველად ადგილი იგი შემდგომად

მთელი ქვეყანაი“. ეს ალბათ ხდებოდა ჩვენ წელთაღრიცხვამდე მრავალი საუკუნით ადრე.

ამ სოფლის პირველი სახელწოდებაც ალონი, ვფიქრობთ, *ალ-ს უნდა უკავშირდებოდეს.

წოვა-თუშურში ალ-თან დაკავშირებული არა ერთი გამოთქმაა: წ.-თ. ალ ვ-აცის! „რა

ბედნიერი ვარ!“, კოჭ ლექბოშ , ალ’ანათ – ალ-ჩუ!. „კოჭის თამაშისას იტყვიან – ალ-

ჩუ !“ (ძველად კოჭობანას თამაშისას, კოჭის აგდების დროს ალ-ჩუ-ს მიყოლება ნიშნავდა

„ბედნიერებაში! (მომახვედრე)“ (სადაც -ჩუ – თანდებულია, რო მელიც ქართ. ში -ს

ექვივალენტია)); ასეთი ბევრია. ქართულში სულხან-საბას ლექ სიკონში ალი ითარგმნება

როგორც „ცეცხლი ანადენი“ (ს-ს.-1, 46), ანუ, ცეცხლი, რო მე ლიც სადღაციდან გადმოდის

– და არაა წაკიდებული.

ალონი იმ სოფელთაგანია, სადაც წოვათისა და ნაწილობრივ პირიქითის მოსახლეობა

პირველად დაბანაკდა, რადგან მათი ცხვრის გამოსაზამთრებელი ერთ-ერთი ადგილთაგანი

იყო ბარში. ისტორიულად ახმეტასაც სხვა სახელი ერქვა – ჟალეთი, რომელიც წ.-თ. ნიშნავს

„ცხვრის სადგომი“, შდრ.: ჟე „ცხვარი“ ლათთინ „სადგომი“ > *ჟე-ლათთინ >*ჟა-ლათთი

– ჟალეთი. შემდგომში ალონს ალვანი დაერქვა და როდესაც ამ სოფლის გაყოლებაზე

დაიწყო დასახლება თუშეთის სხვა საზოგადოებების მოსახლეობამ, დაერქვა სახელი ზემო

ალვანი. 1920 წლამდე მთელი ტერიტორია დღე ვანდელი ზემო ალვნის გაყოლებიდან,

ვიდრე ტახტის ბოგირამდე დასახლდა პირიქითის, გომეწრისა და ნაწილობრივ ჩაღმის

მოსახლეობა, საიდანაც მოგვიანებით შეიქმნა ახალი დასახლება, რომელსაც უწოდეს ქვემო

ალვანი. ეს სოფელი ისეთივე გეგმით გაშენდა, როგორც ზემო ალვანი.

მე-20 ს-ის დასაწყისში ამ ტერიტორიაზე ახალი ტოპონიმი აღარ დაფიქსირებულა,

თუმცა იქვე მახლობლად მრავალი ძველი ტოპონიმია შემორჩენილი: თამარ მეფის კოშკი,

თამარ მეფის სალოცავი, თამარ მეფის საქანელა, ნაქალაქარი, რომელთა არსებობაზე

მიუთითებდა რაფიელ ერისთავი გაზ. „კავკაზის“ ფურცლებზე 1851 წელს. იგი დაესწრო

13

თუშების დღეობას, რომელიც ჩატარდა იოანე ნათლისმცემლის სალოცავში და მის მიერ

მოწოდებული მასალა ზუსტად იმ სტუმრობის დროსაა ჩაწერილი.

ყველა ზემოთ დასახელებულ ტოპონიმთა შესაბამისი ადგილები დღეს ნანგრე ვებადაა

ქცეული, თუმცა იოანე ნათლისმცემლის სალოცავს დღესაც ჰყავს თავისი მომლოცველი,

მიუხედავად იმისა, რომ იგი შუა ტყეში მდებარეობს და სავალი გზაც არც თუ ისე კარგია

(ბახტრიონიდან – სამხრეთ-აღმოსავლეთით).

ტოპონიმი ოთხთვალა (წ.-თ. ოთხთოლ) მდებარეობს ალვნის გზაჯვარედინზე. მე-19

საუკუნის შუა წლებში იგი ჯერ კიდევ დასახლებული ყოფილა წოვა-თუშების გვართა შემდეგი

წარმომადგენლებით: ეფიშვილები, თურქოშვილები, ბურკიშვილები, რომ ლებიც საკუთარი

დუქნების მფლობელნი ყოფილან, ამავდროულად ჰქონიათ საკუთარი სამჭედ ლოები, სადაც

მზადდებოდა საბრძოლო, სოფლის მეურნეობისა და მეცხო ველე ობისთვის საჭირო იარაღი.

ას (100) წელს მიტანებული იობ ლაგაზიძე (მასალა ჩაწერილია 1975 წ.) აღნიშნავს: „სანამ

ზემო ალვანი გაშენდებოდა, ოთხთვალა დიდი სავაჭრო ცენტრი იყო, სადაც იყიდებოდა

ფართლეული, ტანსაცმელი, ფეხსაცმელი, საო ჯახო ნივთები და სხვ. აქ სავაჭროდ

მოდიოდნენ კახელები, ფშავლები, ოსები და სხვ. იქვე მახლობლად გადიოდა ალავერდში

გამავალი გზა, სადაც დღეობებში დიდი ვაჭ რობა და სანახაობები იმართებოდა. აქ თავს

იყრიდა კახეთისა და აღმოსავლეთ საქარ თველოს მთიელების ძირითადი მოსახლეობა.

უხუცესების გადმოცემით, ეფიშ ვილები წელიწადში 200-ზე მეტს მარტო მოზვერს ასუქებდნენ

გასაყიდად ალავერდობისთვის და დიდ მოგებას ნახულობდნენ“.

ოთხთვალას დასავლეთით მდებარეობდა თუშების ძირძველი სოფელი გურ გალჭალა.

ტოპონიმის შემადგენელი ნაწილი გურგალ ნიშნავს „მრგვალს“, ე.ი. „მრგვალი ჭალა“.

მის გაყოლებაზე იყო სოფელი მუხროვანი, რომლის სახელი ზუსტად ასახავს გარემოს,

რამდენადაც იგი მუხიანი ტყის პირას იყო გაშენებული. აქვე, ამ სოფლის გვერდით,

მდებარეობდა სოფელი ღელე. აქვე აღინიშნება ტოპონიმები ყურე, ფერდობი, გორნაკი.

მუხროვანისა და გურგალჭალის ქვაბნარში ცხოვრობდნენ შემდეგი გვარები:

ედიშერიძეები, ციხელიშვილები, შანქიშვილები, იმედიძეები, ქადაგიძეები, ბასილი შვი-

ლები, ბაკალიშვილები, თურქოშვილები, მუშტარაულები და სხვ., რომლებიც ალვნის

და გეგმარების შემდეგ – 1925 წლიდან, დასახლდნენ დღევანდელ ზემო ალვანში. აქვე

შეხვდებით შემდეგ საკუთარ სახელებს: ჯაგიანი, რცხილიანი, მუხიანი, ვალო, საჯირითე,

საანჯმო, ნატბაური, სახტომი, ჩერქეზყურე და სხვ. ჩანაწერების თანახმად, 1900 წელს აქ

ცხოვრობდნენ შანშაშვილები.

სოფელ მუხროვანსა და გურგალჭალასთან ტყე ახლოს იყო, სადაც მრავალი ჯიშის ხე

ხარობდა: მუხა, წიფელი, ცაცხვი, კაკალი, შინდი, პანტა, ზღმარტლი, ტყემალი, მაჟალო

ვაშლის ხე, თხილი და სხვ. სოფლებს გააჩნდათ თავიანთი საძოვრები და გასადევრებიც,

რომლებსაც შერჩათ სახელები და ყოველ მათგანს მიჰყვება ქართული სემანტიკა:

საძოვარი, ტყიანი მასივი, ველი, ფერდობი, აღმართი, დაღმართი, წყარო, სასაფლაო.

ჩერქეზყურისა და მუხროვანის გადამკვეთ ზოლში (გორის ძირში) მდებარეობს „წმინდა

გიორგის“ ეკლესია, რომელიც აშენებულია რუსეთთან „ტრაქტატის“ დადების შემდეგ.

ამ ეკლესიას უკავშირდებიან შემდეგი გვარების წარმომადგენლები: ცისკა რიშვილები,

დინგაშვილები, წოტოიძეები, ედიშერიძეები, თურქოშვილები და სხვ. მათი სასაფლაოც აქაა

– აქვეა დაკრძალული ცნობილი ეთნოგრაფი და საზოგადო მოღვაწე ივანე ცისკარიშვილი.

„წმინდა გიორგის“ ეკლესიის დასავლეთით მდებარეობდა სოფელი ბაიჩლაყურე.

სამხრეთ-დასავლეთით იგი ტყიანი მაღლობითაა შემორკალული. აქ ერთ დროს ცხოვ-

რობდა ცნობილი საზოგადო მოღვაწე, მღვდელი იობ ცისკარიშვილი (ბაჩულა შვილი). ივანე

და იობ ცისკარიშვილები ერთმანეთს ბიძაშვილებად ერგებოდნენ, და მეფის რუსეთის მიერ

შემოღებული იმდროინდელი ტრადიციის თანახმად, ორივე ცისკაროვებად იწერებოდა.

თუშეთში მათი საცხოვრისი წოვათის სოფ. საგირთა ყოფილა, ბარში კი – სოფ. მუხროვანი.

14

„წმინდა გიორგის“ ეკლესიის აშენებისთანავე იობის პაპა ამ ეკლესიის აღმოსავლეთით

დასახლებულა და ადგილს მის სახელიდან – ბაჩულადან გამომდინარე – ბაიჩლაღარ

(ბაჩულაანები) უწოდეს და სოფლისთვისაც ბაიჩლაყურე შეურქმევიათ. მას უერთდება

სამხრეთით მდებარე სოფ. ფხაკალყურედან გამომდინარე გზა. ამ სოფლის მობინადრეები

ყოფილან: ჭიჭოშვილები-ცისკარიშვილები, ტურაშვილები (წ.-თ. ტურა’ღარ), რომლებმაც

შემ დგომში გვარი ყიზილაშვილებად გადაიკეთეს.

ტოპონიმი რუ წარმოიშვა რუის წყალზე გაშენებულ წისქვილის სახელიდან. ეს წისქვილი

კაიშვილების გვარს ეკუთვნოდა – წოურად მას კეირა-ჰ’ეირ-ს (ჰ’ეირ „წის ქვილი“) უწოდებდნენ.

ზემო ალვნის სამხრეთით მდებარეობს „წმინდა სამების“ ეკლესია, რომელიც აშენე-

ბულია მე-12 ს. ამ ეკლესიის დათარიღებაში ეჭვი არ შეგვაქვს, რამდენადაც 1910 წელს

დავით ქადაგიძემ საგანგებოდ შეისწავლა ქართლ-კახეთის ანალოგიური ძეგლები (მათ

შორის სოფ. ხირსის ეკლესია) და დაასკვნა, რომ მათი აშენების თარიღი მე-12 საუკუნეს

უნდა უკავშირდებოდეს – რასაც მათ კედლებზე გამოსახული წარწერებიც ცხადყოფენ, თუმცა

„სამების ეკლესია“ იმავე არქიტექტურული ნიმუშის გამოყენებითაა აშენებული თუშების მიერ

1840-1845 წწ. წოვათის სოფელ ინდურთიდან ჩამოტანილი „ბერი-სამების“ ქვით ძველი

ეკლესიის ადგილზე.

სოფ. ფხაკალყურე – სოფ. ბაიჩლაყურის დასავლეთით მდებარეობდა. ზუსტად ამ ორ

სოფელ შორისაა კრიხელის გორა – მის დასავლეთით კი მდ. ალაზნის გასწვრივ გაშენებული

იყო ვენახები და ხეხილის ბაღები. მე-19 ს. ბოლოსა და მე-20 ს-ის დასაწყისში ეს რეგიონი

თავისი ბაღ-ვენახით კახეთში განთქმული ყოფილა. თავად ტოპონიმი ფხაკალყურე (წ.-თ.

ფხაკალ – „კურდღელი“) და გვარი ფხაკალაშვილი ერთმანეთს უნდა უკავშირდებოდეს. ამ

გვარის წარმომადგენლებს ჯერ პანკისის სოფ. ომალოში უცხოვრიათ და შემდგომ აქ დაუდიათ

ბინა. ამ მიდამოებში გვხვდება შემდეგი საკუთარი სახელები: სანადირო, ტყის თავი, გორნაკი,

არხი, ბილიკი, ორმო, საყდარი, სალოცავი, შარა და სხვ. – ყველა ეს სახელი გამჭირვალეა

და ქართული ტერმინოლოგიის მოდე ლითაა შექმნილი.

საყურადღებოა ნასოფლარი წიწალყურის შემოგარენის სახელები: დახრამული, კვალი,

უბანი, საცხვარე, საბატკნე და სხვ. ამ სახელთა სემანტიკა თავად გვიყვება იმ ისტორიას, რაც

თავის დროზე ამ ადგილებთან იყო დაკავშირებული.

სოფელი წიწალყურის ჩრდილო დასავლეთით, ბახტრიონიდან გამოსული ბილიკი

ტყიან გორაზე გადადის და უერთდება საბორბლე (სატრანსპორტო) გზას, რომელსაც

ჩიხოჯვრის გადასასვლელს უწოდებდნენ.

ძალზე საინტერესოა ისტორიული ბახტრიონის ტოპონიმი. ივანე ცისკარიშვილის მიერ

არაერთი ისტორიულ-ეთნოგრაფიული ხასიათის წერილი დაიბეჭდა გაზ. „კავკაზში“ (1848

წ. – #12, #13), სადაც აღწერილია თუშ-ფშავ-ხევსურების ბრძოლა თათრების წინააღმდეგ.

„ბახტრიონის ბრძოლაში“ დიდი გმირობა გამოუჩენია თუშთა ლაშქარს და მათ შორის მეტი

საღირიშვილს (მისი შთამომავალნი დღევანდელი აბაშოშვილები და აბაშიძეები არიან).

მთხრობლის გადმოცემით, ტოპონიმი ბახტრიონი ვინმე პიროვნება ბახტარას

უკავშირდება, საიდანაც ბახტარიშვილების გვარი წამოსულა. ეს გვარი წარმომავლობით

წოვას თემიდან ყოფილა და მათი შთამომავალნი ამჟამად ზემო ალვნის მკვიდრნი არიან.

ამ გვარის შესახებ თქმულებაც არსებობს: ბახტარი სოფ. ბახტრიონის ერთ-ერთი მოწინავე

თავკაცი ყოფილა, რომელსაც თავადებიც დიდ პატივს სცემდნენ. იგი სახალხო სამართ-

ლის გარჩევებსაც განაგებდა და ყველა საჭირბოროტო საქმესაც აგვარებდა. ბახტრიო-

ნის მახლობლად შემონახულია სასაფლაო, რომელიც ორ წყებადაა განლაგებული –

ერთი შედარებით ძველია, ხოლო მეორე – უფრო ახალი, იმდროინდელი, როდესაც

მოსახ ლეობისგან სოფელი ჯერ არ იყო დაცლილი. აქვე შორიახლოს შემორჩენილია

„მუნის ეკლესია“, სადაც განსაკურნებლად მუნით დაავადებული ადამიანები მოჰყავდათ.

ეკ ლესიის შენობა ანალოგია „წმინდა გიორგისა “ და „ღვთისმშობლის “ ეკლესიებისა, ამ -

15

დენად, სავარაუდოდ, იმავე დროსაა აგებული. თქმულებების თანახმად, ამ „მუნის საყ-

დარს“ სწირავდნენ მამალს და გამოჯანმრთელებას სთხოვდნენ. საყდარი აშენებულია

მდ. ალაზნის ქვითა და ლამით, რასაც უფრო მეტი სიმაგრისთვის თეთრ თიხა-მიწას

ურევდნენ. ეკლესიის შესასვლელი კარი – დასავლეთიდანაა და სასინათლო ფანჯარა

მხოლოდ ერთი აქვს, ზემოთ აღნიშნული იმდროინდელი სხვა ეკლესიებისაგან

განსხვავებით. ბახტრიონის ახლოს მდებარე სოფ. ხორბალოს მკვიდრთა გადმოცემით,

„მუნის საყდარი “ ჯერ კიდევ მათ მეხსიერებაში მოქმედი ეკლესია ყოფილა, სადაც

ტარდებოდა წირვა-ლოცვები ძირითადად იმათთვის, ვინც დასნეულებული მოჰყავდათ.

მე-19 ს-ის პირველი ნახევრის კამერალური აღწერის მონაცემებით, სოფ. ბახტრიონი

ჯერ კიდევ დასახლებულია და მისი მკვიდრნი არიან ბახტარიშვილები, ნაკვეთაურები,

ჭრელაშვილები და სხვ. რევოლუციის შემდგომ პერიოდში სოფელი შევსებულა შემდეგი

გვარებით: კალატოზიშვილები, ფშავლიშვილები, ჭოტორიშვილები, ყანდიაშვილები და

სხვ., თუმცა გარკვეული დროის შემდეგ, როცა დაარსდა სოფელი ალვანი, მათი ნაწილი

სხვა თუშებთან ერთად ალვანში გადასახლებულა, ნაწილმა კი დაბა ახმეტასა და სოფ.

ხორბალოში გადაინაცვლა. მოსახლეობის აყრის ძირითადი მიზეზი სასმელი წყლის

ნაკლებობა იყო, თუმცა სარწყავ წყალს რომ არ უჩიოდნენ – ეს ჩანს იმ გაველურებული

ხილის ხეების სიმრავლიდან, რაც შემორჩა ბახტრიონის მიდამოს. რამდენადაც გასაკ ვირი

არ უნდა იყოს, ამჟამად აქ ერთი საცხოვრებელი სახლის კვალიც კი არ ჩანს.

ბახტრიონის მახლობლად მდებარეობს კიდევ ერთი ეკლესიის ნანგრევები, მაგრამ

მისი სახელწოდება ირგვლივ დასახლებულთა მეხსიერებას არ შემორჩა. აღსანიშნავია

ისიც, რომ ისტორიულად ბახტრიონი იყო ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მატერიალური და

კულტურული ძეგლთაგანი, მიუხედავად ამისა, იგი დღემდე შეუსწავლელია სპეციალისტების

მიერ და მასთან დაკავშირებული ბევრი ისტორიული მოვლენა ბუნდოვანია მომავალი

თაობებისათვის.

ბახტრიონის ირგვლივ მრავალი საკუთარი სახელია დადასტურებული: ცერი, ფერდობი,

ნაფხვრევი, გორიანი, ალაზნისპირა, დაღმართი, კუთხა, ტაფობი, გომურები, ბაშტე, ციხე,

საყდარი, ფშა, ჭყანტი, საჯირითო და სხვ. ყველა ეს სახელი სემანტიკურად ქართულად

ახსნას ექვემდებარება.

როგორც არაერთხელ აღინიშნა (ამას საარქივო წყაროები და სპეციალური ლიტე-

რატურის მასალებიც მოწმობს), პანკისის ხეობა წოვა-თუშების ოდინდელი ადგილ-მამულია.

ამის უტყუარი დასტურია თავად ჯამბაკურ ორბელიანის თხოვნა, რომლითაც მან მიმართა

რუსეთის იმპერიის მეფისნაცვალს კავკასიაში გრაფ. ვორონცოვს, სადაც წერია: „ჩვენს მიმართ

მტრულად განწყობილ მთიელებისგან მშვიდობიანობის უზრუნველსაყოფლად, პანკისის

ხეობაში მდებარე მიწა ბრძანებით გთხოვთ გადმომცეთ მე სამუდამო მფლობელობაში.

ხეობაში ჩემი 100 კომლი გლეხის ჩასახლებით მახლობელი კახეთის სოფლებს შეექმნებათ

სიმშვიდე. სახაზინო მიწები დაუსახლებელია და არავითარი სარგებლობა არ მოაქვს“ (საქ.

ცის, ფ4, ან. 2, საქ. 274, ფ. 5-30). ჯამბაკურ ორბელიანის ამ თხოვნას მხარს უჭერს თიანეთის

მაზრის უფროსი თავადი ჩოლოყაშვილიც, რადგან ისიც თვლის, რომ ორბელიანის

თაოსნობით ჩასახლებული 100 კომლით ნამდვილად გადაეკეტებათ გზა მძარცველებსა

და ყაჩაღებს. თუმცა, ვორონცოვი შემდეგ პასუხს სცემს: „თქვენი თხოვნის დაკმაყოფილება

ჩემს მხრიდან შეუძლებელია, რადგან აღნიშნული ხეობა თუშების სარგებლობაშია...“ (იქვე).

ამის შესახებ არსებობს მრავალი სხვა საბუთი, ამდენად მკითხველის ყურადღებას მეტად

აღარ შევაჩერებთ და პანკისის ხეობაში ჩვენ მიერ ჩაწერილ ტოპონიმებს ჩამოვთვლით:

წ.-თ. ძაძე(ნ) გომურ „ძაძას გომური“, პილპე(ნ) მამულ „ფილიპეს მამული“, ჭოუბე(ნ) წყარ

„ჭობიოს წყარო“, ბაწრე(ნ) აღმართ -„ბაწარას აღმართი“, ბალთიგორ „ბალთა-გორა“,

წინგორ „წინაგორა“, ნასახლარ „ნასახლარი“, ყანობი „ყანები“, დეკია(ნ) „დეკიანი“, გზისძირ

„გზისძირა“, ზეგა(ნ) „ზეგანი“ და სხვ.

16

ზოგადად ამ რეგიონის ტოპონიმიკა შეიძლება დაიყოს ორ ნაწილად: ადრეული და

გვიან შექმნილი ტოპონიმები, რომლების ჩამოყალიბებაც სხვადასხვა დროს მოხ და: წ.-თ.

ცქვიტაძე(ნ) საყდარ „ცქვიტაძის საყდარი“, ბაწრე(ნ) წაბლარე(ნ) ადგილ „ბაწ რის წაბლიანი

ადგილი“, ბირკინლო „ბირკიანი“, კალ(ო) „კალო“, სახემწიფ ნიყ „სახელ მწიფო გზა“, ყორე(ნ)

წმინდგივირგე(ე) სალოცავ „ყორის წმინდა გიორგის ეკლესია“, ჭუიბე(ნ) კოშკ „ჭობიოს

კოშკი“, ჭობიოს წისქვილი, ძიბახევის ხევი, ძიბახევის თამარ მეფის სალოცავი, წისქვილის

წყალი, წაბლიანი გორა, ჯონჯოლიანი გორა, მუხის გორა, სათვალთვალო კოშკი და სხვ.

საინტერესოა ისიც, რომ პანკისში ქისტების დასახლების შემდეგ გაჩნდა მრავალი

ახალი ტოპონიმი, რომელთა ნაწილი ან თან მოიტანეს, ან საკუთარი ვარიანტები შექმნეს

ქართული ლექსიკის გამოყენებით: ქისტ. ბონაშქ – სოფ. დუისის დასავლეთით მდებარე

ტყიანი გორაკი, სეიფაანდიი წყოორ „სეიფანდის წყარო“ (იმ პირის სახელობისაა, რომელმაც

წყარო გამოიყვანა), წვეი ჴაა „წოის სახნავი“ (წოი – მამაკაცის სახელი), ჴოოდურ „ხადორი“,

იდეი(ნ) დააყ „იდას სათიბი“, ქეშნიშ ქართ „სასაფლაოს შემოგარენი“, მაისთალა (დუისში)“,

ჰ’უ(ნ) ქოოჩ „ტყის თავი“, ლოხ დუყ „დაბალი გორა“ (მას დაბალგორასაც უწოდებენ), უეზიე

„ეზოები“, ბულაყ „ჭა“, ჰ’უ(ნ) ჲისთიე „ტყის პირი“ და სხვ.

უნდა აღინიშნოს, რომ ქართული მატერიალური კულტურის ნიმუშები, რომლებიც

მრავლადაა შემონახული პანკისიდან დაწყებული – ბახტრიონ-ალავერდის გავლით –

იულთამდე სხვადასხვა სახის ნაგებობა-კომპლექსების სიჭარბით ხასიათდება. მათ შორის

ძალზე საინტერესოა ქრისტიანობამდელი ხატ-სალოცავები (მათ ნიშებს ეძახიან). ადა-

მიანი სადაც ბინავდებოდა, იქ თავისი სალოცავი ნიშიც მიჰქონდა. ასეთი ნიშები მრავ-

ლადაა შემონახული პანკისის ხეობაშიც, მაგალითად, ნიშის სახით შემორჩენილია

ტოპონიმები, რომლებიც აღინიშნება სოფ. ბირკიანის ტყიანი მაღლობის შუაგულში და სოფ.

ომალოში „იახსარისა“ და „კოპალას“ სახელებით, ძიბახევის გორაზე – „ელიას“ სახელით,

დედისფერულის თავში – „წმინდა გიორგის“ სახელით და სხვ. აღნიშნული სალოცავები

ერთმანეთზე დალაგებული დიდი ქვებითაა აგებული, რომელთა სიმაღლეც 1 მ. ან 50

სმ., შიგნით სანთლის დასანთები ადგილი ქვა-ლამითაა მოპირკეთებული. აქ მისული

მომლოცველი ანთებდა სანთლებს და დათქვამდა წლოვანი მუხის შეწირვას ან ათენგენობას

სხვა ეკლესიებისა და საყდრების მოლოცვასა და მსხვერპლის შეწირვას.

როგორც ვხედავთ, ყოველ რეგიონში სხვადასხვა წმინდანის სახელობის ეკლე სიებისა

და საკულტო ნაგებობების კომპლექსები შენდებოდა. ასე მაგ. „იახსარის“ ნიში დღევანდელი

ზემო ალვნის „წმინდა გიორგის“ ეკლესიის ჩრდილოეთით მდებარეობს, რომელიც დღეს

ნანგრევებადაა ქცეული, მიუხედავად ამისა, ახლად შექმნილი ოჯახები მაინც მიდიან

მოსალოცად, რამდენადაც იგი ითვლება ოჯახის სიმტკიცის მომტანად. ხალხის მიერ

დათქმულ წმინდა ადგილებსა და სალოცავებთან ხშირად ფერადი ნაჭრებით მორთული

ხეები შეინიშნება – ესეც კერპთაყვანმცემლობის დროიდან შემორ ჩენილი ტრადიციაა.

ზემოთ აღწერილი სახელწოდებებისა და ტოპონიმების პარალელურად, ძალიან

საინტერესოა საცხოვრებელთა სახელები და სამეურნეო ნაგებობები, რომლებიც დღემ-

დეა შემონახული, მაგ.: საბძელი, საძროხე, ნაგომურალი, ნასახლარი, ბექი, ბექობი, ახო,

ნაკრძალი, საძროხე, სახარე, ჭყანტობი, სახნავი, საბოჩოლე, ბაკი, ღელე, სათიბი, საცეც-

ხლური, სადგომი, არხი და სხვ.

უნდა აღინიშნოს, რომ წოვა-თუშების ალვნის ველზე გადასახლების შემდეგ პანკისის

ხეობაში ქისტები, ფშავლები და, მოგვიანებით, ოსები დასახლდნენ. ამ ხეობის მიწების ნაწილი

სა ხელმწიფოს კუთვნილებად იქცა, ნაწილი კი – კერძო პირებისა. ქის ტების ჩასახლება

და იწყო 1845 წლიდან, მანამდე (ჯერ კიდევ თუშების დროს) – შიგა დაშიგ ფშავლები სახ-

ლდებოდნენ ხოლმე, მოგვიანებით (1905 წლიდან) – ოსები. ქისტები დაასახლეს ძირითადად

სახელმწიფოს კუთვნილ მიწებზე, ხოლო ოსები ზოგი იჯარით აღებულ, ზოგიც – შესყიდულ

მამულებს იკავებდნენ, რამდენადაც სახელმწიფო მიწები ყველას არ წვდებოდა. მაგალითად,

17

დუმასტურის სახნავ-სათესი მიწები, ტყე და საძოვრები ცისკარიშვილების კერძო კუთვნილება

იყო, რომლებიც შეიძინეს ოსებმა. დღეს ამ ხეობიდან ოსები უკვე აიყარნენ და ძირითადი

მოსახლეობა ქისტები და ძალიან მცირე ნაწილი – ფშავლები არიან.

პანკისის ხეობის ტოპონიმებია: ბირკიანი, ჯოყოლო, დუისი, ქვემო ხალაწანი, შუა

ხალაწანი, ზემო ხალაწანი, დუმასტური, ძიბახევი, ქორეთი და წინუბანი.

ტოპონიმები კაკლიანი და დედისფერული მდებარეობს სოფ. დუისის დასავლეთით. ეს

ორი სახელი ერთსა და იმავე სოფელს ხშირი კაკლებისა და ფერდობიანი მდებარეობის

გამო დაერქვა. სოფელი აღმართებსა და დაღმართებზეა განლაგებული და ამის გამო მისი

ფართობი მრავალ მინიშნებას მოიცავს: ფერდობი, დაბალი გორა, წაბლიანი ტყე, მუხიანი

ტყე, ცაცხვიანი ტყე, ანწლიანი გორა, ხევისჭალა, სადგომი, ნაგო მურალი, საძროხე, საღორე,

კაკლიანის წყარო, ტყის თავი, „წმინ და გიორგის სალოცავი“, სახნავი და სხვ. ყოველ მათგანს

ქართული სემანტიკა გასდევს. აქ ცხოვრობენ XVIII-XIX საუკუნეებში გადმოსახლებული

ფშავლები. კაკლიანის მი დამოებში დაფიქსირებულია ტოპონიმი ჭინჭრიანი, სადაც ბევრი

ჭინჭარი მოდის და ამ მიდამოებს საძოვრებად იყენებენ.

კაკლიანის სამხრეთით მდებარეობს სოფელი ყვარელწყალი, რომელიც დააარსეს

ფშავლებმა და დაარქვეს თავიანთი ძველი ნასოფლარის ყვარას სახელი. ამ ადგილს

თავისი სათიბები, საძოვრები, დაბლობები, ტყიანი და წმინდა ადგილებად მიჩნეული

ადიგილებიც ახლავს, ესენია: ჭალა, ჯაგიანი, ალაზნის პირი, გზის პირი, ტყიანი გორა

(ღორის გასადევარი), „კოპალა“, შინდის გორა, ჭყანტობი (ხვნა-თესვისთვის გამოუსადეგარი

ადგილი), „ერელიანთი საყდარი“.

ყვარელწყლიდან 1,5 კმ. მდებარეობს სოფელი კუწახტა. აქაც ფშავლები ცხოვრობენ.

მთხრობლები ამ ტოპონიმს მამაკაცის სახელს კუწას უკავშირებენ. იგი ვახუშტის დროსაც

არსებობდა, როგორც მჭიდროდ დასახლებული სოფელი.

უნდა აღინიშნოს, რომ პანკისის ხეობასთან დაკავშირებით ვახუშტი გვაწვდის სხვა

ინფორმაციასაც, მაგ.: მახვილ-ხორჯ (ნაკრძალი), ხეობის მარცხენა მხარეს აღნიშნულია მდ.

ალაზანი, ხეობის მარჯვენა მხარეს ჩამოთვლილია სოფლები: პანკისი, ომალო, ქისტნელი

(ხალაწნის ხეობაში – ა.შ.), ნაპანკისევი, ხალაწანი, მღვიმე, ალაზნის გაღმა მხარეზეა –

დუმასური, წინუბანი და ქორეთი (ეს სოფლები ბახტრიონამდეა გან ლა გებული); ხეობის

მარჯვენა მხარეს აღინიშნება შემდეგი ტოპონიმები: ცქვიტაძე, დე დისფერული, ბალთაგორა,

ყორწყალი, ხაფარული, კუწახტა, ბაწარა1, ბაწარა2, ყოდალაური, რომე ლიც მდებარეობს

კურტანაძეულამდე (ეს ვახუშტის რუკის მიხედვით).

ამჟამად ვახუშტის მიერ წარმოდგენილი დასახელებებიდან გვხვდება შემდეგი:

ომალო, *დუმასური||დუმასტური, წინუბანი, ქორეთი, *დედიფერული ||დედისფერული,

კაკლიანი და კუწახტა. მივიწყებული ტოპონიმებია: პანკისი (ხეობის სახელად გადაკეთდა),

ცქვიტაძე (საძოვრებია), ქისტნელი, ნაპანკისევი, მღვიმე, ბალთა-გორა, ხაფარული, ბაწარა,

ყოდალაური (საძოვრები და სახნავი ადგილები) (8.-ვახუშტი).

აღსანიშნავია, რომ სოფელ ყვარელწყლიდან ერთი კმ-ის დაშორებით მდებარე სოფ.

საკობიანო ოდესღაც ბუქურაულების გვარს ეკუთვნოდა. შემდგომ იგი თავად კობიაშვილმა

შეისყიდა. რევოლუციის შემდეგ ამ სოფელში ფშავლები დაასახლეს, რომლებიც

პანკისის თავსა და ხადორ-სუბუქში ცხოვრობდნენ. ისინი ბოლო დრომდე არ კარგავდნენ

ურთიერთობას თავიანთ ნასახლარებთან – მათ ზაფხულობით აჰყავდათ თავიანთი საქონელი

ძველად ნაცხოვრებ ადგილებზე გამოსაკვებად და თავადაც ისვენებდნენ, შემოდგომას კი

ისევ უბრუნდებოდნენ სოფელ საკობიანოს.

ხადორი და სუბუქი ძალიან მდიდარი იყო წაბლით, თხილით, ტყემლით, შინდით,

ზღმარტლით და აქვე ხარობდა უნიკალური ხის ჯიშები: მუხა, წიფელი, წითელი ხე, ცაცხვი,

ურთხელი. სუბუქ-ხადორს გააჩნდა საბოსტნე ადგილებიც, სადაც ფშავლებს მოჰყავდათ

კარტოფილი. აქაც აღინიშნება მრავალი სახელი: ნაგომურალი, საძროხე, საბოჩოლე,

18

დაბლობი, გორა, გორის თავი, ტიტველა გორა, სალოცავი ნიში „ელიავა“, ნაბაკარი (სადაც

ცხვარ-ძროხას აყენებდნენ მანამ, სანამ მათ მთაში გადარეკავდნენ), ღორის გასადევარი,

ზღმარტლის აღმართი, წაბლიანი მხარე და სხვ.

სოფ. საკობიანოს ტერიტორიაზე ჩატარებული არქეოლოგიური გათხრების შედე-

გად ნაპოვნია ადრე და გვიან ფეოდალურ ხანაში ნაქონი ჭურჭლის ნატეხები და სხვა

ნივთები (9.-12-13). ამდენად, უნდა ვივარუდოთ, რომ ეს ადგილები ოდითგანვე მჭიდროდ

დასახლებული ყოფილა.

დღევანდელი სოფ. ბაყილოვანის ტერიტორიაზე მდებარეობს წმინდა კვირიას

სახელობის ეკლესია (9.-იქვე) და კიდევ ერთი საყდარი, რომელსაც უბრალოდ საყდარს

უწოდებენ და არავინ იცის, ვისი სახელობისაა იგი ან ვისი აშენებულია, ვერც ის დავადგინეთ,

წმინდა ადგილად აღიარების გარდა, ჰქონდა თუ არა მას სხვა დანიშნულება. ეს სოფელი

თითქმის გადაბმულია საკობიანოზე. თავად სოფელი ბაყილოვანი XX ს-ის 50-იან წლებში

ფშავლებმა დაარსეს. ეს არის ბოლო ტოპონიმი, რომელიც ამ ხეობაში უკანასკნელ

დროს გაჩნდა, რამდენადაც თუ არ მცირდება სოფლების რაოდენობა, სამწუხაროდ, არც

მატულობს. თავად ტოპონიმის წარმომავლობა უკავშირდება ხის სახეობას, სულხან-საბას

ლექსიკონში ბაყილა „ახალნორჩი ხილის ხეა“ (ს-ს.-1,98).

საინტერესოა პანკისის ხეობის ალაზნის მარცხენა სანაპირზე მდებარე სოფ. ომალო,

რომელიც ამჟამად დასახლებულია ქისტებით. ეს სოფელი ამ ხეობაში ქისტების დამკვიდ-

რებისას ჯერ კიდევ თუშებით იყო დასახლებული. ამ პერიოდში ახლად გად მო სახლებული

ჩეჩნები სოფლის მკვიდრი მოსახლეობის ანალოგიურად მარ თლმადიდებლები იყვნენ,

ან გადმოსვლისას ინათლებოდნენ და XX ს-ის დასაწყისამდე ჯერ კიდევ ქრისტიანებად

რჩებოდნენ. ამჟამად ისინი ისლამის მიმდევრები არიან და ამ ბოლო წლებში მეჩეთიც ააგეს.

იმ ადგილს, სადაც მეჩეთი აშენდა, მეეჟდიქ-ს (ქისტ. მეჩეთი) უწოდებენ. თავად სოფლის

მიდამოებში დღემდე მეხსიერებას შემორჩა ისტო რიული სალოცავ-ნიშების სახელები:

„კოპალა“, „დიდბატონი“, „კვირაცხოველი“, „ჰ’ეღო“, „წმინდა გიორგი“ და სხვ. უნდა აღი-

ნიშნოს, რომ თუშების პანკისის ომალოდან სოფ. ალვანში გადასახლების შემდეგ, ეს სახე-

ლები დავიწყებას მიეცა. აქვე დავამატებთ, რომ ომალოში რამდენიმე თუშური და ფშავური

წარმომალობის გვარი მაინცაა შე მორ ჩენილი. ეს ძირითადად ქისტ ქალებზე დაოჯახებით

აიხსნება, რასაც დროთა განმავლობაში ისლამის მიღება და მთლიანად გაქისტება მოჰყვა, ეს

გვარებია: სოფ. ბირკიანსა და ომალოში – ნასიპაშვილები, ფარეულიძეები, ცუხურკაიძეები,

ლორ სამი შ ვილები, ბორძიკაშვილები, იქაიძეები, გორნაკაშვილები, ცისკარაშვილები, ღუზუ-

რაუ ლები, თურქოშვილები, ანდალაშვილები, კუშტანაშვილები, ჩოფანაშვილები, წინწა-

ლაშვილები და სხვ.

თავად ტოპონიმი ომალო მთათუშეთში მდებარე სოფ. ომალოს ანალოგია. ორივე

სოფელი თუშების დაარსებულია, მაგრამ რომელი მათგანია უფრო ძველი, დღეს უკვე

ძნელი დასადგენია.

რამდენიმე სიტყვით შევეხებით სოფლებს ქვემო ხალაწანს და ზემო ხალაწანს,

რომლებიც დღეს ფშავლებისა და ოსებისგან უკვე დაიცალა და დასახლებულია ქისტებით.

ცნობილია, რომ ისტორიულად ეს მიდამოები თელავის ერისთავების კუთვნილებაში იყო.

აქ მათ მიერ იყო გაშენებული პანკისის ციხე და სხვა საკულტო ნაგებობები, რომლებიც ან

ნანგრევებადაა ქცეული, ან საერთოდ უკვალოდაა გამქრალი. ქვემო ხალაწნისა და ზემო

ხალაწნის შუაში მდგარა საყარაულო კოშკი, რომელიც თავდაცვით ფუნქციას ასრულებდა

და რომლითაც ხეობასთან კავშირი მყარდებოდა. ამ კოშკის ნანგრევებში ქვემო ხალაწნის

ოსებს ღორების ფერმა ჰქონდათ. ოსები ამ სოფელში დასახლდნენ 1906-1910 წლებში,

ხოლო 1992-2000 წლებში, ორიოდე ოჯახის გარდა, სამუდამოდ დატოვეს ეს სოფლები.

არქეოლოგიური გათხრების მონაცემებიც ცხადყოფს, რომ ოსების დასახლებამდე ეს

ტერიტორია მჭიდროდ ყოფილა დასახლებული ქართველებით. საარქივო მასალების

19

თანახმად, 1860-იანი წლებიდან ზემო ხალაწანი ხელმეორედ აღორძინებულა, როდესაც

მეფის რუსეთის მესვეურებს აქ ფშავლები დაუსახლებიათ. საბჭოთა ხელისუფლების დაშლის

შემდეგ ამ მოსახლეობამ მიჰყიდა თავისი ადგილ-მამულები ქისტებს და თელავსა და ახმეტას

მიაშურა. ამჟამად ამ სოფელში ფშავლების სულ რამდენიმე ოჯახიღაა დარჩენილი, სადაც

მხოლოდ მოხუცები ცხოვრობენ და მათი შვილები კი ოჯახებითურთ ახმეტასა და სოფელ

ფშაველში არიან გადასახლებულნი.

რაც შეეხება შუა ხალაწანს, იგი 1940 წლიდან ხორაჯოდან ჩამოსახლებულმა ქისტებმა

დაიკავეს. მათ ჩასახლებისთანავე ამ სოფელს სახელიც შეუცვალეს და დაარქვეს ბათოს

სოფელი, თუმცა მას ეს სახელი არ შერჩა და დღეს სოფელს შუა ხალაწანს უწოდებენ. ამ

სოფლისა და ზემოთხსენებული ზემო ხალაწნის გარშემო მრავალი ტოპონიმი სახელდება

– აი, რამდენიმე მათგანი: ფატალაანთ ციხე, გვერდმოშლილი ციხე, გორის თავი, „წმინდა

გიორგის“ სალოცავი, გორის ფერდობი და სხვ. ეს სახელები მოსახლეობის მეხსიერებას

დღემდე შემორჩა, მაგრამ ზოგან საკულტო ნაგებობისა მხოლოდ ნანგრევები ჩანს.

კარგი იქნება, რომ აქ არქეოლოგიური გათხრები ჩატარდეს – ბევრი საინტერესო მასალა

მოინახებოდა.

ყურადღებას იპყრობს ტოპონიმების ერთი ჯგუფი, რომელიც პანკისის ადრინდელი

მოსახლეობის შრომა-საქმიანობას ასახავს – ზოგი მათგანი წოვათუშურადაც გამოითქმის,

მაგ.: წ.-თ. ბაცბა(ნ) ნაბინავარ „თუშების ნაბინავარი“, ჟე-ადგილ „ცხვრის სადგომი“ (წ.-თ.

ჟე „ცხვარი“ – მრ.), დახნა ადგილ „საქონლის სადგომი“ (წ.-თ. დახნ „საქონელი“), ჴარში

საყარ „ღორების საყარი“ (წ.-თ. ჴარშ „ღორები“), ფარეხ „ფარეხი“, ჟე ლერკვილა „ცხვრის

საპარსი ადგილი“ (წ.-თ. ლერკა „პარსვა“), სადოლ „სადლე ადგილი“, ბაკ „ბაკი“, გორნაკ

„გორაკი“ და სხვ. როგორც ტოპონიმების ფუძეთა შემადგენლობიდან ირკვევა, ყველა

ეს სახელი ან ქართულ-წოური ფუძეებისგან შედგება, ან ქართული სახელები წოური

არტიკულაციით გამოითქმის, მაგ., მუნის საყდარი „მუნის ეკლესია“ (ეკლესია, სადაც მუნისგან

განიკურნებოდნენ), ციხისგალა < წ.-თ. ციხისგალვა (ციხის გალავანი) და სხვ.

ძალზე საინტერესოა ამავე ხეობაში დადასტურებული ტოპონიმი: საწნახელი (წ.-თ.

საწნახელ), რომელიც აღინიშნება სოფ. ზემო ხალაწანთან – ბალთაგორის ფერდობზე;

მათ მიდამოებში დღესაც ქვევრების ნარჩენები ჩანს, ხოლო ფერდობის ძირში საწნახლის

ნაშთებია შემორჩენილი.

აღსანიშნავია, რომ საწნახლების ნაშთები ზემო ალვნის მაღლობების ძირშიც შეიძ ლება

მოიძებნებოდეს, რამდენადაც, როგორც უკვე ითქვა, იმ გაყოლებაზე ძვე ლად თუშების

სოფლები იყო განლაგებული, ესენია: ფხაკალყურე (წ.-თ. ფხაკალ „კურდღელი“ (შდრ.

– ქართ. (იმერ.) გაფხაკალება „გატოკება, გაფაჩუნება“), ბახტრიონი > ძვ.-ქართ. ბახტი,

მებახტე „უცხოელთ მროქავნი“, (ს-ს,1-98), უცხოზე გამცემი – ანუ, ადამიანი, რომელიც

ვაჭრობს, ოთხთვალა, მუხროვანი, გურგალჭალა (> წ.-თ. გურგალ „მრგვალი“), ბაიჩლაყურე

> ძვ.-ქართ. ბაია „თვალის შავი“ (ს-ს,1-86), ანუ, თვალის გუგა), წიწალყურე (< ძვ.-ქართ.

„წიწილკურა“ – ბალახია, ს-ს, ბალ. 2-381), ალონი (ალვანი).

წარმოდგენილი ტოპონიმები შეიძლება დაიყოს ორ ჯგუფად: 1. გეოგრაფიული

მდებარეობის ცნებებიდან გამომდინარე, 2. სამეურნეო-ეკონომიკურ და კულტურულ

ცნებებთან დაკავშირებული.

ქ. თბილისი, 1984 წ.

20

აბრამ შავხელიშვილი

თუშეთზე გამავალი საქართველო-ჩეჩნეთ-ინგუშეთის დამაკავშირებელი გზა-ბილიკები გზა-ბილიკების ძირითადი სისტემა, რომელიც აკავშირებდა თუშეთის სხვადასხვა კუთხეს

ჩეჩნეთთან, შემდეგნაირად შეიძლება წარმოვადგინოთ: პირველი გზა ბაწარადან გადიოდა

წინაგორის ტყის მასივზე, კვეთდა ტბათანას დაბლობს და ადიოდა „საქისტოს მთის“ ძირამდე.

ეს გზა მარჯვნიდან უვლიდა „საქისტოს წყაროს“ და ჩრდილოეთით, კლდოვანი ფერდობებით

ადიოდა უღელტეხილზე; აქედან კვეთდა „ლეკოვანის“ სათავეს და მიემართებოდა „რკინის

მთისკენ“. ამ ადგილს ეწოდება „პითალოს კლდე“. მოგ ზაურისათვის იგი ძალზე სახიფათოა.

აქედან გზა ჩადის „მასარის ყელში“, საიდანაც ქვიშიანი ფერდობის გავლით ეშვება

„წიფლოვანის“ ხეობაში, კვეთს მდ. ალაზანს და „საყორნის“ ქედის სამხრეთ ფერდობით

ადის „საყორნის“ უღელტეხილზე. ეს უღელ ტეხილი დასავლეთიდან აღმოსავლეთისკენ

კვეთს ბილიკს, რომელიც აკავშირებს ფშავ-ხევსურეთსა და თუშეთს. „საყორნის“ ქედის

ჩრდილოეთით საცხენოსნო ბილიკი ჩადის წოვა-თუშების საზაფხულო სადგომებთან. ამ ღია

ტაფობს ეწოდება „ალაზნისთავი“. წოვა-თუშები კი მას „ამბარჩას“ ეძახიან.

ამ კომუნიკაციურ სისტემაში თუშეთის დასავლეთი ნაწილისათვის ალაზნის სათავე

წარმოადგენს ცენტრალურ რგოლს. აქ იკვეთება უკანა ფშავიდან, ანდაკიდან და მაის-

ტიდან მთიან ჩეჩნეთში მიმავალი გზები, რომლებიც უკავშირებს მათ წოვათას, გომეწარს

და მთლიანად კახეთს. აქედან მანძილი უკანა ფშავსა და ანდაკამდე 5 საათის სავალია

ცხენით. ალაზნის სათავე წარმოადგენს დაბლობის ტიპის აუზს. კომუნიკაციის ეს არ ტერია

მიემართება აღმოსავლეთისაკენ მდ. ალაზნის მარცხენა ნაპირის ტყის მასივის გასწვრივ. ამ

გზის დაახლოებით მესამე კილომეტრზე, მარცხნივ იტოტება ბილიკი და „ქადოვანის“ ციცაბო

კლდის გავლით სოფ. ეთელტასთან ადის უღელტეხილზე.

ალაზნის სათავიდან გზა ჩადის ფარსმამდე. ქადოვანის მთიდან მესამე კილომეტრზე

იგი კვეთს მდ. ალაზანს და 400 მეტრის სიმაღლეზე ადის იმავე ხეობის მარჯვენა ფერდობზე.

აქედან ჩრდილო-აღმოსავლეთით, ჯერ დეკიანის, შემდეგ არყის ტყის მასივების გავლით,

მიემართება „საჯინჭვლესკენ“, საიდანაც იწყება გომეწრის ხეობა.

ალაზნისთავიდან (ამბარჩა) – ჯავახემდე მდინარეზე არ არის გადებული არც ერთი

ხიდი. „კოკლათის“ გავლით გზა სოფ. ჯვარბოსლის ვაკე-ჭალაში გადის.

გომეწრის ხეობის სოფ. ჯვარბოსლის შემოგარენი შეიძლება ჩაითვალოს მარ შრუტის

ცენტრად. აქ იკვეთება საცხენოსნო ბილიკები, რომლებიც მოდის ალაზნის სათავიდან,

წოვათადან, პირიქითის ცენტრალური ნაწილიდან და გომეწრის უღელტეხილიდან.

მოგზაურს შეუძლია სულ რაღაც ორ საათში მოხვდეს წოვათაში, ოთხ საათში – პირიქითა

თუშეთში, ექვს საათში კი – ჩაღმაში.

ჩვენი აზრით, არანაკლებ საინტერესოა გზა, რომლითაც მთიანი ინგუშეთი უკავშირ დებოდა

ხევსურეთსა და თუშეთს. ეს იყო საცხენოსნო ბილიკი, რომელიც იწყებოდა ჯაირახის (ალკუნის)

ხეობაში. ეს გზა გადადის ასას ხეობაში და აქ ორად იყოფა: ერთი მიდის ხევსურეთში, მეორე-

აღმოსავლეთით, გაივლის რა ინგუშურ სოფ. ჭორს, „მითხოს“ უღელტეხილით ეშვება მდ. მეშის

ხეობაში. აქედან ერთი ბილიკი მიემართება აღმოსავლეთით სოფ. ითონხალისკენ, მეორე

„ჯარეგოს“ მასივით მიდის „ანატორის“ ძეგლებამდე, საიდანაც „ანდაქის ხეობით“ გადადის

21

„ბორბალოს“ უღელტეხილზე, ჩადის საყორნის მიმართულებით და ალაზნისთავში უერთდება

საცალფეხო ბილიკს. შემდეგ „წიფლოვანის“ ხეობით იგი ადის „მასარის ხორხამდე“ და „საწოლის

ხორხის“ გავლით მიდის „რკინის მთამდე“. აქ ჩადის „საქისტოს მთის“ ზეგანზე, აღმოსავლეთით

აუვლის გვერდს „საქისტოს ტბას“, გაივლის თუშების საზაფხულო სადგომს სოფ. ტბათანაში,

ეშვება ჯაჯალთაფოსკენ, საიდანაც „წინაგორის“ საკმაოდ ციცაბო და დაბურული ტყის მასივის

გავლით, მიემართება პანკისის ხეობასა და კახეთისაკენ.

გეოგრაფიული მონაცემების მიხედვით, დღეს ამ გზებმა დაკარგა თავისი მნიშ ვნელობა.

მათ იყენებენ ნადირობისას და საქონლის გადასარეკად. უყურადღებოდ მიტოვებულია

ვიწრო ბილიკები, რომლებიც საუკუნეების განმავლობაში ემსახურებოდა მთიელებს და,

ბუნებრივია, დღეს გამოსულია მწყობრიდან. თუმცაღა ისტორიის გარკვეულ მონაკვეთში

(XIX ს-ის II ნახევრამდე) ამ არტერიებს დიდი ეკონომიკური, კულტურული და პოლიტიკური

მნიშვნელობა ჰქონდათ.

აღსანიშნავია, რომ ეს გზა-ბილიკები ხელს უწყობდა საქართველოსა და ჩრდილო

კავკასიის მთიელთა შორის ეკონომიკური ურთიერთობების განმტკიცებას. ასე მაგა ლითად,

ხდებოდა სხვადასხვა ნაწარმის ურთიერთგაცვლა, რასაც მთხრობლები გვიამბობენ: ქისტებს

გასაყიდად გადმოჰქონდათ ცომის მოსაზელი თასები, ხინკლის ამოსაღები ხის ლანგრები,

ხის კოვზები, ჯამები, როდინები და სხვ. მაგალითად, 10 ხის კოვზი იცვლებოდა 1 კგ ყველზე,

ცომის მოსაზელი ლანგარი ფასდებოდა 5 კილო მატყლით, საწური – 3 კილო ყველით ან

მატყლით და ა.შ.

დღეს საავტომობილო გზა კახეთის დაბლობიდან მთათუშეთის (ჩაღმის საზო გადოება)

სოფელ ომალომდე გადის ქუმელაური – ფიცრიანისჭალა – „აბანოს“ უღელ ტეხილის გავლით.

ეს გზა ჩვენს საკვლევ პერიოდში არ არსებობდა. იგი დაიგო XX ს-ის II ნახევარში (1978 წელს).

ლიტერატურა

1. ვახუშტი ბაგრატიონი – 1973 წ. „ქართლის ცხოვრება“, ტ. IV, თბ.

2. ა. გიულდენშტედტი – 1962 წ. „გიულდენშტედტის მოგზაურობა

საქართველოში“, ტ. I, თბ.

თუშეთის გზები

22

აბრამ შავხელიშვილი

ბელა შავხელიშვილი

„ბერი-სამება“ როგორც ისტორიული ძეგლი

საქართველოს მთასა და ბარში გვხვდება

სამების სახელობის მრავალი ნიში, ეკლესია

თუ ხუროთმოძღვრული ძეგლი. მათი სახელები

შემონახულია, როგორც სიგელ-გუჯრებში, ისე

წერილობით წყაროებში. სამებასთან დაკავ-

შირებით საინტერესო მასალები გვხვდება მე-18

ს-ის დასასრულსა და მე-19 ს-ის პირველი ნა-

ხევრის პერიოდიკაშიც (იობ ცისკარიშვილი, ივ.

ბუქურაული, ალ. ხახანაშვილი და სხვ.).

ძალზე საინტერესო მასალა დასტურდება

ივ. ბუქურაულის წერილში „ტბათანიდან წო-

ვათამდე“, რომელიც 1898 წელს ჟურნალ „მნა-

თობის“ #9-ში დაიბეჭდა. მასში აღწერილია

„ბერი-სამების“ დღესასწაული, რომელიც ტარ-

დებოდა თუშეთში, კერძოდ, წოვათაში. აღ ნიშნულ

დღესასწაულს „ათენგენობასაც“ უწო დებენ, თუმცა

ამ სახელით იგი თუშეთის მთელ ტერიტორიაზე

ტარდება – ყოველი წლის ივ ლისის ბოლო

კვირას დღესასწაული იწყება წო ვათაში და ორი

კვირის განმავლობაში შე მოივლის მთლი ანად

თუშეთს და მთავრდება საჩაღმოში – შემდეგ

აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის სხვა

კუთხეებში გრძელ დება. წოვათაში იგი ცნობილია,

როგორც „დადალობა“ ან „ბერი-სამებობა“. ივ. ბუქურაული წერს: „ბერი-სამების“ სალოცავში

თუშეთის ოთხივე თემის გარდა, მოსა ლოცად თავს იყრიან მეზობელი მთიელებიც –

ხევსურები, ფშავლები, მთიულ-გუდა მაყრელები, კახელები და სხვ. „ათენგენობის“ პირველი

დღე ივლისის მიწურულის შაბათ-კვირას წოვათაში ტარდება. მას „ბერი-სამებობას“ ან

„დადლობას“ უწოდებენ. მლოცველები ამ დღისთვის ღამე დგომით ადიან.“ (ივ. ბუქურაული,

„ტბა თანიდან წოვათამდე“ – მოამბე, 1898 წ., #9).

როგორც ვთქვით, ამ სალოცავისადმი მიძღვნილ დღეობას „ბერი-სამებობის“ გარდა

„დადალობასაც“ უწოდებენ. რატომ შემორჩა ამ დღეობას ეს ორი სახელი?.

ვფიქრობთ, ეს ის შემთხვევაა, როცა ამ დღეობის სახელწოდებაში ჩაქსოვილია ორი

ეპოქა და მათთან დაკავშირებული მოსახლეობისთვის დამახასიათებელი სულიერი

სამყარო: „დადალობა“ უნდა უკავშირდებოდეს დალ-ს, რომელიც სხვა კავკასიურ ენებში

(ვაინახური, დაღესტნური...) და უძველესი ენების წყაროებში ფიქსირდება, როგორც

ღმერთის აღმნიშვნელი სიტყვა და ვფიქრობთ, ასახავს კერპთაყვანისცემლობის პერი-

ოდს. თავად წ-თუშურ დალ-თან “ღმერთი”, ვფიქრობთ, კავშირშია დ-ალა(ნ), რაც სიკ-

ვდილს, გარდაცვალებას ნიშნავს და თუ გავიხსენებთ, რომ ისტორიულად ამ დღე ობაზე

ხევსურეთიდან და ფშავიდან მოსული მნათეები პირველ რიგში თავიანთ მიცვალებულებს

„ბერი-სამება“ (გადაღებულია 1968 წ.)

23

მოიხსენიებდნენ ხოლმე, გასაგები იქნება „დადალობის“ თავდაპირველი დანიშნულება

– ამ წმინდა ადგილას მოდიოდნენ წინაპრების თაყვანსაცემად, მათი სულების პატივის

მისაგებად. შემდგომში, ქრისტიანობის მიღებისთანავე, იგი ამ ახალი რწმენის აღიარებისა

და თაყვანისცემის ადგილად – „სამებად“ იქცა. დროთა განმავლობაში, ვფიქრობთ მას,

როგორც ყველაზე ძველ სალოცავს, დაემატა სახელი „ბერი“ (ბებერი, ძველი) და უკვე

მრავალი საუკუნეა ცნობილია, როგორც „ბერი-სამება“.

საბჭოთა დროში ამ საკითხს შეეხო ცნობილი ეთნოლოგი ს. მაკალათია, თუმცა მის

ნაშრომში („თუშეთი“) იგი ძალიან მოკლე მიმოხილვით შემოიფარგლა. სამ წუხაროდ, ვასო

ლაგაზიძეც დასჯერდა სერგი მაკალათიას მონაცემების გაზიარება-და დასტურებას. არც

შემდგომში იქცა ეს საკითხი მეცნიერთა დაინტერესების საგნად, მიუ ხედავად იმისა, რომ

იგი თუშეთის მატერიალური და სულიერი კულტურის ერთ-ერთი უძველესი თვალსაჩინო

ძეგლია. საგანგებოდ უნდა აღინიშნოს, რომ ამ და სხვა საკითხების შესასწავლად 1960-

1965 წლებში აკად. გ. ჩიტაიას ხელმძღვანელობით 25-კაციანი ჯგუფი მუშაობდა წოვათაში.

მათ ზემო ალვნიდან იმ დროსთვის ცნობილი მთხრობელი ლეო ბაიხოიძეც წოვათაში

წაიყვანეს, რათა სარწმუნო ეთნოგრაფიული მასალა ჩაეწერათ მისგან. ბევრი საინტერესო

მასალა შეაგროვა ამ ჯგუფმა წოვათაში – ამას მოჰყვა მრავალი მონოგრაფიისა და

სტატიის გამოქვეყნება, მაგრამ „ბერი-სამების“ შესახებ ზოგადი მითითების გარდა, რაიმე

კონკრეტული ინფორმაცია არსად დაწერილა. ეს ძალზე დასანანი ფაქტია.

„ბერი-სამების“ სალოცავი მდებარეობს წოვათის სოფ. ინდურთაში. როგორც უკვე

აღვნიშნეთ, „ათენგენობა“ ივლისის ბოლო კვირას იწყება და ორი კვირა გრძელდება. ჩვენი

ფშავსა და ხევსურეთში მიკვლეული მასალების თანახმად, ამ დღისთვის ხევსუ რეთიდან

თუშეთში 10-15 კაცის შემადგენლობით მნათეები გადმოდიოდნენ მოსა ლოცად და თავიანთი

მიცვალებულების სულების მოსახსენიებლად. ნიშანდობლივია ის, რომ წოვათაში მათი შესვლა

იკრძალებოდა მანამ, სანამ „ბერი-სამება“ მათ თუშეთის ტერიტორიაზე შემოსვლის უფლებას

არ მისცემდა. ისინი ხევსურეთიდან ჯერ ბორბალოს გადასასვლელით, ალაზნისთავის

გავლით გომეწარში უნდა შემოსულიყვნენ, მაგრამ საზღვარზე სალოცავ „ჯავახესთან“ უნდა

შეჩერებულიყვნენ მანამ, სანამ წოვათის „ბერი-სამებისგან“ საკლავს არ გადმოუყვანდნენ

თავად წოვათის თუშები. საკლავი გადმოყ ვანისთანავე იქვე იკვლებოდა. ამ რიტუალს ახლდა

ხევსურთა და თუშთა „ბერი-სამების“ ერთობლივი დალოცვა ამ ხატისადმი თხოვნით, რომ

ხევსურეთის მნათიონს ამ დღე ობაზე დასწრების წყალობა მიეღო. საკლავის მიღება და

დაკვლა იმის ნიშანი იყო, რომ ხევ სურებს თუშეთის ტერიტორიაზე შესვლის უფლება უკვე

მიეცათ და გზა გაეხსნათ „ბერი-სამების“ სალოცავისკენ. მეორე დილას „ჯავახესთან“ ისინი

დალოცავდნენ ყველა დამსწრეს და გაუდგებოდნენ გზას გომეწრის გავლით წოვათისკენ.

1849 წელს გაზეთ „კავკაზის“ ფურცლებზე წააწყდებით ცნობას იმის შესახებ, რომ

„ხევსურეთიდან მნათეები „ბერი-სამების“ ნებართვითღა შედიან თუშეთის ტერიტორიაზე

მო სალოცავადო“. ორი კვირის განმავლობაში ეს მნათები შემოივლიდნენ თუშეთის ოთ-

ხივე თემის (წოვათის, პირიქითის, გომეწრისა და ჩაღმას) სალოცავებს, დაესწრებოდ-

ნენ დღეობებს, დალოცავდნენ მათ, წყალობას სთხოვდნენ და იმავე გომეწრის ხეო ბით

ბრუნდებოდნენ „ჯავახეს“ სალოცავში, სადაც მოისვენებდნენ, კიდევ იპურმარილებდნენ,

მადლობას შეუთვლიდნენ „ბერი-სამებას“ მშვიდობიანი მოგზაურობის წყალობის გა-

ღებისთვის და ასე – მადლმოსილები, ბრუნდებოდნენ ხევსურეთში. ასეთივე მასალას წა-

ვაწყდით ფშავშიც. ეს წესი ხევსურებს და ფშავლებს შემონახული ჰქონდათ მე-19 ს-ის პირ-

ველ ნახევარშიც და ასრულებდნენ ყოველ წელს „ბერი-სამებაში“ გამგზავრებისას.

„ბერი-სამების“ სალოცავთან მისვლისა და შიგნით შესვლის უფლება მხოლოდ მამა-

კაცებს აქვთ. ქალებს სალოცავთან მიახლოებაც კი ეკრძალებათ. ეს წესი მოგვაგონებს „ბერი-

კოპალობას“, რომელიც ფშავში ტარდება და ძველი ტრადიციის დაცვის თვალსაზრისით

უფრო მკაცრიცაა – იქ შიგ, სალოცავში შესვლის უფლება არა მარტო ქალებს, არამედ მამა-

24

კაცებსაც კი არ აქვთ. სალოცავში შედის მხოლოდ ხევისბერი, რომელიც კოჭლიშვილების

გვარიდანაა და ეს უფლება ამ გვარს თაობიდან თაობას გადაეცემა.

წოვათაში ასვლისთანავე მლოცველები იწყებდნენ სამზდისს „ბერი-სამებობის“

(„დადალობის“) აღსანიშნავად, მიუხედავად იმისა, რომ დღეობის მთავარი რიტუალი

ტარდებოდა მეორე დღეს – კვირას.

აღსანიშნავია, რომ თუშების მეხსიერება წოვათის ტერიტორიაზე „ბერი-სამების“ არსებობას

ათარიღებს უხსოვარი დროით – საქართველოს გაქრისტიანებიდან, რამდე ნადაც მემეტიანე

გვამცნობს, რომ მე-4 საუკუნეში ქართველთა გაქრისტიანების მისიით შემოსულ წმინდა

ნინოს გვერდში ედგნენ და დახმარებას უწევდნენ კოლხებსა და გუდამაყრელებთან ერთად

წობონებიც. დროთა განმავლობაში, ნიშნად გაქრისტიანებისა მათ წოვათაში შედარებით

ვაკე ადგილას (ვფიქრობთ, სოფ. საგირთის მიდამოებში, რამდენადაც წოვათაში ეს ყველაზე

გაშლილი ადგილია) აუგიათ დიდი სალოცავი, ისეთი, რომ ხშირად უამინდობისას ათობით

მომლოცველი იმ სალოცავს აფარებდა თავს. როგორც გადმოცემა გვამცნობს, მიწისძვრისა

თუ ავდრის შედეგად ამ სალოცავის მახლობლად მეწყერი დაძრულა და მთელი თავისი

მასით დაუფარავს სალოცავის ნაგებობა. მოგვიანებით, შედარებით ამაღლებულ ადგილას,

მისივე ნარჩენი ქვების გამოყენებით, აშენებულა ახალი, უფრო მომცრო სალოცავი.

ზოგადად უნდა აღინიშნოს, რომ თუშ-ფშავ-ხევსურეთში მრავლად დასტურდება

ქრისტიანობამდე არსებული, როგორც მათ მაშინ უწოდებდნენ, წმინდა ღვთაებები, მაგა-

ლითად: „ბერი-კოპალა“, „ბერი-ბაადური“, „იახსარი“ და სხვები, რომლებიც გაქრი სტიანების

შემდეგ მართლმადიდებლურ სალოცავებად იქცნენ. ვფიქრობთ, ის ადგილი, სადაც „ბერი-

სამების“ სალოცავი აიგო, ოდესღაც ასეთივე წმინდა ღვთაებად ითვლებოდა თუშეთში,

კერძოდ – წოვათაში. ამას მოწმობს ძველთაგანვე შემორჩენილი სახელი „და დალობა“,

რომელიც, როგორც უკვე ვთქვით, უკავშირდება წ.-თ. დალ-ს (ღმერთი). სალოცავების

სახელები, რომლებსაც მოსახლეობამ შემდგომში მიანიჭა „ბერი-“ („ბერი-სამება“, „ბერი-

ბაადური“, „ბერი-კოპალა“) ვფიქრობთ, ტრადიციულად პი რ ველთაგანი უძველესი წმინდა

სათაყვანებელი ნიშებია, რომლებსაც ქრისტიანობის მიღებისთანავე სალოცავების ფუნქცია

დაეკისრათ. წოვა-თუშურად მოსალოცად გამ გზავრების რიტუალს თეყა(ნ) უწოდებენ, რაც

ნიშნავს ვედრებას ან თაყვანს (თაყ ვანისცემას).

„ბერი-სამების“ სალოცავი უძველესია აღმოსავლეთ საქართველოს მასშტაბით და

მისი მნიშვნელობა მთიელთათვის მათ ფოლკლორშიც აისახა. თუნდაც რად ღირს ქარ-

თული ხალხური ლექსი „თუშეთის წმინდანები“, სადაც წმინდანების ჩამონათვალში „ბერი-

სამება“ იკავებს მესამე ადგილს: „პირველად ღმერთი ვახსენოთ – ის უფრო დიდე ბულია,

მერე ნასისკარ კვირაე – ხვთის კარზე მდგომიარეა; მემრინას „ბერი-სამება“ – წოვათას

ბრძანებელია...“, მას მოყვებიან ლაშას გიორგი (ლაშქართა წინამძღოლი), გმირი კოპალა

(ავ-ქაჯთა უკუმგდებელი), ხახმატ-გიორგი (გაჭივრებულთა მშველელი), მაგეხ-გიორგი

(მთების ყარაული), წმინდა თევდორე (ხორციელთ მფარველი).. და ბოლოს, ისევ წმინდა

„ბერი-სამებას“ მიმართავს მთქმელი:

„ყმასა უმატე, „სამებავ“, თუ ყოჩი გინდა რქიანი;

ქერსა უმატე, „სამებავ“, თუ კოდნი გინდა სავსენი.

წმინდა გიორგის კარზედა ხე ალვად ამოსულია,

ზედა დაჰსხმია ყურძენი – საჭმელად შემოსულია...“

ეს ლექსი ჩაწერილია ფშავში და, ვფიქრობ, აღმოსავლეთ საქართველოს ყველა

მთიელთა კუთვნილებაა (იხ. ქართ. ფოლკლორის – 4 ტ.). „ბერი-სამება“ მეკვლეა მტრებზე

გამარჯვებისა, მაგალითად, ხალხურ პოემაში სახელწოდებით „ბახტრიონი“ ვკითხულობთ:

„...გაჯავრდნენ წოვათ ბიჭები, აბჯარ გამოდის ჩქამია!

წრაფ გადიარნეს მთის წვერნი – ღმერთო, დასწერე ჯვარია!

წინ უძღვის „ბერი-სამება“ – უნდა გავლახო მტერია!“

25

„ბერი-სამება“ მრავალი ძალისა და მადლის მომნიჭებელია: სამშობლოსთვის

დაცემულთა გმირების სულების სამოთხეში მიმცილებელია, პირუტყვის მომმატებელია,

მოსავლის უხვად მომყვანია, მოსახლეობის გამმრავლებელი და ჯანმრთელობის მომ ტანი,

ბუნებრივი სტიქიებისაგან დამცველი, ოჯახის სიმტკიცისა და სხვა მრავალი სიკე თის მომტანი.

ეჭვგარეშე იყო, რომ მადლიანი „ბერი-სამება“, როგორც სიძველითა და იერარქიით

ღმერთთან ყველაზე ახლოს მყოფი, აუცილებლად აუსრულებდა და დღე საც უსრულებს

გულმხურვალე მომლოცველს მასთან მიტანილ თხოვნას.

აქ აუცილებლად უნდა გავიხსენოთ თუშებში შემონახული თქმულება იმის შესახებ, თუ

როგორ სტუმრობდა მეფე თამარი ალვნის მიდამოებში მდებარე „იახსარის“ სალოცავს.

თქმულების თანახმად, თურმე ერთ ზაფხულს, როდესაც მეფე თამარის მეუღლე დავით

სოსლანი თუშებმა მთაში მიიპატიჟეს „ბერი-სამებობაზე“ („დადალობაზე“), რათა სალოცავში

მის სახელებზე გაკეთებული ნიში ეჩვენებინათ, მეფე თამარს მეუღლის მოლოდინში

რამდენიმე ცხელი დღე გაუტარებია „იახსარის“ სალოცავში, რომელიც სოფ. ალვნის

მიდამოებში მდებარეობდა. დიდი თამარის მისაღებად თუშებს წინასწარ სალოცავის ეზოში

საქანელაც დაუდგამთ, სალოცავამდე მისავალი გზაც გაუკეთებიათ და პატარა ღელეზე

ხიდიც გაუდიათ. მართალია, ეს თქმულება მხოლოდ თქმულებად დარჩა, რამდენადაც ამ

სალოცავისგან დღეს ნანგრევებიღაა დარჩენილი და არც საქანელის კვალი ჩანს, მაგრამ

შემორჩენილია ამბავი, რომელიც აღწერილია ლექსში სახელად „ტივი“. ამ ლექსს უთუოდ

თავისი ავტორიც ჰყავს, მაგრამ უკვე დიდი ხანია მას უკვე ხალხურ სიმღერად იცნობენ.

ვფიქრობთ, საქართველოს ყველა კუთხეში, სადაც დიდ თამარს ფეხი დაუდგამს, ამ ლექსს

თავისიანად მიიჩნევენ. თუშების ვერსიაში კი ასეთ სიტყვებს მოისმენთ: „ჩემი ბებია ამ ხიდით

80 წელი დადისო... იგი ამბობს, რომ ეს ხიდი თამარის დროის არისო...“

ეს იმის მიმანიშნებელია, რომ ადამიანთა მეხსიერებას ბევრად ღრმა ფესვები აქვს,

ვიდრე ჩვენ წარმოგვიდგენია. ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ, რომ ზეპირი გადმოცემების თანახ -

მად და ეთნოგრაფიული მონაცემებითაც, „ბერი-სამების“ სალოცავი, რომელიც ადრე

შედარებით ვაკე ადგილას მდებარეობდა, მოცულობითაც უფრო დიდი ყოფილა. სა ლო ცავი

მეწყერს დაუფარავს და 1800 წელს იქვე მახლობლად, ოდნავ ამაღლებულ ფერ დობზე

„ბერი-სამების“ სახელზე ძველი ნანგრევების საძირკველში ჩაყოლებით, რათა სიძველესთან

კავშირი არ გაწყვეტილიყო, უფრო მომცრო ნაგებობა აუშენებიათ. ვფიქრობთ, დღემდე

შემორჩენილი ნაგებობა იმდროინდელი არ უნდა იყოს, რადგან სალოცავის ხელახალი

აშენების თარიღები, რომელიც წყაროებშია დადასტურებული, ძალიან აცდენილია

ერთმანეთს (1800 წ., 1811 წ. და 1858 წ.).

ამ სალოცავზე ასეთი ცნობაც არსებობს: წოვათის „ბერი-სამების“ პირველი ნაგე-

ბობა ძველად წოვათის ტერიტორიის დაახლოებით შუა ადგილას იყო აშენებული და

მოცულობითაც უფრო დიდი იყო, ვიდრე დღესაა. გადმოცემით ვიცით, რომ იგი ზვავის ქვეშ

მოყოლილა და დანგრეულა. იმასაც იხსენებენ, თითქოს 1858 წელს მოსა ლოცად ამოსულ

ვინმე ყიზილაშვილს ეს ნანგრევები რომ უნახავს, ადგილობრივი მოსახლეობის დახმარებით

ხელმეორედ აუშენებია, ოღონდ უფრო მომცრო – ისეთი, როგორიც დღესააო. იმასაც

ამბობდნენ, რომ ამ მშენებლობისას იქ ერთი სულიერად დაავადებული ქალი ყოფილა,

რომელიც იქიდან განკურნებული დაბრუნებულა ალვანში“ (რვ. #5).

სალოცავის მორიგი დანგრევა, ვფიქრობთ, გარკვეულწილად უკავშირდება სოფ.

საგირთის ტრაგიკულ წალეკვას, რამდენადაც აღნიშნული სოფელიცა და სალოცავიც

განლაგებული იყო წოვათის ყველაზე ვაკე ადგილას – ერთმანეთის მოყოლებით. რა ფიელ

ერისთავის წერილებიდან ცნობილია, რომ სოფ. საგირთის ნგრევა უკავშირ დება 1810-1811

წლებს. იმავე შეხედულებისაა ი. აბაშიძე, რომელიც თავის წერილში აღწერს სოფ. ტბათანის

მიდამოებში არსებული მიწების გამო ფშავლებთან ატეხილ დავებს და აღნიშნავს, რომ იგი

დაემთხვა საგირთის ტრაგედიას, რასაც სტიქიის შედეგად გადარჩენილი მოსახლეობის

26

ტბათანაში გადმოსახლება მოჰყვა – და ათა რიღებს დაახლოებით 1811 წლით. სხვა ცნობის

თანახმად, იობ ცისკარიშვილს 1849 წელს წოვათაში ასვლისას „ბერი-სამებაში“ წირვა

ჩაუტარებია და იგი სალოცავის ადგილმდებარეობას წოვათის შუაგულში ასახელდებდა. თუ

შევადარებთ ერთმანეთს ყველა ამ თარიღს, გამოდის, რომ სოფ. საგირთის ტრაგედიამდე

„ბერი-სამების“ სალოცავი 1800 წლისთვის ერთხელ უკვე ყოფილა დანგრეული და

მოსახლეობას იგი ხელახლა აუშენებია იქვე – ოდნავ ამაღლებულ ადგილას.

1831 წელს, როცა ჩატარდა პირველი კამერალური აღწერა, სოფ. საგირთა ჯერ კიდევ

მჭიდროდ დასახლებული სოფელია – იქ 393 ადამიანი ირიცხება. თუ გავითვალისწინებთ

რ. ერისთავის და ი. აბაშიძის ცნობებს, გამოდის რომ ამ სოფელს 1800 წლამდე ნგრევა არ

შეხებია, როგორც ეს „ბერი-სამების“ შემთხვევაში მოხდა. ვფიქრობთ, 1810-1811 წლებში,

მართალია მცირე მასშტაბით, მაგრამ სოფ. საგირთაც დაინგრა სალოცავთან ერთად,

რადგან ამ წლებს უკავშირდება საგირთელების სოფ. ტბათანაში გადასახლება. 1850-იან

წლებში კი სოფ. საგირთა, ისევე, როგორც „ბერი-სამების“ ნაგებობა, სტიქიამ თითქმის

მთლიანად გაანადგურა.

რატომ ვაკავშირებთ ჩვენ ერთმანეთს საგირთისა და სალოცავის დანგრევას? საქმე ისაა,

რომ სოფ. საგირთა მდებარეობდა წოვათის ყველაზე ვაკე ადგილას და იქვე მახ ლობლად,

სოფ. ინდურთის შუაგულში იდგა „ბერი-სამების“ სალოცავი. ამიტომ არაა გამორიცხული,

რომ ეს სოფელი და „ბერი-სამების“ ნაგებობა ბოლო სტიქიის შედეგად ერთიანად წაილეკა.

მართალია, ცნობა სოფ. საგირთის ტრაგედიისა და ამ სალოცავის ნგრევის ერთმანეთთან

კავშირისა არცერთ წყაროში არ ჩანს, მაგრამ ჩვენთვის ნიშან დობლივია, რომ იობ

ცისკარიშვილმა წირვა ჩაატარა იმ ნაგებობაში, რომელიც მოცუ ლობით უფრო დიდი ჩანს,

ვიდრე ის, რომელმაც ჩვენამდე მოაღწია.

ვფიქრობთ, წოვათის მოსახლეობისგან დაცლამდე ეს სალოცავი მუდმივმოქ მედი

იყო. თავად ფაქტი „ბერი-სამების“ ნაგებობის არაერთხელ განახლებისა მიუ თითებს მის

მნიშვნელობასა და თუშების ერთგულ დამოკიდებულებაზე რწმენისა და ტრადიციების

მიმართ. როგორც წყაროებიდან ჩანს, ჯერ კიდევ XX ს-ის დასაწყისამდე „ბერი-სამებობის“

დღეობასაც მღვდელი ან სხვა სასულიერო პირი მწყემსავდა.

ისტორიულად „ბერი-სამების“ მნიშვნელობა ზოგადად თუშების ცხოვრებაში, როგორც

ერთ-ერთი უძველესი სალოცავისა, ფასდაუდებელია. მათ ცნობიერებაში იგი ძალიან დიდი

მადლის გამღები იყო ძველადაც, რამდენადაც ყველა მნიშვნელოვანი ნაბიჯი – ომსა თუ

ჯარში წასვლა, სტიქიური მოვლენების გამკლავება თუ მრავალი სხვა ოჯახური პრობლემების

მოგვარება, მის კედლებთან მსხვერპლშეწირვისა და ლოცვის გარეშე მოსახლეობისთვის

წარმოუდგენელი იყო. ასეა დღესაც, ამიტომ თუშები (წოვა, ჩაღმა), როგორც ძველად,

ისე, საბედნიეროდ, დღესაც ცდილობენ არ გამოტოვონ ეს მნიშვნელოვანი სასულიერო

დღესასწაული. თუ წოვათაში ასვლა ვერ უხერხდებათ, ზემო ალვანში მდებარე „სამების“

ეკლესიაში მაინც ლოცულობენ და იმავე რიტუალს ატარებენ.

ძველად „ბერი-სამების“ სალოცავში მიჰყავდათ ფიზიკურად თუ ფსიქიკურად დაავა-

დებული ადამიანები, მიდიოდნენ უშვილოები... – ყველა ის, ვინც განსაცდელში იყო და

ვისაც ღმერთის შველისა და მფარველობის იმედი ჰქონდა. დღესაც ასეა. იმ შემთხვევაში,

თუ რომელიმე პირი ფიზიკურად ვერ ახერხებს სალოცავამდე ასვლას, დაშვებულია

მოსალოცის გატანებაც. „ბერი სამებაში“ მოსალოცად მოხვედრა ყველა თუშს დიდ პატივად

მიაჩნია, ამიტომ ყველა ოჯახი ცდილობს ცხოვრებაში ერთხელ მაინც ამ წმინდა სალოცავში

უმიზეზოდაც მივიდეს და დალოცოს თავისი ოჯახი, სამშობლო და მოიხსენიოს წინაპრები.

ცოტა რამ თავად რიტუალის მსვლელობაზე: როგორც წესი, დილის 9 საათზე იწყება

„ბერი-სამებისადმი“ შესაწირის მიტანის რიტუალი. თავად შესაწირი შედგება დღეობაზე

მიტანილი პროდუქტებისა და საკლავებისგან (ძირითადად, ცხვრები და ხბორები). ამ

რიტუალს მხოლოდ მამაკაცები ატარებენ. თავად რიტუალი ასეთია: პირუტყვს რქებზე

27

აბამენ წითელი ან თეთრი ფერის ნაჭერს, სალოცავს ირგვლივ სამჯერ შემოუვლიან და

ჩერდებიან მის შესასვლელთან, სადაც შესაწირს ცოტა ხნით კართან ტოვებენ და თავად

შედიან სალოცავში, ანთებენ 3-5 სანთელს, წარმოთქვამენ ლოცვებს. სალოცავიდან

გამოსულები, იქვე კართან ღვინით შესვამენ ამ დღეობის სადიდებელ სადღეგრძელოს და

შესაწირად ამზადებენ საკლავებს, რომლებსაც სანთლით უტრუსავენ შუბლს და მიჰყავთ

მსხვერპლშეწირვის ადგილას – ე.წ. სასაკლაოზე. შესაწირს დაკლავს ხე ვისბერი, რომელსაც

თვითოული მსხვერპლიდან ეკუთვნის ცხვრის ან ხბოს მარჯვენა წინა ფეხი (მხარი) და

ტყავი (ზოგჯერ – გულ-ღვიძლიც). ცხვარს ატყავებენ უკვე სხვები. შიგნეულობა, თავ-ფეხი –

ერთი სიტყვით, ყველაფერი (ტყავისა და მარჯვენა წინა მხრის გარდა) – პატრონს რჩება.

გატყავებული, გამოშიგნული და დანაწევრებული ცხვარი მიაქვთ ცეცხლთან და, სანამ ხორცი

იხარშება, ყველა თავს იყრის „ბერი-სამებასთან“, საიდანაც ხევისბერს (გვარის უფროსს)

გამოაქვს ორი ფერადი ზანზალაკებიანი დროშა და ამაგრებს ჯოხზე. აქვე მას ელოდებიან

ცხენოსნები, ემზადებიან კიდევ ერთი რიტუალის შესრულებისთვის: სალოცავიდან გამოსული

ხევისბერი ხელში დროშით, ჩაუდგება ცხენოსნებს სათავეში და მხედართა მთელი გუნდი

ჭენებით მიემართება სოფ. წაროსკენ, სადაც მდებარეობს კიდევ ერთი სალოცავი, რომლისაც

დღეს მხოლოდ ნაწილებიღა შემორჩა. ეს რიტუალი საინტერესოა იმდენად, რამდენადაც

იგი სრულდება მანამ, სანამ ინდურთაში დაიწყება „ბერი-სამებობა“ („დადალობა“). ეს

მოსალოცი ადგილი მდებარეობს სოფ. ინდურთის აღმოსავლეთით 4 კმ. დაშორებით.

გზა ამ სოფლისკენ გადის მთის ფერდობის გაყოლებაზე. სოფ. წაროში შემორჩენილია

11 დაშლილი და ნახევრად დაშლილი საბრძოლო კოშკი და აგრეთვე აკლდამებისა და

საცხოვრებელი სახლების ნანგრევებად ქცეული ფრაგმენტები. ივ. ბუქურაულის დროს ეს

ციხეები კიდევ არ იყო დანგრეული, აი რას წერს იგი: „წაროს თავსა და ბოლოს დგას ორი

აქამდე კარგად შენახული, მაგრამ ჩარდახებჩამოქცეული ციხე. პირველი – გიგისაა, მეორე

– ხუცისა. ციხის პატრონი იყო გიგის შვილი – ლაგაზი“ (24.).

აღსანიშნავია, რომ სოფ. წარო გომეწრის ხეობას ეკუთვნის, მაგრამ, რადგან ეს

ადგილი წოვათის საზღვარზე მდებარეობს, სამეცნიერო ლიტერატურაში მას ხშირად

წოვათას მიაკუთვნებენ ხოლმე. აქ აღმართული იყო ორი სადარაჯო-სათვალთვალო კოშკი

და მათ სიახლოვეს – ოდნავ ზემოთ, ის წმინდა ადგილია, სადაც წოვათაში „დადალობის“

დღესასწაულზე მოსული მლოცველები, „ბერი-სამების“ სალოცავიდან გამოტანილი დროშით

ხელში მოსალოცად მოდიან. იგი ამ სოფლის ყველაზე ამაღ ლებულ ადგილას მდებარეობს.

როგორც ვთქვით, მას თუშები „ბერი-სამების“ სალოცავზე უფრო ადრინდლად მიიჩნევენ

და ამიტომ დღესასწაულის დაწყებამდე, ჯერ მას ეთაყვანებიან – დიდი მოწიწებით დაჭრიან

სახლიდან ამოტანილ ქადებს, დაან თებენ სანთლებს, დალოცავენ და შემდეგ ბრუნდებიან

უკან სოფ. ინდურთაში, რათა შეუერთდნენ დღეობის მსვლელობას.

თავად მოლოცვის რიტუალი იმავენაირად სრულდება, როგორიც „ბერი-სამებაში“ –

ერთი განსხვავებით: წაროში მამაკაცები და ქალები ერთად ლოცულობენ. ამ სოფლის

წმინდა ადგილთან მისვლა და ლოცვა დღესაც დიდ პატივად ითვლება.

სოფელ წაროდან ინდურთაში მობრუნებული მლოცველები დროშას ტოვებენ „ბერი-

სამების“ სალოცავის მახლობლად ლხინის დამთავრებამდე. დღეობის დასრუ ლებისთანავე

ხევისბერი დროშას ინახავს „ბერი-სამების“ სალოცავში შემდეგ წლამდე.

თავად „ბერი-სამების“ სალოცავი აგებულია ფიქალი ქვისაგან. ეს მცირე მო ცულობის

ნაგებობაა, რომელიც მდებარეობს ფერდობზე. მისი პარამეტრებია: ქვედა ნაწილში – 3,5-4

მ, ზედა ნაწილში – 2,5-3 მ. ნაგებობა კვადრატულია – 7 X 7 მ. ოთ ხივე კედელი უფანჯროა.

კედლის ზედა ნაწილში არის დატანებული კარი (0,85 მ. X 0,65 მ.), რომელთანაც ადის

8-საფეხურიანი ქვის კიბე. კედლების სისქე არის 0,7 მ., ნაგებობის სახურავი თიხოვანი

ფიქალითაა დაფარული. სახურავი დადებულია კოჭებზე, რომლებსაც ამაგრებს შუაში

გადებული ე.წ. დედაკოჭი. ნაგებობის შუა ადგილას აღმართულია ძალიან სქელი ხის ბოძი,

28

რომელსაც ეყრდნობა დედაკოჭი. სალოცავის იატაკი დაფარულია ფიქალით, კედლებში

დატანებულია ორი ნიში, სადაც სარიტუალო ინვენტარი ინახება. მთის ფერდობისკენ

მდებარე კედელში, ნაგებობის შიგნით, ადამიანის სიმაღლის დონეზე ჩაშენებულია დიდი

თლილი ქვის ფილა, სადაც მლოცველები ტოვებენ ფულად შესაწირს (აუცილებლად რკინის

ფულით). კარების მოპირდაპირე კედელზე დამაგრებულია ორი ჯიხვის რქა. ჭერიდან ეშვება

მცირე ზომის ზარი. სალოცავის კედლებზე ჯვრის გამოსახულება არ არის. ჩვენ ვფიქრობთ,

რომ „ბერი-სამების“ დანიშნულება, როგორც თავდაპირველი წმინდა მოსალოცი ადგილისა,

მოდის ქრისტიანობამდელი დროიდან, ამიტომ შემონახულია მისი პირვანდელი სახე. ბევრი

ლეგენდა არსებობს ამ სალოცავის გარშემო, მაგ., ერთ-ერთი მათგანია დავით სოსლანის

შესახებ, რომელიც დასწრებია „დადალობას“ და მის სახელზე გაკეთებული ნიშიც უნახავს.

აქ, ვფიქრობთ, მკითხველისთვის საინტერესო იქნება მოვიყვანოთ სრული ტექსტი იობ

ცისკარიშვილის ჩანაწერებიდან, რამდენადაც იგი ესწრებოდა „დადალობას“ და თავად იხილა

იგი: „მე მახსოვს 1849 წლის ზაფხულში „დადალობის“ დღეობას დავეს წარი. ეს დღეობა „ბერი-

სამების“ სალოცავის ირგვლივ მიმდინარეობდა. ეს კომპლექსი ძალიან საინტერესოა. მის

კედლებზე გამოხატულია ირმის, ჯიხვის, ცხვრის, ცხენის, არწივის, ძაღლისა და სხვა ცხოველის

სახეები. „სამება“ შიგნით დაყოფილია: აღმო სავლეთის მხარეს, სადაც კარებია, შიგნით თაღი-

სებური მოყვანილობის კედლებია, რომლებიც ერთი შეკრული სივრცის შთაბეჭდილებას ტო-

ვებს. შენობის უმეტესი ნაწილი ინდურთის თეთრი კაჟითაა გაწყობილი. შიდა არეალი შეუ-

ლესავია, თუმცა კარგად, დიდი მონდომებითა და საქმის ცოდნითაა ნაშენი. ქვების წყობა

ზუსტია და მშენებლის ცოდნაზე მეტყველებს. კედლების მშენებლობისთვის გამოყენებულია

მშრა ლი წყობა. იმდენად კარგადაა შერჩეული ქვები, რომ კირის ხსნარით საერთო კამარის

შექმნა არ დასჭირვებიათ. კედლების ორივე მხარეს სათავსოებია დატანებული. მას თუშები

(მათ მე ძირძველ თუშებს ვუწოდებ) „თაფჩას“ უწოდებენ. შუაგულ შენობაში ქვის ბოძი დგას

– სასუ ლიერო პირის სამლოცველო ადგილია. მეც მთხოვეს, დამეკავებინა ეს ადგილი და

ლო ცვა ჩამეტარებინა. მე დიდი სიამოვნებით შევასრულე ჩემი მოვალეობა. სამი დიაკვანი

მყვან და. ადგილზე ბაძოშვილები ემსახურებიან სასულიერო საქმიანობას. მათ თავიანთი საქმე

კარ გად იციან. მე კმაყოფილი დავრჩი. აქ დიაკვანთა მომსახურება ყოველგვარი მოგებისა

და წაგლეჯის გარეშე სრულდება. სალოცავის მშენებლებად ადგილობრივ საგირთელებს

ასახელებენ. ჩემი ყურადღება მიიქცია შემდეგმა გარე მოებამ: „ბერი-სამებობა“, რომელიც

ათნიგენობის თვეში პირველი დღეობაა და იწყება ივლისის ბოლო კვირას, მხოლოდ ერთი

დღე გრძელდება. „ბერი-სამება“ წინ უძღვის ყველა დანარჩენი სალოცავების დღეობებს.

მას ამიტომაც უწოდებენ „ბერ-სამებას“. აქ მოდის მლოცველი თუშეთის ოთხივე თემიდან.

ყველას თავისი საკლავი მოჰყავს. გამოირკვა, რომ ეს მოზვრები 7 ან 10 წლის წინ „სამებას“

შეუთქვეს, გაზარდეს და სალოცავს მოუყვანეს, რათა მსხვერპლად შესწირონ. თუშეთის

ოთხივე თემის (წოვა, პირიქითლელი, გომეწრელი და ჩაღმელი) მაცხოვრებელი „სამების“

დღეობაზე თემების მიხედვით სხდებიან. თემში შემავალი ცალკეული გვარები კი სისხლით

ნათესავების მიხედვით ჩამომწკრივდებიან ხოლმე. დიდძალ ხალხს მოეყარა თავი იმ დღეს.

ყოველ თემს თავისი უფროსი ხელმძღვანელობდა. ეს დიდი სანახაობა იყო. როგორც

კი მზე გორებს ამოეფარა, წოვათას უფროსები მეორე საქმეს შეუდგნენ – გამოიყვანეს

ახალგაზრდები და სირბილში, ნიშანში სროლაში, სიმძიმეების აწევაში, ქუდ-ტაციობასა

და სხვა სანახაობებში გააჯიბრეს. ამ შეჯიბრებას ესწრება მლოცველთა უმეტესი ნაწილი,

რადგან ძალიან სანახაობრივია. ამა თუ იმ სახეობაში გამარჯვებულს საჩუქარს აძლევდნენ –

დაჯილდოვებისას კი ჯერ აცეკვებენ, შემ დეგ მთლიანად დამ სწრეები ერთვებიან ცეკვაში და

ა.შ. ამით მთავრდება „ათენგენობის“ დღე სასწაულის პირველი დღე წოვათაში. მეტად კარგი

და შინაარსიანი დღეობა ტარდება“ (რვ. #7).

ავტორის აზრით, დღეობა „ბერი-სამება“ („დადალობა“) წინ უძღვის თუშეთში არ სებული

ყველა დანარჩენი სალოცავების დღესასწაულებს და ამიტომ მას უწოდებენ „ბერ-სამებას“

29

(ანუ ბერ-ს „მხცოვანს, მოხუცს, ბებერს“). გარდა ამისა, ვფიქრობთ, ეს სახელი მას დაერქვა,

როგორც პირველთაგანი სალოცავისა, რომელიც აიგო მართლმადიდებლობის მიღების

შემდეგ წმინდა სამების სახელზე თუშეთსა და საერ თოდ, აღმოსავლეთ საქართველოში.

თუშებმა (IV ს-ის წობონებმა) წმინდა ნინოს ქადა გების დროს არა მარტო გვერდში დგომით

გამოხატეს თავიანთი დამოკიდებულება მართლმადიდებლობისადმი, არამედ საქმითაც, ამ

ნაგებობის „სამების“ სახლზე აშე ნებითა და კურთხევით.

აღსანიშნავია, რომ „ბერი სამებობის“ დღესასწაულზე მოსული მლოცველების სუფრაზე

განლაგების წესი დღესაც არ იცვლება, რადგან ჩვენი ჩანაწერების მონაცემები ძირითადად

ემთხვევა პატივცემულ იობ ცისკარიშვილის ჩანაწერებს, აი, რას წერს იგი: „მლოცველები

იყოფიან ოჯახებად ან საგვარეულოებად და სუფრაზეც ამ წესის მი ხედვით სხდებიან.

თითეული ჯგუფი თამადად ირჩევს გვარში ყველაზე ხნიერ და სახელოვან მამაკაცს.

სადღეგრძელოებს ამბობენ მკაცრი თანმიმდევრობის დაცვით: პირველი სადღეგრძელო

„ბერი-სამებისაა“ – მისი ძლიერებისა და მისი დიდების, რათა შეისმინოს უფალმა მათი

ვედრება. მას მოჰყვება დღეობის თაყვანსაცემად მომსვლელთა სადღეგრძელო (ჯერ

წასულებისა – განსაკუთრებით იმათ იხსენებენ, ვისაც მხსენებელი პატრონი არ დარჩა

და შემდეგ დამსწრეთა და დასწრების მსურველთა), შემდეგ იწყება ინდურთელების

მოხსენიება, არ ივიწყებენ იმათ, ვინც ბრძოლებში თავი გასწირა წოვათის, თუშეთის ყველა

თემისა და სრულიად სამშობლო საქართველოს დასაცავად, ლოცავენ მშობლებს, და-

ძმებსა და მომავალ თაობებს – ჯანმრთელობას, კეთილდღეობასა და გამრავლებას

უსურვებენ მათ, საგანგებოდ დალოცავენ მწყემსებს, რომ შეძლონ ცხვრის მომრავლება

– არ ივიწყებენ მათ ძაღლებს, რომლებიც ერთგულად ემსახურებიან და ა.შ. ბოლოს

დალოცავენ ყველას, ვინც დაესწრო ამ დღესასწაულს, ასეთი სიტყვებით: „ბერმა-სამებამ“

დაინახოს, რომ შენ ამოხვედი სოფ. ალვნიდან (თუ სხვა ადგილიდან – ა.შ.), ილოცე და

მსხვერპლიც გაიღე... დაე, მისი მადლით აგისრულდეს ყველა სურ ვილი შენი“, დალოცავენ

ერთმანეთს, უსურვებენ მშვიდობიან გზას და შინისაკენ გაემ გზავრებიან“ (რვ. #7).

„დადალობა“ მთავრდება დაახლოებით საღამოს 4 საათისათვის, რადგან მლოც-

ველნი იმავე დღეს უნდა დაბრუნდნენ სახლებში. უკან დასაბრუნებელი გზა მიემართება

„ალაზნისთავისაკენ“ (ესაა პირველი შესვენების ადგილი). თქმულების თანახმად, თუ

მლოცველები იმავე დღეს უკან არ გაემგზავრებიან, „ბერი-სამება“ არც ერთ მათ თხოვნას

არ შეისმენს და არც გაღებულ მსხვერპლს არ მიიღებს.

ქალები „ბერი-სამებაში“ მიდიან სხვადასხვა მიზეზით: ძირითადად უშვილობის, სხვა

დაავადებებისა და საოჯახო პრობლემების გამო. მათ არ აქვთ უფლება გაეკარონ „ბერი-

სამების“ სალოცავის სიახლოვეს – თუნდაც ცოტაოდენ მიუახლოვდნენ მას. მხოლოდ

ხანდაზმულ ქალებს, რომლებსაც უკვე აღარ შეუძლიათ შვილის გაჩენა, აქვთ უფლება

ილოცონ სალოცავის სიახლოვეს – როგორც ცალკე, ისე მამაკაცებთან ერთად, თუმცა შიგნით

შესვლა მათაც ეკრძალებათ. სამაგიეროდ, მათ უფლება აქვთ მივიდნენ პატარა სალოცავთან,

რომელიც მდებარეობს „ბერი-სამების“ სამხრეთით – 200 მეტრში. იგი თავისი აგებულებით

განსხვავდება „ბერი-სამებისაგან“ – შედარებით უფრო მოკრძალებული და უბრალო

ნაგებობაა, რომელსაც ნალის ფორმა აქვს. თუ „სამებაში“ რიტუალის შესასრულებელი ყველა

საჭირო ნივთი (სასანთლე, ნიშები და სხვ.) განთავსებულია შენობის შიგნით, აქ იგივე ნივთები

განლაგებულია ნაგებობის გარეთ. მოსალოცად მისული ქალები ანთებენ სანთლებს, სამჯერ

შემოუვლიან მას ირგვლივ ლოცვით და უკან ბრუნდებიან. ვფიქრობთ, ეს ნაგებობა ოდესღაც

ჩვეულებრივი ნაგებობა იქნებოდა თავისი კედლებითა და გადახურვით, რომლებიც დროთა

განმავლობაში იმავე ქარტეხილების მსხვერპლი გახდა, როგორისაც „ბერი-სამება“ და სოფ.

საგირთა. დღეს შემორჩენილი ნალისებური ფორმის ნაწილები მიუთითებენ იმაზე, თუ რა

წყობის უნდა ყოფილიყო იგი დანგრევამდე – უფრო მომცრო, არ ექნებოდა კარი, რამდენადაც

ნა ლისებური მოხაზულობა, როგორც წესი, კარს არ ითვალისწინებს.

30

უშვილო ქალების ლოცვა ასეთია: „ძლიერო ღმერთო, „ბერო-სამებავ“, ჩვენ მო-

ვედით შენთან თხოვნით, რომ მოგვცე შვილები; ჩვენო კეთილო „ბერო-სამებავ“, აგ ვის-

რულე ყველა აქ მოსულ ქალს წადილი ვიყოლიოთ შვილები...“ თუ ქალებს სხვა მიზეზი

აწუხებთ, წარმოთქვამენ შემდეგ სიტყვებს: „კეთილო, ძლიერო „ბერო-სამებავ“, შემინარჩუნე

ოჯახი, ჯანმრთელად მიმყოფე ქმარ-შვილი, დედ-მამა, და-ძმა და ნათესავები, გამიმრავლე

მეურნეობა (ცხვრები, საქონელი), დაგვიფარე ყოველგვარი ხიფათისაგან, მტრებისა და ავი

თვალისაგან...“

დღესასწაულს ამშვენებს თუშური სიმღერები და ცეკვები და, რა თქმა უნდა, ხანგრძლივი

საუბრები თუშების გმირულ წარსულზე, მათ ვაჟკაცურად განვლილ ცხოვრებაზე, თუშეთის

მთებზე, მის გზა-ბილიკებზე, საბრძოლო კოშკებსა და გმირ დედებზე, რომლებიც დღემდე

არ კარგავენ თავიანთ ელფერს. როგორც ვთქვით, ამ ლხინს პატარა გართობებიც ახლავს

– მიზანში სროლა, შეჯიბრი ჭიდაობაში, ცხე ნოსნობაში და ა.შ. დასასრულს იმართება დოღი,

რომელსაც გამარჯვებული არ ჰყავს...

საინტერესოა ივ. ცისკარიშვილის მიერ ამ დღეობაზე გაკეთებული დასკვნა: „წოვათის

„ბერი-სამების“ დღეობა და მასთან დაკავშირებული სანახაობები მიუთითებს იმაზე, რომ

ამ ხალხის განვითარების დონე ისტორიულ წარსულში მეტად მაღალია. გამაოცა ერთმა

გარემოებამაც: აღნიშნული შეჯიბრება დიდ სახელმწიფოებრივ ღონისძიებას უფრო წააგავდა,

ვიდრე მთის ხალხის დღეობას. ახალგაზრდობის ურთიერთმიმართვა, უფროსებისადმი

მათი დამოკიდებულება მეტად დარბაისლური, ზრდილობიანი და ყურადღებიანი იყო“ (ი.

ცისკარიშვილის ჩანაწერებიდან).

სამსხვერპლო ნაგებობის კედლები დღეს, სამწუხაროდ, დანგრეუ ლია. შედარებით

უკეთ შემონახულია კედლის ერთი ნაწილი, რომლის სიმაღლე არის 1,3 მ. დღეს ძნელია

იმის დადგენა, ჰქონდა თუ არა ამ შენობას სახურავი. სამსხვერპლო ნაგებობის კედლების

ნარჩენებით თუ ვიმსჯელეთ, მისი ფორმა სწორკუთხედს (10 X 7,6 მ.) წარმოადგენდა. პი-

რუტყვი შეჰყავდათ ეზოში და იქ უტარებდნენ შესაბამის რიტუალს. იქვე ტოვებდნენ შიგ-

ნეულობას. იმის დადგენაც ძნელია, თუ რა გზით შეჰ ყავდათ საქონელი, რადგან ნან გრევების

დათვალიერებით შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ეს სამსხვერპლო ადგილი სულაც არ იყო

მაღალი, რამდენადაც ქრისტიანობამდე მსხვერპლშეწირვის რიტუალი იყო სანა ხაობრივი

და ყველას თვალწინ სრულდებოდა. ძველად შესაწირი ხორცის ნაწილს იქვე, სალოცავთან

ხარშავდნენ და მიირთმევდნენ, ნაწილს კი მოწყალების ნიშნად არიგებდნენ.

დღევანდელი „ბერი-სამების“ ნაგებობა იობ ცისკარიშვილის ჩანაწერებს თუ შევა დარეთ,

დგას უფრო უსაფრთხო ადგილას. ხალხის მეხსიერებაც ამას მოწმობს – გადმოცემით, „ბერი-

სამების“ ახალი ნაგებობა იმავე ფერდობის ცოტა ზემოთაა აშენებული. ჩვენი აზრით, იგი

სახე ცვლილიცაა, რადგან იობ ცისკარიშვილი მთელ კომპლექსს აღწერს, სადაც შედარებით

დიდი ფართობი იყო არაერთი თაღით და საკ მაოდ დიდი რაოდენობის მრევლიც ეტეოდა.

ამიტომ ვფიქრობთ, რომ იობ ცისკარიშვილის სტუმრობის შემდეგ სალოცავი კიდევ ერ-

თხელ დაინგრა. ერთი კი ცხადია, რამდენჯერაც არ უნდა დანგრეულიყო ეს სალოცავი,

მო სახლეობა მას მაინც აღადგენდა, რაც მიანიშნებს იმაზე, რომ თუშები რწმენაშიც და ტრა-

დიციებშიც მტკიცენი არიან, და ამ თვალსაზრისით, ყველასთვის მისაბაძნი.

ვფიქრობთ, დადგა დრო, რომ ჩატარდეს „ბერი-სამების“ საფუძვლიანი არქეო ლოგიური

გათხრები. რამდენადაც ამ სალოცავის მნიშვნელობა სცდება უბრალო მოყვარულის ინტერესს.

ეს სალოცავი, თუნდაც მისი სახელიდან გამომდინარე, ერთადერთია საქართველოში და

ვფიქრობთ, მთლიანად მართლმადიდებლურ სამყაროში. მას უნდა დაუბრუნდეს სათანადო

ღირსება და ქრისტიანულ ძეგლებს შორის თავისი ადგილი დაიმკვიდროს სიძველისა და

მადლმოსილების თვალსაზრისით. ეს საშური საქმეა და იმედია, ახლო მომავალში დროული

კომპლექსური სამუშაოები ჩატარდება და შესაბამისი სამეცნიერო კვლევები დაიდება.

თბილისი – 2004 წ.

31

ბელა შავხელიშვილი

„ბიბლია“, როგორც ენებისა და ერების

უკვდავების გარანტი

(„მამაო ჩვენოს“ წოვა-თუშური (ბაცბური) ვერსიის

ლინგვისტური ანალიზი)

XIX ს-ის გამოჩენილი ქართველი საზოგადო მოღვაწის იობ ცისკარიშვილის „თუშურ-

წოური გრამატიკის“ ხელნაწერი (1844-1847 წწ.) წარმოადგენს წოვა-თუშური (ბაცბური) ენის

ერთ-ერთ პირველ აღწერას იბერიულ-კავკასიურ ენათა შორის ქარ თული ენის გრამატიკის

შემდეგ. იგი დაწერილია რუსულად ნ. გრეჩის გრამატიკის ნიმუშის საფუძველზე, სადაც წოვა-

თუშური მასალის ჩასაწერად და მისი ქართული თარგმანებისთვის გამოყენებულია ქართული

გრაფიკა. მისი მეცნიერული დატვირთვა შეიძლება სულაც არ არის მაღალხარისხოვანი,

თუმცაღა ლექსიკური მასალის ფიქსაციისა და ზოგი გრამატიკული დაკვირვების

თვალსაზრისით, იგი ფრიად სანდოა და მეტიც, საუკუნეთა გადასახედიდან ფასდაუდებელია.

ასეთი დასკვნის გაკეთების საფუძველს გვაძლევს წოვა-თუშური ენის დიდი ხნის კონსერვაცია,

რომლის წყალობითაც მისი ლინგვისტური მასალა გამჭვირვალეა და ძალზე საინტერესო

როგორც დიაქრონიულ, ისე სინქრონიულ დონეზე, რამდენადაც ნათლად გვიჩვენებს

ბოლო 2-3 საუკუნისთვის დამახასიათებელ გრამატიკული ტრანსფორმაციის შედეგებს და

მათ ეტაპობრივ ცვლილებებს.

ამ ხელნაწერით ჩვენი დაინტერესება განპირობებულია იმითაც, რომ წოვა-თუშურის

განვითარების ამჟამინდელი ეტაპი არასახარბიელო გამოდგა მისი, როგორც ზოგადად

ენის არსებობა-არარსებობის თვალსაზისით – ენა დგას კვდომის გზაზე და ამის მრავა-

ლი მიზეზი არსებობს. ეს მიზეზები ძირითადად სოციოლინგვისტური ხასიათისაა: სო ცია-

ლური ფაქტორების სტიქიური ზეგავლენა, ამ სამეტყველო ენით მოსარგებლე მოსახ-

ლეობის რიცხობრივი სიმცირე, სამეცნიერო-ტექნიკური პროგრესის შედეგად ლინგვისტური

პროცესების აჩქარება, შიდასტრუქტურული ენობრივი რყევა და სხვ.

უნდა აღინიშნოს, რომ განსხვავებულ ენებზე მოსაუბრე ეთნოსების სულიერი ერთობა

სტიმულს აძლევს ენების მატარებელთა კულტურების დაახლოებას, და თუ ისინი

აღმოცენდნენ ერთი და იმავე ფესვებიდან, მაშინ მათი დაახლოება უფრო ჰარმონიული

და მტკიცე ხდება. ამის ნათელი დადასტურებაა ზემოთ აღნიშნულ ხელნაწერში მოცემული

„მამაო ჩვენოს“ ი. ცისკარიშვილისეული წოვა-თუშური თარგმანი, სადაც თარ გმანის პრო-

ცესში მოსალოდნელი ფონეტიკური და გრამატიკული მოვლენები, რომ ლებსაც წესით

უნდა დაეშორებინა ქართული და წოვა-თუშური ტექსტობრივი აღქმა (მათ ენობრივ

ჯგუფთა განსხვავებული განლაგების გამო) – ხდება პირიქით, – გვხვდება ორივე ენისთვის

დამახასიათებელი ანალოგიური ევოლუციური პროცესები. თუმცა ქრონოლოგიურად ეს

პროცესები ხშირად განსხვავდება ერთმანეთისაგან, რამდენადაც – ყველა ენა გადის ოდენ

მისთვის განკუთვნილ გზას და გარკვეულ ისტორიულ მონაკვეთს უკავშირდება, რომელიც

სოციალურადაც და ფუნქციურადაც სხვაობას პოვებს დროის პრიზმის მიღმა. ამ შემთხვევაში,

ვფიქრობთ, რომ მეტად ნიშანდობლივია და გასათვალისწინებელია ვილჰელმ ფონ

ჰუმბოლდტის გამონათქვამი იმის შესახებ, რომ „არ არის მიზანშეწონილი ერის სულიერი

თავისებურებების შესწავლა მისი ენის გარეშე და მით უფრო – შემდგომ ამ თავისებურებების

ენის სივრცეზე გადატანა – ეს უნდა ხდებოდეს ერთმანეთთან კავშირში”.

32

ამის მაგალითს გვაძლევს ენებისა და დიალექტების კონსერვაციის შედეგად

დაფიქსირებული პროცესები. ჩვენ შემთხვევაშიც წარმოდგენილია უნიკალური მოვლენა,

როდესაც წოვა-თუშების ქართული თვითშეგნება და ვაინახურთან გარკვეულწილად

ენობრივი ნათესაობა ქმნის თავისებურ სიმბიოზს, სადაც მათი სულიერი სამყარო და ენის

თავისებურებები ერთ ჰარმონიულ სიბრტყეზე შეიძლება განიხილებოდეს.

ეს ყველაფერი კი ძალიან ნათლად ვლინდება „ბიბლიის“ ზოგი ფრაგმენტის წოვა-

თუშურ თარგმანებში. ჩვენ ვადარებთ იობ ცისკარიშვილის „წოურ-თუშურ გრამატიკაში“

მო თავსებულ „მამაო ჩვენოს“ ავტორისეულ თარგმანს ამავე ტექსტის თანამედროვე (XXXXI

სს.) თარგმანთან (თარგმანი თქვენი მონამორჩილისა).

აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ თვითონ ხელნაწერის ავტორი იობ ცისკარიშვილი თავისი

ფესვებით თუშეთიდან იყო, კერძოდ – წოვათიდან და მოსახლეობაში ძალიან დიდი

სახელით სარგებლობდა, როგორც ფრიად განსწავლული და განათლებული პიროვნება.

მან სწავლა-განათლება მიიღო სანქტ-პეტერბურგსა და გერმანიაში, მშობ ლიურ თუშურსა და

ქართულ ენებთან ერთად სრულყოფილად ფლობდა რუსულსა და გერმანულს.

ღირსშესანიშნავია თვით ამ ხელნაწერის არსებობის ფაქტიც, რომელიც მიუთითებს ამ

ენის მატარებელი ხალხის მაღალ კულტურასა და ნიჭიერებაზე.

გავუსწრებთ მოვლენებს და ვიტყვით, რომ მოცემული ტექსტები წარმოადგენენ

ორი ენის ტიპური ინტერპრეტაციის მაგალითს, როდესაც ერთსა და იმავე ტექსტში

ერთდროულად გამოყენებულია წოვა-თუშური და ქართული ლექსიკა, რომელიც

ურთიერთგადაჯაჭვითა და შევსებით თარგმანში თავისუფლად და ბუნებრივად „ჯდება”.

თუ ჩავუღრმავდებით XIX და XX სს. თარგმანებს, ფრიად საინტერესო დასკვნამდე

მივალთ – იქ, სადაც ფიქრზე მეტად სმენას ვუხმობთ, ჭარბობს წოვა-თუშური ლექსიკა,

ხოლო სადაც საჭიროა ფიქრი და ტექსტის გააზრებული „ამაღლება“, გამოყენებულია

ქართული სიტყვები, რომლებიც ხშირად წოვა-თუშური გრამატიკული ფორმებით „შემო-

სილები“ ჰარმონიულად ეწერებიან ამ ღვთაებრივ ტექსტს.

ჩვენ ვფიქრობთ, რომ სასულიერო ლექსიკამ მაინცა და მაინც დიდი ცვლილებები არ

განიცადა საბჭოთა ეპოქის ზეგავლენით – ყველა ცვლილება, რომელიც ამ ორ თარგმანში

იჩენს თავს, ზოგადად თვით ენის ტრანსფორმაციისთვისაა დამახასიათებელი და არა

რელიგიურ-ტექსტუალური ზეგავლენის შედეგად გამოვლენილი.

წარმოგიდგენთ „მამაო ჩვენოს“ XIX ს. (ი. ცისკარიშვილი) და XX ს. (ბ. შავხელიშვი ლი)

წოვა-თუშური თარგმანების სრულ ტექსტებსა და ქართულ ორიგინალს:

„მამაო ჩვენო“ (XIX ს. ტექსტი ქართული შესატყვისობებით)

მამაო, ჩვენო, რომელი ხარ ცათა შინა, დად თხე მენა ვა ო ლამუ, (ვინა, ხარ),

წმინდა იყავნ სახელი შენი, წანლიბალ წე ჰ’ე (გაი-წ-მინდოს, წოდება შენი)

მოვედინ სუფევა შენი, ჲოლალ-ე

იყავნ ნება შენი, ვითარცა ცათა შინა, ჲაჴჴო ხილ’ალ, (მიალალა)

ეგრეცა ქვეყანასა ზედა, მე ო ლამუ, იშტ – ესე,

პური ჩვენი არსობისა მომეც ჩუენ დღეს, მაჲჴ თხე ჲაყუინ დუწდოინ ლიბ თხო,

და მოგვიტევენ ჩუენ თანანადებნი ჩუენნი, დით თხო დეჲლნი თხე

ვითარცა ჩუენ მიუტევებთ ოშტიჸ ათხ დით

თანანადებთა მათ ჩუენთა, ო დაჲლნჩოხ თხე,

და ნუ შემიყვანებ ჩუენ განსაცდელსა მა ბიკოთხ ცადვაჩო,

არამედ გვიხსენ ჩუენ ბოროტისაგან... ბა:ხითათხ – მოიჩორე... (მრუშობა)

33

„მამაო ჩვენო“ (XX ს. ტექსტი ქართული განმარტებებით)

დად თხე, მენე ვაჰ’ ცემაქ, (ქართ.: ვინა, ხარ, ცაში)

წეინ ხილ’ალ ჰ’ე(ნ) წე; (წმინდა, იხილე, წოდება)

ჰ’ე ვოლალ ხილ’ალ ვიწვაჴჴუჲშ, (იხილე, მიუ-წ-დომელი)

ჰ’ე ნებ ხილ’ალ (ნება)

მოჰ’ე ცემაქ, უიშტ დედმიწემაქ (ცაში, დედამიწაზე)

მეჲჴ ლიბ თხო(ნ) თხა – თხო დინ ხილ’ითა; (მაჴმანი)

პეჲტებადებ თხო(ნ) თხე ყიშ (პატიება, საწ-ყა-ლი)

მოჰ’ე ათხ პეჲტებადინათხ ჴეჩუჲშნ, (პატიება)

მუიჩ მახავ მა თოხითალათ ვენ, (მრუშობა, ემთხვია)

მე ჴეჩუიშნ ყა ბოლოთ ვე!..

„მამაო ჩვენოს“ XIX-XX სს. წოვა-თუშური ტექსტების შედარება ცხადყოფს, რომ

თარგმანები გაკეთებულია ძალზე მარტივი და გასაგები, უფრო მეტად – უფლის

ღვთისმეტყველური ძალის წყალობით – „მორჩილი“ ენით. დავესესხებით ბ. უსპენსკის

და ვიტყვით, რომ „... ჟღერს მადლიანად, კურთხეულად და მხსნელად”. მხსნელად –

რამდენადაც თვით ძველი ქართული, საიდანაც იგია თარგმნილი, თვითონ არის უფლის

ჭეშმარიტების მატარებელი, რამეთუ აქვს „წყალობაი უკუნესამდე უფლისაი მისი...“ (რო-

გორც ყველა მართლმადიდებლური რწმენის მატარებელი ენა).

ქართული ტექსტი წარმოდგენილია ენის ნორმატიული ფორმით, ეკლესიური, მწიგ-

ნობრული ენიდან გადახვევის გარეშე, ხოლო არამწიგნობრული ენის გამოყენება წოვა-

თუშური ტექსტის შესაქმნელად მოითხოვს გარკვეულ „ჩარჩოებს“, რომლებიც აზრობრივ

გადახვევას ვერ გუობს და აიძულებს მთარგმნელს ეძიოს უფრო ზუსტი შესატყვისები,

რამდენადაც საკრალური ტექსტი უნდა „ჩაჯდეს“ სამეტყველო ენაში და მაქსიმალურად

ადვილად მისაწვდომი იყოს მსმენლისა თუ მკითხველისათვის. ამდენად, თავად ორიგინალი

ავალდებულებს გამოირიცხოს სემანტიკური გაუგებრობები, რამ დენადაც ტექსტი ითარგმნება

არა ცალკეული კომპონენტებით, არამედ აზრობრივი მახა სიათებ ლებით, წინააღმდეგ

შემთხვევაში, ტექსტი იქნებოდა ხელოვნური და გაუგებარი.

რა განსხვავებებია ამ ორ თარგმანს შორის?

● პირველ თარგმანში ზეცა ითარგმნება როგორც ლამ „მთა“, რაც მიგვანიშნებს იმაზე,

რომ XIX ს. ეს ორივე ცნება ერთ კონტექსტში იხმარებოდა. თუ გავით ვალისწინებთ

თუშეთის მიუწვდომელ მთებს – ეს გასაკვირი არც უნდა იყოს;

● ძველი ჲაჴჴო ხილ’ალ-ის („წმინდა იყავნ...“) მაგივრად ჩვენ გამოვიყენეთ ვიწვაჴჴო(ნ),

რაც ნიშნავს ამაღლებას, განდიდებას (იგი შედგება ორი ფუძისგან – ვიწ>დ-აწი(ნ)

„მძიმე“ და ვ-აჴჴო(ნ) „დიდი“); იგი არ გვხვდება თავად ი. ცისკარიშვილის ლექსიკონში,

თუმცა დავით და ნიკო ქადაგიძეების „წოვა-თუშურ – ქართულ – რუსულ ლექსიკონში“

დასტურდება;

● კონსტრუქცია „მოგვიტევენ ჩუენ თანანადებნი ჩუენნი, ვითარცა ჩუენ მიუტევებთ

თანამ დებთა მათ ჩუენთა...“ თანამედროვე მეტყველებაში გადაიცემა უმეტეს წილად

ქარ თული სიტყვების გამოყენებით – პეჲტებადებ თხო(ნ) თხე ცოდვი, მოჰ’ე ათხ

პეჲტე ბადინათხ ჴეჩუჲშნ. ადვილად შესამჩნევია, რომ ჩვენ ქართული მოგვიტევე-ს ან

შეგვინდე-ს მაგივრად ვხმარობთ პეჲტებადებ (შდრ. მაპატიე). საქმე ისაა, რომ წოვა-

თუშურში სიტყვა მოგვიტევე საერთოდ არ იხმარება, შენ დობა კი გამოყენებულია იმ

შემთხვევაში, თუ მიცვალებულთა სულების მოხსე ნიებაზეა საუბარი;

● თანამედროვე მუიჩორე-ს მაგივრად ძველ ტექსტში ი. ცისკარიშვილი ხმა რობს ფორ-

მას მოიჩორე, რომელიც გრამატიკულად უფრო ახლოა მის ფუ ძესთან მოსსი(ნ)

34

„ცუდი“, რაც მიუთითებს იმაზე, რომ დიფთონგები ჯერ არ ექვემ დება რებიან ფო-

ნეტიკურ ცვლილებებს;

● ჩვენ განსხვავებულად აღვიქვამთ სლოგანს „წმინდა იყავნ სახელი შენი...“: პირველ

შემთხვევაში, თუ ავტორი მიმართავს უფლის სახელს, რაზეც სახელის აღმნიშვნელი

კლასის ნიშანი ჲ მიუთითებს (ჲ-ოლა-ე..., ჲ-აჴჴო...), ჩვენი მიმართვა თვით უფალს

უკავშირდება, რამდენადაც გამოყენებულია კონსტრუქცია ჰ’ე ვ-ოლალ ხილ’ალ

ვ-იწ-ვ-აჴჴო(ნ), სადაც მამაკაცთა აღმნიშვნელ ვ-კლასის ნიშანს ვიყენებთ;

● არის სხვა განსხვავებებიც, რომლებიც სრულიად კანონზომიერია და ყველა ასა-

ხავს საკუთარი ეპოქის თავისებურებებს, მაგალითად: მა ბიკოთხ ცად-ვ-აჩო ნიშ ნავს

„ნუ შევიყვანებ განსაცდელსა“, სადაც ცად-დარ ქართული განსაცდელის, ცოდვის

ეკვივალენტია, ჩვენ კი აღნიშნული სლოგანი ვთარგმნეთ, როგორც მუიჩ მახავ მა

თოხითოთ ვენ – ზედმიწ. „ცუდ ქარს არ დავარტყმევინოთ ჩვენ თვის“, სადაც თუ-

შებისთვის დამახასიათებელ ფრაზეოლოგიზმს ვიყენებთ. ნიშან დობლივია, რომ ეს

ფრაზეოლოგიზმი პოვებს პარალელს ქართულსა და რუ სულშიც, შდრ.: ქართ. რა

ქარმა გადმოაგდო, რუს. каким ветром его занесло, სადაც სემანტიკა უფრო ყოფითი,

ნეგატიურ-მაქციურია, ვიდრე ქრისტიანული.

რამდენიმე სიტყვით გამოყენებული ლექსიკის შესახებ:

ერთი შეხედვით, XIX ს. წოვა-თუშური ტექსტი უფრო დაშორებული ჩანს ქარ თულისგან,

რამდენადაც ჭარბობს ძველი ლექსიკა, მაგ.: მეჴჴ, ცადვაჩო, დით, მუიჩორე და სხვ.,

რომლებიც რეკონსტრუქციის შედეგად საერთო ძველ თუშურ-ქარ თულ ლექსიკურ შრეს

განეკუთვნება და შემონახულია საეკლესიო ენაში, შდრ.: წ.-თ. მეჴ „პური“ – ძვ.-ქართ.

მაჴმალი „საფისკვერი“, ცადვაჩო – „ცოდვა“, მუიჩორე – „მრუში“, დით „დათმო“ და სხვ. ეს ის

შემთხვევაა, როდესაც ჩანს ეპოქისთვის დამახასიათებელი გრამატიკული კონსტრუქციები:

მა ბიკოთხ ცადვაჩო, ბახ:ითათხ მოიჩორე (XIX ს.) || მუჲჩ მახავ მა თოხალათ ვენ, მე ჴეჩუჲშნ

ყა ბოლოთ ვე (XX ს.) „ნუ შეგვიყვანებ განსაცდელსა, არამედ გვიხსენ ბოროტისაგან“. –

თანამედროვე თარგმანში გამოყენებულია XX ს-ის თუშურისთვის დამახასიათებელი გრა-

მატიკული ფორმები, ამდენად ტექსტი უფრო დატვირთულია ქართული სიტყვებითა და

კალკებით, რაც მას გასაგებს ხდის თანა მედროვე მკითხველისთვის. უნდა აღინიშნოს ისიც,

რომ უბრალოება და სისადავე, რომელიც დამახასიათებელია ძველი თარგმანისთვის, შეი-

ნიშნება ახალშიც, თუმცა ახლავს მეტი პათეტიკა და ამაღლებული ტონი (თუმცა ეს შეიძლება

მთარგმნელის მანერასაც მიეწეროს...).

დარწმუნებით კი შეიძლება ითქვას, რომ სულიერი ფასეულობა ყველა ენაზე ითარ -

გმნება და აღიქმება ერთნაირად, მხოლოდ ერთი განსხვავებით – რამდენად მისაწ ვდომი

და გასაგები ენითაა იგი მიტანილი ადრესატამდე?.. – და რამდენადაც ეს ხდება მარტივად,

იმდენად ენის მატარებელი უახლოვდება ენა-ორიგინალს, როგორც სული ერად, ისე

მატერიალურადაც (ლინგვისტური საშუალებების თვალსაზრისით). აქ მიზან შეწონილია

მოვიშველიოთ ვილჰელმ ფონ ჰუმბოლტის კიდევ ერთი აზრი იმის შე სახებ, რომ „... ყოველი

ენა თავისი ერის კონკრეტული თავისებურებებიდან ითვისებს რაღაც ისეთს, რასაც შემდგომ

თავადვე განავითარებს და თავისივე ერს დაუბრუნებს...“, რომლის ჭეშმარიტება წოვა-

თუშების ისეთ თავისებურებებში ვლინდება, როგორიც მხოლოდ მათი მენტალიტეტისთვისაა

დამახასიათებელი, მაგალითად, „... და ნუ შეგვიყვანებ ჩვენ განსაცდელსა“ ფორმით „ცუდმა

ქარმა არ დაგვარტყას, რომ სხვებს ცოდვა არ მოუტანოთ“ ან „მამაო, ჩვენო, რომელი ხარ

იქ მთაში...“, თქვენ გაიგონებთ მხოლოდ წოვა-თუშებში.

ცნობილია, რომ იობ ცისკარიშვილმა თავისი ცხოვრების ბოლო წლები გაატარა სოფ.

ზემო ალვანში, სადაც „წმინდა სამების“ ეკლესიის მღვდელმთავრად მსახურობდა და სამ-

რევლო სკოლას ხელმძღვანელობდა. დასჭირდა კი მას თავისი თარგმანის გამოყენება

ლოცვა-წირვის დროს?.. რა თქმა უნდა – არა, რამდენადაც მსახურება ტარ დებოდა

35

ძველქართულად, რომელიც მოსახლეობისთვის იყო ისეთივე მშობლიური და გასაგები,

როგორიც მათი კერიის სასაუბრო წოვა-თუშური. აქ მთავარი სხვაა – რა როლი აკისრია

„ბიბლიას“ ადამიანების სულიერი სამყაროს აღზრდაში და საჭიროა კი მისი თარგმნა

სხვადასხვა ენებზე?.. „ბიბლიას“ რომ უდიდესი როლი ენიჭება ადამიანის ჰარმონიულ

ჩამოყალიბებაში – ამაზე ბევრი დაწერილა და ეს ეჭვს არც იწვევს. ამ შემთხვევაში უფრო

საინტერესოა მეორე საკითხი – საჭიროა კი მისი თარგმნა?..

საზოგადოების განვითარების თანამედროვე ეტაპზე ამ კითხვაზე პასუხის გაცემა ძალზე

რთულია, რამდენადაც თარგმანი შეიძლება გამოიყენონ სეპარატისტულად განწყობილმა

ადამიანებმა იარაღად, როგორც ეს არაერთხელ მომხდარა. თუმცა ეს არ ნიშნავს, რომ

„ბიბლია“ არ უნდა ითარგმნოს. ლინგვისტური თვალსაზრისით „ბიბლიის“ თარგმანი უნდა

არსებობდეს ყველა ენაზე, რამდენადაც მისი ტექსტი გამოხატავს ნებისმიერი ენის მატარებლის

განვითარებისა და კულტურის დონესა და მის ინტელექტს. ენის სიცოცხლისუნარიანობის

გახანგრძლივების თვალსაზრისითაც მისი როლი ფასდა უდებელია, რადგან ენის კვდომის

შემთხვევაშიც კი „ბიბლიის“ თარგმნილმა ტექსტმა შესაძ ლოა უკვდავყოს ეს ენა და

ხელმისაწვდომი გახადოს იგი შემდგომი თაობებისთვის.

ლიტერატურა

1. Б. Успенский. Языковая ситуация и языковое сознание в Московской Руси:

восприятие церковно-славянского и русского языка. Византия и Русь., М., 1989;

2. Протоийрей Артемий Владимиров („Наш язык и наше слово“).

36

აბრამ შავხელიშვილის ხელნაწერებიდან

ტ ო პ ო ნ ი მ ი კ ა

წოვათა

გეოგრაფიულად წოვათა თუშეთის დასავლეთი ნაწილია. იგი მოიცავს წოვათის თუშებით

დასახლებულ თერთმეტ პუნქტს. ძველად ამ ადგილს ვოუბასაც უწო დებდნენ.

სოფ. ინდურთა

ინდურთა – სოფელია, ინდურთის ხეობა (წ.-თ. ინდურთე(ნ) ჴეობ), ინდურთის ცი ხეები

(წ.-თ. ინდურთ(ნ) ციხი), ინდურთის სათავე (წ.-თ. ინდურთე(ნ) ქორთ), ინდურთის სა საფლაო

(წ.-თ. ინდურთე(ნ) სასაფლავ, ინდურთის ფერდობი (წ.-თ. ინდურთე(ნ) ფერდ), ინდურთის

ბოლო (წ.-თ. ინ დურთე(ნ) ბოლ), ინდურთის ხორხი (წ.-თ. ინდურთე(ნ) ჴორჴ), ინდურთის

სახნავი ადგილი (წ.-თ. ინდურთე(ნ) ახუინ ადგილ), ინდურთის სათიბი (წ.-თ. ინდურთე(ნ)

სათიბ), ინდურთის გვირაბი (წ.-თ. ინდურთე(ნ) გვირაბ), ინდურთის სალოცავი ((წ.-თ.

ინდურთე(ნ) სალოცავ), ინდურთის თეთრი ქვა (წ.-თ. ინდურთე(ნ) კუი ჴერ), ინდურთის წყარო

(წ.-თ. ინ დურთე(ნ) წყარ), ინდურთის მინდორი (წ.-თ. ინდურთე(ნ) მინდორ), ინდურთის მთა

(წ.-თ. ინდურთე(ნ) ლამ).

ინდურთა ისტორიულად წოვათის ერთ-ერთი თვალსაჩინო სოფელია, როგორც

მოსახლეობის რაოდენობითა და ტერიტორიული მოცულობით, ისე გეოგრაფიული

მდებარეობით. იგი საგირთისა და ინდურთის ხევების შუა მდებარეობს – „ბერი-სამების“

სალოცავიდან სულ 700 მ. არის დაცილებული. ამ სოფელში მიმავალი მგზავრი მას ორი

მხრიდან მიუდგება: ერთი – გომეწრის ხეობიდან სოფ.მოზართის გავლით, მეორე კი

ალაზ ნისთავიდან სოფ. ეთელტისკენ მიმავალ მარჯვენა ბილიკს გაყვება, აღმო სავლეთით

გადა ჰკვეთს „ბერი-სამებას“, სოფ. საგირთასთან ჩამომდინარე ღელეს და მიადგება სოფ.

ინდურთას. ამ სოფელს ივ. ცისკარიშვილი თავის ნა წერებში ხშირად ახსენებს („Записки о

Тушети“, газ. „Кавказ“, №53 – 1849 г.).

ინდურთის ციხეები – წ.-თ. ინდურთე(ნ) ციხი

აღნიშნული ციხეები მშრალად ნაშენ ტიპს წარმოადგენს. ეს კომპლექსი მდებარეობს

სოფელსა და სასაფლაოს შორის. მისადგომი მხოლოდ ჩრდილოეთიდან აქვს. გად-

მოცემით, ინდურთის ციხეები ეკუთვნის აბაშიძეების – აბაშოშვილების გვარს. 1967 წლის

სავე ლე-ეთნოგრაფიული მასალების თანახმად, ციხე-კოშკების მშენებლებად ასახელებენ

ადგილობრივებს (იხ. ა. შავხელიშვილის 1967 წ. თუშეთის ექსპედიცია, რვ. 3, გვ.5). თუმცა

ი. დეშერიევი მათ ქისტების ნაშენებად მიიჩნევს: „По преданию бацбийцев строителями кре-

пости были чеченцы“ (იხ. „Сравнит. – uсторич. грамматика нахских языков“, Гр., 1963 – с. 63).

ეს მოსაზრება არ შეიძლება მივიჩნიოთ მართებულად და აი რატომ: 1. მსგავსი ტიპის ციხე-

კოშკების მშენებლობის ტრადიცია, სადაც არაა გამოყენებული რომელიმე ხსნარი, ჩეჩ-

ნებისთვის უცხო იყო. ისინი კოშკების მშენებლობისას, როგორც წესი, იყენებდნენ კირს.

თუშეთის ციხე-კოშკების აგება უფრო ადრეულია, ვიდრე ჩეჩნებისა და განსხვავებულია მათგან,

როგორც არქიტექტურულად, ისე მშენებლობის ტექნიკით. ჩეჩნებსა და თუშებს შორის ხშირი

შეტაკება და უთანხმოება იყო და ვფიქრობ, ასეთ ვითარებაში ციხეების მშენებლობას თუშები

მათ ამ საქმეს არ ანდობდნენ. ამ ვარაუდს ამყარებს ის გარემოებაც, რომ ამ ციხეებიდან

გაყვანილი იყო საიდუმლო პატარა გვირაბები, რომლებიც აკავშირებდა იქვე მახლობლად

37

ჩამომდინარე ღელესთან, საიდანაც მობინადრეებს ამოჰქონდათ წყალი. არსებობს არა-

ერთი ისტორია, როდესაც ლეკი და ქისტი მტაცებლები კვირაობით უტევდნენ ამ ციხეებს

იმ იმედით, რომ მათ მობინადრეებს გამოელეოდათ წყალი და როდისმე დანებდებოდნენ,

მაგრამ თუშები დანებებას – ყველაფერს ამჯობინებდნენ იქამდე, რომ თავადაც და თავიანთი

ოჯახის წევრებსაც სიცოცხლეს ასალმებდნენ. თუშურ ფოლკლორში არაერთი ლექსია იმაზე,

თუ როგორ სთხოვდნენ საკუთარ ვაჟებს დაუძლურებული მშობლები და მათი ცოლ-შვილი

მათივე ხელით სიცოცხლის დასრულებას – სიკვდილი ერჩივნათ მტრის ხელში ჩავარდნას.

ინდურთის საცხოვრებელი სახლებიც იმავე მშრალი მეთოდითაა აგებული, რაც

ქართული გარემოსთვის იყო დამახასიათებელი. მშენებელი ხელოსნებიც ადგი ლობ რივები

იყვნენ, რადგან ბოლო დრომდე თუშებში ცნობილი იყო ბევრი სახელ განთქმული ოსტატის

სახელი. ხელოსანთა საგვარეულოებში ცდილობდნენ ეს ხელობა შთამომავლებისთვის

გადაეცათ.

მე-19 საუკუნის პირველი ნახევრის კამერალური აღწერის თანახმად, აქ 126 კომლია

დაფიქსირებული. მისი ხევისბერი ყოფილა გვარად ხიტირიშვილი. აღწერაში მოცემული

ამ სოფლის თითქმის ყველა გვარი დღემდეა შემორჩენილი. აღსანიშნავია, რომ

ბარში ჩამოსახლებისას ამ სოფლის მობინადრეები ტრადიციისამებრ ისევ ერთ უბანში

დასახლებულან. გვართა ჩამონათვალში შერეულია ერთი ხევსურული კომლი გვარად

უზღარაული, რომელიც სისხლ-მესისხლეობის ნიადაგზე გამოხიზნულა ინდურთაში (ცენტრ.

არქივი, ფ. 254, აღწ. 1).

ინდურთაში სულ სამი ციხე-კოშკია: ორი მათგანი გვირაბებით უკავშირდება ერ თმანეთს.

დასავლეთიდან ისინი დაცულია კლდოვანი მასივით, სხვა მხრიდან ჰქონ დათ შემოვლებული

გალავანი.

თუშების ფოლკლორში ასეთი ამბავია შემონახული: ერთხელ სოფ. საგირთას ქისტების

ჯარი დაესხა თავს. ქისტები იმდენი ყოფილან, რომ სოფ. ინდურთის გარ შემო ადგილი

მთლიანად დაუკავებიათ და მათთვის დახმარების გაწევის საშუ ალება არავისთვის არ

მიუციათ. მტერი უფრო და უფრო უტევდა. ეს დაუნახავს ერთ საგირთელ დიაცს, რომელიც

ინდურთაში იყო გამოთხოვილი. საშველი რომ არსაიდან ჩანდა, ისე გამწარებულა, რომ

ხმალამოწვდილი გამოვარდნილა თავის ციხე-კოშკიდან და გაუწევია საგირთელებისკენ.

ინდურთელმა მამაკაცებმა ეს რომ დაინახეს, გადაუძახიათ ერთმანეთისთვის – დიაცმა

როგორ უნდა გვაჯობოსო?.. ისინი ერთიანი ძალებით შესევიან მტერს და უკუ უქცევიათ –

ზოგი დაუხოცავთ, ზოგსაც გაქცევით უშველია თავისთვის. იმ ადგილს, სადაც მათ მოიპოვეს

გამარჯვება, თუშები საგირთელი დიაცის გადანაფრენს უწოდებენ.

ინდურთის სასაფლაო – წ.-თ. ინდურთე(ნ) სასაფლავ

სოფლის ჩრდილოეთით, თავდაცვითი ნაგებობებიდან სულ რაღაც 40 მ. დაშორებით,

მთის ორივე ფერდობის გაყოლებაზე მდებარეობს ინდურთის სასაფლაო. მისი სიდიდე

მეტყველებს იმაზე, რომ სოფელი ძალზე მჭიდროდ იყო დასახლებული. გათხრების შედეგად

შევიტყეთ, რომ დაკრძალვის წესი ქართული – მართლმადიდებლური ყო ფილა. არავითარი

წარწერები არაა შემორჩენილი. სასაფლაოს მახლობლად, ექვსი მეტრის სიგრძე-სიგანის

ნაგებობაა. ამჟამად იგი სახურავის გარეშეა. ვფიქრობთ, იგი აკლდამაა – ადგილი, სადაც

შედიოდნენ დაუძლურებული ადამიანები და სიკვდილს ელოდებოდნენ.

XIX ს-ის შუა პერიოდიდან სოფ. ინდურთის მოსახლეობამ კახეთის ბარში გადა სახლება

დაიწყო და სოფელიც ნელ-ნელა დაცარიელდა. ცნობილია ისიც, რომ თუშების ბარად

გადასახლების შემდეგ, ცარიელი სახლები, მათი პატრონების ნებართვით, დაიკავა ქისტების

რამდენიმე ოჯახმა. მათ იქ იმდენი ხანი იცხოვრეს, რომ სასაფლაოც გაიჩინეს. ამდენად,

ქრისტიანული სასაფლაოდან მოშორებით, ინდურთაში, მართალია პატარა, მაგრამ სხვა

სარწმუნეობის წარმომადგენლების (წარმართულ-მუსლიმური) სასაფლაოც არსებობს –

38

ამას საარქივო საბუთებიც ადასტურებს (იხ. საქ. სსრ ცენტრ. არქივი, ფ. 254, ანაწერი 1).

თუმცა აღსანიშნავია ისიც, რომ ამ უცხო ტომის შემოხიზვნიდან ათიოდე წლის შემდეგ ეს

მოსახლეობა ამ ადგილებში უკვე აღარ ჩანს.

სოფელ ინდურთის აღმოსავლეთით უზარმაზარი მთაგრეხილია. ეს მთის მასივი

წოვათის ჩრდილოეთით არის აღმართული და მას ინდურთის მთას უწოდებენ. ამ მთას

უერთდება ცენტრალური უღელტეხილი, რომელიც ნაყაეჩოს მთის ზეგანის გაგრძელე ბაა.

იმ ადგილს ინდურთის ჴორჴს უწოდებენ. მას ზაფხულობით საბატკნე საძოვრად იყენებენ.

თავისი გეოგრაფიული მდებარეობით წოვათა სუბალპურ ზონას ეკუთვნის.

ინდურთის ჴორჴს თავისი სამეურნეო დანიშნულება ჰქონდა. იგი იყო გამოყენებული

საზაფხულო სადგომად მშრალი ცხვრისა და ახლად ასხლეტილი ბატკნებისთვის, რის გამოც

მას საგირთის სამშრალე-საბატკნის ხორს უწოდებდნენ. ეს ტოპონიმები დღესაც არსებობს.

აღნიშნული ადგილები ყუათიანადაა მიჩნეული – ბატკანი და ბერწი ძალიან მატობსო, –

ამბობენ მეცხვარეები.

ინდურთის გორის აღმოსავლეთის ერთი მონაკვეთი ძველად სახნავად ყოფილა გამო-

ყენებული. ამის კვალი ახლაც ატყვია. მთხრობელთა ინფორმაციით, აქ თურმე ძალიან კარგი

მოსავალი მოდიოდა. საერთოდ წოვათის მიწები განთქმული იყო თავისი ნოყიერებითა და

მოსავლიანობით.

ინდურთის გვირაბი

ინდურთის ერთ-ერთ ციხიდან არის გაყვანილი მიწისქვეშა ჩასასვლელი პატარა გვი-

რაბი, რომლის ნაწილი დღესაც არის შემორჩენილი. ეს გვირაბი ციხის დასავლეთით მქონე

კარიდან იწყება და ხევში ჩადის. გვირაბი ერთი მეტრი სიმაღლისაა. იგი გვერდებიდან

ქვის კედლითაა დაცული, ზემოდან კი მიწის ბელტებითაა გასწორებული. ამ გვირაბით

ხევის წყალს ეზიდებოდნენ და წისქვილს უკავშირდებოდნენ. განსაკუთრებით მას დიდი

სარგებელი მოჰქონდა, როცა სოფელი მტრის ალყაში ექცეოდა. ამ გვირაბის მნიშვნელობა

არაერთხელ აღნიშნა ივ. ცისკარიშვილმა თავის წერილებში (И. Цискаров, „Записки о Тушетии“,

Архив института народов Азии АН СССР, ф.2, оп. 2, рукопись). როგორც მისივე მასალებიდან

ირკვევა, იმ დროს, როცა ავტორი ამ გვირაბს აღწერდა, იგი ჯერ კიდევ ფუნქციონირებდა.

მას წოვათის თუშები „ინდურთე(ნ) გვირაბ-ს“ უწოდებენ.

ინდურთის თეთრი ქვა

ეს ქვა იმდენად დიდია, რომ მისი აღწერაც კი ჭირს. იგი კაჟის ქვად არის ცნობილი

და მდებარეობს ინდურთისა და საგირთის ხორხებთან მდებარე ხევების შესაყართან. ეს

ქვა ღვთიური ნიშნებით ხასიათდება, რამდენადაც ძველად წოვათის მობინადრეები მასზე

ლოცულობდნენ. მთხრობელთა გადმოცემით, ამ ქვის ქვეშ ბოროტი სულები ბუდობენ და თუ

ამ ადგილის მოსალოცად არ ივლიდნენ, მათ გაანაწყენებდნენ და ხიფათს ვერ აიცილებდნენ.

ეს ქვა ოდესღაც ინდურთის ხორხის გაყოლებიდან ადიდებულ მდინარეს ჩამოუტანია.

აღსანიშნავია, რომ ინდურთის ხორხის დაახლოებით 300 მეტრის გაყოლებაზე დევს

თეთრი კაჟის მეორე ქვა, რომელიც შედარებით მცირე მოცულობისაა. უწინ მოსახლეობა

მასზეც ლოცულობდა – ისიც წმინდა ქვად ითვლებოდა. მასთან ახლოს გაკარება და ხელით

შეხება აკრძალული ყოფილა.

ინდურთის ხეობა – წ.-თ. ინდურთე(ნ) ჴეობ

გეოგრაფიულად ეს ხეობა სოფ. ინდურთის აღმოსავლეთით მდებარეობს. ესეც

ალპური ზონად ითვლება. ძველად აქ სათიბები, სახნავი ადგილები და საძოვრები იყო. მის

აღმოსავლეთ ფერდობზე მდებარეობს „ბერი-სამების“ სალოცავი.

39

ინდურთის ხევი – წ.-თ. ინდურთე(ნ) ხი

მთხრობელთა გადმოცემით, ინდურთის წყალი სამკურნალო თვისებების მატარებელი

ყოფილა. მოგეხსენებათ, ალვნის ველი, სადაც ჯერ კიდევ ალონი იყო განლაგებული, ადრე

ისეთი ჭაობიანი ყოფილა, რომ ხალხი ციებ-ცხელებით ავადდებოდა. ამის გამო, როგორც

კი გამოზაფხულდებოდა, სოფლების მთელი მოსახლეობა ეშურებოდა თუშეთს – კერძოდ,

ძალიან მიღებული იყო ინდურთის წყლით მკურნალობა. ავადმყოფი, რომელიც ინდურთის

წყლის აბაზანებს მიიღებდა, იკურნებოდა. აღნიშნული ფაქტის მომსწრე ბევრი მოხუცია

დღესაც. ამ წყლით კუჭ-ნაწლავის სხვადასხვა დაავადებებსაც კურნავდნენ.

კოპალას სალოცავი – წ.-თ. კოპლე(ნ) სალოცავ

ინდურთისა და მოზართის სოფლებს შორის მდებარეობს სალოცავი კოპალა. ამჟამად

მისი კედლების ნარჩენებიღაა შემონახული, თუმცა ჩანს, რომ ადრე ეს ნაგებობა სიპის ქვით

იყო ამოშენებული და გადახურული. მისი არქიტექტურის მნიშვნელოვანი ატრიბუტია სამ-

ხრეთ-აღმოსავლეთით დატანებული ბოძი, რომელზეც ეყრდნობოდა სახურავი. ფასადის

მხარეს დატანებულია სპეციალური სიპის ქვები, რომლებიც დახვრეტილია, რაც მიგვანიშნებს

იმაზე, რომ გამვლელს შეეძლო ცხენი აქ გამოება და მშვიდად მოელოცა. მთხრობელთა

გადმოცემით, კოპალა მადლიანი სალოცავია. ნაგებობის შიდა ნაწილში განლაგებულია

მომლოცველთათვის ჩამოსაჯდომი ადგილები. მეზობელ მთიელებშიც შეხვდებით ასეთ

სალოცავებს. ბარში ჩამოსახლებისას ხშირად კოპალას სახელზე აგებულ სალოცავებს ამ

სალოცავიდან წამოღებულ ნიშებს ატანდნენ. ეს ნაგებობა მოცულობით არც თუ ისე დიდია.

როგორც ამბობენ, აქ მოსალოცად ძირითადად მოხუცები დადიოდნენ – ისინი მათ საკუთარ

ხატად მიიჩნევდნენ. იგი ნახსენებია ი. ცისკარიშვილთან და ი. ბუქურაულთან („ტბათანიდან

წოვათამდე“, ჟურ. „მოამბე“, 9, 1898 წ.).

სოფ. ეთელტა

წოვათის სოფ. ეთელტის – მოსახლეობაზე ნათლად მეტყველებს გვარები, რომლებიც

დასახელებულია საარქივო საბუთებში, ძირითადად ესენია: ჩარხოსშვილი, მუშტარაული,

შანქისშვილი, ბექუმასშვილი, ხადისშვილი, ნაკვეთაური, ბაძოსშვილი, ბუქურაული, ჯიხოიძე-

ჯიხოსშვილი, ჭრელასშვილი, ოჟილაური და სხვ. (იხ. საქ სსრ ც. არქივი, ფ. 254, ანაწ.

1). აქ უცხოვრია სულ 37 კომლს, სადაც ჩარხოსშვილები და ბუქურაულები სჭარბობდნენ,

თუმცა არის ისეთი გვარები, რომელთა შესახებ არავითარი ცნობა აღარ არსებობს, ასეთი

გვარებია: აბრამისშვილი, ლევანისშვილი, ბანგესშვილი, ბოგატერასშვილი, ბეჟანისშვილი.

აღსანიშნავია ისიც, რომ შანქისშვილის გვარი გვხვდება როგორც ეთელტაში, ისე

საგირთაშიც. აღნიშნული სოფელი პატარა მდინარის მარცხენა ნაპირზეა გაშენებული. იგი

მთის ფერდობზე მდებარეობს. 1831 წლის აღწერაშიც ამ სოფელში დასტურდება 37 კომლი.

მათ ორ ან სამსართულიან ტერასულად ნაგებ სახლებში უცხოვრიათ.

ეთელტის ციხეები – წ.-თ. ეთელტე(ნ) ციხი

სოფლის აღმოსავლეთით მდინარის განაპირა ადგილზე გაშენებულია ორი

თავდაცვითი ნაგებობა. მათ უწოდებენ ბაძოს ციხეს, ანუ, იგი ბაძოშვილების გვარს

ეკუთვნოდა. მთხრობელთა გადმოცემით, მისი ამშენებელი ამ გვარის წინაპარი მატე-

რიალურად შეძლებული ყოფილა. დღეს ეს გვარი არც თუ ისე დიდია რაოდენობრივად. ამ

ციხე-კოშკებს თავდაცვითი მნიშვნელობაც ჰქონდა და აგებულია ადგილობრივი რიყის ქვით.

მშენებლობის ასეთ ხერხს მშრალად ნაშენს უწოდებენ, ანუ მას არ გააჩნია კირის შენაერთი.

გადახურვა ოდნავ დახრილია, მის კედლებზე უამრავი წარწერაა, რომლებიც 19 ს-ით

თარიღდება – თავისუფლად იკითხება ბაძოშვილის, ქადაგიძის, აფშინაშვილის და სხვათა

ხელმოწერები. შესასვლელი – პირველივე სართულზეა. თავად ნაგებობა ექვს (დანაყოფს)

40

სართულს ითვლის. მასთან ახლოს ცხვრის საწველი ადგილიცაა მინაშენი, რომლისგანაც

დღეს მხოლოდ კედლებიღაა შემორჩენილი.

ეთელტის ხეობა – წ.-თ. ეთელტე(ნ) ჴეობ

ეს ხეობა სოფ. ეთელტის მარჯვენა მხარეზე მდებარეობს, შედარებით ვაკე ადგილზეა

და საკმაოდ დიდი ფართობი უკავია. იგი ეთელტის საბატკნიდან „ბერი-სამებამდეა“

განლაგებული. ამ ხეობაში მომდინარე წყალს ძირითადად ყადოვანის უღელტეხილიდან

გამომდინარე წყლები კვებავენ, ამდენად, დავაკებისკენ საკმაოდ წყალუხვია და მასში

კალმახიც მრავლადაა.

ეთელტის სახნავი ადგილები – წ.-თ. ეთელტე(ნ) ახუინ ეიდგლი

ამ ადგილების პატრონების ვინაობა ხალხის მეხსიერებას არ შემორჩა, რადგან ბარში

ჩა მოსახლების შემდეგ ისინი, სავარაუდოდ, ამ ადგილებს აღარ აკითხავდნენ და არ ეპატ-

რო ნებოდნენ, მაგრამ თავად ადგილებს ოდესღაც კარგად მოვლის კვალი ეტყობა, რადგან

გა სუფთავებულია ქვა-ღორღისგან და, როგორც მთხრობლები ჰყვებიან, ძალიან დიდ მო-

სა ვალს იძლეოდა – იმდენს, რომ სოფლის მოსახლეობას მთელი წლის განმავლობაში

კვებავდა.

ეთელტის ხორხი – წ.-თ. ეთელტე(ნ) ჴორჴ

ყადოვნის უღელტეხილიდან – დიდი მთების მასივი იშლება. აქ ბუნებრივი რკალი კეთდება

და ხეობიდან შემოსასვლელი გზა იკვეთება. სამხრეთიდან გაყოლებაზე ქვაღორღიანი

და დეკიანი მასივია, ჩრდილოეთიდან კი – ქვიშიანი ფერდობი. დასავ ლეთით – აზიდული

ნაროვანის კლდოვანი მწვერვალია. იგი ახლად ასხლეტილი ბატ კნისთვისაა განკუთვნილი.

ესეც ალპური ზონაა და ბატკნის მოსავლელად ძალიან ხელსაყრელია, რადგან საბატკნე

ადგილი გრილი უნდა იყოს. მას ბუზი ან სხვა მწერი და მით უფრო ქვეწარმავალი, არ უნდა

აწუხებდეს. ამ ხორხის მარცხნივ – საცხენო ბილიკია, რომლის გასწვრივაც დევს მოზრდილი

ბრტყელი ქვა. იგი მეტრ-ნახევარი სი განისაა და ზედ უამრავი წარწერაა გაკეთებული –

ძირითადად ხელმოწერებია. ტრა დიციის თანახმად, ამ ქვაზე მწყემსმა, რომელიც ზაფხულს

აქ გაატარებს, თავის ხელ მოწერა უნდა დატოვოს. ვინც წერა-კითხვა იცოდა, ასეც იქცეოდა.

წარწერების მიხედ ვით გაირჩევა ქრონოლოგია, თუ რა დროსაა იგი გაკეთებული. ეთელტის

ხორხის თითქმის 1/3 ნაწილი დაფარულია მარადმწვანე დეკით.

ეთელტის სათვალთვალო კოშკი – წ.-თ. ეთელტე(ნ) სათვალთვალ

ეთელტის ხეობის მარცხენა მხარეზე მდებარეობს ეთელტის სათვალთვალო კოშ კი. იგი

კლდის მწვერვაზე დგას. აქედან კარგად ჩანს მაგეხისა და საგირთის კოშ კები. მთხრობელთა

გადმოცემით, განსაცდელის დროს იგი სასიგნალო საშუალება იყო, როგორც თავად ეთელტის

მობინადრეთათვის, ისე გომეწარ-ჩაღმა თუშეთის მაც ხოვ რებელთათვის. ეს კოშკი თითქმის

დანგრეულია, მხოლოდ ერთი კედელიღაა შემორჩენილი, თუმცა ეს ნანგრევებიც მეტყველებენ

იმაზე, რომ თავად ნაგებობა ხუთ სართულიანი უნდა ყოფილიყო. მთხრობელთა გადმოცემით,

ამ კოშკს მუდმივად ერთი ყარაული ჰყავდა. მას ევალებოდა გარემოს მუდმივი თვალყური და

საფრთხის დროს ცეცხლის ანთება – კოშკიდან ასული ბოლი ერთგვარი სიგნალი იყო მეზობელი

სოფლებისათვის მოსალოდნელი საფრთხის შესახებ. ამ თვალთვალს ახორციელებდნენ

მორიგეობით – ყარაული დღე-ღამეში იცვლებოდა. აღნიშნული ნაგებობა ადგილობრივი

ქვითაა აშენებული. მას როგორც სათვალთვალო, ისე სათოფე-საისრეებიც გააჩნია.

ეთელტის გზა – წ.-თ. ეთელტე(ნ) ნიყ

სოფელი ეთელტა იმ გზაჯვარადინზე მდებარეობს, რომლითაც თუშეთის მოსახლება

41

უკავშირდებოდა ხევსურეთს, ფშავსა და კახეთს. ეს გზები შედარებით ვაკე ადგილებში უკე-

თესადაა შემონახული, ხოლო ხშირად ბილიკები ზვავით ან მეწყრით ძირითადად ჩამო-

ირეცხებოდა ხოლმე. ამდენად, ადამიანებს თავად უხდებოდათ მათი აღდგენა ან ახა ლი

ბილიკის გაყვანა. ამ გზებზე მათი სიმრავლეც ამაზე მეტყველებს.

ეთელტის სასაფლაო – წ.-თ. ეთელტე(ნ) სასაფლავ

თუშები მიცვალებულის მუდმივ ადგილსამყოფელს ძალიან დიდი ყურადღებით ეპ ყ-

რობიან. დასაკრძალი ადგილის შერჩევასაც დიდი მნიშვნელობა ენიჭება. მთხ რო ბელთა

გადმოცემით, ადგილის შერჩევისას უნდა იყოს გათვალისწინებული რამდენიმე გარემოება:

უნდა იყოს გზიდან დაშორებული, სასურველია მაღლობი და, შეძლებისდაგვარად, მშრალი

ადგილი. ეთელტის სასაფლაო სოფლის აღმო სავლეთით მდებარეობს და არც თუ ისე

დიდი ადგილი უკავია. მის მოპირდაპირე მხარეზე, შედარებით ვაკე ადგილას, მდებარეობს

მომცრო სასაფლაო, რომელიც, სავარაუდოდ, ქისტებისა უნდა იყოს, რადგან, როგორც

ცნობილია, თუშების ბარში ჩამოსახლების შემდეგ, რამდენიმე ქისტის ოჯახმა დაიკავა მათი

საცხოვრებელი სახლები და მცირე დროით იცხოვრა ამ სოფელში. აღსანიშნავია ისიც, რომ

1831 წლის კამერალურ აღწერაში სოფ. ეთელტაში არცერთი ქისტური ოჯახი არ დასტურდება.

თუ გავიხსენებთ, რომ თუშების გადმოსახლება ბარში დაიწყო მოგვიანებით, ეს სრულიად

კანონზომიერია. აქვე დავამატებ, რომ ქისტები წოვათის სოფლებში გადმოდიოდნენ მას

შემდეგ, რაც მისი მოსახლეობა ძირითადად აიყარა და ბარში გადასახლდა. მიზეზი ქისტების

გადმოსვლისა იყო მიწების სიმწირე და ომისა და რეპრესიებისაგან თავის დაღწევა.

როგორც წესი, მიტოვებული სახლების დაკავებისას, ისინი ნებართვას იღებდნენ სახლის

პატრონებისაგან და ისე სახლდებოდნენ. თუმცა ცხოვრების მკაცრი პირობების გამო, ისინი

დიდხანს მაინც ვერ ჩერდებოდნენ და ან თავის სამშობლოში ბრუნდებოდნენ, ან პანკისში

დასახლებულ ქისტებს უერთდებოდნენ.

ეთელტის მდინარე – წ.-თ. ეთელტე(ნ) ხი

ეთელტის მდინარე პატარაა, მაგრამ წყალუხვი, რამდენადაც მას რამდენიმე მცირე

შენაკადი ავსებს – აქ კალმახი ბინადრობს. თავად სოფლის ჩრდილოეთით საცხენე გზამდე

– საძოვრებია. სოფლის ირგვლივ ფართობს მოსახლეობა საძოვრებად არ იყენებდა.

საძოვრებად გამოყენებული ჰქონდათ მთა-გორის ჩრდილოეთით მდებარე ადგილები.

სოფლის ჩრდილო-დასავლეთით მდებარე ალპურ ზონას კი სათიბად იყენებდნენ. მას ასეც

უწოდებდნენ – „სათიბ“.

სოფელ ეთელტას თავისი საბოსლე ადგილებიც გააჩნდა. როგორც წესი, მათთვის

არჩევდნენ ისეთ ადგილებს, რომლებიც ბუნებრივ წყლებთან ან გუბეებთან ადვილად

მისადგომი ყოფილიყო. მათი კვალი დღესაც შეიმჩნევა. სულ სამი საბოსლეა – სამივე

ერთნაირი ფართობისა (12მ. სიგრძისა და 6 მ. სიგანისა) და განლაგებისა. საშენი მასა ლის

ნაწილები იქვეა მიმოფანტული, თუმცა საძირკველი კარგადაა შემონახული.

ეთელტის სალოცავი – წ.-თ. ეთელტე(ნ) სალოცავ

სოფლის ჩრდილოეთით, საბოსლეების შორიახლოს, ქვების გროვაა დაყრილი,

რომელიც მოსახლეობის მიერ წმინდა ადგილადაა მიჩნეული და გადმოცემით, აქ „იახსარის“

სალოცავი მდგარა.

აქვე, სოფლის ჩრდილოეთით, ეთელტასა და საგირთას შორის დგას ქვაკაცა,

რომელსაც წოვები იმავე სახელს ქვაკაცას უწოდებენ. იგი ქვისგანაა გამოთლილი და

მოცულობით მეტრ-ნახევარი სიმაღლისა და ერთი მეტრი სიგანის სვეტია. შორიდან იგი კაცის

გამოსახულებას მოგაგონებთ. თუშები და მეზობელი მთიელები მას მილიონას უწოდებენ

(იხ. ვ. ითონიშვილი „ხევის ტოპონიმიკა“ – 1970 წ.). ამ მიდამოებში ასეთი სულ სამი სვეტია.

42

მესამე – ნაროვანის გადასასვლელ უღელტეხილზე დგას. ზოგადად აღსანიშნავია, რომ

წოვათა და აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთი მდიდარია ასეთი ძეგლებით.

სოფ. საგირთა

ამჟამად ამ სოფელში ორი ნახევრად დანგრეული კოშკიღაა შემორჩენილი.

ოფიციალური საბუთის თანახმად, 1856 წელს ეს სოფელი წყალდიდობის შედეგად

წალეკილა. თავად სოფელიც განადგურებულა და მოსახლეობა თავის საქონლიანად

დაღუპულა (ელიოსიძე „Записки о Тушетии“, Архив народов Азии АНСССР, г. Ленинград, ф. 2,

оп. 2). 1831 წლის კამერალური აღწერის თანახმად, აქ 171 კომლი ცხოვრობს. ამ სოფლის

მკვიდრნი არიან შემდეგი გვარების წარმომადგენლები: ბაბოსშვილები, ბა ლარ ჯისშვილები,

ბაჩულასშვილები, ბართისშვილები, დაისშვილები, დინგასშვილები, დოფესშვილები,

ედიშერასშვილები (ამ გვარიდანაა ხევისბერი), მიქელისშვილები, ორბეთისშვილები,

საგირისშვილები (საღირისშვილები), ფილისშვილები, შანქისშვილები, შალაფისშვილები,

ციხელისშვილები, ჭარელისშვილები (იხ. საქ სსრ ცენ. არქივი, ფ.254, ანაწ. 1). ყველა ეს

მობინადრე თუშია. აქვე ცხოვრობს შემოსახლებულთა რამდენიმე ქისტური კომლი გვარად

ქისტისშვილი, ნადირისშვილი და პეტრეკასშვილი, თუმცა გადმოცემით, ამ გვარების

წარმომადგენლები ამ სოფელში სულ რაღაც ათიოდე წლის წინათ მოსულან – შემდგომ

მათი კვალი არსად ჩანს. ვფიქრობთ, სხვა მობინადრეებთან ერთად ისინიც სტიქიის

მსხვერპლნი გახდნენ.

საგირთის სასაფლაო – წ.-თ. საგირთე(ნ) სასაფლავ

მაგეხის ხეობის დასაწყისის მარჯვენა მხარეს მდებარეობს საგირთის სასაფლაო. 1969

წელს აქ ჩატარებული არქეოლოგიური გათხრების შედეგად ნაპოვნი ნივთები ცხადყოფენ,

რომ აქაური მოსახლეობა ბრინჯაოს ხანის ბინადარი იყო (ა. შავხელიშვილი, თუშეთის

ეთნოგრაფიული ექსპედიცია – 1969 წ., რვ. 2).

შემორჩენილი საფლავები წარწერის გარეშეა და არც არანაირი ნიშანი ატყვია. დამარ-

ხვის წესი – ქრისტიანულია. სასაფლაოს მოცულობიდან ჩანს, რომ ეს სოფელი მჭიდროდ

იყო დასახლებული და ეკონომიკურადაც გაჭირვებული არ ჩანს. თავად სასაფ ლაოს

ადგილმდებარეობა მოსახლეობის ცოდნა-გამოცდილებაზე მიუთითებს, რამ დენადაც იგი

ზვავისა და ღვაცოფისთვის მიუწვდომელია. პროფ. ი. დეშერიევის მონაცემებით, საგირთის

მოსახლეობა სოფ. წაროდან გადმოსახლებულა, თუმცა არც ხალხის მეხსიერებაში არც ივ.

ცისკარიშვილისა და ი. ელიოსიძის ჩანაწერებში მსგავსი ინფორმაცია არ მოიძებნება.

გადმოცემა იმის შესახებ, რომ პირველად ეს სოფელი 1831 წელს დაქცეულა, არ უნდა

იყოს სწორი, რადგან ამ წელს ჩატარდა აღწერა და სოფ. საგირთა კომ პაქტურადაა დასახ-

ლებული. საგირთას საკუთარი საზაფხულო (მსხვილფეხა და წვრილფეხა საქონ ლისთვის)

საძოვრებიც გააჩნდა. აქ თავს იყრის სამი ხევი. ყოველ ხევს შეეძლო 10 000 წვრილფეხა

საქონელი გამოეზაფხულებინა. მსხვილფეხა რქო სანი პირუტყვისათვის გამოყენებული

იყო სოფლის მარჯვენა გორაკი. ეს გორაკი სა თიბე ებისთვისაც იყო ვარგისი, ამიტომ სანამ

მოსახლეობა ბარისკენ წამოვიდოდა, ეს ფართობი ნაწილდებოდა საჭიროებისამებრ.

საგირთას სათიბის გარდა, სათესი ფართობიც გააჩნდა. ეს ფართობი გვარების მიხედვით

ყოფილა განაწილებული. ადგილობრივი მწყემსების გადმოცემით, აქ მოყვა ნილი სვია და

ქერი მთელს მოსახლეობას ჰყოფნიდა. კარგი მოსავლის დროს ზოგიერთ გვარს გასალეწი

ძნებიც კი რჩებოდათ საგაზაფხულოდ.

ყოველ ხეობას გამგებელი ჰყავდა, მაგრამ საერთო საქმეს სოფლის თემი განა გებდა.

მას „შეყრ“ ერქვა (შდრ., ქართ. შეყრა). სოფლის შუა ცენტრალურ ადგილას 6-სართულიანი

ციხე-კოშკის ნანგრევებია შემორჩენილი.

43

სოფ. წარო

ეს სოფელი ისტორიული გომეწრის თემს ეკუთვნის და ხეობაც აქედან იწყება; თუმცა

სამეცნიერო წყაროებში წოვათასთან ტერიტორიული სიახლოვის გამო, მას წოვათას

მიაკუთვნებენ. სოფ. წაროსთან დაკავშირებულია შემდეგი სახელწოდებები: წაროს სალოცავი

(წ.-თ. წარუი(ნ) სალოცავ), წაროს გვირაბი (წ.-თ. წარუი(ნ) გვირაბ), წაროს აკლდამები (წ.-თ.

წარუი (ნ) აკლდამი), წაროს ციხეები (წ.-თ. წარუი(ნ) ციხი), წაროს სათვალთვალო კოშკები

(წ.-თ. წარუი(ნ) სათვალთვალო), წაროს სასაფლაო (წ-თ, წარუი(ნ) სასაფლავ), წაროს

სახნავები (წ.-თ. წარუი(ნ) ახუინ ეიდგლი), წაროს საბოსლეები (წ.-თ. წარუი(ნ) საბოსლე),

წაროსთავი (წ.-თ. წარუი(ნ) ქორთ), წაროს ხორხი (წ.-თ. წარუი(ნ) ჴორჴ), წაროელების

ნაწველი (წ-თ, წარბივ დითნო), წაროს ხეობა (წ.-თ. წარუი(ნ) ჴეობ), წაროსწყალი (წ.-თ.

წარუი(ნ) ხი), წაროს გზა (წ.-თ. წარუი(ნ) ნიყ), წაროსგორი (წ.-თ. წარუი(ნ) ლამ).

XIX ს-ის საუკუნის მეორე ნახევრის კამერალური აღწერის თანახმად (1860 წ.),

ამ სოფელში 21 კომლია დაფიქსირებული. არიან როგორც ადგილობრივი მო-

ბინადრე თუშები, ისე შე მო ხიზნული ხევსურებიც. აღწერის მიხედვით, სოფელში შემდეგი

გვარებია დასახე ლე ბული: ბაინდურსიშვილი, საყურასშვილი, ნაკუდასშვილი, ახარაული,

ჟოდურისშვილი, სელირისშვილი (ხევისბერი), აჩოკისშვილი, ივანესშვილი, დავითისშვილი,

იქაიძე, თელასშვილი და გოგისშვილი (დღევანდელი უჯირაულები) (იხ. საქ. სსრ ელ.

არქივი, ფ. 254, ჩანაწერი 1). მათ შორის მტკიცედაა გატარებული სისხლით ნათესაობა.

გადმოცემით, ამ გვარების წარმომადგენლები დაოჯახებისას სხვა სოფლებიდან ეძებდნენ

საცოლეებს. დღემდე აქ ლევერატის ნიშნებს ადგილი არ ჰქონია (თუ მხედველობაში არ

მივიღებთ მ. უჯირაულისა და წაროშვილის ერთ შემთხვევას). ამ გვარში შემატებულნი არიან

სულხანაურები და თახიშვილები. ზემოთ ჩამოთვლილ გვართაგან დღეისთვის ზოგი გვარი

სხვადასხვა მიზეზის გამო დაკარგულია.

1967 წლის ეთნოგრაფიული მონაცემებით, დღეს წაროელები დასახლებულნი არიან

სოფ. ზემო ალვნის აღმოსავლეთით და მათ უბანს უწოდებენ წ.-თ. წარბი „წაროელები“.

სოფ. წარო, ისევე როგორც ინდურთა, თუშებისთვის ძალიან მნიშვნელოვანი ად გილი

ყო ფილა, რადგან ამ სოფლიდან გაყვანილია 3 გვირაბი, რომელთა საშუა ლები თაც ეზიდე-

ბოდნენ წყალს და დასაფქავი მარცვალი ჩაჰქონდათ წისქვილში. ერთი გვირაბი გაყვა ნილია

სოფლის დასავლეთიდან – აღმოსავლეთით და სოფლის შუაგულზეა გატა რებული. მეორე

გვირაბი გაყვანილია ციხე-კოშკების ძირიდან – აღ მოსავლეთით სოფლის ბო ლომდე და ჩადის

ხევის პირამდე, სადაც მოედინება სასმელი ანკარა წყალი. მოსახლეობის სასმელი წყლით

მომარაგება, როგორც ჩანს, ამ გვირაბით ხდებოდა. გვირაბები შიგნიდან ქვის კედლებით არის

ამოყვანილი და თითქმის ერთი მოცულობისაა (ერთი მეტრი სიგანისა და მეტრ-ნახევარი სიმა-

ღლისა) (27.07.1968 წ. მთხრობელი: ტ. დინგაშვილი, 87 წლის, სოფ. წარო).

სოფ. წაროს აკლდამები – წ.-თ. წარუი(ნ) აკლდამი

წაროს აკლდამები სოფლის თავში, ჩრდილო-დასავლეთით მდებარეობს. ისინი ადა-

მიანის ძვლებითაა გავსებული. მათი პირვანდელი სახით აღდგენა ძალზე რთულია, რადგან

ჩანგრეულია. საინტერესოა ხალხში შემორჩენილი თქმულება: „შავი ჭირის დროს ავადმყოფი

თავისი ფეხით მიდიოდა ამ აკლდამაში, სიპის ქვისგან გაკეთებული ერთგვარი ტახტიდან წინა

მიცვალებულს ძირს გადადებდა და თვითონ წვებოდა მის ადგილას, რომ დალოდებოდა

სიკვდილს“. შესაძლოა, ეს თქმულება შეესაბამება კიდევაც სიმართლეს, თუმცა ვერსად

მოვიპოვეთ ცნობა თვით დაავადებების შესახებ – თუ რა სიმპტომები ჰქონდა, როგორ

მიმდინარეობდა იგი და რა შემთხვევაში იღებ დნენ აკლდამაში შესვლის გადაწყვეტილებას,

სამწუხაროდ, ყოველივე ამის შესახებ ინფორმაცია ხალხში არაა შემორჩენილი.

მთხრობელთა გადმოცემით, აკლდამები მთლიანად სოფელს ეკუთვნოდა, თუმცა სხვა

ცნობით, წინათ ყველა საგვარეულოს თავისი, პერსონალური აკლდამა ჰქონია, ხოლო რო-

44

ცა ზემოთ ხსენებული შავი ჭირი დარევია მოსახლეობას, მას უკვე იყენებდა ყველა, განურ-

ჩევლად გვარისა და სოფლისა (ტ. დინგაშვილი – 75 წ., სოფ. ზემო ალვანი).

საყურადღებოა, რომ ყველა აკლდამა ერთი და იმავე მასალით არაა ნაშენი – ზოგი

„მშრალი“ წესითაა ნაგები, ზოგი – კირით და სიპის ქვით, ზოგი კი ადგილობრივი ქვითა და

ქვიშით, რაც ეპოქების გარკვეულ ქრონოლოგიაზე მიუთითებს. მთლიანი საშენი მასალა

ქვისაა – ხის მასალა გამოყენებული არსად არაა.

წაროს გვირაბი – წ.-თ. წარუი(ნ) გვირაბ

განსაკუთრებით საინტერესოა წაროს გვირაბი. იგი ზედ უღელტეხილზე მდებარეობს

და წაროს სალოცავიდან სულ რამდენიმე მეტრითაა დაშორებული. გვირაბის მოცულობა

20 მეტრი სიგრძე და 1 მეტრი სიმაღლეა, სიგანით 70 სანტიმეტრია. მისი კედლები სი პი

ქვითაა ამოყვანილი. შიგნით ადამიანის მრავალი ძვალი აწყვია. ამ გვირაბს შესას ვლელი

ჩრდილოეთიდან აქვს.

მთხრობლები ამ გვირაბის შესახებ არაერთ ამბავს ყვებიან, აი, ერთი მათგანი: ამ

გვირაბში ათავსებდნენ ტყვეების იმ ნაწილს, რომლებიც სჯულის მიღებაზე უარს ამბობ დნენ.

გვირაბში შემორჩენილი ადამიანთა ჩონჩხები არც ისე ცოტაა, რაც მეტყველებს იმაზე, რომ

ბევრი სარწმუნეობის მიღებაზე უარს ამბობდა. ტყვეებს ორი ადამიანი ყარა ულობდა. თუმცა

იმასაც ყვებიან, რომ აქ ტყვედ ჩავარდნილი ადამიანების დრო ებითი თავშესაფარი იყო,

რადგან აქ იყვნენ მანამ, სანამ მათი პატრონები გამოჩნდებოდნენ. ძირითადი გამოსასყიდი

იყო ხეობებიდან გატაცებული ადამიანებისა და ცხვარ-ცხენის დაბ რუნება. ვფიქ რობ, მეორე

ვერსია უფრო მიზანშეწონილია, რადგან მოსახლეობის მთა ვარი სატკივარი მაინც მეზობელი

მძარცველების მიერ ადამიანებისა და საქონლის ქურდობა იყო.

თავდასხმების დროს ამ საიდუმლო გვირაბს იყენებდნენ უკვე არსებული ტყვეების

გადასამალავად, რამდენადაც ზოგჯერ ზუსტად ამ ტყვეებს იყენებდნენ მტრის იერიშის

მოგერიებისას – ისინი ერთგვარი ვაჭრობის საგანი ხდებოდა. ეს ძალზე მნიშვნელოვანი

დეტალი მოგზაურებისა და სხვადასხვა სპეციალისტებისთვის რატომღაც შეუმჩნეველი

დარჩა (იხ. ივ. ცისკაროვი – დასახელებული სტატია).

მთხრობელთა გადმოცემით, წაროს მოსახლეობა ამ გვირაბში აფარებდა თავს

საფრთხის დროსაც (ა. შავხელიშვილი, 1970 წ., თუშეთის ეთნოგრაფიული ექსპედიცია, რვ.

#3, გვ. 5,7,11).

წაროს ციხეები – წ.-თ. წარუი(ნ) ციხი

სოფელი წარო მდიდარია ციხე-კოშკებით. აქ არის ოთხი ციხე-სიმაგრე. აქედან ერთი

დანგრეულია, ხოლო დანარჩენი სამისა შემორჩენილია ნახევრად დაშლილი კედლები.

ერთი ციხე – სოფლის განაპირა ადგილას მდებარეობს. იგი სათვალთვალო დანიშნულებისა

უნდა ყოფილიყო. ორი მთავარი ციხე, რომლებიც სოფლის შუაგულშია, ექვსსართულიანი

ჩანს. მთხრობელთა გადმოცემით, მათ სწორი გადახურვა ახასიათებს. შემორჩენილ კედ-

ლებს ეტყობა, რომ ყოველი სართული საისრე-სათოფურებითაა უზრუნველყოფილი. პირ-

ველ სართულზე დატანებული იყო შესასვლელი კარი. მესამე და უფრო ზევითა სარ თულები

ერთმანეთს შიდა კიბით უკავშირდებოდა. ეს ციხე-კოშკი იმდენად დიდია, რომ მთელ სო-

ფელს იცავდა.

ამავე სოფლის ერთ-ერთ ციხე-კოშკს თავისი პატრონი ჰყოლია, რადგან იგი გიგის

კოშკის სახელით არის ცნობილი (იხ. ივ. ბუქურაული).

ივ. ბუქურაულის მიერ მოწოდებული ცნობის დადასტურება საველე ეთნოგრაფიული

მასა ლებითაც ხერხდება (იხ. ა. შავხელიშვილი, 1969 წლის თუშეთის ეთნოგრაფიული ექ-

სპედიცია, რვეული #3, გვ. 7-8). წოვა-თუშები მას „გიგი(ნ) ლაგზე ციხ-ის“ სახელით იცნობენ

და ზოგადად სათვალთვალო ციხეს უწოდებენ (წ.-თ. წარუი(ნ) სათვალთვალ ციხ).

45

წაროს სამხრეთით, ხევის გაღმა ტყიანი მთა-გორაა. აქ არის ფიჭვისა და არყის ხის

ჯიშები. ამ ცხვირწამოწვდენილ გორაზე დაახლოებით 150-200 მეტრის აღმართზე სამი კოშკის

ნანგრევებია. მთხრობელთა გადმოცემით, ეს ციხეებიც სათვალთვალო მნიშვნელობისა

ყოფილა (იხ. ა. შავხელიშვილი, 1970 წ., თუშეთის ეთნოგრაფიული ექსპედიციები).

წაროს სასაფლაო – წ.-თ. წარუი(ნ) სასაფლაო

აღნიშნული ტოპონიმი სოფ. წაროს დასავლეთ გორაკზე მდებარეობს. სასაფლაოს

შუაგულში ერთი მეტრის სიგანისა და სიმაღლის ნიში დგას, რომელიც ოდესღაც წმინდა

კოპალას სახელზე ყოფილა გაკეთებული.

ეს ყორეებად ქცეული ნაგებობა სიპის ქვითაა ნაშენი, რომელიც ალაგ-ალაგ ჩაშა-

ვებულია. ვფიქრობთ, ეს სანთლის კვალია. მთხრობელთა გადმოცემით, ყოველ წელს

აქ მოდიან მლოცველები და ამ ხატს შესთხოვენ საქონლის სიმრავლეს, ოჯახის წევრების

ჯანმრთელობასა და სხვ. (იხ. ა. შავხელიშვილი, 1970 წლის თუშეთის ეთნოგრაფიული

ექსპედიცია, რვ. #3, გვ. 7). აღნიშნული ადგილი, რომელიც ერთგვარ ხატადაა ქცეული,

ქრისტიანულ-წარმართულია, რადგან ამჩნევია ორივე ეპოქის კვალი. თავად სასაფლაო

აქედან ოდნავ მოშორებით – ამაღლებულ ადგილზეა განლაგებული. წარწერები არ გააჩნია.

მთხრობელთა გადმოცემით, იმ დროს წარწერების გაკეთების წესი არც ყოფილა.

სოფ. მოზართა

სოფელ ინდურთის სამხრეთ-აღმოსავლეთით მდებარეობს სოფელი მოზართა. ამ

ორ სოფელს ჰყოფს საგირთიდან მომდინარე წყალუხვი ხევი. სოფელს უკავია გაშლილი

მდელოები, რის გამოც იგი დაცული იყო ზვავებისა თუ სხვა ბუნებრივი მოვლენებისაგან.

დღეს მოზართა მთლიანად დანგრეულია. აქ შემორჩენილია მხოლოდ ზოგიერთი

ნაგებობის კედლის ფრაგმენტები. ნანგრევების რაოდენობის აღნუსხვა გვიჩვენებს, რომ

სოფელი თითქმის 300 მეტრის სიგრძეზე ყოფილა გაშენებული. ოთხი თავდაცვითი კოშკის

ნაშთიცაა შემონახული: ორი – სოფლის თავში (ჩრდილოეთით) ხევის სანაპიროზე და

ორი – მათგან სულ ასიოდე მეტრის დაშორებით (აღმოსავლეთით). ეს კოშკები თითქმის

მთლიანად დანგრეულია, მაგრამ დარჩენილი ფრაგმენტების მეშვეობით მნახველს

შეუძლია წარმოიდგინოს მათი თავდაპირველი ფორმა და გააკეთოს მონახაზი. ყველა

კოშკს სათვალთვალო და თავდაცვითი დანიშნულება ჰქონდა.

XIX ს-ის პირველ ნახევარში სოფ. მოზართის თავდაცვითი და საცხოვრებელი ნაგებობები

ჯერ კიდევ ურყევად იდგა და ცხოვრებაც ჩქეფდა, რადგან მოგზაურთა წერილებში ეს

სოფელი ჯერ კიდევ აღინიშნება. მას სამხრეთით მთლიან სიგრძეზე ჩაუყვება გზა, რომელიც

ორივე მხრიდან ამოშენებულია ქვით.

ამ სოფელს ცალკე სასაფლაო არ გააჩნია. ეთნოგრაფიული მონაცემებით დას-

ტურდება, რომ მოსახლეობა სოფელ ინდურთის სასაფლაოს იყენებდა. მოზართის მობი-

ნადრეთა შესახებ არსებობს თქმულება: მოზართელი მამაკაცი თუ შეამჩნევდა, რომ ქალი

ფეხშიშველი იყო, ან სხეულის რომელიმე ნაწილი უჩანდა, მას შეეძლო მისი დაცინვა.

ქალი ვალდებული იყო, ადათ-წესების ყოველი ნორმა დაეცვა, ამიტომ ასეთი შემთხვევები

სოფლის სასამართლოზე არც კი განიხილებოდა.

ამჟამად სოფ. მოზართაში ორი ფინური სახლი დგას თავისი მედპუნქტით, რომელიც

მეცხვარეებისა და სხვა სტუმრებისათვისაა განკუთვნილი.

სოფ. ნადირთა

ამ სოფელში მხოლოდ საცხოვრებელი ბინების საძირკვლის ნაშთებიღაა შემორჩენი ლი.

მისი გეოგრაფიული მდებარეობიდან ჩანს, რომ ეს სოფელი ნაკლებად იყო დასახლებული,

რადგან სამეურნეო საშუალებების უქონლობის გამო, სოფლის გარშემო განლაგებული

46

ადგილები გამოყენებული იყო სახნავ-სათიბებად. ადგილობრივი მწყე მსების გადმოცემით,

ეს ადგილი ძალზე ყუათიანი ყოფილა. ზედ ნასოფლარზე გადის გზა-ბილიკი, რომელიც

უკავშირდება ალაზნისთავს. ამ ნასოფლარის ჩრდილო-აღმოსავლეთი – უკვე დაბლობია.

თავად სახელი ნადირთა ქართ. ნადირს უნდა უკავ შირდე ბოდეს.

სოფ. შავწყალა

დღეს ეს სოფელიც უკვე ნასოფლარადაა ქცეული. იგი მდებარეობს ალაზნისთავის

ალაზანსა და წოვათის მდინარეების შესაყარი ადგილიდან – დასავლეთით აღმართულ

მთაგრეხილზე. იგი ინდურთიდან ათიოდე კილომეტრით არის დაშორებული. სოფლის

საბოსლეები ძალიან ხელსაყრელ ადგილასაა გაშენებული. ირგვლივ უხვადაა სათიბები,

საძოვრები და წყალი. 1831 წლის კამერალურ აღწერაში ამ სოფელში არც ერთი მოსახლე

არ ფიქსირდება.

ხალხში შემორჩენილი თქმულებების მიხედვით, შავწყალას მობინადრეები ამოწ-

ყვეტილან. ამ სოფლის ერთ-ერთ ახალგაზრდას შეურთავს ლამაზი ასული. მშობ ლებს დიდი

ქორწილი გადაუხდიათ. ლუდი და პურ-მარილი ბლომად მოუმ ზადებიათ. გამართულა დიდი

ღრეობა, დაკვრა და ცეკვა-სიმღერები. სუფრა ჩვეული წესებით მიდიოდა თურმე. შუაღამე რომ

გადასულა, სასმელის ჩამომსხმელს (მერიქიფეს) შეუნიშნავს, რომ ლუდის კოდში მკვდარი

გველი ეგდო. მერიქიფე იმავე წამს გაქცეულა და წაროს მობინადრებისთვის უთქვამს: „ხვალ

დილით, თუ ჩვენი საქონელი დროზე საძოვარზე არ გამოვიდა, მოგვეშველენითო“.

მეორე დილით სოფ. შავწყალას საქონელი არ გამოსულა და წაროელები საშველად

გასულან. გაირკვა, რომ სოფლის ბინადართაგან მხოლოდ რამდენიმე ძუძუმწოვარა

ბავშვიღა იყო ცოცხალი. ხალხი მოიწამლა და ამოწყდა. წაროელებს ეს ჩვილი ბავშვები

გადაუყვანიათ თავის სოფელში და თავად გაუზრდიათ. ასე ამოწყვეტილან ამ სოფლის მობინადრეები.

საარქივო წყაროებში სოფ. შავწყალას შესახებ არავითარი ცნობები არ მოიპოვება.

მაგრამ ყურადღებას იპყრობს 1831 წლის ერთი საბუთი, რომელშიც სოფ. ჯვარბოსელში

(გომეწარი) სხვა გვარებთან ერთად იხსენიება შავწყალაშვილების გვარიც (იხ. საქ. სსრ ც.

არქივი, ფ. 254, ანაწერი 1).

სოფ. შავწყალას აღმოსავლეთი – სოფ. კოკლათის დასავლეთი მხარეა. ამ ადგილს

უწოდებენ საჯინჭვლეს. აქ მდებარეობს წარმართული ძეგლი „ჯავახე“. ეს ძეგლი შეისწავლა

ვ. ელანიძემ – იგი წერს: „თუში ტომისა და მოსხი-მესხი ტომის ეთნიკურ-ტომობრივ კავშირ-

ნათესაობაზე უნდა მიუთითებდეს საკმაოდ ცნობილი გეოგრაფიული სახელი „ჯავახეთი“,

წარმართული სალოცავი ხატი – „ჯავახეთი“ (ჯავახეობა) (იხ. ვ. ელანიძე, თუშეთის

სოციალურ-პოლიტიკური განვითარება ფეოდალიზმის ხანაში – დისერტაცია (ხელნაწერი)

გვ. 24) – აქ „ჯავახეთის“ მაგივრად უნდა იყოს „ჯავახე“ (იხ. ა. შავხელიშვილი, 1967 წლის

თუშეთ-ჩეჩნეთის ეთნოგრაფიული ექსპედიცია, რვ. #3, გვ. 4).

შავწყალას ციხეები – წ.-თ. შავწყალე(ნ) ციხი

ამ ადგილებში გვხვდება მრავალი სათვალთვალო და თავდაცვითი ხასიათის კოშკი.

სათვალთვალო კოშკების განლაგება თავისებური გეოგრაფიული მდებარეობით არის

განპირობებული. ისინი ხევის განაპირა ადგილებზეა აშენებული. როგორც კოშკების

განლაგება გვაუწყებს, მობინადრეები საშიშროებას უფრო ჩრდილო-აღმოსავლეთიდან

ელოდებოდნენ, ამიტომ კოშკები მხოლოდ ამ მიმართულებით უშენებიათ. იქვე არის

მეორე რიგის კოშკები, რომლებიც სოფ. შავწყალას შუაგულ ცენტრშია აგებული სოფლის

მაცხოვრებლების დასაცავად.

47

შავწყალას საძოვრები – წ.-თ. შავწყალე(ნ) საძოვრი

ეს ადგილი ორ ზონად იყოფა: 1. სუბალპური, რომელიც ახლად ასხლეტილი ბატკნის

ფარისთვის არის გათვალისწინებული; 2. შედარებით დაბალი ხევისპირა მდელოები,

რომლებიც მოსაწველი ცხვრის საბალახოდ იყო განკუთვნილი. აქვე გამოყოფილია

ბერწი ცხვრისთვის საზაფხულო სადგომები. მას წოვა-თუშები „საბერწ-ს“ უწოდებენ, რაც

ბერწი ცხვრის სადგომს ნიშნავს. 1. შავწყალას საბატკნე – წ.-თ. შავწყალე(ნ) საბატკნ – აქ

მხოლოდ ახლად ასხლეტილი ბატკანი ზაფხულობს. იგი გრილია და ჩვილი ბატკნისათვის

ხელსაყრელი, რადგან აქ მათ ბუზი და სხვა სახის მწერი არ აწუხებს. თანაც ბატკანი ალპური

ზონის ახალგაზრდა ბალახით იკვებება. იგი სასარგებლოა და კარგად ასუქებს ბატკანს, –

აღნიშნავენ მთხრობლები.

სოფ. შავწყალას მდელოებს იყენებდნენ სახნავ-სათიბადაც. სათიბები – ხევის სანაპირო

ადგილებშია გამოყოფილი, სახნავები კი – მათ ირგვლივაა განლაგებული. წოვა-თუშურად

სათიბს ეწოდება – „სათიბ“, ხოლო სახნავ ადგილს – „ახუინ ადგილ“. ს-საბას განმარტებით,

„ახო საყანურ გაკაფულ-ს“ ნიშნავს (სს.-გვ. 83). როგორც ჩანს წ.-თ. „ახუინ“ – ქართ. ახოს

იდენტურია.

მთხრობელთა გადმოცემით, შავწყალას სახნავი ფართობი ყუათიანია, ამიტომ

მოსავალიც ძალზე უხვი იქნებოდა. ჩვენი საველე ეთნოგრაფიული მასალებით მოცემულ

ადგილზე სხვა ტოპონიმი ვერ დავადგინეთ.

ხოსროს ნახტომი – წ.-თ. ხოსრე(ნ) იჴჴნო

მთხრობელები თავად სახელთან დაკავშირებით ასეთ ამბავს ჰყვებიან: XIX ს-ის მეორე

ნახევარია. ზოგადად, პირველ ზაფხულს ალაზნისთავის მიმართულებით ცხვრის გადარეკვა

მეცხვარეებს ძალიან უძნელდებოდათ, რადგან დიდი წინააღმდეგობების გადალახვა

უხდებოდათ გზების უვარგისობის, ზვავებისა და უამინდობის გამო. ერთი წოვა-თუში

ყოფილა, რომელსაც სახელად ერქვა ხოსრო. იგი მატერიალურად საკ მაოდ შეძლებული

კაცი ყოფილა და კარგი სახელითაც სარგებლობდა თემში. ერთხელ ხოსრო და მისი

ძმისწული მეტელოს-მათე მიემგზავრებოდნენ წოვათაში. საშიშ ადგილებში მეტელოს-მათე

ფრთხილობდა და ნელა გადადიოდა. ხოსროს მოსწყინდა მათეს სიფრთხილე და აუჩქარა

ნაბიჯი. უკან დაიტოვა თავისი ძმისწული – მშიშარა და ლაჩარიაო, მასთან მგზავრობა

შეუძლებელიაო. თუმცა ამ სიჩქარეში ფეხი დაუსხლტა და დაგორდა. ნახა ეს მეტელ-მათემ

და უკან მიაძახა თავის ბიძას – „ხტომით წადი, ბიძაჩემო, ვიდრე დაწოლილიო“. მერე კი

ჩავიდა და ამოიყვანა მათემ ხოსრო, ცხენზეც შესვა და ასე ატარა, სანამ ადგილამდე არ

მივიდნენ. დაბრუნდა რა თავის სოფელში, მეტელ-მათემ ეს ამბავი მთელ მოსახლეობას

გააგებინა და ის ადგილი, სადაც ხოსრო დაგორდა, თვალსაჩინოდ აღუწერა; ბევრი იცინეს

და ამის შემდეგ წოვებმა მას ხოსროს ნახტომი უწოდეს (წ.-თ. ხოსრე(ნ) იჴჴნო (ეჴჴა „ხტომა“).

მეტელას ქალაქი – წ.-თ. მეტლე(ნ) ქალიქა

ძველად წოვათის მოსახლეობაში სახელი მეტელი ბევრს ერქვა. ერთ-ერთ მეტელზე

ასეთი თქმულება არსებობს: ერთი კაცი ყოფილა, სახელად მეტელი. იგი კარგი მეცხვარე

ყოფილა და სახელიც კარგი ჰქონდა მეცხვარეებში. ერთ ზაფხულს მეტელი ალაზნის ხეობის

სანაპიროზე აბალახებდა ცხვარს და ამ დროს ხალხისთვის უცნობი მიზეზის გამო უცებ

ჭკუიდან გადასულა. ეს ადგილი ტბათანიდან ჩრდილოეთით სუბუქი მთის გადაღმა ხევში

მომხდარა მდინარე ალაზნის გაგრძელებაზე. ამ მდინარის გასწვრივ მიდამოებში ძალიან

დიდი ქვები და ლოდები ყრია. ეს ლოდები თეთრი ფერისაა და შორიდან დასახლებული

ადგილის შთაბეჭდილებას ტოვებს. ერთ საღამოს ცხვარი არხაჯში მისულა, მაგრამ მწყემსი

არ დახვედრია. მეორე დილას ამხანაგებს მიუკითხავთ მეტელასთვის და უნახავთ, რომ ეს

კაცი ცეკვითა და სიმღერით ამ დიდ ქვებზე დახტის დაღლილ-დაქანცული. როცა შეაჩერეს

48

და ჰკითხეს – რა ხდება შენს თავსო, უპასუხნია: ვერ ხედავთ ამ ქვეყანას, ამ უშველებელ

ქალაქსო, ეს ხომ ამ ხალხის ქალაქია და მე აქ ქორწილში მიპატიჟებული ვარო... წოვებმა

გაიგეს რა მეტელოს მძიმე ფსიქიკური მდგომარეობა, წამოიყვანეს ბინაში, უმკურნალეს და

გამოაჯანმრთელეს. მას შემდეგ ამ ადგილს მეტელოს ქალაქი დაერქვა.

წოტორის ბოსელი – წ.-თ. წოტრე(ნ) ბოსელ

უწინ, როდესაც წოვა-თუშები წოვათას ჯერ კიდევ ვაბოს ეძახდნენ, ერთ-ერთი

მობინადრე, სახელად წოტორი, სოფელს თავისი ავი ხასიათით ჭირად გაუხდა თურმე. იგი

უწმაწური სიტყვებითა და გინებებით შეურაცხყოფას აყენებდა თანასოფლელებს. ერთხელაც

მოსწყინდათ ეს კაცი ინდურთელებს, შეიკრიბნენ, იმსჯელეს და გამოიტანეს ასეთი გადა-

წყვეტილება: წოტორი თავისი ოჯახით უნდა აიყაროს სოფლიდან და გადასახლდეს სხვა-

გან – ისეთ ადგილას, სადაც წოვათის მკვიდრი ვერ მოხვდება. ასეთ ადგილად შეირჩა

სპე როზას მთის აღმოსავლეთი მხარე. მართლაც, ამ გადაწყვეტილების გამო, წოტორი

თავისი ჯალაბით გადასახლებულა იმ ადგილას, რომელიც მიუთითეს და იქ დაუდია ბინა.

მშრომელი კაცი კი ყოფილა ეს წოტორა – გაიჩინა სათიბი, სახნავი, გაამრავლა საქონელი

და მას შემდეგ ამ ადგილს დაერქვა სახელი – წოტორის ბოსელი (წ.-თ. წოტრე(ნ) ბოსელ)

კუპრაბალინჩო

ტბათანის აღმოსავლეთით, მდინარე ალაზნის ხეობის ერთ-ერთ ვაკეზე ჩაღ რმავებული

ადგილია. პირველ ზაფხულს, როდესაც თუშები ცხვრის ფარებს ერე კებიან, სანამ ბორბალოს

მიმართულებით გზას დაადგებიან – იმ ვაკე ადგილას ღამეს ათენებენ. ეს ტაფობი მათთვის

ცნობილია, როგორც კუპრაბალინჩო, რომელიც წ-თუშურიდან ითარგმნება, როგორც „იქ,

სადაც დაიღუპა კუპრა“ (დ-ალა „სიკვდილი, დაღუპვა“). აღსანიშნავია, რომ წინათ წოვა-

თუშებს ამ გზებზე ყოველთვის ცხენოსანი რაზმი მოჰყვებოდა, რომლის მოვალეობა იყო

მოსახლეობისა და პირუტყვის დაცვა. ამ რაზმის წევრი ერთი მამაცი წოვა ყოფილა – მისი

სახელიც არ ახსოვს მოსახლეობას, სამაგიეროდ, ის ახსოვს, რომ მას საუკეთესო ცხენი

ჰყოლია, რომელსაც სახელად კუპრა ერქვა (კუპრიდან – შავი ფერისა ყოფილა).

ერთხელ სოფ. ტაბთანას მტერი დასცემია და ნადავლით უკან გაბრუნებაც მოუსწრია.

მალევე მას მდევარი გამოჰკიდებია, მაგრამ მტერი უკვე შორს ყოფილა, რის გამოც თუშებმა

ცხენები ააჩქარეს. მათ შორის ყველაზე წინ თურმე კუპრა მიდიოდა თავისი მხედრით და

როცა მთავარ გორაკზე ასულან, იქ ცხენი დაცემულა. თუშები მაინც დაწევიან მტერს, მისი

განადგურებაც შეძლეს და ნადავლიც დაუბრუნებიათ, მაგრამ კუპრა შეეწირა ამ ამბავს. მას

შემდეგ ამ ადგილს ეწოდა კუპრაბალინჩო.

ამ მთებში ძალიან საინტერესო სალოცავია, სახელად „ილაო“ – იგივე ქართული

„ელიას სალოცავი“. იგი ამინდის ხატადაა მიჩნეული; „ელიას ხატობა“ დიდი პატივისცემით

სარგებლობს თუშებში.

ყადოვანის ღელე – წ.-თ. ყადუინა ღელ

ეს უღელტეხილია, იგი მდებარეობს ალაზნისთავიდან გზის გაყოლებაზე ნაროვანის

უღელტეხილისა და ეთელტის ხორხის ურთიერთშესაყართან. ამ გზაზე სიპის ქვების საკმაოდ

მოზრდილ გროვას წააწყდებით, რომელზეც ასეთ თქმულებას მოისმენთ: უწინ, როდესაც

წოვათის თუშები ბინადარ ცხოვრებას ეწეოდნენ, გზა კახეთისკენ აქეთ გადიოდა. ერთ

დროს ბარიდან მაცნე მოსულა და თუშებისთვის მტრის მოსალოდნელი თავდასხმის ამბავი

შეუტყობინებია. წოვათის მეომრები ამ გზას გაჰყოლიან და როდესაც ამ უღელტეხილის

გადასასვლელს მიახლოვებიან, მეთაურს უთქვამს: – ყველამ თითო ქვა იპოვეთ და ამ

ადგილას დადეთო, ხოლო, როცა უკან დაბრუნდებით, თითო ქვა მეორე მხარეს გადადეთო.

ეს ქვების გროვა ორადაა დაყოფილი – როგორც ჩანს, თითქმის ნახევარზე მეტი ბრძოლის

49

ველზე დაღუპულა. ამ უღელტეხილს ახსენებდნენ ი. ცისკარიშვილი და ი. ბუქურაული

(იხ. И. Цискаров. Записки о Тушетии, Газ. „Кавказ“, 1848 г. №51, ივ. ბუქურაული, ტბათანიდან

წოვათამდე, ჟურნალი „მოამბე“, #9, 1895 წ.) და სხვ. მოცულობით ამ უღელტეხილის

ფართობი არც თუ ისე პატარაა.

ყადოვანის გორი – წ.-თ. ყადუინე(ნ) ტეა

ალაზნისთავისა და წოვათის დამაკავშირებელი ერთ-ერთი მაგისტრალი ამ

მთაგრეხილზე გადის. იგი საკმაოდ დიდი, გრძელი და დაყუდებული მთაა. აქ გადმოჰყავდათ

2 000-მდე შიშაქი და ბერწი ცხვარი. იგი შამბნარიანი ადგილია; წ.-თ. ყადუინე ტეა შედგება

ორი ფუძისგან – ყა „ცოდვა“+ *დ-უინ „გამკეთებელი“ (<დ-ა(ნ) „ქონა, ყოლა, კეთება“),

ანუ „ცოდვის ჩამდენს“ ნიშნავს (მთა, რომელსაც მოაქვს ცოდვა). მთხრობლები ამ გზას

სახიფათოდ მიიჩნევენ და მასთან დაკავშირებულ ბევრ უბედურ შემთხევას ჰყვებიან. ეს გზა

ძალიან მნიშვნელოვანია, რამდენადაც გაივლის რა ალაზნისთავს, ყადოვანის მთაგრეხილით

მიადგება სოფ. ეთელტას – ანუ, ეს გზა მიდის პირდაპირ წოვათამდე. აქ თუშების უძველესი

სალოცავი „ბერი-სამებაა“, სადაც ყოველ წელიწადს ტარდება დღეობა „დადალობა“ და

მასზე დასასწრებად და მოსალოცად თუშები დღემდე ადიან (ივლისის ბოლო კვირის –

შაბათ-კვირა).

სალოცავის ტყე – წ.-თ. სალოცვე(ნ) ჰ’უ

სოფელ ინდურთის მოპირდაპირე მხარეს, ხევის გადაღმა, აღმოსავლეთით- საკმაოდ

დიდი მთის მასივია, რომელიც იწყება პირიქითი თუშეთისა და წოვათის წყალგამყოფი

ქედიდან და სამხრეთით – სოფ. ინდურთის მიმართულებით დიდ ხეობას ქმნის. მთხრობელთა

გადმოცემით, მისი ფართობი რამდენიმე ოცეული ჰექტარია. ძველად იგი მთლიანად ტყით

ყოფილა დაფარული; ამ ინფორმაციას ი.ელიოსიძეც გვაწვდის (იხ. И. Элиосидзе, Записки

о Тушетии, Архив института народов Азии, г. Ленинград, 1847, ф.2, оп. 2, Рукопись). ამ ტყიანი

მასივიდან თითო-ოროლა ხეღაა შემორჩენილი.

ეთნოგრაფიული მონაცემებით დგინდება, რომ ამ ფერდობის სამხრეთი ნაწილი

ეკუთვნოდა „ბერი-სამების“ სალოცავს. მას წოურად „სანბე ადგილს“ უწოდებენ. აქ ხის მოჭრა

შეიძლებოდა მხოლოდ სამების დღეობების მიმდინარეობისას – ისიც იმდენის, რამდენიც

არყის გამოსახდელად იყო სამყოფი. წელიწადის სხვა დროს ხის მოჭრა იკრძალებოდა.

თუმცა, როდესაც წოვათის თუშები ბარში გადასახლდნენ, ამ წესს აღარ იცავენ.

სალოცავის მთაგრეხილი – წ.-თ. სალოცვე(ნ) ტეა

ეს ტოპონიმი თუშების უძველეს ტრადიციებს უკავშირდება, რამდენადაც ამ მთაზე

ქრისტიანულ-წარმართული ხასიათის ადგილობრივი ქვისაგან აშენებული ნიშია

შემორჩენილი. მთხრობლების გადმოცემით, ამ მთაგრეხილის აღმოსავლეთი ნაწი ლი

ნეკერჩხლის ჯიშის ტყით ყოფილა დაფარული. მას ადგილობრივები „ლეკოს“ (<ნეკერჩხალი)

ეძახდნენ. დღეს ამ ტყეში ამ ჯიშის ხეები აღარ მოიპოვება – მხოლოდ რამდენიმე ხეს თუ

დათვლით.

საყორნის მთაგრეხილი – წ.-თ. საყორნე(ნ) ტეა

მთხობლების გადმოცემით, აღნიშნულ მთაგრეხილს საცხენე გზა გაჰყვება, რომელიც XIX

ს-ის პირველი ნახევრიდან ფუნქციონირებს. „კავკასიური ომის“ დროს იმ გზით ძირითადად

შამილის მოწინააღმდეგე რაზმები სარგებლობდნენ. იგი რუსის ჯარს გაუყვანია. მანამდე

ეს გზა საყორნიდან აღმოსავლეთით გადიოდა და მას წ.-თ. ნაშლეკუჭს („ნაშალის კუჭი“)

უწოდებდნენ. ამ გზის გამოყენებით მარაგდებოდნენ ანდაქი-ალაზნისთავის, წოვათის და

სხვა საზაფხულო სადგომებში მყოფი მწყემსები მარილითა და სხვა საჭირო სანოვაგით.

50

ბასტარის ტაფობი – წ.-ასტარის თ. ბჵასტარე(ნ) ტაფ

ეს ტოპონიმი მცენარე „ბჵასტს“ უკავშირდება. მთხრობლის გადმოცემით, ამ მცენარეს

საქონელი გაურბის, რადგან არ იჭმება. ფორმით იგი შუპყს წააგავს. ამ ტაფობში

მაჩაბლიშვილების გვარს უცხოვრია, თუმცა ეს გვარი წარმოშობით ინდურთიდანაა.

„სამება“- წ.-თ. „სანებ“

წოვათის თემის ერთ-ერთი მთავარი სალოცავია „სამება“, მას „ბერი-სამებას“ უწოდებენ.

გეოგრაფიულად ძველად იგი დაახლოებით წოვათის შუა ადგილას მდგარა. მთხრობელთა

მეხსიერებას შემორჩა ის, რომ მისი პირველი ნაგებობა მოცულობით უფრო დიდი ყოფილა,

ვიდრე დღესაა და სხვა ადგილასაც მდებარეობდა. სალოცავის სამხრეთით, 150-200

მ. დაშორებით დგას ორი მოსალოცი ნაგებობა, რომლებიც პერსონალურად ქალებს

ეკუთვნოდათ – აქ მოსალოცად ძირითადად უშვილონი მოდი ოდნენ.

XIX ს-ის ცნობების თანახმად, „ბერი-სამებისადმი“ მიძღვნილ დღეობას მღვდელი ან სხვა

სასულიერო პირი ხელმძღვანელობდა (იხ. И. Элиосидзе, Записки о Тушетии (ხელნაწერი),

Архив института народов Азии АН СССР, Ленинград, ф. 2, оп.2).

ნაროვანი – წ.-თ. ნარუინა

ეს ტოპონიმი სულხან-საბას ლექსიკონის თანახმად, „გალავანს, ანუ ციხე-გალავანს“

ნიშნავს. ხალხური ეტიმოლოგია მას ეკალ-ნარს უკავშირებს. ვ. ითონიშვილი ამგვარი

ტოპონიმის გაჩენას მოსახლეობაში უცხოდ არ მიიჩნევს, მისი ცნობით, „სოფ. სიონისა და

უთხარიას მთასაც ნაროვანი ეწოდება“ (იხ. ვ. ითონიშვილი. ტოპონიმიკა. გვ. 50).

ნაროვანის ხორხი – წ.-თ. ნარუინე(ნ) ჴორჴ

ნაროვანის ხორხი ბორბალოს მთის ჩრდილო-აღმოსავლეთის გაყოლებაზეა. იგი

ყადოვანის უღელტეხილის ჩრდილოეთით გადადის პირიქითა თუშეთში და ამ ხორხის

აუზს გაჰყვება; თუში მეცხვარეებისათვის ეს ადგილი ძალიან მნიშვნელოვანი იყო ძველად

და დღესაც დიდი ინტერესის საგანს წარმოადგენს, რამდენადაც გამოირჩევა კარგი ჰავით,

მინერალური წყლების სიმდიდრითა და კარგი ნიადაგით. აქ ბატკანი ძლიერი და ჯანმრთელი

იზრდება. ვფიქრობთ, ეს ბუნებრივი სიმდიდრე მეცნიერთა ყურადღებას მოითხოვს.

საქისტო

საქისტოს მთა ბორბალოს სამხრეთ-დასავლეთი კალთის გაგრძელებაა. შეიძლება

ითქვას, რომ ეს მთა სიმაღლით უტოლდება ბორბალოს მწვერვალს. მთხრობლები

აღნიშნავენ, რომ მისი ახლანდელი სახელწოდება საქისტო – გვიანაა დამკვიდრებული.

მათი აზრით, იგი უკავშირდება წოვა-თუშურ საგი ჴისტნოს („ჯიხვთა ნადგომი“). ივ.

ბუქურაული ასე აღწერს ამბავს, რომელთანაც იყო დაკავშირებული ამ ტოპონიმის გაჩენა

– „იმ დროს, როდესაც ქისტები პანკისის ხეობაში ჩასახლდნენ, რამდენიმე ხანში რაღაც

მიზეზის გამო უკან ჩეჩნეთში დაბრუნება გადაწყვიტეს. ერთი დღის სიარულის შემდეგ,

მათ მიუღწევიათ საგ ჴისტნოს მთამდე, სადაც მდევარი დაწევიათ და უკან, ისევ პანკისში

დაუბრუნებია. მას შემდეგ ამ ადგილს საქისტო ეწოდა“. მთხრობელია სოფ. ზემო ალვანში

მცხოვრები სვიმონ ბართიშვილი (78 წ.), რომელსაც თავად ივ. ბუქურაულისგან გაუგია

ეს ამბავი ალაზნისთავში ყოფნისას (იხ. ა. შავხელიშვილი, 1968 წ. ეთნოგრაფიული

ექსპედიციის ჩანაწერები თუშეთში, რვ. 5).

საქისტოს მთის ზეგანი საზაფხულო საძოვრებია. ზაფხულობით ამ იალაღებზე ცხვარი

და მსხვილფეხა საქონელი ძოვს. ეს იმდენად კარგი ადგილებია, რომ ძველად მეცხვარეებს

ზაფხულობით აქ საკუთარი ოჯახებიც ამოჰყავდათ დასასვენებლად.

51

საქისტოს გუბე – წ.-თ. საქისტუი(ნ) გუბ

საქისტოს ტბა ბუნებრივ ღრმულში წყლის დაგროვების შედეგადაა გაჩენილი. მას

არც ერთი მდინარე და ნაკადული არ კვებავს, ამიტომაა რომ გვალვიან ამინდებში იგი

თითქმის დაშრობამდე მიდის. თუშები მას გუბეს უწოდებენ – ამ ადგილებში ეს ერთადერთი

საშუალებაა საქონლის წყლით უზრუნველსაყოფად. პროფ. ი. დეშერიევი თვლის, რომ

თუშებმა დაკარგეს ოდესღაც ამ ტბის აღმნიშვნელი სიტყვა ჺამ (შდრ. ჩეჩ. ჺამ „გუბე“)

(Бацбийский язык, М. – 1953 г.) და შეითვისეს ქართული ფორმა გუბე, თუმცა ეს ვარაუდი არის

საფუძველს მოკლებული, რამდენადაც სიტყვა ჺამ არც წოვა-თუშების მეტყველებაში, არც

იობ ცისკარიშვილის ხელნაწერსა და არც სხვა გამოცემებში არ გვხვდება (И. Цискаришвили,

Тушино-Цовская грамматика, 1847г. – ხელნაწერი).

საქისტოს წყარო – წ.-თ. საქისტუი(ნ) წყარ(ო)

საქისტოს მთის ჩრდილოეთით, იქ, სადაც ლამაზურის მთაგრეხილი იწყება, ცივი

წყარო მოედინება, რომელსაც „საქისტოს წყაროს“ უწოდებენ. ტბათანიდან მიმავალი

მგზავრი ყოველთვის ამ წყაროსთან შეისვენებს ხოლმე. მისი სახელი მთის სახელთანაა

დაკავშირებული. ამ წყაროსთან დევს მრავალი სიპის ქვა, რომლებზეც ამოტიფრულია

წარწერები. ჩვენი აზრით, ისინი, ეკუთვნის ამ გზაზე მავალ მწყემსებს, რომლებიც ამ ფორმით

უტოვებდნენ ერთმანეთს სხვადასხვა შეტყობინებას.

საქისტოს მთის (საცხენე გზის) გრეხილები – წ.-თ. საქისტუი(ნ) ჭარკნი

თავად გზის სიგრძე ერთი კმ-ია. წ.-თ. ჭარკნი – ჯოხებს (მხ.რ. – ჭარკა(ნ) -„ჯოხი“) ნიშნავს

და გზა ისეთი მიხვეულ-მოხვეული ფორმით ადის, შორიდან გეგონება სწორი ჯოხებია

ერთმანეთზე გადაბმული. ს-საბა განმარტავს სიტყვა ჭარკანს: „ჭარკვანი – იკანკელი = არს

აღმართში მიმრეც-მომრეცულად აღსვლა და მიხვეულ-მოხვეულად შეზევა, რათა არა

დაწურეს“ და კიდევ: „ჭარკვანა – კლდეთა ზედა ვიწრო სამიხვეოლად სავალსა ეწოდება,

გინა წავარნა, ან მთაზედ მიხვეულ-მოხვეული გზა, ვით კლდეზე წავარნა“ (ს-ს, ტ.1, 326);

წიფლოვანის ხეობა – წ.-თ. წიფლუინე(ნ) ჴეობ

ეს მთის მასივი ბორბალოს მწვერვალის აღმოსავლეთიდან სპეროზის მთამდე გადის.

წიფლოვანის ხეობა უწინ წიფლის ტყით იყო დაფარული. აქ მრავალი ნადირი იყრიდა

თავს – გარეული ღორი, დათვი, არჩვი, მგელი, მელა და სხვ. პროფ. ი. დეშერიევი

ასეთ ცნობას გვაწვდის: „Начало ущелья Кахетинской Алазани бацбийцы называют ЦIапле

кхеоб; кхеоб-обозначает „ущелье““ (Ю. Дешериев, указ. труд, с. 341). ვერ გავიზიარებთ ამ

მოსაზრებას, რამდენადაც მდინარე ალაზანი სათავეს იღებს არა წიფლოვანის ხეობაში,

არამედ ბორბალოს მთებიდან და ავტორისეული წიფლე ჴეობაც არაა სწორი – უნდა იყოს

წიფლუინე ჴეობ.

აქვეა წ.-თ. კაწკო(ნ) წიფლუინა (პატარა წიფლოვანა). ეს დიდი წიფლოვანასგან გან-

სხვავებით, კუპრაბალინჩოს დასავლეთი ნაწილია. აქ ზაფხულობით ყოჩებს აძო ვებენ.

ტოპონიმი პატარა წიფლოვანა შეიქმნა წიფლოვანის ანალოგით. ერთი იმდენად დიდია,

რომ თითქმის აღწევს ბორბალომდე, ხოლო მეორე – ერთი პატარა გორაკია. ორივეს

ცხვრის საძოვრად იყენებდნენ.

ივრის ხეობა – წ.-თ. ივრე(ნ) ჴეობ

ეს ხეობა ტერიტორიულად ეკუთვნის ფშავს, მაგრამ იგი სათავეს იღებს ბორბალოს

მთიდან, კერძოდ, რკინის მთის დასავლეთით. ცნობილია, რომ მდ. იორი თიანეთისკენ

ჩაედინება და მთაგრეხილს, რომელსაც იგი მოჰყვება, ივრის ხეობა ეწოდება.

52

რკინის მთა – წ.-თ. ჺეიხკე(ნ) ლამ

ამ სახელით ცნობილია გზა-ბილიკი, რომელიც გასორის ხორხისა და პაპის ცოლის

მიერ ნაკეთები გზის შუალედურ მონაკვეთს გასდევს. იგი საკმაოდ მძიმედ გასავლელი გზაა,

რადგან აქ კლდეზე გადებული საცხენო ბილიკია, რომელიც ძალზე სახიფათოა მგზავრისთვის.

მთხრობლები მასთან დაკავშირებით იხსენებენ მათი მამა-პაპების მონაყოლ ამბავს, რომელიც

1900 წლით თარიღდება. იმ ზაფხულს აქ ამოსულა სპეციალური ექსპედიცია გზის ნიადაგის

შემადგენლობას გამოსაკვლევად, რომელსაც ეჭვი გამოუთქვამს, რომ იგი რკინის შემცველ

ტინის ქვას წააგავს, რადგან რკინის სიმაგრის ტინები შეუნიშნავთ. მათ ძალიან უკვირდათ

თურმე, თუ როგორ შეძლეს ამ ბილიკების გაყვანა, მით უფრო იმ დროში, როცა, ფაქტობრივად,

შიშველი ხელებით უწევდათ მუშაობა. იგი დღემდე არ შეკეთებულა. (წ.-თ. ჺეიხკე(ნ) ლამ: ჺეიხკ

– წ.-თ. „რკინაა“, ლამ „მთა“).

საყორნის მთა – წ.-თ. საყორნე(ნ) ლამ

ეს მთა წიფლოვანის ხეობიდან ჩრდილოეთითაა აღმართული. ამ მთას გაჰყვება

ალაზნისთავთან დამაკავშირებელი საცხენე ბილიკი. ეს მთა ბორბალოდან სპეროზამდეა

გადაჭიმული და მსგავსი მთაგრეხილი სხვაგან არც მოიპოვება. ძალზე დაყუდებული მთაა –

განსაკუთრებით მის პირველ შესაკიდზე. გზა აქ დიდი ხნის განმავლობაში არ შეკეთებულა,

ამიტომ სახიფათოა.

ზაფხულობით საყორნის მთაში, საჭიროების შემთხვევაში, შეიძლება 3000-მდე ცხვრის

გამოკვება. მას ძირითადად ბერწი და მშრალი ცხვრისთვის იყენებენ. ი. დეშერიევი საყორნეს

– ქართ. ყორანს უკავშირებს (გვ. 341). ვფიქრობ, ეს მართებულია, რამდენადაც ქართულში

მრავალი ტერმინია ამ ფრინველთან დაკავშირებული, მაგ., სურამის დასავლეთით მდებარე

საყორნე და სხვ.

საყორნეს ღელე – წ.-თ. საყორნე(ნ) ღელა

ეს მთაგრეხილი წიფლოვანისა და ალაზნისთავის წყალგამყოფია. იგი იწყება

ბორბალოს დასაწყისში და გადაჭიმულია სპეროზას მთის დაყოლებამდე. წ.-თ. სიტყვა

ღელა უკავშირდება ქართ. ღელეს – „ჩავარდნილი ადგილი“ მთათა შორის (ფსალმუნი 59,

64, 83,5) და საბასთან – „ხევი მცირე“ (ს-ს,2-729)

წვრილგორი – წ.-თ. ჲუტყი(ნ) ტეა

საყორნის მთაგრეხილის აღმოსავლეთით ხევს გაღმა წვრილგორი მდებარეობს.

დასაწყისში ის საკმაოდ განიერია და სამხრეთისკენ დაშვებისას ვიწროვდება. წოვები მას

უწოდებენ ჲუტყი(ნ) ტეას, ანუ ვიწრო გორაკს. ამ გორაკის ფართობი იტევს 1000 სულ ცხვარს.

აქაური ადგილები ძირითადად ბერწი ცხვრისთვის ან შიშაქისთვის იყო განკუთვნილი. ცხვარს

აქ აბალახებენ პირველ ზაფხულს (მაისი, ივნისი), ხოლო მეორე ზაფხულს – ალპური ზონის

უფრო მაღ ლობზე გადაჰყავთ.

ლაგაზიძეების გორაკი – წ.-თ. ლაგზურა(ნ) ტეა

აღნიშნული ტოპონიმი გეოგრაფიულად საყორნის აღმოსავლეთით მდებარე წვრილი

გორის გაყოლებაზეა. ეს საძოვრები ალაზნის კალაპოტის წიფლოვანის ხეობის მარცხენა

სანაპიროა. იგი ლაგაზიძეების საზაფხულო საძოვარი იყო. ბოლოს აქ ლაგაზიძე ქოსა

აზაფხულებდა თავის წვრილფეხა საქონელს. აქვე ახლოს არის შედარებით მოზრდილი

მთაგრეხილი, სადაც ზაფხულობით საწველი და მშრალი ცხვარი ბალახობდა. ეს ამბები

გაგრძელდა საბჭოთა ხელისუფლების დამყარებამდე. ლაგაზიძეები ისტორიულად სოფ.

ინდურთიდან არიან.

53

მაჟურის გორი – წ.-თ. მაჟუირე(ნ) ტეა

ეს ტოპონიმი აღინიშნება წიფლოვანის ხეობის მდ. ალაზნის მარცხენა სანაპიროზე. მას

იყენებდნენ ჭედილას, ყოჩის, შიშაქის და მშრალის საბალახოდ; აქ ბატკანს ვერ აჩერებდნენ,

რამდენდაც ალპური ზოლის კვალობაზე უფრო დაბალია და სახიფათოა ბატკნისთვის.

მწყემსების თქმით, ეს ადგილები ერთ ფარას თავისუფლად იტევს და მისი გამოზაფხულებაც

ადვილია. საზაფხულო სადგომი აღნიშნავს ორ ადგილს: პირველი – შედარებით დაბლა,

ხევისპირას უნდა მდებარეობდეს, მეორე – უფრო ამაღლებულ ადგილას, ძირითადად ალ-

პურ ზოლში. მათი არხაჯები (ბინები) გაშენებულია სტიქიებისა და ნიაღვრებისგან შედა რებით

დაცულ ადგილას. ეტიმოლოგიურად ეს ტოპონიმი ძნელად ექვემდებარება ახსნას, თუმცა

სიტყვა მაჟაური ძველ ქართულში „ხის გულის მჭამელი მატლია“.

ამავე გაყოლებაზე აღინიშნება ტოპონიმი წ.-თ. ქოჩლარე(ნ) ტეა (დეკიანი გორი), სადაც

აზაფხულებდნენ მშრალს. თავად სახელი ქოჩლარე უკავშირდება დეკიან ტყეს, რომლითაც

დღესაც არის დაფარული ამ გორაკის ნაწილი. ამ უჭკნობ, მარადმწვანე მცენარეს იყენებდნენ

საწვავად. მას წოურად ქოჩორს უწოდებენ (შდრ. ქართ. ქოჩორი). აქვეა წ.-თ. სტეფა

ლაცვიენ ტეა. თავად სახელწოდებაზე ინფორმაცია ვერ მოვიპოვეთ, თუმცა წოვა-თუშურად

იგი სიტყვასიტყვით ნიშნავს სტეფანე (სადაც) დაიჭირეს გორაკი.

ხადიგორი – წ.-თ. ხადი(ნ) ტეა

იგი ალაზნის მარჯვენა მხარეზეა და ამ ადგილებს წლების მანძილზე ხადიშვილების

გვარი პატრონობდა. მათი წინაპარი ამ მიდამოებში ჯერ კიდევ მე-19 ს-ის დასაწყისიდან

ფიქსირდება. თავად გვარი ძირძველი თუშური გვარია და მოდის წოვათის სოფ. ინდურთიდან.

ბართიშვილების გორა – წ.-თ. ბეირთლა(ნ) ტეა

აღნიშნული ტოპონიმი ფიქსირდება ალაზნისთავის დასავლეთით. ბართიშვილების ეს

შტო ბღუჯოანების შემადგენელი ნაწილია. ამ ადგილებს ეს გვარი პატრონობდა საბჭოთა

ხელისუფლების დამყარებამდე. მას იყენებდნენ პირუტყვის საზაფხულო სადგომად (ძირი-

თადად – საწველად). აქ საბალახოდ ამოჰყავდათ მშრალი და ბატკანი. ეს ადგილები ძალზე

ყუათიანი ბალახით გამოირჩევა და წყალიც უხვადაა, ამიტომ ცხვარი აქ წონაში კარგად

იმატებს. აქედან ახლოსაა ხევსურეთისკენ გადასასვლელი უღელტეხილი – მას კოპალას

ღელეს (ან კოპალას უღელტეხილს) უწოდებენ.

ბალიმური – წ.-თ. ბეილმურა

აღნიშნული ალპური საბატკნე ადგილი მდებარეობს სპეროზის მთის ჩრდილო-

აღმოსავლეთით. თ. ქავთარიშვილის გადმოცემით, რომელიც არაერთხელ ყოფილა აქ

მებატკნედ, ძალზე ჯანღიანი ადგილია. აქ გაზრდილი ბატკანი სიმსუქნითა და მატყლის

ხარისხიანობით გამოირჩევა. მისი ეტიმოლოგია ჯერ აუხსნელია.

ბორბალოს კუდები – წ.-თ. ბორბლე(ნ) წაკერჩ

ბორბალოს მთის მასივის აღმოსავლეთით ბევრი სხვადასხვა გორაკი მდებარეობს,

რომლებიც გამოყენებულია ცხვრის საზაფხულო სადგომად. სემანტიკურად წოვა-თუშური

და ქართული სახელები ერთმანეთს ემთხვევა (წ.-თ. წოკ „კუდი“).

პაპის ცოლის ნაკეთი გზა – წ.-თ. პაპ ფსტუინჩოვ ნიყ თაგბიენო

მთხრობელი გვამცნობს, რომ გზა, რომელსაც ეს სახელი დაერქვა, ყოფილა ძალიან

სახიფათო, როგორც ცხენის, ისე მსხვილფეხა პირუტყვისთვის, რადგან აქ მას მრავალჯერ

მოსვლია მარცხი. სახელი კი დაკავშირებულია ვინმე პაპასთან, რომელიც ეკონომიკურად

ძალიან შეძლებული ყოფილა, თუმცა შთამომავალი არ ჰყოლია. თურმე ამ კაცის

54

გარდაცვალების შემდეგ მისმა ქვრივმა ეს გზა ქმრის სამახსოვროდ კარგად შეაკეთებინა

და მას სახელიც ამ ოჯახისა შერჩა. სემანტიკურად წოვა-თუშური და ქართული ერთმანეთის

ანალოგიურია, კერძოდ: პაპ (პაპა), ფსტუინჩოვ (ფსტუინ „ცოლი“), თაგ-ბ-იენ (თაგ-დ-ა

„გაკეთება“) – ო (სუფ.).

ლამაზურის მთა – წ.-თ. ლამზურჩკ ტეა

ეს ადგილი ტბათანიდან ჩრდილო-დასავლეთით და საქისტოს აღმოსავლეთითაა

გადაჭიმული. ლამაზურის მთებში წოვათის მოსახლეობა ოდითგანვე აბალახებდა თავის

ცხვარს. გადმოცემით, ლამაზურის ყველი განთქმული იყო თავისი ხარისხით. ეს იალაღები

ეკუთვნოდა ედიშერიძეებსა და თურქოშვილებს. აქ მხოლოდ საწველ ცხვარს აბალახებდნენ.

ალპურ ზონათგან ეს ადგილი შედარებით თბილია და ბატკნის აქ გაჩერება სახიფათოა.

ლამაზურის მთა ცნობილია მრავალი ნაკადულით. ეტიმოლოგიურად ლამზურჩ ხკეა – ორი

ფუძისგან შედგება: ლამზურ „ლამაზი“ + ხკეა „ხეობა“, ანუ „ლამაზი დაქანება“.

დაქიანთ (აბაშიძეების) ნაწველი – წ.-თ. დეიქრივ დითთნო

მდინარე ყურხის ნაპირას დგას სიპის ქვისგან ნაშენი მწყემსების ბინა. მისი კედლები

ამ ნაგებობის სიძველეზე მეტყველებს, რადგან ძალიან შელახულია და ნაწილობრივ

ჩამოშლილი. ეს ბინა დღეს ეკუთვნის ზემო ალვნის მეცხვარეობის მეურნეობას, თუმცა მანამდე

იგი აბაშიძეების კუთვნილება იყო – ამ გვარს წოვა-თუშები დეიქრის ეძახიან. უკანასკნელად აქ

აბაშიძე ლეოს საწველი ცხვარი იდგა და, შესაბამისად, სახელიც მათი შერჩა. იგი შედარებით

ვაკე ადგილასაა გაშენებული. ცხვრის საწველი ადგილი გამოყოფილია ცალკე – წყლის

ნაპირას, რამდენადაც ცხვრის მოწველის შემდეგ მარტივი იყო ამ ბაკის დასუფთავება. თავად

ტოპონიმი შედგება: დეიქრი (დაქიანები – აბაშიძეების საგვარეულოს ერთ-ერთი განაყოფის

ძველი სახელია) + დითთნო – წ.-თ. „ნაწველი“ (დ-ითთა(ნ) „წველა“);

ბღუჯოშვილების ნაწველი – წ.-თ. ბღუჯრივ დითთნო

საყორნის მთის ძირში, ხევის შესაყარზე, მარცხნა მხრიდან იწყება უზარმაზარი ხეობა.

წოვა-თუშურად მას ბღუჯრივ დითთნოს, ანუ ბღუჯოანთ ნაწველს უწოდებენ. ეს ადგილი

ბღუჯოშვილების საქონლის მოსაწველი ადგილი ყოფილა ოდითგანვე. ეს ადგილი ოფი-

ციალურად უშარაულების გვარს ეკუთვნის. უშარაულები რამდენიმე გვარს აერთიანებს:

ბღუჯრი (ბღუჯოშვილები), გელენძღარ (გელენძიშვილები) და ჯემღარ (ჯემოშვილები).

აღ ნიშნული მთის მასივის საძოვრები და სადგომები ამ სამი საგვარეულოს კუთვნილებად

ითვლებოდა. ძველად აქ ეროსტო (ბღუჯო), ლეო და მიხაკო უშარაულების სამი ბინა იდგა. ამ

ხეობაზე გადის საცხენე გზა ხევსურეთისკენ. გეოგრაფიულად ეს ადგილი ხევსურეთს ემიჯნება.

ჩავას ნაწველი – წ.-თ. ჩავას დითთნო

„ლამაზურის“ ჩრდილოეთით – ხევს გაღმა აღმართულია მთა, რომელსაც „ჩავას

დითთნოს“ ეძახიან. სახელი უკავშირდება ჭარელიშვილი ჩავას პიროვნებას, რომელ მაც ეს

ადგილი სამეურნეო საქმიანობისთვის გამოიყენა. აქ მას ცხვრის საწველი ბინა გაუშენებია და

საბჭოთა ხელისუფლების დამყარებამდე, ზაფხულობით მისი შთამომავლები ამ ადგილით

სარგებლობდნენ. ეს სახელი ქართულად ითარგმნება, როგორც „ადგილი, სადაც ჩავა

წველიდა (საქონელს)“.

კოპალას წყაროს ღელე – წ.-თ. კოპალწყარუი(ნ) ღელ

ეს ადგილი ბორბალოს მთის ერთ-ერთი გადასასვლელია. გადმოცემით, ამ

გადასასვლელზე ყოველი მგზავრი ვალდებულია შეჩერდეს და ახსენოს წმინდა კოპალა, –

კოპალას ძალი და მადლი ფარავდეს ამ ადგილს და ყველა აქ გამომვლელსო, – ამბობენ

55

მთხრობლები. ეს საკმაოდ გაშლილი ადგილია და მეცხვარეობისთვის გამო საყენებლად

ძალიან მოხერხებული.

ყურესწყალი – წ.-თ. ყურხი

ეს წყალი ნაროვანის ფერდობიდან გამოდის და უხვი ნაკადით მოედინება. იგი შედგება

რამდენიმე პატარა ნაკადულისგან, საკმაოდ ცივია და ხასიათდება სამკურნალო თვისებებით.

როგორც მთხრობელი აღნიშნავს, იგი კურნავს ტუბერკულოზს, კუჭ-ნაწლავის დაავადებებს,

რევმატიზმს – საუბარში ისინი განკურნებულთა მრავალ სახელს ასახელებენ. მისი სახელი

*ყურ-ხი უკავშირდება ქართ. ყურეს, რომელიც „ქართულ განმარტებით ლექსიკონში“ ასეა

ახსნილი: „ადგილი მთის, ტყის და კლდის ძირში“ (ს-ს,2,274). ხი – წ.-თ. „წყალი“, ანუ ყურედან

გამომდინარე წყალი.

კოპალის წყალი – წ.-თ. კოპლე(ნ) წყარო

ტოპონიმი უკავშირდება ადგილს, რომელიც მდებარეობს ალაზნის თავსა და ხევსურეთის

მიჯნაზე. იგი ამარაგებს კოპალის ტბას. თუშების ტრადიციის თანახმად, მგზავრი აქაც უნდა

შეჩერდეს და ახსენოს წმინდა კოპალა. იგი სუბალპურ ზონას ეკუთვნის და მას საბატკნე სა-

ძოვრად იყენებდნენ.

კოპალის გუბე – წ.-თ. კოპლე(ნ) გუბ

ეს ბუნებრივი ტბაა და მდებარეობს ბორბალოს სამხრეთით – ხევსურეთ-ალაზ ნისთავის

მიჯნაზე. ეს გუბე გამდინარე ტბების რიცხვს მიეკუთვნება – მას კოპალის წყარო ამარაგებს.

ტბასაც და წყაროსაც ღვთაებრივ მნიშვნელობას ანიჭებენ, შესაბამისად, სახელიც ასეთი

შეურჩიეს. აქვეა კოპალის წყაროს ღელე – წ.-თ. კოპლე(ნ) წყარუი ღელ – ეს ადგილი ბორ-

ბალოს მთიდან მისივე სათავეებისკენ გადასასვლელია. ამ გადასასვლელთანაც მგზავ რი

აუცილებლად ჩერდება და დალოცავს წმინდა კოპალას. თავად ადგილი საკმაოდ გაშ-

ლილია და სამეურნეოდ კარგი გამოსაყენებელია.

ყვავის წყალი – წ.-თ. ყოჸხი

ყურისწყლის აღმოსავლეთით მეორე ხევი ჩამოდის. იგი სათავეს ნაროვანის მთებში

იღებს. მისი სახელი ყვავს უნდა უკავშირდებოდეს. მთხრობელი ამ სახელს იმით ხსნის,

რომ ამ ადგილებში თავს იყრიდა ძალიან ბევრი ფრინველი, სადაც ყვავი სჭარბობდა.

აქვე, ყვავის წყალთან, პატარა მდინარეც მოედინება, რომელსაც მწყემსები სამკურნალო

თვისებებს ანიჭებენ. მის ნაპირზე მოგვიანებით აშენდა ალვნის საბჭოთა მეურნეობის ცხვრის

საწველი ერთ-ერთი ბრიგადის ბინა.

მასორის ხორხი – წ.-თ. მასრე(ნ) ჴორჴ

საყორნის გორის მოპირდაპირე მხარეზე, წიფლოვანის ხეობის მარჯვნივ მდებარე

ალპურ ზოლს მასარის ხორხი ეწოდება. უფროსი თაობის გადმოცემით, ეს ადგილი ძალზე

სასარგებლო ყოფილა ჩვილი ბატკნისთვის. აქ მხოლოდ ახლად ასხლეტილ ბატკანს

ინახავდნენ. საინტერესო ეტიმოლოგიას გვაწვდიან მთხრობლები: წ.-თ. მასორ – „ფსიტია“

(ანუ, არჩვი – „გარეული თხა“ (განმარტ. ლექსიკ., 38). ცნობილია, რომ ამ ალპურ ზონაში

მრავლად იყო გარეული თხა და ამიტომ შეარქვეს ეს სახელი.

მაგეხის ციხე – წ.-თ. მაგეხე(ნ) ციხა

წოვათის ერთ-ერთი ციხე, რომლიდანაც ჩრდილოეთიდან მტრის შემოსვლას

ატყობინებდნენ, იყო მაგეხის ციხე. გეოგრაფიულად იგი გაშენებულია წოვათისა და პირიქითის

წყალგამყოფ ქედზე. მისი სახელი დაკავშირებულია წმინდა გიორგის სახელთან, და ცნობილია,

56

როგორც მაგეხ-გიორგი, რომელიც ცნობილი ხალხური ლექსის თანახმად, „მთაზედა

ყარაულია“, ანუ იგი იცავს თუშეთს. თქმულების თანახმად, ამ სამაგრში მუდამ ყარაული იდგა,

რომელიც წინასწარ მომარაგებული იყო საწვავითა და სასინათლო საშუალებებით (ჩხლაკვი

– არყის ხის ქერქი და ბუკვანი – ჴაჭვის ძირი), რადგანაც საშიშროების დროს აუცილებლად

ინთებოდა ცეცხლი, რომლითაც ატყობინებდნენ მოსალოდნელ საფრთხეს.

მაგეხის ღელე – წ.-თ. მაგეხე(ნ) ღელა

ამ უღელტეხილს თავის დროზე დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა, რადგან აქ გადიოდა გზა,

რომელიც ჩრდილო მეზობელს გვაკავშირებდა და ძალიან აქტიურად გამოიყენებოდა.

ნაშალკუჭი – წ.-თ. ნაშალკუჭ

საყორნის აღმოსავლეთით მდებარე მთის მასივი ნაშალკუჭის სახელითაა ცნობილი.

ამ მთის ფერდობებს დღეს კლდოვანი იერსახე აქვს, მაგრამ მისი დანახვით, ისეთი შთა-

ბეჭდილება რჩება, თითქოს დროთა განმავლობაში იგი იშლებოდა და ამიტომ დღეს

ასეთი ფორმით წარმოგვიდგება. მწყემსები მას კარგად იყენებდნენ ცხვრის გამოსა ზაფ-

ხულებლად, რამდენადაც აქაური ბალახი ძალიან ყუათიანია და წონაში ადვილად ამა-

ტებინებს პირუტყვს. ამ მთის მისადგომებთან არაერთი ნაგებობის კვალი ჩანს. ვფიქრობთ,

აქ ოდესღაც საზამთრო სადგომებიც იყო განლაგებული, რადგან მრავლადაა სათიბებად

გამოსაყენებელი ადგილებიც. აქ გადის გზა, რომელიც თუშეთს კახეთთან აკავშირებს.

მთხრობელი ყვება, რომ ძველად ჩვენი წინაპრები ამ გზით სარგებლობდნენ, მაგრამ

როდესაც საყორნის გზა გაიყვანეს, ამ გზით სარგებლობა შეწყვიტეს. ძველი გზის ნაკვალევი

დღესაც კარგად შეინიშნება.

ალაზნისთავი – წ.-თ. ჸამბარჩა

გეოგრაფიულად ეს ადგილი თუშეთ-ხევსურეთისა და ფშავის მიჯნაზეა. მას ოთხი

მდინარე ჩამოუდის: არღუნი, იორი, კახეთის ალაზანი და თუშეთის ალაზანი. იგი ზღვის

დონიდან 3294 მეტრზე მდებარეობს. აქ ბევრი საზაფხულო და საზამთრო სადგომია

(ზამთრის სადგომების ნაშთები დღესაც ჩანს). აქაური ადგილები დაყოფილია მდელოებად,

სადაც საბატკნე, სამშრალე და საწველ ცხვრს აძოვებდნენ. აქვე გათვალისწინებული იყო

ადგილები, რომლებიც გამოდგებოდა ასხლეტილისა და ჩვილი ბატკნისთვის, შედარებით

ნაკლებ სიმაღლეზე ბალახობდნენ მშრალები, ჭედილები და ყოჩები, ხოლო საწველი

ცხვრისთვის განკუთვნილი იყო სულ დაბალობი – ხევისპირა მიდამოები. ალაზნისთავის

აუზში შედის შემდეგი ტოპონიმები: ციცვრე(ნ)ჴორჴ (ციცურის ხორხი), ბორბილა (ბორბილო),

ბღუჯრივ დითთნო (უშარაულების ნაწველი), ჯოყლე(ნ) კუჭ (ჯოყოლას გორა), სამრულე-

ხი (სამრულის წყალი), ყურე-ხი (ყურეს წყალი), დეიქრივ დითთნო (აბაშოშვილების

ნაწველი), ყოე-ხი (ყვავის წყალი), ორბეთღარ დითთნო (ორბეთიშვილების ნაწველი),

ლუინგლოზღარ დითთნო (ლონგილოზიანთ, ანუ მუშტარაულების ნაწველი), სამრულე(ნ)

ჴორჴ (სამრულის ხორხი), ალზა(ნ) (მდინარე ალაზანი). ი. დეშერიევი წ.-თ. ამბარჩა-ს

შემადგენლობაში გამოყოფს ჺამ-ს, რომელსაც ჩეჩნურად ტბას მიუსადაგებს და აღნიშნავს,

რომ ბარჩა – ჩეჩ. ბარჟას „გაშლა“ ალოფორმაა (ე.ი. „გაშლილი ტბა“) და დასძენს, რომ აქ

შესაძლოა ოდესღაც ტბა არსებობდა (გვ. 341). ჩვენი აზრით, ძვ.ქართ. ამბარჩა „ყელასბამს“

ნიშნავს (მომარგალიტო საყელო – ქართ. ლექსიკონი) და თუ გავითვალისწინეთ თავად ამ

ადგილის განლაგება, გასაგები იქნება თუ რატომ დაერქვა მას ეს სახელი – ის მართლაც

ყელსაბამივით ერთვის ერთ მხარეზე აღმართულ მაღალ მთებს.

ტბათანის გუბე – წ.-თ. ტბათინე(ნ) გუბ

ეს ადგილი საქისტოს მთის ძირშია. მას წოვა-თუშები „ტბათინე გუბს“ უწოდებენ.

57

თ. უთურგაიძე მას რატომღაც ვაინახურ ჺამ-ს „ტბას“ უკავშირებს (იხ. თ. უთურგაიძე,

ქართული ენის მთის კილოთა ზოგი თავისებურება, 1966 წ., თბ. გვ. 100), თუმცა წოვა-

თუშურში ასეთი სიტყვა საერთოდ არ დასტურდება. ვაინახური ჺამის წ.-თუშური შესა ტყვისია

გუბ (იხ. დ. ქადაგიძე, ნ. ქადაგიძე, წოვათუშურ-ქართულ-რუსული ლექსიკონი – თბ., 1984 წ.;

ა. შავხელიშვილი 1967-1970 წლების თუშეთ-ჩაჩნეთის ეთნოგრაფიული ექსპედიცია, რვ.

#1, გვ 1-31).

ილარკუჭი – წ.-თ. ილარკუჭ

ეს ადგილი ტბათანის აღმოსავლეთი მხარეა. იგი დაფარულია მთის მცენარე იელით,

რომელიც წვრილფეხა საქონელს არ ეჭმევა, რადგან წამლავს. ტოპონიმი – „ილარ კუჭ“ –

იელის გორაკის აღმნიშვნელია (შდრ., წ.-თ. ილარ – „იელი“ (მცენარეული).

აგერთო

ეს ადგილი მდებარეობს ტბათანის ზეგნიდან სამხრეთ ფერდობზე. იგი შედარებით გაშ-

ლილია. აქ ყიზილაშვილების გვარი ცხოვრობდა.

შველაანთი (შველაშვილების) წყარო – წ.-თ. შველურა წყარ(ო)

ტბათანაში დღემდე ერთადერთი წყაროა, რომელსაც ადგილობრივები „შველურა

წყაროს“ უწოდებენ. მოხუცი თაობა ამ წყლის სახელწოდებას ცისკარიშვილების გვარს

უკავშირებს: ძველად ცისკარიშვილები შველურების (შველაანების) გვარს ატარებდნენ. იმ

ადგილას, სადაც ეს წყაროა, შველურების უბანი იყო გაშენებული. „შველაო შველაისძეო,

პანკისს გავტეხე წყალიო“ – ეს იყო იმ შველურების ლეგენდარული გმირი, რომელმაც

„ბახტრიონის ბრძოლაში“ დიდად ისახელა თავი.

ჯაჯალტაფო

ეს წოვა-თუშების საზაფხულო დასასვენებელი ადგილი ყოფილა. იგი ალპურ

ზონას ეკუთვნის და წინაგორის ჩრდილოეთით მდებარეობს. ადგილობრივი მოხუცების

გადმოცემით, სახელწოდება – „ჯაჯალ ტაფი ||ჯაჯალ-ტაფო“ დაკავშირებულია პიროვნება

ჯაჯალთან, რომელიც დროის გარკვეულ მონაკვეთში წოვა-თუშების მამასახლისი იყო და ამ

გორაკზე ცხოვრობდა.

კაჟის ქვების გროვა

ალაზნისთავიდან წოვათაში ორი გზა მიდის – ერთი მიემართება პირდაპირ ალაზნის

გაყოლებაზე – გომეწრისკენ, ხოლო მეორე კი ალაზნისთავის ხევის შუიდან უხვევს მარცხნივ,

გაყვება ყადოვანის გორას და ადის ყადოვანისა და ნაროვანის შესაყრამდე. ეს გზა ძალიან

რთული გასავლელია. ამ გზაზე ქვების ორ გროვას შეხვდებით – ერთი შედარებით მომცროა,

მეორე კი – დიდი. ამაზე თუშებს ასეთი ისტორიული თქმულება შემორჩათ:

ერთხელ კახეთის ბარიდან წოვათაში მაცნე გამოეგზავნათ – ბარელებს მტერი დასხმოდა

თავს და შველას ითხოვდნენ. წოვათის რაზმი გამოემართა ეთელტის ხორხით და ამოვიდა

ყადოვანის უღელტეხილზე. აქ შეისვენეს. მეთაურს უთქვამს: – „ყველა მებრძოლმა თითო

თეთრი ქვა დადეთ ამ ერთ ადგილზეო – როდესაც უკან დავბრუნდებით, მეორე მხარეს

გადავდოთ თითო ქვა და ასე გავიგებთ რამდენი დავტოვეთ ბრძოლის ველზეო“. უკან რომ

დაბრუნებულან, თითო ქვა მეორე მხარეს გადაუდვიათ და აღმოჩნდა, რომ ნახევარზე მეტი

მებრძოლი ომში დარჩა, ნაწილი კი გამარჯვებული უკან დაბრუნდა.

სალოცავის გორაკი – წ.-თ. სალოცვე(ნ) გორნაკ

ეს ადგილი ჯერ კიდევ ქრისტიანულ-წარმართულ ხანას უნდა ეკუთვნოდეს, რადგან

58

მას მხოლოდ სალოცავად მოიხსენიებენ, თუმცა აქ მლოცველი „ფერისცვალების დღე-

სას წაულზე“ მოდის. წოვა-თუშები ამ დღეობას „ფერისცვალობას“ უწოდებენ და მას მათი

წოვათიდან გადმოსვლის პერიოდს უკავშირებენ. მოხუცების თქმით, ამ დროს მთა ფერს

იცვლის, საშემოდგომოდ ემზადება.

ზუროსგორი – წ.-თ. ზურიტა

იგი მდებარეობს ტბათანის გუბის დასავლეთით. იქ ცხოვრობდა უშარაულების გვარი.

სახელი ზუროსგორი ვინმე პიროვნება, სახელად ზურაბთან ყოფილა დაკავშირებული.

ზუროსგორის დასახლების შუაგულში რამდენიმე ნეკერჩხლის ხე დგას. მათ ნატვრის ხეებად

თვლიან და მათთან სურვილებს ჩაუთქვამენ. ეს წარმართობის დროინდელი გადმონაშთია.

იგი დღესაც წმინდა ადგილად ითვლება. ამ ადგილის ახლომახლო ხეების მოჭრას ხალხი

ერიდება. უმნიშვნელო ხის ტოტის მოჭრაც კი შეუძლებელია.

ამ სალოცავის შესახებ ივ. ბუქურაული 1897 წელს აღნიშნავდა, რომ „დღესასწაულის

მსვლელობაში მონაწილეობენ ტბათანის, ჯაჯალტაფოსა და ზუროსგორის მცხოვრები წოვა-

თუშებიო“. მოცემულ დღეობას უმთავრესად რელიგიური და სამხიარულო ხასიათი ჰქონდაო,

– ყვებიან მთხრობლებიც, მაგრამ როდის ტარდება ეს დღესასწაული, ვერ დავადგინეთ.

ვფიქრობთ, უფრო ზაფხულში.

მჟაუნის ტაფობი – წ.-თ. დურმუსტალე(ნ) ტაფ

ეს ვაკე ადგილია. მთხრობელთა გადმოცემით, ამ ადგილას ძალიან ბევრი მჟაუნა

ხარობდა. მჟაუნა დიდი პოპულარობით სარგებლობდა მოსახლეობაში. მას თუშები

კულინარიაში იყენებდნენ. დურმუსტ – წ.-თ. „მჟაუნაა“. იგი შედგება ორი ფუძისგან: დური(ნ)

„მლაშე“და მუსტი(ნ) „მჟავე“ – აქედან ეწოდა დურმუსტალე ტაფ „მჟაუნის ტაფობი“.

შავი სოფელი – წ.-თ. შავსოფლაჸ

ეს ადგილი დასახლებული იყო დინგაშვილების გვარის წარმომადგენლებით.

ბარში ჩამოსახლების შემდეგ აღნიშნული გვარი სოფ. ფხაკალყურეში დასახლდა. მისი

ეტიმოლოგია ნათელია. ამ ტოპონიმის წარმომავლობის შესახებ მობინადრეებს არავითარი

ცნობები არ მოეპოვებათ. ეს ადგილი მდებარეობს ტბათანის გორაკის სამხრეთ კალთაზე.

საქისტოს ფერდობი – წ.-თ. საქისტუი(ნ) ფერდ

გეოგრაფიულად იგი ზუროსგორის, საქისტოს მთის მისადგომებსა და ტბათანის

ტბას შორის მდებარეობს. ამავდროულად იგი საქისტოს მთის სამხრეთი ფერდობის

გაგრძელებასაც წარმოადგენს. ამ ფერდობზე ორი საცალფეხო ბილიკი გადადის.

სოფ. ტბათანა – წ.-თ. ტბათინა

დღეს ტბათანა არის წოვა-თუშების საზაფხულო დასასვენებელი ადგილი. მთხრობელთა

გადმოცემით, ძველად, ვიდრე წოვათის მოსახლეობა ბარში მთლიანად გადმოსახლდებოდა,

სოფ. საგირთის მობინადრეთა იმ ნაწილს, რომლებიც გადაურჩნენ სტიქიას, ტბათანაში

უცხოვრია. ამას ადასტურებს ამ დასახლების მიდამოებში არ სებული სასაფლაო და ქვისაგან

ნაშენი ნაგებობათა ნაშთები, რომლებიც, ვფიქრობ, საცხოვრებლად იყო განკუთვნილი.

სოფელი ტბათანა პანკისის ხეობაზე მაღლაა და განსხვავება დაახლოებით 1000 მ-ს აღწევს. იგი

ალპურ ზონაში შედის. ისტორიულად ტბათანა თუშეთს ეკუთვნის და იმ ადგილთა ნუსხაში შედის,

რომლებიც თუშებს საქარ თველოს მეფეებმა უბოძეს – ეს დამოწმებულია გუჯარით. კახეთიდან

პანკისს რომ ავყვებით და თუშეთის მაღლობს შევეჭიდებით, ეს პირველი დასახლებული

ადგილი იყო ძველ თაგანვე. XX ს-ის 20-50-იანი წლებიდან კი ტბათანა თუშების ყველაზე

მჭიდროდ დასახლებული საზაფხულო დასასვენებელი ადგილია. ტოპონიმი იქვე ახლოს

59

მდებარე პატარა ტბასთანაა დაკავშირებული, შდრ.: ტბა-თან-ა. მთხრობლები აღნიშნავენ, რომ

სოფელი ტბათანა იწყებოდა ტბასთან მდებარე ვაკე ადგილიდან და დღევანდელ ზეგანსაც

მოიცავდა. სოფლის ის ადგილი თურმე ბართიშვილებს ეკუთვნოდათ – ბარ თიშვილების უბნად

იყო ცნობილი (წ.-თ. „ბეირთლა უბა(ნ)“).

ამ პატარა ტბას თუშები ტბათანის გუბესაც (წ.-თ. ტბათინე გუბ) უწოდებენ. იგი იმდენად

პატარაა, რომ გუბე შეარქვეს, თუმცა, ვფიქრობ, ისტორიულად მოცულობით უფრო დიდი

უნდა ყოფილიყო. ამაზე მიუთითებს თავად ტოპონიმ ტბათანის სემანტიკაც.

ტბათანა უბნებად არის დაყოფილი.

სოფ. ტბათანის უბნები

1. ჯიხოშვილების უბანი – წ.-თ. ჯიჴრა(ნ) უბა(ნ)

ჯიხოშვილები სოფ. ტბათანაში გადმოსახლებამდე, წოვათის სოფ. ინდურთაში

ცხოვრობდნენ. აღნიშნული უბანი ტბათანის შუაგულიდან (გზაჯვარადინიდან), ჩრდილო-

დასავ ლეთით 500 მ. დაშორებით მდებარეობს. 1931 წ. კამერალურ აღწერაში ამ გვარის

15 ოჯახია ნახსენები. ჯიხოშვილების გორაკი – წ.-თ. ჯიჴრა გორნაკ – ეს სახელი ამავე

გვარს უკავშირდება, რადგან ჯიხოშვილები ტბათანაში გვიან გადმოსახლებულან და როცა

დაინახეს, რომ შედარებით ვაკე ადგილები უკვე დაკავებული იყო, პატარა გორაკის ძირში

დაუდიათ ბინა.

2. ჩაჩქანიშვილების უბანი – წ.-თ. ჩაჩქნა(ნ) უბა(ნ)

ეს უბანი ტბათანის შუაგულიდან სამხრეთ-აღმოსავლეთით მდებარეობს. მეორე ვერსიით,

ჩაჩქანიშვილები პირველები ყოფილან, რომლებიც ტბათანაში დასახლდნენ და ამ სოფლის

შუაგული ეკავათ. ისინი გადმოსახლებულან წოვათის სოფ. ინდურთიდან. ეს ერთ-ერთი

ყველაზე ძირძველი შტოა თუშებში. მართალია, მატერიალურად დაწინაურებულ გვარად

არ ითვლებოდა, მაგრამ ძალიან კარგი სახელით სარგებლობდა. გვარის წარმომავლობა

ვინმე ჩაჩქანის სახელს უკავშირდება.

3. ბართიშვილების უბანი – წ.-თ. ბეირთლა(ნ) უბა(ნ)

თავად გვარი წარმოშობით წოვათის სოფ. საგირთიდანაა. ტბათანაში გადმოსახლებულა

მას შემდეგ, რაც სოფ. საგირთა ღვარცოფს წაულეკავს. სოფ. ტბა თანაში მათი პირველი

საცხოვრებელი ადგილი სოფლის ცენტრიდან დაშორებული ყოფილა – დღეს მას ტბათანის

გუბეს უწოდებენ. ტოპონიმი ტბათანა სემანტიკურად ტბას უკავშირდება, მაგრამ იგი

დროთა განმავლობაში იმდენად დაპატარავებულა, რომ გუბე შეარქვეს. ბართიშვილების

უბანი ტბათანის ცენტრიდან დასავლეთით მდებარეობს. ბართიშვილებს ძველად აქ

ადგილობრივი ქვისგან აშენებული სახლი და ბოსელიც ჰქონდათ. მათი ნაშთები დღესაც

არის შემორჩენილი.

4. ბაიხოიძეების უბანი – წ.-თ. ბეიხურა(ნ) უბა(ნ)

ბაიხოიძეების უბანი – ბართიშვილების უბნიდან აღმოსავლეთით, 100 მეტრით

არის დაშირებული. თავად ბაიხოიძეები სოფ. ინდურთიდან არიან გადმოსახლებული.

მთხრობელთა გადმოცემით, ტბათანა ამ დროისთვის უკვე მჭიდროდ დასახლებული

ყოფილა, ამიტომ მათ ცენტრიდან ყველაზე დაშორებული და მოუხერხებელი ადგილები

შეხვედრიათ.

5. ლაგაზიძეების უბანი – წ.-თ. ლაგზურა(ნ) უბა(ნ)

ლაგაზიძეების უბანი მოცულობით ერთ-ერთი ყველაზე დიდია. მას ტბათანის ცენტრიდან

აღმოსავლეთით მდებარე ტერიტორია უკავია. მთხრობელთა მეხსიერებით, ეს გვარი ტბა-

60

თანის მობინადრეთა შორის თითქმის პირველთაგანია. გადმოსახლებულან წოვათის სოფ.

ინდურთიდან. 1831 წლის კამერალურ აღწერაში ამ გვარის არაერთი წარმომადგენელი

ფიქსირდება. თუშების ლეგენდარული გმირი გიგი ლაგაზიძეც ამ გვარს ეკუთვნის.

6. წაროშვილების უბანი – წ.-თ. წარბა(ნ) უბა(ნ)

მთხობლების გადმოცემით, თუშეთის ძირძველ მობინადრეებად წაროშვილები ითვლებიან.

ეს შტო გომეწრის სოფ. წაროდან მოდის. ამ სოფლის მობინადრეების გმირულ წარსულზე ბევრი

ლეგენდაა შემორჩენილი (ივ. ბუქურაული „გიგის ციხე“ 1893წ.) წაროშვილების უბანი ტბათანის

ცენტრიდან ჩრდილოეთით აღინიშნება. მის მახლობლად ძველი სასაფლაოა, რომელიც

ეკუთვნის იმათ, ვინც პირველად ამ სოფელში დასახლდა. ძველი საცხოვრებელი ნაგებობების

ნაშთები, რომლებიც დღესაც ამ ადგილებს შემორჩა, მეტყველებს იმაზე, რომ აქ ზამთარშიც

ცხოვრობდნენ. ეს ადგილი მდიდარია ნაკადულებითა და სათიბებით. ტყეც ახლოსაა, ამდენად

ზამთარ-ზაფხულს აქ ცხოვრება არ ჭირდა.

7. ბუქურაულების უბანი – წ.-თ. ბუქურაულა(ნ) უბა(ნ)

ეს უბანი ტბათანის შუაგულიდან სამხრეთ-დასავლეთით მდებარეობს. იგი

განლაგებულია სალოცავი გორის დასაწყისამდე. ამ ადგილზე დარჩენილი ნაგებობების

ნაშთები მეტყველებენ ამ უბნის მცხოვრებთა მატერიალურ სიძლიერეზე. მათი შენობების

სიდიდე და საცხოვრებელი ფართის განლაგება მართლაც შთამბეჭდავია. მთხრობელებიც

ამას ამბობენ: „ბუქურაულები მდიდარი ხალხი იყო, მათი ცხვარი 9 000 აღწევდა. ეს

ცხვარი მთელს გვარს ეკუთვნოდა. ძმები და ბიძაშვილები ერთად ცხოვრობდნენ. სანამ

აქ იყვნენ, ისინი არც გაყრილან – სულ ბოლომდე ერთად იყვნენ“ (სოფ. ზემო ალვანი, გ.

ბუქურაული – 75 წ.)

8. ედიშერიძეების უბანი – წ.-თ. იდშერღარი(ნ) უბა(ნ)

1831 წლის კამერალური აღწერის თანახმად, ეს გვარი წოვათის სოფ. საგირთის

მაცხოვრებლები არიან და ერთ-ერთ ყველაზე მრავალრიცხოვანია. ტბათანაში გადმო-

სახლებულან საგირთაში მომხდარი სტიქიური უბედურების შედეგად. ეს უბანი ტბათანის

შუაგულში მდებარეობს. ვფიქრობ, გვარის სიმრავლემ განაპირობა მათი ტბათანაში

უფრო ადრეული დასახლება, ვიდრე სტიქია მოხდებოდა, რადგან ამ სოფლის ყველაზე

ხელსაყრელი ადგილები ამ გვარს უკავია. მათ ირგვლივ განლაგებულია სოფ. საგირთიდან

გადმოსახლებულთა ყველა დანარჩენი გვარი, რადგან აქ ჯერ კიდევ მოქმედებს

პატრონიმიის პრინციპი.

9. ქავთარიშვილების უბანი – წ.-თ. ქოვთარღარი(ნ) უბა(ნ)

მე-19 ს-ის პირველი ნახევრის კამერალური აღწერის თანახმად, ეს გვარი წოვათის სოფელ

ინდურთიდანაა. ტბათანაში ისინი სოფლის შუაგულიდან აღმოსავლეთით ცხოვრობენ. 97 წლის

თ. ქავთარიშვილი თავის გვარს წარმოშობით მხოლოდ თუშებს მიაკუთვნებს და აღნიშნავს,

რომ პანკისელ ქავთარაშვილებთან ნათესაობა არ აკავშირებთ. იგი ასევე აღნიშნავს, რომ მისი

გვარი წოვათის ერთ-ერთი ყვე ლაზე ძირძველთაგანია. მათ ენათესავებიან: შორთიშვილები,

ბახტარიშვილები, ჩარხოშვილები, ბაინდურიშვილები, მუშტარაულები, ყიზილაშვილები და მათ

„ფეშკრობი-ს“ უწოდებენ (ფეშკარ – წ.-თ. „მოზარდი (ვაჟი)“).

10. ამაანთუბანი – წ.-თ. ამღარი(ნ) უბა(ნ)

გადმოცემით, ეს უბანი ილარკუჭის (იელის გორის) სამხრეთით მდებარეობს. თავად

სახელი ამღარი უბა(ნ) – ქადაგიძეების გვარის აღმნიშვნელია და დასახლებულ ადგილსაც

მათი ძველებური სახელი შერჩა, რომელიც აერთიანებს შემდეგ გვარებს (გან ყოფებს):

61

სოფ. ტბათანა (პროფ. ი. დეშერიევის მიერ 1952 წ. 3 ნაწილად გადაღებული სურათი.

კომპიუტერულად დამუშავებულია თ. ქავჟარაძის მიერ)

შალაფიშვილები, დაიშვილები, ამაშვილები. ქადაგიძეები. ისინი წოვათის სოფ. საგირთიდან

არიან.

11. ძაღლთუბანი – წ.-თ. ძაღლთუბა(ნ)

ეს უბანი განლაგებულია სოფელში გამომავალი გზის მარჯვენა გაყოლებაზე –

ილარკუჭის შემდეგ. ამ მთის ძირიდან პირველივე სახლი ეკუთვნოდა ზურაბ ყიზილაშვილს.

სავარაუდოდ, ძაღლთუბნის მაცხოვრებლები იყვნენ მჭედლიშვილები, ბაინდურიშვილები

და გარსევანიძეები. სახელის წარმოშობა, ვფიქრობთ, დაკავში რებულია მეცხვარის ძაღლის

ახალი ჯიშის მოშენებასთან, რომელსაც მეცხვარის ნაგაზს უწოდებენ. ვფიქრობთ, ძველად

მას წ.-თ. ფჰ’არჩა(ნ) უბა(ნ)-ს (წ.-თ. ფჰ’უ „ძაღლი“) უწოდებდნენ, დღეს მხოლოდ ქართული სახელია შემორჩენილი.

სოფ. ტბათანა (გადაღებულია XX ს-ის 70-იან წლებში. ამოღებულია ინტერნეტიდან)

62

პირიქითი – გომეწარი-ჩაღმის ტოპონიმიკა სოფ. აგეურთა

მთხრობელთა გადმოცემით, მოსახლეობის თავშეყრის ადგილი ამ სოფლის თავში,

სალოცავ ხატთან იყო გამოყოფილი. ეს ხატი „სანების“ სახელითაა ცნობილი. თავად

ტოპონიმი წ.-თ. აგ „ბებიას“ გვაგონებს, მაგრამ ვფიქრობთ, იგი უფრო დაკავშირებულია ძვ.

ქართ. აგარ-თან, რომელიც ს-საბას ლექსიკონში ნიშნავს „მწირს“, ანუ „პატარა სოფელი“.

ეს სოფელი დასახლებული იყო შემდეგი გვარებით: იაურიძეები, ხახიძეები, შამი-

ლოძეები (ეს გვარი აღარ არსებობს), გაძიძეები (ეს გვარიც ამოწყდა) – ორი გვა რიღაა

დარჩენილი: ხახიძე და იაურიძე.

სოფელს გააჩნდა სახნავები: ღორღიანი, სადირაის გორი, რეკუ; საძოვარი; ხევი: რეკუს

ჴევი; ტყეები: ბარბაცის ტყე, აგეურთ ჭალა, ლაის ტყე, ღორღიანის ტყე, ნადირაის გორის

ტყე; წყარო: რეკუს წყარო; ციხე: რეკუს ციხე.

სოფ. საჩიღლო

გეოგრაფიულად ეს სოფელი თუშეთის სამხრეთ მხარეს მდებარეობს. მთხრობელთა

გადმოცემით, სოფლის სახელწოდება ვინმე ჩიღოს სახელთან ყოფილა დაკავშირებული.

მე-19 საუკუნის პირველი ნახევრის კამერალური აღწერით, ამ სოფელში 5 კომ ლი

ცხოვრობს: აბასშვილი, მინდესშვილი, თამარისშვილი, ქოთილაიძე და ჯარ ჯოს შვილი (იხ.

საქ. სსრ. ც. არქივი ფ. #54, ანაწერი 1). ხოლო 1878 წლის საეკ ლესიო ჩანაწერების მიხედვით

3 კომლია: აბაიძე, გუთანაიძე და ქოთილაიძე (იხ. ილურთის საეკლესიო ჩანაწერები).

კამერალური აღწერის თანახმად, 5 გვარიდან მხოლოდ ქოთილაიძე და აბაიძეების

გვარებიღაა დარჩენილი, საიდანაც აბასშვილი – აბაიძეებად შეიც ვალა, ხოლო მინდეს-

შვილები, თამარისშვილები და ჯარჯოსშვილები გახიზნულან; გუ თანაიძეების მხოლოდ ერთი

ოჯახი დასტურდება. ადგილობრივი მთხრობლების გადმო ცემი თ (იხ. ვ. ლაგაზიძე, დასახ.

შრომა, გვ. და სხვა), აბაიძეები და გუთანაიძეები ხევსურეთიდან გადმოსახლებულან, ხოლო

ქო თი ლაიძეების გვარში ლეკების ერთი შტოა შემატებული ქვაბ-ხარის წესის დაცვით.

მეზობელი სოფლების მობინადრეთა კვალობაზე, მოსახლეობის მუდმივი ფენა არ ჩანს.

გარკვეული დროისა და პირობების მიხედვით მოძრაობენ.

ამ სოფელს უკავშირდება შემდეგი საკუთარი სახელები: აბათ ნაწისქვილარი, არაყ

საწურავი (აქ არაყს ხდიდნენ), ბურბეძირი (სახნავიცაა და სათიბიც), ბეხეურთა (საძოვარი),

გოგრულთის გზა, დათუნის ჴვაფი (საძოვარი), დიდ წყარო (საქონლის სასმელი), აბ მაკის

ჴევი (ტყე), ვესტმოს გზა, ვესტმოს ჴევი, ითანჴევი (ტყე), ომირგვალათანა (ტყე), პირმზე

(სათიბი), პატარა წყარო (სასმელი წყალი), საკარტოფილე (სახნავი), საძ როხე (სახნავი),

საბზიკითანო (სათიბი), საკახეთო (ხეობა), საბუის გზა (ხეობა), სვი ლო ანი (სახნავი),

საბოლოკეთა (სახნავი); სახელები საკარტოფილე და საბოლოკე, მთხრო ბელთა აზრით,

გვიან დარქმეულია, მას შემდეგ, რაც ბოსტნეულის ეს სახეობა შემოვიდა მთაში. ორჴევი

(სათიბი) – ამ ადგილას ორი ხევი უერთდება ერთმანეთს, ამდე ნად, ტოპონიმიც აქედან

წარმოიშვა; იჩარი (ორღობე) – ეს ძროხების სავალი მო ნაკვეთია; საჴმოე (ადგილი, სადაც

ხბოებს აძოვებდნენ), ქოთილაანთ წისქვილთ ხევი (ხეობა), ჩუღმურთის წყარო, ჩა ლაფიჭვის

ტყე, ციხი მძვარე (ციხე), ჭირკვანაანთანა (გზა), ჭუმბიაანთ ციხე, საანჯმო (ადგილი), შანტლიანი

(საძოვარი), ჩხატანა (სათიბი), ჴაღირი (სათიბი), უჩინათ ჴევი (ხეობა), ჯვარის ყანა (სახნავი).

საანჯმოდ გამოყოფილი ჰქონდათ სოფლის შუა ცენტრი. სასოფლო კალოები არ

გააჩნდათ.

63

სოფ. ჩიღო

გეოგრაფიულად ეს სოფელი პირიქით თუშეთს ეკუთვნის. იგი მდინარე პი რიქით

ალაზნის მარცხენა მხარესაა გაშენებული. 1831 წლის აღწერით, ამ სო ფელში 25 კომლია. აქ

აღინიშნება შემდეგი გვარები: მეშველაშვილი (ხე ვისბერი), ნებიეროშვილი, მეშვლისშვილი,

ნაკუდასშვილი, ვაგუსშვილი, ქაა ზას შვილი, მარ ხვასშვილი, თემურისშვილი, გეორგისშვილი,

გორგისშვილი, ღვთი სისშვილი, ითა ბი ნისძე, ხვედაგასშვილი, ბაკურისშვილი, ლაგაზასშვილი,

ქავთა რისშვილი, ლუ ხუმისშვილი და ხიოსშვილი (იხ. საქ სსრ ც. არქივი, ფ. 254, ანაწერი 1).

1967 წლის ეთნოგრაფიული მასალებით, აღნიშნულ სოფელში შემდეგი გვა რები

დასტურდება: მოლაშვილი, აქიმიძე, ხელიაშვილი, ბოსელაიძე, ჯიჴოიძე, ნებიერიძე და

ბაკურიძე. ამ მონაცემებს კამერალური აღწერაში მოცემულ მასა ლას თუ შევადარებთ,

ბევრი გვარი დაკარგულია, თუმცა შემატებულია ორი ახალი გვარი – ნებიერიძე და

ბაკურიძე, რომლებიც თავად მთხრობელების გად მოცემითა თუშეთში შემოსახლებულია,

რადგან პერმანენტულად აქ შეინიშნებოდა მოსახლეობის აქტიური მიგრაცია. ამ გვარებში

ხარ-ქვაბით შეყრასაც ჰქონია ადგილი, მაგ., მოლაანები და ბოსელაანები ერთმანეთს ამ

ტრადიციით დანათესავებიან.

მთხრობელთა გადმოცემით, აქ ფიქსირდება შემდეგი სახელები: ამოსაჩენა (გამოსაჩენა?)

გზა, ახვაკე (სახნავი), ბობის გზა, ბობე (სახნავი), გორი (სახნავი), გორის გზა, გორის ჴევი და

შოს ჴევი (ხეობები), ზეთილბე (სახნავი), ეჯუჴა (ტყე), ლაშართანა (სახნავი), ლაშარის გზა,

გირგველაჸ ყა ნათანა (სახნავი), მეტდლათ ბოსელთანი, კურეღული (სახნავი), ქვეთილბე (სახ-

ნავი), საკარატიო (ხეობა), დუტაროგი (სახნავი და საბოსლე), ჩიღოს ძირი (სახ ნავი), წიხო

(სახნავი), წიხოს გზა, წისქვილიანი (ტყე), ჭალა (სახნავი), ჭალაის გზა.

პირიქითის ხეობაში მინერალური წყალიც ბევრია. სოფელ ჩიღოს ძირში ფიჭვნარია,

ხოლო ტყის შუა ადგილას არის სამკურნალო წყალი, რომელსაც „ალოტს“ უწოდებენ.

ადგილობრივი მოსახლეობის გადმოცემით, თითო სოფელს მხოლოდ 5-6 კალო

ჰქონდა. ეს კალოები კომლებზე იყო განაწილებული. 3-4 კომლს ერთი კალო გააჩნდა.

ჩიღოს ეტიმოლოგიაზე მთხრობლებს არავითარი ინფორმაცია არ გააჩნიათ. იგი შესაძლოა

ამ ადგილის თავდაპირველი მობინადრის, ვინმე ჩიღოს სახელს უკავშირდებოდეს.

ჩიღოში მდებარეობს „ლაშარის ჯვარი“ – ეს ადგილობრივი სალოცავია. აქ ყოველ

წელიწადს დღეობა იმართება და ამ დღეობის სახელზე იხარ შება ლუდი. ძველად 2 წელი-

წადში ერთხელ აქ მოსა ლოცად დართლოელებიც მიდიოდნენ და ლუდის ხარშვაში აქტი-

ურად მონა წილეობდნენ. ამ დღეობისთვის ოჯახები წინასწარ ემზადებიან – გვარის ან ოჯახის

უფროსი სახარე ბოჩოლას ყურს ჩაახევს, შეულოცავს „ლაშარის ჯვარს“ და მიჰყავს ხატთან

შესაწირად.

ტოპონიმ ჩიღოსთან არის დაკავშირებული ჩიღოს ღელე, რომელიც თუშების საერ თო

სახალხო ყრილობით მიჩნეული იყო საერთო საანჯმო ადგილად, სადაც განიხილებოდა

თუშეთის ყველა თემში თუ მის სამეზობლოსთან არ სებული საჭირბოროტო საქმეები ან

კერძო პირთა დავები. იგი შედგებოდა 12 მოსამართლისგან.  სოფ. ჰეღო

მთხრობელი ალექსი ოდიოიძე, ქვემო ალვანში მცხოვრები, 77 წლისა: სოფელი ჰეღო –

მდებარეობს პირიქითი თუშეთის დასაწყისში. სამხრეთ-დასავლეთიდან მას ნაროვანის წყალი

ჩამოუდის, ჩრდილოეთიდან კი ქვახიდის წყალი. ეს ორი მდინარე ჰეღოს ნასოფლარის

ძირში უერთდება ერთმანეთს და ქმნის პირიქითის ალაზნის სათავეს. ამ ორი მდინარის

წყალგამყოფზე იწყება მთის მაღლობი, სადაც განლაგებულია სოფელი ჰეღო.

ამ სოფლის შესახებ შემორჩენილია ასეთი თქმულება: როდესაც სოფელი

ზვავმა დააზიანა, იმავე ზაფხულს დიდი წვიმების შედეგად მეწყერი ჩამოწოლილა და

საცხოვრებელი ნაგებობები წაუღია. ხალხს ძლივს მოუსწრია ბარგისა და მცირეწლოვანი

64

ბავშვების გადმოყვანა ციხე-კოშკებსა და სალოცავებში. ამის შემდეგ ეს სოფელი ნელ-ნელა

დაცლილა მოსახლეობისგან. მართლაც, დღეს აქ მეწყერის ჩამონაშალიღაა შემორჩენილი.

სოფ. ჰეღო გეოგრაფიულად ხელსაყრელ ადგილას იყო გაშენებული. მას აღმოსავ-

ლეთიდან ესაზღვრება პირიქითის გაშლილი ხეობა. სოფელს ახლავს საკმარისად დიდი

საძოვარი ვაკე ადგილები. აქვე, მის მახლობლად, შეინიშნება არაერთი ძველი ნასახ-

ლარის ადგილი თავისი სასაფლაოთი. ადგილობრივი მთხრობლის გადმოცემით, ჰეღოს

მოსახლეობა გადასახლებულა გირევსა და დართლოში, ხოლო სანამ თავიანთ სასაფლაოებს

გაიჩენდნენ, მიცვალებული ჰეღოს სასაფლაოზე მიჰყავდათ. მთხრობელს გადასახლების

პერიოდი ზუსტად არ ახსოვს. მისი ცნობით, სოფლის მაცხოვრებლები ქისტებისა და ლეკების

წარამარა თარეშმა და გავრცელებულმა შავმა ჭირმა აიძულა, შეეცვალა საცხოვრებელი და

გადა სახ ლებულიყო ზემოთ აღნიშნულ სოფლებში.

აღსანიშნავია, რომ ჰეღოზე ქისტების დაცემა და ჰეღოელების გმირული ბრძოლა

აღწერილი აქვს ივ. ბუქურაულს თავის შრომაში „ზურაბის კოშკი“.

დღეისათვის შემორჩნილი ციხე-კოშკები და აკლდამები ჰეღოს მთის კლდის თავში

მდებარეობს. მთხრობლის ცნობით, სოფლის კოშკების ერთი ნაწილი მის სამხრეთით

ყოფილა გაშენებული. ჰეღოს თავში დგას მცირე მოცულობის ნაგებობის ნანგრევი, რომელიც,

როგორც ჩანს, წმინდა ადგილია – ეტყობა, აქ ხალხი სალოცავად დადის, რადგან თახჩებში

აწყვია ჯიხვის ორი რქა, ფული, ბოთლები, ყანწი, ჭიქის ნატეხები და სხვა. მას შესასვლელი

კარი სამხრეთიდან აქვს. აქ სულ 4 ციხე-კოშკი დგას – დღეისათვის შემორჩენილია ორი

ექვსსართულიანი საომარი კოშკი და მესამე – ე.წ. ზურაბის კოშკი.

პირველი კოშკი – დასავლეთი კლდის თავზე დგას. იგი სტრატეგიულად მტრისათვის

მიუდგომელ ადგილას მდებარეობს. კოშკი ადგილობრივი ქვა-მასალით მშრალი წყობით არის ნაშენი.

სათვალთვალო კოშკი, რომელიც ცნობილია, როგორც „ზურაბის კოშკი“, ვის ეკუთვნოდა, არავინ იცის, თუ მხედველობაში არ მივიღებთ ივ. ბუქურაულის მიერ ნახ სენებ იმავე

სახელწოდების ხალხურ ლექსს.

ზურაბის კოშკი 6-სართულიანია. პირველი სართული საქონლის სადგომად გამოი-

ყენებოდა. კარი შიგნიდან ურდულით იკეტება. მესამე, მეოთხე და მეხუთე სართულებზე

განლაგებულია ტიპური საცხოვრებელი ოთახები, და ტანე ბულია სათვალ თვალო და სა-

თო ფურ-საისრეები. მეოთხე სართულის კედელში დატანებულია საოჯახო ჭურჭლისა და

საკვები პროდუქტების შესანახი თახ ჩები. საცეცხლური კუთხეშია მოთავსებული. მეხუთე სარ-

თულის ოთახი სათავსოებითა და სათოფურ-საისრეებით გადატვირთული არ არის. მეექვსე

სართულის კედლებში (სამხრეთი კედლის გარდა) დატანებულია წვრილი სათვალთვალოები

(მაშიკულები). გადახურულია გუმბათოვანად. ადგილობრივი მთხრობ ლის, ლ. იდოიძის

გადმოცემით, აქედან არა მარტო ტყვია-წამლითა და ისრით იგერიებდნენ მტერს, არამედ

აქ აჰქონდათ ქვა-ღორღი, რომელსაც იყენებდნენ მტრის მოგერიების დროს.

სოფელი ჰეღო მდიდარია აკლდამებით. შეიძლება ითქვას, რომ ხევსურეთში, ფშავში,

თვით თუშეთშიაც ამ რაოდენობის აკლდამები არსად შემოგვრჩა. დღეი სათვის ამ სოფელში

12 აკლდამაა, თუმცა ვფიქრობთ, იყო მეტი, რადგან მათი კვალი არაერთგან ჩანს.

ჰეღოს აკლდამები საინტერესოა თავისი განლაგებით. მთხრობლის გადმოცემით,

„უწინ დიდ გვარს თავისი სასაფლაო-აკლდამა ჰქონდა“. მათგან თითქმის ნანგრევებიღაა

შემორჩენილი.

სოფ. ჰეღოს მარჯვენა მხარეს შეინიშნება სახნავი მიწების ტერასები. როგორც ჩანს, ეს

ადგილი მოსახლეობის მიერ სახნავად იყო გამოყენებული. ძველად გირევისა და დართლოს

სახნავი ადგილები ჰეღოელებს ეკუთვნოდათ.

ქვახიდის ხეობის საპირისპიროდ არის არგამი, რომელსაც მოსდევს ჭერო, შემდეგ ციხეს

საბატკნე, დარასტი და აწუნდის მთა, რომელიც ხევსურეთში გადადის. ამას მოჰყვება მადნის

65

ხორხი, რომლის შემდეგ საგინწყაროა. მათ მოყვება თურსიეხი, რომლის გაგრძელებაა

ლიუბარჩო და ბოლოს ჭონთიოა. ლუიბარჩოს თავი – უყერეჩოა, სადაც უკვე ჩეჩნეთში

გადასასვლელი გზა იწყება. მას მოჰყვება ქერიგო, რომელითაც ისევ ჩეჩნეთს უკავშირდებიან.

აქედან იწყება ფარსმის ხეობა.

ფარსმის თავში არის შავკლდის გორი, რომელსაც მოჰყვება ჭეშოს მთა, ცხვართანაღები,

დანოს ხორხი, კვავლოს მთა, დართლოს მთა, დიკლოს ხორხი, დიკლოს მთა და ჭეშო. ეს

უკანასკნელი უკვე დაღესტნის მხარეა.

გარდა ამისა, აქ სახელდება: ფარსმის ხევი, ჭეშოს ხორხის ხევი, კვავლოს სოფლის

ხევი, დართლოს ხევი, ჩიღოს ქაის ხევი.

ჰეღო (შუაგორი, ლაროვანისა და ქვახიდისა), ჭონთიო, გირევი, დაქიურთა (ჩრდილო).

ნაკუდურთა, მისი მომდევნოა ბასო, ფარსმა (ცენტრალური სოფელი პირიქითში), ჭეშო,

დანო, კვავლო, დართლო, ჩიღო, დიკლო. სოფელ ჰეღოს გამოკლებით, ყველა ეს

სოფელი მდებარეობს პირიქითი ალაზნის მარცხენა სანაპიროზე.

ყველა სოფელს თავისი სათიბები და სახნავი მიწები გააჩნდა. როდესაც ტყის, სათიბის

ან სახნავის გაყოფა ხდებოდა, სოფლის თავკაცები თავიანთი ტერიტორიების საზღვრებზე

ნიშნის სახით ქვებს აწყობდნენ. ამას „სამანი“ ეწოდებოდა.

სოფ. ჭონთიო

მდებარეობს პირიქითი თუშეთის დასაწყისში. მის აღმოსავლეთით, 300 მეტრის

მანძილზე ქერიგოს უღელტეხილია, რომელიც გადადის ჩეჩნეთის ხილდიხაროში. აქ დგას

ორი ციხე-კოშკი: ერთი მათგანი ნაწილობრივ ქისტურ არქიტექტურას მოგვაგონებს – უფრო

მაღალია (11-სართულიანი), მეორე – ზუსტი ქართული არქიტექტურის ნიმუშია. სოფელს,

ისევე როგორც სხვა სოფლებს, გააჩნდა თავისი სათიბები, რომლებიც იყოფოდა კომლების

მიხედვით. მაგ: აბალოიძეების სათიბები, ომაიძეების სათიბები, უცოიძეების სათიბები,

ქავთარიძეების, ალხანაიძეების სათიბები და სხვ.

თიბვა ხდებოდა ინდივიდუალურად – ყველა კომლი საკუთარ სათიბს პატ რონობდა,

ხოლო თუ ოჯახს მამაკაცი არ ჰყავდა, მაშინ „ოჩხარს“ მოაწყობდნენ და საერთო ძალებით

თიბავდნენ. სახნავი ფართობიც ასევე კომლობრივად იყო დაყოფილი და მოსავლის აღების

დროსაც „ოჩხარს“ მიმართავდნენ. სოფ ლის თემის განაჩენით გაყოფილი იყო ტყეები,

იმ მიზნით, რომ მათი მოვლა გამარტივებულიყო. საძოვარიც იყოფოდა. როგორც წესი,

შედარებით მაღალ ადგილებს საცხოვრებლად იყენებდნენ, ხოლო სოფლის განაპირასა და

ხევის მახლობლად პირუტყვის გასადევარი იყო.

თუშებმა კარგად იცოდნენ კოშკებისა და სახლებისა აშენება. საცხოვრებელ სახლებსაც

ადგილობრივი ხელოსნები აშენებდნენ. მაგრამ ეს ხელობა მათთვის შემოსავლიანი არ

იყო და ნაკლებად მისდევდნენ მას. ამ საქმისთვის უფრო მეტად დიდოებს ქირაობდნენ,

რომლებსაც მხოლოდ კედლებს ამოაყვანინებდნენ ხოლმე – დანარჩენი ხე-მასალა და

გადახურვა უკვე სოფლის საქმე იყო.

ამ სოფლის შესახებ ნ. რადდე წერს: „Тушинское селение Чонтио, состоявшее прежде более

чем из 60 дымов, теперь их имеет только 27. Во времена Шамиля, лезгинские и кистинские набеги

направлялись прежде всего и главным образом на это селение. В те времена много стад угоняли и

убивали их владельцев...“ (Г. Радде – „Хевсуретия и хевсуры“ – 1881 г., Тиф.)

სოფ. დართლო

პირიქითი თუშეთის ერთ-ერთი მჭიდროდ დასახლებული სოფელი არის და რთლო.

აქ მრავლადაა შემონახული ციხე-კოშკები და აკლდამები. იგი მდინარე ალაზნის მარცხენა

სანაპიროზე მდებარეობს.

მე-19 ს-ის პირველი ნახევრის კამერალური აღწერით, აქ შემდეგი გვარებია:

66

დადიკრიშვილი (ხევისბერი), თადიურიძე, ჭანთოსშვილი, ჩუგაიჩისშვილი, გეორ გისშვი-

ლი, თაფუისშვილი, ნაკუდასშვილი, დავითისშვილი, თავბერისშვილი, და ნო სშვილი,

ვაგლიკასშვილი, იმედასშვილი, გიგაურისშვილი, ხახალისშვილი, თო თის შვილი, ცოგის-

შვილი, ლაგაზისშვილი, გარისშვილი, ტურასშვილი, მაკა ლი სშვილი, კახოსშვილი, კა-

ზინესშვილი, თორღვასშვილი, ხვედეგასშვილი, ნადი რასშვილი, გამახელაშვილი, თათ-

რისშვილი (საქ სსრ ც. არქივი ფ. 254, ანაწერი 1).

ბოლო წლების აღწერით, დართლოს მობინადრეებად მიჩნეულია კიდევ სამი გვარი:

იდოენი (იდოიძეები), ნეკერაულნი (ნეკერაულიძეები) და ქიქაანი (ქიქა იძეები). მთხრობელთა

თქმით, ეს გვარებიც გვიან შემოსახლებულნი ჩანან, რადგან ასეთ ამბავს ყვებიან: „ოთხი ძმა

ციხისთავის გვარისანი ყოფილან, რომლებსაც მცხეთაში უცხოვრიათ. კაცის მკვლელობის

გამო ისინი სხვადასხვა ადგი ლებში გადახიზნულან: ერთი ძმა ფშაველში დასახლებულა –

მას ციხისთავის გვარიც შემორჩენია, მეორე ძმა ხისოში გადასახლებულა – ის იჩუკაიძეების

გვარს მიუღია, მესამე ხახაბოში დასახლებულა და ბაკურაანის გვარს ხარ-ქვაბის წესით

დანათესავებია. ხოლო მეოთხე დართლოში გადასულა და იქ დამკვიდრებულა. რომელ გვარს

ატარებს ეს მეოთხე ძმა მთხრობელს არ ახსოვს – ან იდოენი უნდა იყოს ან ქიქაანი, რადგან

ნეკერაულები სულ სხვა მხრიდან არიან მოსულნი. ნეკერაულიძეებს გადმოსახლებისას თან

ობოლი ძმისწული მოჰყოლიათ. სანამ თუშეთში მოვიდოდნენ, მათ ვეშაგურთის სოფელში

უცხოვრიათ“ (იხ. ა. შავხელიშვილი, 1968 წლის თუშეთის ეთნოგრაფიული ექსპედიცია, რვ.

9.). დართლოსთან დაკავშირებულია შემდეგი საკუთარი სახელები: ბამბულაურთა (სახნავი),

გნიო (სახნავი), დართლომთა (სახნავი), დორაისჴევი (ხეობა), ვატანურთა (სახნავი),

ვაკე (სახნავი), იქოსგორი (უღელტეხილი), სამუშის ვაკე (სათიბი), სადროშაე (სახნავი),

სათიბრიანი (სათიბი), საფაროვნე (სათიბი), კახაის რუი, კაკა ნაის წყარო (სახნავი), კაკანაის

ძირი (საძოვარი), ლასტაის გორი (სახნავი), მუთამონაკლავთანა (სახნავი), ნოტიო (სახნავი),

პამირო (სახნავი), ფიჯრუს სათავე (სახნავი), ქალთვაკე (ტყე), ღელე (ტყე), ყრუვთანა

(სახნავი), ყანათანა (ტყე), შუათხევი (ხეობა), ჩარჩახთანა (ხეობა), ჩიღოთ გორი (სახნავი),

ცხენსადიდროვი (ხეობა), წყარო (სახნავი), წყაროთანა (ტყე), წყარო (წყარო), წისქვილხევი

(ხეობა), წურისხევი (ხეობა), ჭალა (სახნავი), ჭეკუტყე (ტყე), ხახონისწყარო (წყარო), ხინ წვაკე

(საძოვარი), ჴარღობეთანა (სახნავი), ჴმელისრუი (ხეობა).

დართლოში წარმოდგენილი ციხე-კოშკები პატრონიმიით ხასიათდება. ადგი ლობრივი

მობინადრეების გადმოცემით, პირველი მათგანი იდოიძეებისაა, ხოლო მეორე კი ნადირაანთ

ეკუთვნის, ე. ი. ნადირაძეების.

იდოიძეების ციხის მშენებლობის შესახებ ასეთი თქმულებაა შემონახული: „იდოეთ

თებჟორიკა“ (მაჯლაჯუნა) დაუჭერიათ და ეს ციხე მისთვის აუშენებიათ. ხან ჟაანთას ყოფილიყო

იგი, ხან იდოიძეების სახლში. ბოლოს გაქცევიათ „თებჟორიკა“ და ასე დაუწყევლია – „ჟაანთავ

მუცელი ვერ გამიძღესავ, მუცელიც ნუ უძღებავ, იდოენივ სანამდევ 7 სისხლთავ არ იზღვენავ,

მანამდივ ფონად ნუ გავლენავ“ – ეს ეტყობა ერთგვარი შეჩვენებაა, მაგრამ გაუგებარია, თუ

რატომ შენდებოდა ეს ციხე-კოშკი თებჟორიკას სახელზე? თუმცა, შესაძლოა, თავად გვარი

ოდესღაც გათვალული იყო და პატრონი ცდილობდა, ამ ხერხით ეშმაკების გული მოეგო.

ერთი კი აშკარაა – ეს ყველაფერი კერპთაყვანისმცემლობის ხანასთან ასოცირდება.

დართლოს სალოცავები: მთხრობელი გვამცნობს, რომ სოფ. დართლოს ორი

სალოცავი ჰქონდა – „მაღალოელი“ და „იახსარი“. ამ სალოცავებს სახნავი და სათიბი

მიწებიც ახლდა. მოხვნა, დათესვა და გათიბვა სოფლის მოვალეობა იყო. შემოსული

მოსავლისაგან დღეობებისთვის ლუდს ხარშავდნენ. დანარჩენი მოსავალი მნათეს რჩებოდა.

მნათეს არჩევა წელიწადში ერთელ ხდებოდა. მისი მოვალეობა იყო, მოსავლიანობისა თუ

მოუსავლიანობის დროს საკუთარი ქონე ბიდან გამოეყო გარკვეული მარაგი და სოფლის

მობინადრეებისთვის გაენა წილებინა.

67

სოფ. დანო

გეოგრაფიულად ეს სოფელი მდინარე პირიქითი ალაზნის მარცხენა ნაპირზეა გაშე-

ნებული. იგი კარგი საძოვრებითა და ბუნებრივი რესურსების სიუხვით ხასიათდება.

ეტიმოლოგიურად ტოპონიმს უკავშირებენ ვინმე პიროვნებას, რო მელ საც ერქვა სახელი

დანო.

მე-19 საუკუნის კამერალური აღწერით, სოფელში 16 კომლია, ესენია: ლუხუ მასშვილი

(ხევისბერი), ასტორასშვილი, თათარაისშვილი, იჩოსშვილი, გიორ გისშვილი, კუჟასშვილი,

ანთასშვილი, ქავთარისშვილი, ივანესშვილი, ომასშვილი, გვრიტისშვილი, ხიოსშვილი,

გორნაკაიძე, ჩერქეზნასშვილი და აჟისშვილი (იხ. საქ სსრ ც. არქივი ფ. 254. ნაწერი 1).

წარმოდგენილი საბუთი საინტერესოა იმ კუთხითაც, რომ მობინადრეთა აღწერისას

მითითებულია ეროვნებაც – მაგა ლითად, გორნაკაიძე და აჟისშვილი ქისტებად იწერებიან.

1968 წლის საველე მასალებით, აღნიშნულ სოფელში სულ 4 გვარია: თავბერიძე,

ლუხუმაიძე, ხელაიძე და თათარაიძე. თათარაიძეებს თავიანთი გვარი შემდგომში შახაძეებად

გადაუკეთებიათ. ხოლო ალხანაიძეების გვარი ჩეჩნეთის სოფ. შაროდან გადმოხვეწილი

ჩეჩნის შთამომავალი ყოფილა.

კამერალურ აღწერაში მოცემული ყველა გვარი სოფელს ვერ შემორჩა. იმ ძველი

გვარებიდან მხოლოდ ერთი – ხევისბერის გვარი ლუხუმაიძეა შემორ ჩენილი. ამ ხნის

განმავლობაში სოფელს შეემატა ორი ახალი გვარი: თავბერიძე და ხელაიძე.

სოფელ დანოსთან დაკავშირებულია შემდეგი სახელები: აბანოს გორი (ტყე) –

მთხრობელთა გადმოცემით, ამ ადგილას ძველად ცხელ წყალს ამოუხეთქავს – დიდი

ნაკადული ყოფილა, რომელსაც მოსახლეობა სახსრების სამკურნალოდ იყენებდა. ამ ბოლო

ხანებში ეს წყალი ისევ დაკარგულა. აღარტე (ტყე), აშოტის ციხე (ციხე), ბაქინე (საძოვარი),

ბაქანის ციხეები (ციხე-კოშკები), დანოს ხორხი (საძოვარი), დანოს ჭალა (ტყე), დიდკალტე

(საძოვარი), გიორგის წყარო, გრილწყარო (წყარო), ზეჩეჴხრო (სახნავი), ზემო პირიქითის

საცხენე გზა, მიქელვარე (ტყე), საბოსლო (სახნავი), სადროშე (საძოვარი), სახორცის გორი

(ტყე), საბოლოკის გორი (ტყე), სონე (სახნავი), ტეფუსჴა (საძოვარი), უცუანთ საწველავი

(ხეობა), ქვეშეჴრო (სახნავი), ქუის რუი (ხეობა), შეკრული ტყის ფერდი (ტყე), ჩარდილო

(სახნავი), ჩარდილ (ტყე), ჩიტათა (სახნავი), ცირბეკი (სახნავი), ცირმაშტე (ტირმაშტე?)

(სახნავი).

ადგილობრივების ცნობით, ამ სოფელში ციხე-კოშკებისა და სახლების კარგ მშე-

ნებლებად ცნობილნი იყვნენ თათარაიძეები – განსაკუთრებით, ბაბო თათა რაიძე.

სოფ. ქუმელაურთა

სოფელი ქუმელაურთა მდებარეობს სოფ. ომალოდან სამი კილომეტრის დაშორე-

ბით. იგი მდ. ალაზნის მარჯვენა სანაპიროზეა გაშენებული. ეს სოფელი, ჩაღმის თემის

მოსახლეთა შორის ერთ-ერთი ყველაზე მჭიდროდ დასახლებული ადგილია. აღმო-

სავლეთით – ტუტარია, დასავლეთით – ხისოს გორი, ხოლო ჩრდილოეთით მდინარე

ალაზანი მიედინება, რომელიც ჩაჰყვება გომეწრის ხეობას.

მთხრობელთა გადმოცემით, ძველად ეს ადგილი გაუვალი ტყე ყოფილა. სახნავად

ალაზნისპირა ადგილებს იყენებდნენ თურმე.

1860 წლის კამერალური აღწერით, სოფელ ქუმელაურთაში 17 კომლი ცხოვ რობს,

ესენია: მჭედლისშვილი, ხვთისიასშვილი, გულუხასშვილი, გულუხაიძე, ბექუ რასშვილი,

ბექურაული, ჭელისძე, ბექურისძე, თურქისძე, ნაკუდასშვილი და იაურის შვილი (იხ. საქ სსრ

ც. არქივი ფ. 255, არქ. #234).

1967 წელს შეკრებილი საველე ეთნოგრაფიული მონაცემების მიხედვით სოფ.

ქუმელაურთაში შემდეგი გვარებია შემორჩენილი: ბექურიძეები, ნაკუდაიძეები, ხუცე სიანი,

გულუხაიძეები. მჭედლიშვილები, ხვთისიაშვილები, ჭელიძეები, ბექუ რიძეები, თურქიძეები.

68

იაურისშვილები სხვადასხვა მიზეზის გამო სოფლიდან საერ თოდ გახიზ ნულან, ხუცესიანი

კი მომატებია – ეს გვარი კამერალურ აღწერაშიც ფიგურირებს, რადგან ნაკუ დაიძეების

გვარში ხარით შეყრილნი ყოფილან. ბექურაიძეების გვარ ში ხარ-ქვაბით შეყრილები არიან

ბერიკაანები (ბერიკაანთ წინაპარი ყოფილა ვინმე ჯაო) (იხ. ა. შავხელიშვილი, დასახ. რვ.

5.). ეთნოგრაფიული მონაცემებით ცნო ბილი ხდება, რომ ნაკუდაიძეების გვარს შემატებია

წოვათიდან გადასული ნაკუ დაშვილების ერთი შტოც (იხ. ა. შავხელიშვილი, იქვე).

სოფელ ქუმელაურს უკავშირდება შემდეგი სახელები: ახო (სახნავი), ბაჴანჩო

(სახნავი), ბერიკათსოფელთანა (ტყე), ბიღოეთსათიბე (სათიბი), გორი (ხეობა), დიდო-

სორეჭალა (სახნავი), ზედქურჩხოანა (საძოვარი), ზეთნაპირი (სახნავი), ზიბა თის ცერი (გზა),

თედიაანი (სახნავი), თუმცა ძველად საცხოვრებელი ადგილი იყო, რომელიც თედიენების

საგვარეულოს ეკუთვნოდა. გადმოცემით, ეს გვარი რაღაც მიზეზის გამო სოფელს აუყრია

და სხვა ადგილას გადაუსახლებია. წასვლის წინ, თედიაანთ უხუცესებს ხარი დაუკლავთ და

წვეულება გაუმართავთ, სადაც გვარის უფროსს ასეთი სიტყვა წარმოუთქვამს: „ვინც ჩვენს

შემდეგ აქ დასახლდება, ხატ-ღმერთი გაუწყრესო“.

თლუმას გადანაფრენის შესახებ მთხრობელი ყვება: „შამილის ხანაში, ორი თუში

სოფლის ნახირს მწყემსავდა. ერთ საღამოს, როდესაც საქონელი საძოვ რიდან სოფელში

ბრუნდებოდა, გზაში ლეკების რაზმი დაცემია. ერთი მათგანი იქვე მოუკლავთ და მარჯვენაც

წაუღიათ, ხოლო მეორეს – კლდეზე გადახტომა მოუსწრია და გადარჩენილა. ამის შემდეგ

ამ ადგილს თლუმას გადანაფრენს უწოდებენ (თლუმა – სახელია იმ ბიჭის, რომელიც

გადარჩა)“.

იაურთ სერი (სახნავი), ლაცა (საძოვარი), მიშველა (წყარო), მზვარე (სახნავი), ორეთი

(საძოვარი), რუის წყალი (წყარო), სოფელთავი (სახნავი), ტბათანა (საძოვარი), ფინდურთა

(ხეობა), ქვედქუჩხოადნი (საძოვარი), ქვედგორი (სახნავი), ქვეთნაპირი (სახნავი), შაჴურთა

(ტყე), შუშანურთა (ტყე), ხახის წყარო, ციხის გორი (გორაკი), ცოკალთ ჭალა (სახნავი),

ჴარაყანთანა (სახნავი), ჴევი (ხეობა), ხევის გორი (ხეობა), ჴინდურთა (ხეობა).

სოფ. ბიქიურთა

სოფელი ბიქიურთა მდებარეობს სოფელ ილიურთიდან სულ ოთხიოდე კილო მეტრის

მანძილზე. წოვათიდან მომავალი მგზავრი სოფ. ალისგორს გაივლის და ამ სოფელს

მიადგება. 1860 წლის კამერალური აღწერით, აქ ბინად რობდა 10 კომლი: დიდოსშვილი,

ზეზოსშვილი, ღვთისიშვილი, ღულე ლაური, ღვთისოშვილი, პაპასშვილი, ბუბაურისშვილი,

(ბუბარისშვილი), უთურგაიძე და ღულე ლაური (იხ. საქ სსრ ც. არქივი, ფ. 255, #234) – სულ

7 გვარია.

1967 წლის საველე ეთნოგრაფიული მასალის მიხედვით, აღნიშნულ სოფელში 3 გვარი

ბინადრობს: უთურგაიძე, ღაზიაიძე და ღულელაანი, ანუ 10 გვარიდან – 6 არ ჩანს.

ბიქიურთასთან დაკავშირებულია შემდეგი სახელები: ბუქურაანთ ვაკე (სახნავი), მელათ

გორი (სახნავი), ხვარაჯა (სახნავი), საძაღლკალთა (სახნავი), კინწურთა (სახნავი), ჴუნჩათა

(სახნავი), ჴორჴი (საძოვარი, რომელიც იყო სოფლის საერთო სარგებლობაში), ხუჭათა

(საძოვარი), საზვარე (ხეობა), ჴევი (ხევი), სიმინათ წყარო, ხუნჩას წყარო (წყაროს სახელები

ორივე საპირწონეა).

ყოველ მეკომურს საკუთარი კალო გააჩნდა. სოფლის შუაგულ მდელოზე ხალხის

თავშესაყრის ადგილია – მას საანჯმო ეწოდება. აქ იხილებოდა სასოფლო საჭირ ბოროტო

საკითხები.

სოფ. დადიკურთა

ამ სოფლის მკვიდრი საბა ბაბულაიძის გადმოცემით, აქ 7 კომლი ცხოვრობდა, ესე-

ნია: ხელოიძეები, ბაბულაიძეები, გიგავრაანი, ვეფხიაიძეები, გიუნაიძეები, ჯარ ოაინები და

69

ვაგუენი. მისი თქმით, ბაბულაიძეების ერთი შტო ლეკები არიან, რომ ლებიც ქვაბ-ხარის

წესით შესულან გვარში, ხოლო ვეფხიაიძეები – ხევსურები. ხევსური ვეფხიას შესახებ

შემდეგი თქმულებაა შემორჩენილი: ძველად თუშეთში ყაჩაღად გასული ყოფილა ვინმე

პეტო. იგი დიდ ზიანს აყენებდა თურმე სოფელს და ხალხს თავი მოაბეზრა. ერთადერთი

ხევსური ვეფხია იყო, ვისთანაც ეს პეტო მეგობრობდა და ენდობოდა – პირის გაპარსვასაც

კი მხოლოდ მას ანდობდა. ვეფ ხიასთვის სოფლის ხალხს უთქვამს, ოღონდ ეგ ყაჩაღი

მოგვაშორე და რა პირობაც არ უნდა დაგვიდო, ყველაფრის შემსრულებლები ვიქნებითო.

ვეფხიაც დათანხმებულა და უთქვამს: მაგას შეგისრულებთ, ოღონდ დადიკურთაში მამუ ლი

მომეცით და საცოლედ ქალიო. სოფლის თავკაცებს უმსჯელიათ და პირო ბის შესრულების

სიტყვაც მიუციათ. ვეფხიას ყაჩაღი მოუკლავს და მიუღია თავისი გასამრჯელო – მამული და

საცოლე. ვეფხიაანთ ბოსელი ახლაც არის შემორჩენილი. გადმოცემით ვეფხია თურქიაანთ

(თურქოშვილების) გვარისა ყოფილა.

დადიკურთასთან დაკავშირებულია შემდეგი სახელები: ვაკისქველი (სახნავი),

თიბისელი, კოკილაანთ ბოსელები (ამჟამად ბოსელია, თუმცა მანამდე კოკილაანებს

უცხოვრიათ) – მთხრობელი ყვება: მათ წინაპარს ერქვა ცისკარა; ჯერ ბალღი ყოფილა,

როცა ერთ წოვა დიაცს, რომელიც ამ სოფლის რძალი იყო, უკითხავს: „ეს კოკიანი ბალღი

ვისიაო?“ – იმ ბალღს ტყაპუჭი ეცვა, რომელსაც წოვა-თუშურად კოკ-ს ეძახიან და მას

შემდეგ მათ კოკიაანები შეარქვეს. მოგვიანებით მათ გვარი შეიცვალეს – პაპაჩვენის

სახელიდან გამომდინარე დაეწერნენ ბაბუ ლაიძეებად), ჯვართუკვენა (სახნავი), კანდოლთა

(სახნავი), ფაგუთბოსელი (სახ ნავ), ჯაროანთბოსელი (სახნავი), ტაროულაანთ შანტალი

(სათიბი), სიოკუ ნურთა (სათიბი), წისქვილჴევი (სათიბი), სადიყისჴევი (სათიბი), სარეცხაი

(სათიბი), ჴევსარევი (სათიბი), წყაროჩი (ამ ადგილას თავს იყრის 9 წყაროს შენაკადი),

მთის ცერი (საძოვარი), ერესტესთანა (საძოვარი), ვეფხიანთ (საძოვარი), ზოთანი

(საძოვარი), საღოლოანი (საძოვარი), ჭირჭლიანი (ადგილი), დარქიზანი (მთა), საჴშვენე

(კალდე), აშასჴევი, სანიაო გორი, მილიონგორი (ამ ადგილას მილი ონებად წოდებული

ქვაკაცები მდგარა), წიოსტაფი (ადგილი), ნაყავიჩო (ზეგანი), ფიწალამთა (მთა),

ნამწვართა, სალამურას ფერდი (მთხრობელთა გადმოცემით, ამ ადგილას ერთი მწყემსი

ცხვარს აზაფხულებდა თურმე; იგი კარგი სალამურის დამკვრელი ყოფილა და თავისი

დაკვრით სოფელს ართობდა. ერთ ხანობას თანასოფლელებს სალამურის დაკვრის ხმა

აღარ მოესმა, რამაც ხალხი შეაშფოთა, ნეტა რა მოხდაო... უმალ კაცი გაუგზავნიათ ამბის

გასა გებად. მწყემსს სალამური დაკარგვია და ამიტომ შეწყვეტილა სალამურის ხმა. ამის

შემდეგ, ამ ფერდობს სალამურას სახელი დარქმევია), აშასჴევი (ხეობა), სადი ყისჴევი

(ხეობა), წისქვილ ჴევი (ხეობა), ჯირკვანათანა (გზა), ხუშგანაგორები (ტყე), შაშვითვალა

(ტყე), გორი (ტყე), სააყრე (ტყე), წყაროჩი (წყაროს წყალი), წიოს წვერი (მთის მწვერვალი)

და მაკრატელა (მთის წვერი).

მე-19 საუკუნის (1831 წ.) კამერალურ აღწერაში ეს სოფელი საერთოდ არ ფიქსირდება

(იხ. საქ სსრ ც. ა. ფ. 254, ანაწერი 1).

სოფ. ბეღელა

ეს სოფელი გომეწრის ალაზნის მარცხენა მხარეს, სოფელ ჯვარბოსელის მახლობლად

მდებარეობს. იგი კლდის თავზეა გაშენებული და შორიდან არწივის ბუდეს მოგვაგონებს.

ბეღელა ალაზნის ხეობიდან ორიოდე კილომეტრით იქნება დაშორებული. მას მხოლოდ

ერთი საცხენე ბილიკი უკავშირდება.

მე-19 საუკუნის პირველ ნახევარში ეს სოფელი მჭიდროდ დასახლებული უნდა ყო-

ფილიყო. 1831 წლის კამერალური აღწერის თანახმად, აქ შემდეგი გვარებია წარ მოდ-

გენილი: ყაჭაურისძე, მესეშლესშვილი, ცისკარისშვილი, დავითისშვილი, ფილას შვილი,

გვიტასშვილი, გაგოსშვილი, დავითისშვილი, გორგასშვილი, თორ ღვასშვილი, თენ დო-

70

რისშვილი, ივანესშვილი და იჩოსშვილი – სულ 14 კომლია (იხ. საქ სსრ ც. არქივი, რვ. 254,

ანაწერი 1).

1878 წლის სოფ. ილიურთის საეკლესიო ჩანაწერების მიხედვით, ამ სოფელში 22

კომლია. აქ არიან თენდორიშვილი, ბუღრიძე, თორღვაიძე, ჭანთოშვილი, გიგოიძე,

შაბალაიძე და კოჭიური. ხოლო 1967 წლის თუშეთის ეთნოგრაფიული ექსპედიციის მიერ

შეკრებილი მასალებით აღნიშნულ სოფელში ბინადრობენ შემ დეგი გვარები: გიგოიძე,

გაგო იძე, კახოიძე, შაბალაიძე და შველაიძე. აქ წარ მოდგენილი მონაცემებით დგინდება,

რომ მოსახლეობის აქტიური მიგრაციები ხდებოდა, რადგან აქ დარჩენილია გაგოიძეების

გვარის მხოლოდ 9 კომლი – 13 კომლი კი გადასახლებულა. გარკვეული დროის შემდეგ,

სო ფელს ახალი გვარების 22 კომლი შემატებია, მაგრამ თანდათანობით მათი რაოდენობაც

შემ ცირებულა. დღეს აქ ცხოვრობს სულ ახლახან შემატებული შველაიძების, შაბალაიძეებისა

და კახოიძების გვარების რამდენიმე კომლი.

მთხრობლის გადმოცემით, კახოიძეების გვარი ყველაზე გვიანაა დასახლებული თუ-

შეთის ბეღელაში.

ადგილობრივები ბეღელას ქორ-ბეღელას გასამართ ადგილს უკავშირებენ. შესაძლოა,

ეს ადგილი მართლაც ხვავბარაქიან ადგილად იყო ოდესღაც მიჩნეული, რადგან სიტყვა

ბეღელი ს-საბას ლექსიკონში ასეა განმარტებული: „ფქვილისა და მარცვლის დასაცავი“ (იხ.

ს.ს. ორბელიანი, ლექსიკონი ქართული, 1966, გვ. 100).

სოფელ ბეღელას უკავშირდება შემდეგი საკუთარი სახელები: ბატანურთა (წყარო),

ბეგიურთა (სახნავი), ბეღელაის გორი (სახნავი), ბეღელაის თავი (საძოვარი), ბუღრიათ

ჯვართანა (სახნავი), გოდორა(კ)ეთანა (წყარო), გუბთანი (სახნავი), გუდაანთა (სახნავი),

დიდბერათანა (სახნავი), დიდგორი (სახნავი), თეთრი ხევი (სახნავი), ინიწყარო (სახნავი),

მაჯაგანთ ხევი (ხეობა), ოთარბოსელი (სახნავი), საარწივო ჴევი (სახნავი), სალაღე (სახნავი),

სამენაკალო (სახნავი), საჴარე ქალთეხი (ადგილი – ადგილობრივების გადმოცემით, ეს

არის გამოქვა ბული, რომელიც კლდეშია მოთავსებული. იგი მოცულობით დიდია. მეზობელი

ტომების თავდასხმების დროს ამ გამოქვაბულს ქალებისა და ბავშვების თავშე საფრად

იყენებდნენ. იგი ძნელად მისადგომია და ამდენად თავდაცვისათვის ხელსაყრელი. ქალთეხის

შინაარსის დადგენა ადვილია: იგი აღნიშნავს ქალების ეხს, ანუ ქალების თავშესაფარს),

საჴარე (სახნავი), ჴარიმკერდი (სახნავი), ფერცხალთა (საძოვარი), ქვეთბოსელი (სახნავი),

ქალთ გორი (სახნავი), ჩარდილი (სახნავი), ჯვართ ვაკე (სახნავი), ჯვარის წყა რო (სახნავი),

ჯვარეულთა (სახნავი), ჭალა (სახნავი), ჭანჭახოანი (სახნავი) – მთხრო ბელთა გადმოცემით,

აქ იყო გაგოიძეების (გაგოთ) და თენდორიძეების ციხე-კოშკები. თენდორიძეები გაგოიძეების

განაყრები არიან და სისხლით მონათესავე გვარია.

როგორც ჩანს, სოფელ ბეღელაში ყველაზე ძველი გვარი გაგოიძეებისაა. თავდაცვითი

ნაგებობები პატრონიმიულ ხასიათს ატარებს.

სოფ. კოკლათა

გეოგრაფიულად ეს სოფელი გომეწარს ეკუთვნის. მას დასავლეთიდან საჯინ ჭვლის

დაბლობი და სალოცავი ჯავახე ესაზღვრება.

საარქივო მასალის მიხედვით, 1831 წელს ამ სოფელში ბაშინურიძეების ორი კომლი

ცხოვრობდა (იხ. საქ სსრ ც. არქივი ფ. 254, ანაწერი 1). ორივე ოჯახში 18 სული იყო.

მთხრობლის გადმოცემით, ბაშინურიძეები წარმომავლობით ფშავლები არიან (იხ. ა.

შავხელიშვილი, 1967 წლის თუშეთის ეთნოგრაფიული ექსპედიცია, რვ. 3, გვ. 7).

ამ სოფელს შემდეგი სახელები უკავშირდება: გადმოსავალთანა (სახნავი), ზეით-

წყარო (სახნავი), ზეითწყარო (წყარო), თვალწამალთანა (სახნავი), ლეკოანი (სახნავი),

ლეკოანი (წყარო), მარჴიფილგადმოსავალთანა (სახნავი), ნაკაფა (სახნავი), ნაყავიჩო (მთის

მწვერვალი), სამშევლო (სახნავი), სამშევლო (ტყე), სანა გთო (საძოვარი), საჟო ლიანო

71

(სახნავი), საჯინჭვლე (საძოვარი), უნაგირა კდეთაგანა (საძოვარი), ქვეწყარო (სახნავი),

ცუტუნა ტყე (არყის ტყე), ჯავახე (სახნავი), ჯავახე (საძოვარი), ჯვარსასხდომი (სახნავი),

ფიწალა (მთის მწვერვალი), წითელწყარო (წყარო), წუათა (მთა).

ტოპონიმ კოკალთას თ. თურგაიძე და პ. ხუბუტია უკავშირებენ ქისტ. კოკს, რომელიც

ვაინახურ ენებში სართოდ არ დასტურდება.

სიფ. დოჭუ

სოფელი დოჭუ მდებარეობს მდინარე ალაზნის მარცხენა მხარეზე. იგი გო მეწრის ხეობის

აღმოსავლეთ ნაწილს წარმოადგენს. ეს სოფელი ტერასული პრინ ციპითაა გაშენებული და

მჭიდროდაა დასახლებული.

1831 წლის აღწერით, აქ ბინადრობს 36 კომლი (იხ. საქ სსრ ც. არქივი, ფ. 254, ანაწერი

1). ხევისბერია გვარად ულოსშვილი.

მთხრობელი – ამავე სოფლის მკვიდრი დევანოზ აბულიძე, 60 წლის:

წინაპართა გადმოცემით, სოფელ დოჭუს თავდაპირველი სახელი იყო საქევო. ამ

სოფლის სახელის შეცვლის მიზეზი ასეთია: „სოფელ საქევოს მცხოვრები ერთ-ერთი მამაკაცი

დაბლა ჭალისაკენ სანადიროდ წასულა. ხეტიალში დაღამებია და იქვე წაუძინია. ძილის

დროს სიზმარში იესო ქრისტე გამოცხადებია და უთქვამს: – ეს თქვენი სოფელი ქვემოთა

მხარეს ჩამოიტანეთ და დოჭუ დაარქვითო – ამ ადგილას სხვა სოფელი უნდა გაშენდესო.

ამის შემდეგ ასეც მოქცეულან – გადმოუტანიათ ქვემოთ და სახელი დოჭუც დაურქმევიათ“.

კამერალური აღწერის მიხედვით, აქ შემდეგი გვარ-სახელებია წარმოდგენილი: ხვთისო

ულოსშვილი, ბაბო ულოსშვილი, განელი ხუჩელასშვილი, გიორგი მუხუ მასშვილი, თურქი

შაბაურასშვილი, ბუჟო გოთისშვილი, ბუჟო დავითისშვილი, გიორგი ბუჟაიძეშვილი, კახო

ამირასშვილი, ჯარჯი გორგისშვილი, ჯაო ჯაოს შვილი, გელო ხელოსშვილი, ჩაფირა ხეცასშვილი,

ბერო გეორგისშვილი, მარგო თორღვასშვილი, ზურაბი ზურაბისშვილი, ხვთისო გოჩილაიძე,

ჯიო გოჩილაიძე, გიორგი იჩისშვილი, მთვრალა გორგისშვილი, თათარა ბაიძესშვილი, ქოჩავრი

თურქოსშვილი, თარქინი ხვთისიშვილი, წომიკურა ციხელიშვილი, აბული გეორგისშვილი,

ხვთისო აფშინასშვილი, ჭრელასშვილი ახოლე, გეორგი გეორ გისშვილი, ვაგო ლაგაზისშვილი,

გოკელა თურქოსშვილი, ღვთისი გიგასშვილი, ნაც ვალა ოჩისშვილი.

1967 წლის საველე ეთნოგრაფიული მონაცემებით დადგინდა, რომ ამ სოფელში

ცხოვრობდა შემდეგი გვარები: აბულიძე, გოთაიძე, გოჩილაიძე, ზურაიძე, თორღვაიძე,

ლეგუშაიძე, მოვრავიზიანი და წომიკურიძე (იხ. ა. შავხელიშვილი, 1967 წლის თუშეთის

ეთნოგრაფიული ექსპედიცია რვ.5, გვ. 9-10).

ამ გვარებიდან გოჩილაიძეები სოფ. ჩირდილიდან მოსულან.

აბულიძეები და წომიკურიძეების გვარების ერთი შტოც მოსულები ჩანან. როგორც

მთხრობელი გადმოგვცემს, ესენი ხარ-ქვაბით შემოკედლებულები ყოფილან. ხოხი აიძეების

გვარი სოფ. ლალისყურიდან არიან.

სოფელ დოჭუს უკავშირდება შემდეგი საკუთარი სახელები: აკუნაი (სახნავი),

აფაკურთა (სახნავი), ახოსვაკე (სახნავი), დოვნა (სახნავი), თაგვაის რუი (სახნავი), კახაის

გორი (სახნავი), კახაის გორისჴევი (ხეობა), კახეთის გზა (გზა), კურნელაურთა (სახნავი),

მარცხეთანა (სახნავი), მარიამწმინდა (სახნავი), მაჩხის საჴალე (მთხრო ბელთა გადმოცემით,

ეს ადგილი ხატის საკუთრებაა. მას მარცვლეულის დასათესად იყენებდნენ), ლარტუშო

(სახნავი), ნაოჭა (სახნავი), ნამწვრიანა (ტყე), ნაფხვრისთავი (ტყე), ნიმბორი (სახნავი),

ოკიკთა (სახ ნავი), საგრილა წყარო (წყარო), სათივეთანა (წყარო), სანიჩბე (სახნავი), სახმოე

(სახნავი), საცერაბარი (სახნავი), სვილიანი (სახნავი), ფოთათ ბარი (საძოვარი), ფილი პის

ვაკე (საძოვარი), ქალთ განაგორი (ტყე), ჩირდილის ძირი (ტყე), ციხე ძირი (ტყე), ცინდურთა

(სახნავი), წისქვილჴევი (სახნავი), წვრილოანი (სახნავი), წის ქვილჴევი (ხეობა), წითელწყალი

(წყარო), ჯორდანალაფი (საძოვარი), ჭალაის ვაკეები (სახნავი), ხახა თანა (სახნავი), ხოხიათ

72

ბარი (სახნავი), ჴმიადაი (სახნავი), სახეოს მთა.

ადგილობრივი მთხრობლის გადმოცემით, ამ სოფელს იცავდა ოთხი ციხე-კოშკი. აქედან

სამი დაანგრიეს და ქვა-მასალა სახლების მშენებლობას მოახმარეს. ხოლო მეოთხე დღესაც

არის შემორჩენილი. დანგრეული ციხე-კოშკები ეკუთვნოდა გოთაიძეებს, თორღვაიძეებსა

და ზურაანებს. ხოლო ის, რომელიც შემორჩა – წომიკურიძეებისა ყოფილა. აღნიშნული

კოშკებიც პატრონიმიული ხასიათისაა.

კალოების შესახებ დაფიქსირდა შემდეგი მასალა: ამ სოფელში ორი სახის კალო იყო

– ინდივიდუალური (ყველა ოჯახსთვის განკუთვნილი, რომელიც საცხოვ რებელთან ახლოს

ჰქონდა) და სასოფლო (სოფლიდან დაშორებული), ასე მაგ.: კახაის გორის კალო, სვილიანა,

დოვნასი და საცერაბა სოფლის მობინა დრეების საერთო საკუთრებას წარმოადგენდა.

საანჯმო (სათათბირო, გასართობი ადგილი) აქ საგვარეულოს მიხედვით იყო

მოწყობილი, მაგ.: თორღვაიძეების საანჯმო იყო „კრუის კარზე“, ზურაიძეებისა – „შურაის

კარზე“, ხოლო ის საანჯმო, რომელიც „ჯარიაის კარს“ იყო მოწყობილი, განეკუთვნებოდა

აბულიძეების საგვარეულოს.

სოფ. საბუე

თუშეთის ეს სოფელი ძველად ყველაზე ნაკლებად დასახლებული ყოფილა. ეს ადგილი

მოიცავდა ფართობს ლაშქარაულიდან – სამერცხლის წვერამდე.

1891 წელს მურთაზაანებს (ხისოდან) ამ სოფელში გარკვეული ფართობი უყიდიათ 91

თუმნად (ოქროთი). ადგილობრივი მთხრობლების გადმოცემით, მურ თა ზაშვილების გვარი

ქისტეთიდან გადმოხვეწილა. მათ გადმოსახლებას სისხლ- მესისხლეობას უკავ შირებენ.

მურ თაზაშვილების გვარის ერთ-ერთი წარ მომადგენლის თქმით, მათი ადრინ დელი წი ნა-

პარი ყოფილა ვინმე სახელად მურთაზი – ეს ინფორმაცია საარქივო წყა როებსა და სპე-

ციალურ კვლევებშიცაა ასახული (იხ. ვ. ლაგაზიძე, თუშეთის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული

გა მოკვლევა, 1967 წელი, გვ. 67).

1831 წლის კამერალურ აღწერაში ეს გვარი არ ჩანს. სავარაუდოდ, იგი უფრო გვიანაა

შემოსული და აღწერასაც ასცდა. აღსანიშნავია ისიც, რომ ოცი წელია, რაც ამ სოფელში

აღარავინ ცხოვრობს.

სოფელ საბუესთან დაკავშირებული საკუთარი სახელებია: აბანოს გზა, ახო (სახნავი),

ბუეროანი (სახნავი), ბეკურთა (ტყე), გორი (ტყე), დადის დანალევი (საძოვარი – ამ ადგილას

ჩაღმიდან მომავალი ქალი, სახელად დადი, ზვავს წაეღო და მას აქეთ „დადის დანალევს“

უწოდებენ. ჩაღმა-თუშურად დანალევი (დალევა) ნიშნავს სიკვდილს, რომელიც ზვავის ქვეშ

დატანებით დადგა), კვრივგორი (საძოვარი), ტუტაის ახო (სახნავი), ცალაფიჭვთანა (სა ძო-

ვარი – აქ ერთი ცალი ფიჭვი დგას და მხოლოდ ერთ მხარეს გააჩნია ტო ტები), ფიჭვიანი

(საძოვარი).

სოფ. ვაკისძირი

დასახლების ეს ადგილი გომეწრის ხეობის მარჯვენა მხარეზეა განლაგებული.

ამ სოფელს გეოგრაფიული ადგილ-მდებარეობის მიხედვით დაერქვა ვაკისძირი. აქ

ცხოვრობდნენ გაფრინდაულები, მგელაურიძეები, ანთაიძეები და მგელაანი.

აქ გაიზარდა „ბახტრიონის ბრძოლის” ცნობილი გმირი ზეზვა გაფრინდაული. მთხრო-

ბლების თ. ბობღიაშვილის, ლ. ბაიხოიძისა და სხვ. გადმოცემით, ზეზვას შესახებ შემდეგი

თქმულება არსებობს:

„ზეზვას მამა წარმოშობით სოფელ ინდურთიდან ყოფილა. ზეზვაც იქ დაბადე ბულა.

ჯერ კიდევ მცირეწლოვანს მამა გარდაცვლია. გარკვეული დროის შემდეგ, დედამისი

გათხოვილა უშვილო ჩაღმა თუშზე და გადასახლებულა სოფ. ვაკისძირში. ყმაწვილიც თან

წაუყვანია და გაუზრდია მამინაცვლის ოჯახში. ზეზვა თხუთმეტი წლისა რომ გამხდარა,

73

დაბრუნებულა სოფ. ინდურთაში და დედისა და მამინაცვლის თხოვნით მამისეული სახლი

გაუყიდია და მამინაცვლის ოჯახში დაუდია ბინა. გვარიც მისი აუღია. თუმცა სხვა ვერსიაც

არსებობს გაფრინდაულის გვარის შესახებ: ზეზვას მამა არინდაულების გვარისა ყოფილა

და რადგან ჭაბუ კობისას ზეზვა ძალიან ძლიერი, მარდი და სწრაფი ყოფილა, არინდაულის

მაგივ რად – გაფრინდაული შეურქმევიათო (იხ. ა. შავხელიშვილი, 1967 წლის თუშეთის

ეთნოგრაფიული ექსპედიცია, სავ. #3.).

1860 წლის კამერალური აღწერით, ამ სოფელში სულ 4 გვარია: ანთასშვილი,

გაფრინდაული, მოლასშვილი და თორღვასშვილი (იხ. საქ სსრ ც. არქივი, ფ. 255, არქივის

საქ. 234).

1967 წლის საველე ეთნოგრაფიული მონაცემებით, აქ ისევ ოთხი გვარია შემორჩენილი,

თუმცა პატარა განსხვავებით: ანთაიძე, გაფრინდაული, მგელაური და მგელაანი (იხ. ა.

შავხელიშვილი, 1967 წლის თუშეთის ეთნოგრაფ. ექსპედ., რვ. 2.).

დღეს სოფელ ვაკისძირის მობინადრეთა შორის მოლაშვილები და თორღვასშვილები

აღარ გვხვდებიან, ხოლო მგელაური და მგელაიძეები ახლად შემოსახლებულნი ჩანან.

სოფ. ვაკისძირთან დაკავშირებულია შემდეგი სახელები: ბაგა (სახნავი), ქვა თანა

(სახნავია, მაგრამ სხვა სახნავ მამულებთან შედარებით, იგი ნაკლებად მოსავ ლიანია და

ხრიოკ ადგილადაც არის მიჩნეული), დიდვაკე (სახნავი), სვილიანი (სახნავი – მთხრობელთა

გადმოცემით, აქ სვილის კულტურას თესდნენ), შეთიანთ ბოსელი (სახნავია – ამ სახნავის

მფლობელი ვინმე შეთი ყოფილა), ხალდურ ბოსელი (სახნავია – რ. მგელაურიძის აზრით (74

წ.), ხალდური მამაკაცის სახელია, იგი მგელაურიძეების წინაპარია და სახელიც მისი შერჩა,

უშიშათწყარო (სახნავია, აქვეა ვინმე უშიშას სახელობის წყაროც), ხუშურთ ალაგი (სახნავია

– იგი ნაბოსლარია, ძველად აქ სა ქონ ლის საზამთრო სადგომო ყოფილა. გალეწილ ჩალას

აქვე აზვინებდნენ და კალოც აქვე ჰქონდათ), სარეკაოგორი (სახნავია, გადმოცემით, ეს

ადგილი ოდესღაც დასახლებული ყოფილა. ამაზე მეტყველებს შემორჩენილი საბოსლარე

და სასაფლაო), დაშლილი ბოსელა (ადგილია), წუამთა (სახნავია – ჩაღმების გაგებით, ეს

მთა ეკუთვნის წოვათუშებს), მწვეტაკლდე (სახნავი), უბე (სახნავი), მელათგორი (სახნავი),

სარჩეველაი (საძოვარი), ნაომარი (საძოვარი), სვილოვანის თავი (საძოვარი), ჴორჴი

(საძოვარი), ჭალა (საძოვარი), ბუკათჴევი, სარჩველაის ჴევი, სვილოვანის ჴევი, ჭალაის

გზა, პირიმზმის გზა, სარჩეველაის გზა, სვილოვანის გზა, ჴორჴის გზა, ფიჭვხოანი (ტყე),

ბუკათა (ტყე), ჯაგოდაანთა (ტყე), ქალთერულე (ტყე), ჴარიმკერდი (ტყე), თუთასკარი

(წყარო), გრილსწყარო, თაგვისწყარო, ზეზვაის წყარო (ადგილობრივი თქმულებით, ამ

წყაროსთან ზეზვა გაფრინდაულს მოუკლავს ორი დიდოელი ავაზაკი), დიდვაკის წყარო,

უშიშათ წყარო, ციხესოანთ წყარო, საჴარის ცერი (მთა), ჩალისკუჭი (მთა).

სოფ. ბუხურთა

სოფელი ბუხურთა ნაკლებად დასახლებულია. 1831 წლის კამერალური აღ წერით,

ამ სოფელში სულ 7 კომლია, ესენია: კუპრაიძე, გოგიშვილი, ცოცანიძე, ათა რასშვილი,

ვიგლიკაიძე, დარქიზანიშვილი (იხ. საქ. სსრ. ჩ. ა. ფ. 254, ანაწერი 1).

1970 წლის თუშეთის საველე ეთნოგრაფიული მასალებით დადასტურდა, რომ ამ

ჩამონათვალიდან სულ 5 კომლიღაა შემორჩენილი: ცოცანიძე, აფთარაანი, კუპრაანი,

ალდამიძე, აფშინაანი. აფშინაანები სოფ. დოჭუს მობინადრე ხევსურები არიან. ამ სოფელს

მხოლოდ ცოცანიძეების გვარიღა შემორჩა. სხვა გვარების კვალი არ ჩანს.

გეოგრაფიულად ეს სოფელი ხელსაყრელ ადგილას არის გაშენებული, რადგან

უზრუნველყოფილია ტყით, წყლით, სათიბით.

თავად ტოპონიმი ეტიმოლოგიურად შეიძლება დავაკავშიროთ ბუხუნ-ს, რომელიც

ს-საბას ლექსიკონში ასე აიხსნება: „ღორისა და ლომის ჴმაა”; თუმცა შეიძლება საპირწონე

სახელიც იყოს.

74

ამ სოფელს შემდეგი სახელები უკავშირდება: ნანერალ ხეთანა (სახნავი), კასტანი

(სახნავი), ნაღობარი (სახნავი), ფონგზა (სახნავიცაა და გზაც), დიდბექი (სახნავი), ჯაგიათ ყანა

(სახნავი), ჩარუხანი (სახნავი), წყალთშუა (სახნავი), ჯვართჴევი (სახნავი), კანკალაისგორი

(სახნავი), იწრო (სახნავი), ბიძოწყარო (სახნავი), ჯვა რის ბორტვის სახატე (დღეს სახნავია;

ძვე ლად წმინდა ადგილად ითვლებოდა; ძვ.-ქართ. ბორტყვა „ოთხით სვლაა” (ს-ს.-

1,110), ამდენად, ვფიქრობ, ამ ხატთან მოსა ლოცად მიახლოვება მუხლებზე ხოხვით თუ

შეიძ ლებოდა მხოლოდ), მთის წყარო (საძოვარი), პაპისწვერო (საძოვარი), ბიძოწყარო

(საძოვარი), შუბლის გორი (საძოვარი), საჩხატა ხევი (ჩანჩქერი გადმოდის), დედასარეცხა

ხევი (ხეობა, სადაც სამკურნალო წყალია – მთხრობელთა გადმოცემით, ქალი, რომელიც

მოი ლოგინებდა, სანამ სახლში მოვიდოდა, ჯერ ამ ხე ობაში უნდა ჩასულიყო ყოველ გვარი

ჰიგიენური წესების შესასრულებლად), კუპრახევი (ხეობა), კაბარჯთგორი (გზა), ფშვინდის

გორი (გზა), ბახტურცხენ გადა ნაფრინდომი (გზა), წინატყე (ტყე), ბორშობოსელი (ტყე),

მამიანთ ქოხი (ტყე), ჯაგიათ ტყე, ბოძოწყარო, ჩარუხულთ წყარო, წყარო, ჯაგითა წყარო

(წყარო), გრილწყარო, მთისწყარო, კალო (სა კომლო და სასოფლო), საანჯმო (სათათ-

ბირო თავშეყრის ადგილი), შუბლის გორი (მთის მწვერვალი), საკვირაო (მთის მწვერ ვალი,

რომელიც წმ. კვირიკეს უნდა უკავ შირდებოდეს), საალმე (მთის მწვერ ვალი), ნარღვევთა

(მთის მწვერვალი).

სოფ. გოგლურთა

გომეწრის ხეობის დასახლებულ ადგილებს შორის, ამ სოფელში ყველაზე მეტი მო-

სახლეა. 1831 წ. კამერალური აღწერის თანახმად, აქ ბინადრობს 9 კომ ლი: ბა კურისძე,

ბღარვაისძე, ბოროსოშვილი, ბუჟინასშვილი, გიორგისშვილი, ივანაიძე, ლიშ კარელაშვილი,

ხაჩოსშვილი და უთურგაისძე (იხ. საქ ცენტრ. არქივი, ფ. 254, ანაწ. 1).

შედარებით უფრო გვიანდელი ჩანაწერების მიხედვით, აღნიშნულ სოფელში 7 კომლია:

ბაკურიძე, ბუქოიძე, ბორშოიძე, გუთანაიძე, ივანაიძე, ყამიჩისშვილი და ხაბაიძე (იხ. 1878

წლის ილიურთის საეკლესიო აღწერილობა). ამ მასალის მიხედვით შეიძლება ითქვას, რომ

გასახლებულია 7 კომლი და შემოხიზნულია 5 ოჯახი (აქედან – ბაკურიძეების გვარი მოსულა

ფშავიდან – იხ. ვ. ლაგაზიძე, თუშეთის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული ნარკვევი, გვ. 67).

1968 წლის ეთნოგრაფიული მონაცემების მიხედვით, ამ სოფელში შემდეგი გვარებია:

ბორშოიძე, ბუქოიძე, ბექურიძე, ილიაიძე, ფოგიაიძე და ხაბაიძე. მთხრო ბელთა გადმოცემით,

ბუქოიძეების გვარის ერთი შტო – დიდოური წარმო მავლობისაა, ხოლო ალიაიძეების ერთი

შტოც შემოხიზნული ქისტებია. საყუ რადღებოა, რომ სოფელს კიდევ ერთი გვარი შეემატა ცოგოიძეები.

აქ გვხვდება შემდეგი საკუთარი სახელები: აფაკურთის მთა, გოგრულთ წყარო,

გოთურთა წყარო, ვესტმოს მთა, კახაის გორი, ლაშქარაულთა (სახნავი), მელიტოს წყარო,

მუხროანი (ხევიცაა და საძოვარიც), ნავრუზა (საძოვარი), ნაჭრევი (გზა), ნოკაურთა (გზა),

საგრილა (წყარო), საანჯმო (თავშეყრის ადგილი), საკახეთო (გზა), ქვათემთა (საძოვარი),

ქვეთ ხახა (საძოვარი), ქორეულთგორი (სახნავი), ყიმალოანი (სახნავი), ჯაჭვ საჭრელა

(სახნავი), ხევთვაკე (ხეობა), ხევთვაკე (ტყე), ზეთხახა (საძოვარი), ჩირ დილი (სახნავი და

ტყე), ხვედეგათა (სახნავი). სოფ. შენაქო

ამ სოფელში ცხოვრობდნენ შემდეგი გვარები: სეხნიაიძე, ჯიჯურიძე, ხაჩიძე, ოშორიძე,

ბუქვაიძე, კურდღელაიძე, ჩიღოელიძე, ჭვრიტიძე, ხააძე, ჯაგოდანიძე. მთხრობლის

გადმოცემით, სეხნიაიძეები წარმომავლობით კახეთის ბარიდან არიან, ჯიჯურიძეები და

ხაჩიძეები იმერეთიდან მოსულან. ეს ორი გვარი ერთმანეთის განაყრები ყოფილან. ხოლო

ჩიღოელიძეების გვარში ერთი დიდოებისაა, რომელიც ხარ-ქვაბის წესით შესულან. ასეთივე

75

წესით შეყრილი არიან ხაჩიძეები და ჭვრიტიძეები.

სოფ. შენაქოს გეოგრაფიულ არეალში გვხვდება შემდეგი საკუთარი სახელები: სახნავები:

ჴაგირი, ნისტოხი, ტბათანა (ტბებია ამ ადგილას), შესავალა, ხიმო, ნარჩხავი, გადასავალი,

წასნე, ქვეთწასნე, გილისჴევი, უბაჯი, ვეჯყო, კურეხი, ბემბელი; საძოვრები: სონეხი, ნივრე;

სათიბი: მთელ სოფელს მხოლოდ ერთი ადგილი გააჩნდა, რომელიც გაყოფილი იყო

გვარების მიხედვით – მას უწოდებდნენ ბორტვის სათავეს; ხევები: მაწაროკის ჴევი, ვილის

ჴევი; გზები: ნივრიგზა, აგეურთის გზა; ტყეები: კამპორის ტყე, დროშაწყაროთანის ტყე,

კოტორაწყაროთანის ტყე, ტატიკბოსელაანის ტყე, ჯღანა ყანათანის ტყე, წასნე; წყაროები:

კოტორაწყარო, ნივრისწყარო, საჩხატაისწყარო, ყვავწყარო, ტიესწყარო, გოჩოსწყარო

(ეს გოჩო კურდღელაანთ პაპა იყო), მიმინოანთ წყარო; ციხეები: ხელათ ციხე, სეხნიათ

ციხე, ცოგოანთ ციხე (წინაპრების გადმოცემით, ციხე-კოშკებისა და სახლების მშენებლებად

ჩამოჰყავდათ დიდოები, რადგან ძალიან იაფად აშენებდნენ. შენაქოელებს ბევრი ძროხა და

ხარი ჰყავდათ – მეცხვარეობას ნაკლებად მისდევდნენ, თუმცა მშენებლობის ღირებულებას

ყოველთვის ცხვრის რაოდენობით იხდიდნენ. სახლის ერთი კედელი ღირდა ერთი ცხვარი);

კალოები: ყოველ გვარს, შემდეგ კი ყოველ კომლს, საკუთარი კალო გააჩნდა; მთის

მწვერვალები: სონეხის წვერი (სონეხის მთა), რომელსაც, როგორც გაირკვა, მოსახლეობა

შეცდომით გამოთქვამდა – ამ მთისთვის ეს სახელი იმიტომ დაურქმევიათ, რომ მეხის ხშირი

ვარდნა შეინიშნებოდა, კამპორის წვერი, შუამთის წვერი, იღონის წვერი, ქოჭორთის წვერი.

სოფ. ომალო

მთხრობელი ელო სისაურია (71 წლის, სოფელ ომალოდან): ომალოს ძირძველ

გვარებად გვევლინებიან სისაურიძეები, იჭირაულები, თათრულაიძეები, ხიზანაიძეები,

თავბერიძეები, ჩაჩაურები. აქედან სისაურების გვარში ხარ-ქვაბით შეყრილები არიან

ხიზანაიძეები და თათრულაიძეები. ამ 3 გვარს ხაბაშელებს უწოდებდნენ. ხოლო, რაც შეეხება

თავბერიძეებს, მოზაიძეებსა და ჩაჩაურებს, მათ ზემოთა უბნელებს უწოდებენ. იჭირაულების

გვარი სხვა გვარებთან შედარებით დიდი გვარი იყო და რელიგიურ დღესასწაულებსაც დამოუკიდებლად ატარებდა.

ომალოსთან დაკავშირებულია შემდეგი საკუთარი სახელები: სახნავები: ბუბე,

ფეღორი, წასნეთ უკვენიაი, ბაგისგორი, არღაჭე, სიქოეტი, ხოტაცისგვერდალი, ჭა-

ლაისთავი, პეტრელთუბე, თხილოანი, ხიბრეტისთავი, ხიზანაანთ ბოსელძირები, მღვდ-

ლიანთ ყანები, ქუე, მირგველაი, ღელე, ბანდურის ყანა, ტაფყანა, ყანოანი (ეს იყო სოფლის

საერთო კალო), წიხო, გეჟუ, დარბახთანა, ბრუდის ახო; სათიბები: ვაკე, კიწ ლურთრუვი,

საბრიტისჴევი, ნაპირის უკვენითი, ბექიო, ბაგისგორი, ნარიანთტაფი, საძახებელაგორი;

საძოვრები: ქუე, ღელე, მირგველაი, მტრედაულთა, ქვეთმირგველაი, ზეთმირგველაი,

ორეთი, ფაფხისწვერო, დერ კეურთა (უტყეო მწვერვალები), ქვეთბოიკის გორი, ზეთბოიკის

გორი; ხევები: სიბრეტის ჴევი, ხოშანის ჴევი, მატყლსარეცხელათანა, ბაკურჴევი, შაშვის

ჭაჭი, აბრამაის რუი; გზები: თხილოვნის გზა, ბოჭორნის გზა, შენაქოს გზა, ნაპირისცერის

გზა, სიქოეტის გზა, წელგზა; გადასასვლელები: ღელე, ნაპირისცერი; ტყეები: ბარბაძაჴი,

თიბელათ ფიცართანა, წითელთა, ლაცა, სტვირეხი, სამგლურთა, ჴაჩოს ვერხვი (მგელათ

პაპა), ფიჭაურთ კლდე, წასნე, ჴეღოსი, წოეს ქორთანა, თხილოანი, ზეთჭალა, ქვეთჭალა,

მჭედლის წისქვილთანა (ან თათრი ფელოს პაპა), ზეთხოშანე, ქვეთხოშანე, ეკალთვაკე,

ქვეთორეთი, ზეთორეთი, ბიღოეთ სათიბე, დიდოთ ნასოფლევი, ტყიანთ წვერი, ხუმელურთ

წვერო, უყაის წყარო (წინათ სახნავი იყო, ახლა ტყეა), ჯვართშუის გორი, ჩამოსაყართანა,

ინაისტყე; წყაროები: გუბე, ბიღოეთ წყარო; ციხეები: ჴაბაშელთ ციხე, ზეობნელთ ციხე,

იჭირაულთ ციხე და სისვაურთ ციხე; კალოები: ყოველ კომლს თავისი კალო და გასადევარი

გააჩნდა, სააჯმნო სოფელ გოლეურთას (გორაკის სახელია) იყო მოწყობილი, თავად

სოფელიც მთაგორზეა გაშე ნებული.

76

სოფელ ომალოსთან არსებული საკუთარი სახელები, რომლებიც სხვა საარქივო

საბუთებში გვხვდება (ზოგი სახელი მეორდება, ზოგიც ახალია): აბრამის (საძოვარი),

აბრამისრუი (საძოვარი), არღაჯე (სახნავი), ბაინდურისყანა (სახნავი), ბაგისგორი (სათიბი),

ბაგისძირი (სახნავი), ბაკურჴევი (სათიბი), ბარბაძაჴი (ტყე), ბექიო (სათიბი), ბიღოეთსათიბი,

ბიღოეთწყარო, ბოჭორნისგზა, ბრუდისახო, გუბე (სახნავი), გუბე (წყარო), გეჟე (სახნავი),

დარბიხთანა (სახნავი), დიდოთნასოფლავი (ტყე), ეკალთვაკე (ტყე), ზეთბილისგორი

(საძოვარი), ზეთჭალა (ტყე), ზეთ თორეთი (ტყე), ზეთხოშანე (ტყე), ზემოუბნელთციხე,

თიბელთ-ფიცართანა (ტყე), თხილოვნის გზა, თხილიანი (საძოვარი), ინაის ტყე, იჭირაულთ-

ციხე, ლაცა (ტყე), კოწლურთ-რუვი, მატყლ-სარეცხასთანა (საძოვარი), მირგველაი (საძო-

ვარი), მირგველაი (სახნავი), მღვდლიანთყანები (სახნავი), მტრედაულთა (საძო ვარი),

მჭედლის-წისქვილთანა (ტყე), ნაპირისცერი (საძოვარი), ნარიანტაფი (სათიბი), ნასოფლევი

(ტყე), ორეთი (საძოვარი), პეტრეთ-უბე (საძოვარი), ნაპირის უკვენითა (სათიბი), საბრეტის-ჴევი

(სათიბი), სამძლურთა (ტყე), სააჯმნო (თავშეყრის ადგილი), საქოეტის გზა, საძახებელთაგორი

(სათიბი), საბრეტისჴევი (ხეობა), სიქოეტი (სახნავი), სტვირეთი (ტყე), ტაფყანა (საძოვარი),

ტყიანწვერი (ტყე), უკვენით (სახნავი), უყაისწყარო (სახნავი), უყაისწყარო (ტყე – ძველად აქ

ტყიანი კორუმი ყოფილა გაშენებული, რომელიც დროთა განმავლობაში დაუმუშავებლობის

გამო ჯერ ბუჩქნარად გადაქცეულა, ხოლო შემდგომ კი ტყე გაშენებულა), ქვეთჭალა (ტყე),

ქუე (სახნავი), ღელე (საძოვარი), ღელე (სახნავი), ყანა (სახნავი), ყანოანი (ადგილი, სადაც

ილეწებოდა ყანა), შაშვისჭაჭი (ხეობა), შენაქოს გზა, წასნე (ტყე), ჩამოსაყართანა (ტყე),

წიხო (სახნავი), წელგზა (გზა), წეოსქოხთანა (ტყე), წითელთა (ტყე), ჭალისთავი (სახნავი),

ხიბრეტისჴევი (სათიბი), ხიბრეტისჴევი (ხეობა), ხუმელურთჴევი (ტყე), ხოშენის ჴევი (ხეობა),

ჴაბაშელთ-ციხე, ჴაფხისწვერი (საძოვარი), აჴაჩოსვერხვი (ტყე), ჴეღორი (ტყე). სოფ. ჟველურთა

მთხრობელია სოფ. ჟველურთის მცხოვრები ჭოლიკიძე ეფენო (65 წ.): ამ სოფელში

ცხოვრობდა ორი გვარი: ჭოლიანი და მოზაანი. გადმოცემით, ჭოლიანები წარმოშობით

იმერლები არიან. ისინი იმერეთიდან გადმოსახლებულან სისხლ-მესისხლეობის ნიადაგზე.

მოზაიძეების ერთი შტო – დიდოები ყოფილან.

სოფ. ჟველურთასთან დაკავშირებით შემდეგი საკუთარი სახელები დაფიქსირდა:

სახნავები: ღაღალაის გორი, ჴაგირი, ციხეთანა, ჴევთშუი, სოფელთავი, დიდბექთანა,

სასვილეთანა, გოთლიშანტლანთანა, წყაროთავი (ეს ადგილი წყაროს ზემოთა მხარეს

მდებარეობს და ამიტომ უწოდებენ წყაროთანას), ვერხვთანა (ამ ადგილს დასავლეთიდან

ესაზღვრება ვერხვების ტყის მცირე ნაწილი), სათიბები: დამბალშანტალი, ტყეთშუი;

საძოვრები: დიდ ვაკე, საალმეი, ზეჯვართანა, შუამთა (სალოცავი – ძველად რელიგიურ

დღესასწაულებში ამ სალოცავიდან სოფლის მოსახლეობა ზედაშით ხელში მოსალოცად

გამოდიოდა), მოზაის ტყე, აგოხი, შანტლოანი, თურქიქალი, სამარელა და საჭამადა (ამ

ადგილებში სოფლელები ცხვარს და საქონელს მარილს აჭმევდნენ), ჭვინტაურთა; ტყეები:

მოზაის ტყე, სახუნწია ტყე (ხუნწი – ლეკი), თურქიქალი; ხევები: დიდჴევი, დიდების საბანაო

წყარო (დიდოთ საბანელა); წყაროები: გრილწყარო, წყარო, ერილწყარო, დიდიოების

საბანაო წყარო (დიდოთსაბანელაი); ციხეები – არ გააჩნიათ, თუმცა ძველად ციხეები აქ

უსათუოდ იქნებოდა – არც მათი დანგრევის კვალი ჩანს. ყოველ მაცხოვრებელს საკუთარი

კალო ჰქონდა – ზოგს შუა სოფელში, ხოლო ზოგს კი სოფლის განაპირას, იქ, სადაც

სახნავები გააჩნდათ. სააჯმნო – შუა სოფელში იყო, იქ სადაც მოსალოცი ჯვარი, ანუ ხატი

იყო მოთავსებული.

სოფ. ხახაბო

სოფელ ხახაბოში შემდეგი გვარები ცხოვრობდნენ: ბაკურიძეები, თორ ღვაიძეები,

77

ღუბაქელიძეები, ბუჴაჩაურები, ბაყლაიძეები (გვიან არიან მოსუ ლი), თიბელაიძეები,

ქითიძეები, თორღვაიძეების ერთი შტო – ხევსურეთიდან არის, მათი წინაპარი შატილის

თემიდან ყოფილა (ფრანგიული თორღვა); ბაკურიძეები, ქითი ძეები, თიბელაიძეები (თიბელა

მათ პაპას ერქვა) – თორღვაიძეების განაყარნი არიან. შემდეგი გვარები: თათარაიძე,

ბაყლაიძე, ბუხაჩაური – ხარით შეყრილნი არიან.

სოფელ ხახაბოსთან დაკავშირებულია შემდეგი საკუთარი სახელები: სახნავები:

ჴაგირი, ბეჭივაკე, გამანაგი, დიდვაკე, კეხსუკვენითა, სადიყე, ბაიჯღე, წისქვილოანი,

მურყნოანი, ჩაჩათსანარე, ბიზათა, მაღალოანყანისბეგი, სასვი ლოანი, ნაცხვარა, კიკაითხაკე,

ნოდორიწყაროთანა, კალოთანა, ოშირიკ, სააყრე, ვეგურის შანტალი, ღირმალო,

არკვეტი, სავირე, დათვიროსთანა, უბეთანა; სათიბები ცალკე გამოყოფილი არ ჰქონიათ,

ისინი სახნავ მიწებში შედიოდა; საძოვრები: შანტლოვანი, გულვფერდა, იმეშთსათამაშო,

საჯიხვე, ჴურთკალო, ჩაბალახთა, ორმოთგორა, ფიცარო, ბულოანჩოი, შალაქნაფუძარი,

ღელე, კეხსუკვენითა, საშებუე ვაკე (შებუ – სახელი), საზვინეი, ზეთმეკვერა, ქვეთმეკვერა;

ხევები: დიდჴევი, ბიძათჴევი, ჭიჭიმთისჴევი, ბაიჯღისჴევი; გზები: იშორიკის გზა, ღორღთანა,

ჴორისქვიშა; ტყეები: უნათლავთანა, ჴურჴევთანა, ჩრდი ლისგორი, ქერელოანი, ხოგორი,

ზეთლაცა, ქვეთლაცა, იშორისლაცა, ჭი ჭიმთა, მელთაის ტყე, ჴმელოანი, ბაბულო; წყაროები:

შანტლოანი, დიდვაკის წყარო, სადიყის წყარო, ბაიჯღისჴევი, ციხიწყარო (აქედან შეჰქონდათ

წყალი ციხე-კოშკში), ვაგურის შანტალი, ღირმალო, ხატსაბანელთანა (დღეობის შემდეგ

დროშა ამ წყალში უნდა გაევლოთ), ბიზათწყარო, სოფლისწყარო, ზეთწყარო, ქვეთწყარო,

არ კვეთი, დატვიროხთანა, უბისწყარო; ციხეები: ერთადერთი სასოფლო ციხე-კოშკია შემორ-

ჩენი ლი; კალოები: ყველა კომლს თავთავისი კალო ჰქონდა სოფლის განაპირას. მთები:

საბზიკა მთა (ძროხებს ბუზი მხოლოდ იქ აჩერებდა), კეხი; სააჯმნო: ეს ადგილი სოფლის

შუაში იყო გაშენებული. მას „უბანსაც “ უწოდებდნენ.

საარქივო მასალებში სოფ. ხახაბოსთან არსებული საკუთარი სახელების ცალკე

ჩამონათვალია, ამდენად მას უცვლელად ვტოვებთ (ბ. შ.): არკვეტი (სახნავი), არკვეტი

(წყარო), ბაიჯღისჴევი (წყარო), ბაიჯღე (სახნავი), ბაბულო (ტყე), ბიზათა (სახნავი), ბიზათწყარო,

ბიზათჴევი (ხეობა), ბექი (სახნავი), ბეჭივაკე (სახნავი), ბულანჩო (საძოვარი), გაბანაგი (სახნავი),

გლუვფერდი (საძოვარი), ირემისათამაშო (საძოვარ), იშორიკ (საძოვარი), იშორიკისლაცა

(ტყე), კალოთანა (სახნავი), კაკათვაკე (სახნავი), კეხსუკვენითა (სახნავი), კეხსუკვენითა

(საძოვარი), ლალოანთ-ყანისბექი (სახნავი), მელთაის-ტყე, გურყოანი (სახნავი), ნაცვარა

(სახნავი), ნოდორის-წყაროთანა (სახნავი), ორმოთ-გორი (საძოვარი), საბზიკა მთა, სალყის

წყარო, სავირე (სახნავი), საზვინე (საძოვარი), სასვილოანი (საძოვარი), საჯიხვე (საძოვარი),

საშებუე (საძოვარი), სოფლის წყარო, ფიცარი (საძოვარი), ფორისქვიშა (გზა), ფურთკალო

(საძოვარი), უბისწყარო (წყარო), ქერელოანი (ტყე), ქვეთლაცა (ტყე), ქვეთწყარო, ღილი

(საძოვარი), ღირმალო (საძოვარი), ღირმალო (წყარო), ღორღთანა (გზა), შალაქნაფუძარი

(საძოვარი), შანტლიანი (საძოვარი), შანტალი (საძოვარი), შანტალი (წყარო).

სოფ. ნაციხვარი

მთხრობელი სოფ. ნაციხვარის მკვიდრი ხახონაიძე ცაგო (60 წ.): ამ სოფელში სულ

ორი გვარი ცხოვრობს: ხახონაიძენი (ქეთელაურების განაყრებია), ხევსუ რეთიდან არიან

შემოხიზნულნი. ხახონაიძეებს ხარ-ქვაბის წესით მიუღიათ თავიანთ გვარში ქეთელაურები

და შამშალაიძეები.

სოფ. ნაციხვართან დაკავშირებით შემდეგი საკუთარი სახელები აღინიშნება: სახნავები:

პირმზე, ჩრდილი, მოზეით ბოსელთანა, ხახათავი, ღაღალაის გორი, სა ქუმ ლე (ადგილი,

სადაც ითესებოდა სვილა ან ქერი, რისგანაც მზადდებოდა ქუ მელი. მარცვალს აშრობდნენ,

შუშავდნენ და ფქვავდნენ. მთის პირობებში, რო ცა შეშას უფრთხილდებოდნენ, ამ ფქვილს

ცივ წყალში ზელდნენ და ცხიმ გარეულს მიირ თმევდნენ. ეს საჭმელი ძალიან მსუბუქი

78

მოსანელებელია და ორგანიზმისთვის სასარ გებლოდ ითვლებოდა. ამით ძირითადად

მეცხვარეები იკვებებოდნენ); სათიბები: სახ ნაურების ბექები და ჭალა, ჭალაის პირი; ციხეები:

აქ შემორჩენილია 2 ციხის ნან გრევი, სახელწოდებით „მოზაეთ ბოსელთანა“; კალოები:

კალოები განლაგებული იყო სოფლის ტერიტორიაზე და ყოველ მეკო მურს საკუთარი

კალო ჰქონდა. სააჯმნო საყდრის კართან იყო მოწყობილი.

სოფ. ხისო

ეს სოფელი საჩაღმოს სამხრეთითაა. აქ შემდეგი გვარები აღირიცხება: ჩიგლაანები,

გამაროძეები, იჩუკაიძეები, წეწიაიძეები, მამისაანი, ჯამრულიძეები, გოგოთიანები, ომა იძენი,

ფსიტიანები, კუტუნაანები.

ხისოს მაცხოვრებლებს უწოდებოდნენ ზეთგორელებს , ხოლო დაბლა ჭალელებს,

რომლებიც შედარებით დაქანებულ ადგილას ბინადრობდნენ, ქვეთგორელებს ეძახ-

დნენ. ჭალაში ცხოვრობდნენ გოგოთიანები, თუნაურები, ომაიძეები (ეს უკანასკნელნი

ზეთ გორიდან არიან ჩამოსახლებულები). ერთ საინტერესო ამბავს ყვებიან მთხრობლები:

– მურთაზაშვილების გვარი წარმო შობით ქისტურია. ისინი გადმოსახლებულნი არიან

სოფ. ითონხალიდან. პირველად ფარსმაში დასახლებულან, მერე გადმოსულან ხისოში.

ხისო ელებს, იმის შიშით, რომ მურთაზაშვილები გამრავლდებიან და შემდეგ ჩვენ

მამულებში შეგვე ცილებიანო, მათთვის სხვა საცხოვრებელი ადგილი შეუთავაზებიათ.

ქისტები მართლაც სხვაგან დასახლებულან. მოგვიანებით გამოჩე ნილა ვინმე თუნაური,

რომელსაც უთქვამს: „მე უძირშვილო და უგვარო კაცი ვარ და დამასახლეთ ამ ადგილზეო“.

სოფლელებიც დათან ხმებულან და ამ კაცისთვის მიუციათ ესკილაძის გვარი და ხარის

დაკვლით მიუღიათ.

სოფ. ხისოსთან დაკავშირებით შემდეგი საკუთარი სახელები დასტურდება: სახნავები:

ჭიხოვნის ძირი, ლეკოვნის ძირი, ხახა, ჴემწურთა, ცომათა, ბექურთა, ჭალა, ღაღალაისგორი,

ციხეძირი, იშლიკურთა, კეხმორი, ჯორგადანაჯარი, ღოჯანაყანობი; ხევები: წისქვილჴევი,

წინწალჴევი, ჯორგადანაჯარი; გზები: ნაშლიანის გზა, ჯაგოდთ ჭალის გზა, კეხმორის გზები,

გინჯეხის გზა, ღაღალაის გორის გზა, ლეკოვნის გზა; ტყეები: კეხმორი, ლეკოანი, ლაცა,

ჭიხალის მთა, გინჯეხი, ჯაგოდან ჭალა, ნაშლიანი, ჯორგადანაჯარი; წყლები: ოშლიკურთის

წყალი, ნაშლიანის წყალი, ალაზანი; საანჯმო მდებარეობდა საყდრის ეზოში; მთები და

მწვერვალები: ალატოანი, ნახიდური, ბულანჩო. ჭოხვა, ლოჯანაყანობი, ორცერი, ფიცრის

ჭალა, აგოხი; გადასასვლელები: აბანოს თავი, საჯორე, კეანის თავი.

სახლებს თავად თუშები აშენებდნენ, თუმცა ზოგჯერ ამ საქმისთვის დიდოებსაც

ქირაობდნენ, რადგან იაფი მუშები იყვნენ (ზოგადად ფასები ასეთი იყო: 2-ოთახიანი სახლი

ღირდა 15 ცხვარი, 1 ძროხა – 6 ცხვრად ფასობდა, მტვირთავი ცხენის ღირებულება 45

ცხვარი იყო, 2-სართულიანი სახლისა კი – 60 ცხვარი (მთხრობელი – ხ. მურთა ზაშვილი, 80

წ., ქვემო ალვანი).

სოფ. დიკლო

მთხრობელია ფილო ბეწუნაიძე (80 წ., სოფ. დიკლოს მკვიდრი): ამ სოფელში შემდეგი

გვარები სახლობდნენ: ბეწუნაიძეები, ბელადიანი, ბექურიძეები, აბულაურნი (ქორთოშიძეები)

და ვარდიძეები. აქედან ბეწუნაიძეები, ბელადიანი და ბექურიძეები ერთი გვარის განაყარნი

არიან – მათ ერთი საერთო სახელით ბექურენით იცნობენ.

სოფ. დიკლოსთან დაკავშირებულია შემდეგი საკუთარი სახელები: სახნა ვები: ნაღვარი,

ერაულთა, შალტანთანა, გეჯათანა, სოფელთავი, ღონისრუვი, ქალთ გორი (აქ ტარდებოდა

დღეობა „ქალთგორობა“), წისქვილოვანი, შაჰარღოანი, დოდკალტო (ან დიდკოლტი);

სათიბეები: როგორც მთხრობლებისგან შევიტყეთ, ამ სოფლის პირუტყვი ხევის ძირამდე არ

ჩადის, ამიტომ მათი სათიბები ხევის სანაპიროებზეა განლაგებული; საძოვრები: დიკლოს

79

თავი, დიკლოს მთა, სანარე, ნარუზა, ვაკე, ჩატეხილთანა (ეს ადგილი დაბლობია და

როგორც აღნიშნავს მთხრობელი, სახელიც აქედანაა წარმოქმნილი); ხევები: წვრილჴევი,

გოზგისჴევი; წყაროები: გრილწყაროთანა, გეჯათანა; ტყეები: ერალთის ტყე, შუამთის ტყე

(ხატია), ქაქავის ტყე, დიდფერდის ტყე; გზები: ფიჭეხის გზა, ჴაის გზა, სანარის გზა; ციხე-

კოშკები: დიკლოს მცხოვრებნი ციხეებს – გალავნებს ეძახიან, მაგ.: იჩონაყანობი – ამ

ადგილას ვინმე იჩოს ჰქონია ციხე-კოშკი (დღეს მისი ნანგრევებია შემორჩენილი); მასვე

შემდგომში ამ ციხის გარშემო არსებული არეალი სახნავად გადაუქცევია; ტოპონიმიც მის

სახელს უკავშირდება. ამ ადგილის პირველი ტოპონიმი, რომელიც კრუისკარადაა ცნობილი,

დაკარგულია, მეორე – იჩონაყანობი კი მეხსიერებას შემორჩა, როგორც სახნავის სახელი.

მთხრობლის გადმოცემით, ციხეებისა და სახლების მშენებლებად ცნობილი ყოფილა

ქორთოშიანთ გვარი – მათ შორის გან თქმული მშენებელი იყო გიორგი ქორთოშიძე.

„დიდოებს არ ვენდობოდით, ამიტომ ისინი მოგვყავდა, როცა უბრალო გომურის ან სხვა

ნაგებობის მშენებლობა დაგვჭირდებოდა ხოლმე – იაფი მუშა იყო“ (მთხრობელი), მაგ.,

სახლის ერთი კედელი ღირდა – ერთი ცხვარი, ერთი ოთახი, ე.ი. 3 კედელი და წინა ხედი

– ღირდა 1 ძროხა. საერთოდ კი ციხის კედლების მშენებლობა ე.ი. პირველი სარ თულის 3

კედელი და წინა ხედი – 2 ძროხა ღირდა ან 7-8 ცხვარი; მთის მწვერვალები: შავქვიშათანა,

დიდფერდი, ჴაა, წყალსამალავათანა (ამ ადგილას გადმოდის დიდი რაოდენობის წყალი,

ჩანჩქერივითაა), გადასასვლელები (უღელტეხილები): ფიცარო (ჩიღოსკენ), შუნგალავნის

უღელტეხილი (დიდო ეთისკენ). აღსანიშნავია, რომ ყოველ კომლს თავისი საკუთარი კალო

ჰქონდა, რომელიც სახლის გვერდზევე იყო გამოყოფილი. სააჯმნო: ეს ადგილი სოფლისგან

განცალკევებულად იყო მოწყობილი – მას „კრუის კარს“ უწოდებდნენ.

სოფ. ჩიგლაურთა

მთხრობელი ამავე სოფლის მკვიდრი ე. გესლაიძე (82 წ.): სოფელ ჩიგლაურთაში

შემდეგ გვარებს უცხოვრიათ: მარწინაანი, თხელიანი (მოზაიძეები) და კახოიძეები.

ამ სოფელთან დაკავშირებულია შემდეგი სახელები: სახნავები: წისქვილოვნის ხევი,

შუავაჯე (საზაფხულო საძოვარიცაა), ღაღალაის გორი, ნაციხვრის ჭალები, წყაროსძირი;

საძოვრები: შუვაკე, კახოსტყე, ჟველურნი; ხევები: დიდხევთანა; ჭურულათთანა; წყარო

– წყაროთანა; ტყეები: გორთუკვენა, კახოს ტყე („მოზაით დათიკოს პაპას ეკავივნ – იმას

ჰქონდ ნაყიდი“); გადასასვლელი (უღელტეხილი): გომეწრის ღელე; ციხეები: ციხეთანა;

საანჯმოც ჰქონდათ – მთხრობელი: „თხელიანთ სახლის თავზე (ბაბოანი) ჯვარი იყო და ამ

ჯვრის აღმოსავლეთით ვაკეზე თავს იყრიდა სოფლის ხალხი. ეს იყო ის ადგილი, სადაც

განიხილებოდა ყოველგვარი საჭირბოროტო საკითხი. აქვე გროვდებოდნენ სოფლის ქალ-

ვაჟები და ერთობოდნენ. საანჯმო ყოველდღიური სალაპარაკო ადგილიც იყო“.

სოფ. ბოჭორნა

მთხრობელი – ოთიურიძე პეტრე (ამავე სოფლის მკვიდრი, 60 წლის) – ამ სოფელში

ცხოვრობდა შემდეგი გვარები: ოთიურიძე (ხევსურეთიდანაა), დიდა ურიძე (ლილაურიძე),

ხვედაგურიძე, ივაჩიძე, კახოიძე, ჩოგანაიძე, მიშიძე (ამ გვარში ერთი შტო კახელებისაა).

ჩამოთვლილი გვარებიდან ხარ-ქვაბით შეყ რილნი არიან: მიშიძეები, ჩოგანაიძეები და

დიდაურიძები (ლილაურიძეები).

სოფელ ბოჭორნასთან დაკავშირებულია შემდეგი საკუთარი სახელები: სახნავები:

კა ხაის გორი, ჴაოანთბარი (ლილაურები იყვნენ), წაროახო, უჩინაისრუი (ბნელი რუა),

ბარსწყაროკარი, მწვაქიანთ ბარი (კახოიძეების ნაბოსლარებია), მირგველა, ბორ-

ტვის კალო, მტრედაულთა; იელოვანი (იელი – შხამიანი ბალახი), საბოლოკე (ბოლო კი

მოჰყავდათ), გურჩაისგორი, შაქშაგო, ბეღვანათა, წიახი, კარატის ჯვართანა, ჟვე ლურთა,

კადაურთა; სათიბები: სატყურცე (აქედან ახალგაზრდები ისროდნენ ქვაბებს და ასე მკლავის

80

ძალას უსინჯავდნენ ერთ მანეთს), ვირის ზურგი (ხევიდან ვირით ბუკვანს ეზი დებოდნენ),

მირგველაის ძირი, ღელე, ბაქანე, გოგორათა; ხევები: კახაის-გორისჴევი, ბეღ ვა თანის

ჴევი, წყლი ანის რუი, დიდრუი, სამწყლევრო (ეს ხევი ზამთარში არ იყინება და პირუტყვს აქ

ასმევდნენ წყალს); გზები: წისქვილოვნის გზა, საპირიქითო გზა, საჩაღმე გზა, საგომეწრო

გზა; ტყეები: ებენაურთა; წყაროები: ლილაურთ წყარო, ნადელაურთის წყარო, სოფლის

წყარო, ძროხაწყარო; ციხეები: დიდის ტბის თავის ციხე, წვრილა ციხე, სოფლის ციხე,

ხვედეგურათ ციხე. საცხოვრებელ სახლებს ადგილობრივები აშე ნებ დნენ. ასეთ მშენებლობას

უწოდებდნენ „სოფლეურს“. მთხრობლის ცნობით, დი დოების აშენებული სახლები არ იყო

ხარისხიანი. ხშირი იყო ისეთი შემ თხვევა, რომ დიდი თოვლის, ან ხანგრძლივი წვიმიანობის

დროს ნაგებობა ინგ რეოდა, ამიტომ მათ არ ენდობოდნენ. მთის მწვერვალები: საჴეო,

ნაყაიჩო; უღელ ტეხილები: ღელე, ნაყაიჩო, გოგორათა (ძველად ამ უღელტეხილით პირი-

ქითში გადადიოდნენ); საანჯმო მოწყობილი იყო სოფლის ციხე-კოშკის ეზო ში. დასაჯდომად

იყენებდნენ დიდ ქვებს. ჯდომასაც თავისი წესი და ლაზათი ჰქონდა – გვერდულად წამოჯ-

დომის ან უშნოდ წამოწოლის უფლება არ ჰქონდათ.

სოფ. ვესტმო

ეს სოფელი გეოგრაფიულად გომეწრის ხეობის სამხრეთ კალთებზე მდებარეობს.

საარქივო მონაცემების მიხედვით, ამ სოფელში 1878 წელს 7 კომ ლია შემდეგი გვარებით:

იჩუაიძეები, რაინაულები, ისაშვილები და ქაქუშაძე (იხ. ილიურთის საეკლესიო ჩანაწერები).

1967 წლის საველე ეთნოგრაფიული მასალით აღმოჩნდა, რომ მოცემულ სოფელში 3

გვარია: იჩუაიძეები, რაინაულები და უთონაურები (იხ. ა. შავხელიშვილი, 1967 წლის თუშეთის

ეთნოგრაფიული ექსპედიცია რვ. 2, გვ.7). როგორც შევიტყეთ, რაინაულები ფშავიდან არიან

გადმოსული, ხოლო იჩუნაანნი – ხევსურეთიდან.

1831 წლის კამერალური აღწერით, ამ სოფელში 5 გვარი ბინადრობს: ცანზურიძე,

რაინაული, ტატაიძე (თათაიძე), იჩუკაიძე და უთურგაიძე (იხ. საქ სსრ ც. არქივი ფ. 254, ანაწ.

1). აქედან შედარებით ძველი გვარებია იჩუკაიძე და რაინაული. რაც შეეხება ისაშვილს,

ქაქუშაძეს, ცანზურიძეს, ტატაიძეს (თათაძეს), უთურგაიძესა და უთონაურიშვილს (რომელსაც

მთხრობლები ახსენებენ), აქ აღარ ჩანან. საველე ეთნოგრაფიული მონაცემებით, ისაშვილების

გვარი ქისტური წარმომავლობისაა.

საარქივო მასალებით, საეკლესიო ჩანაწერებითა და საველე ეთნოგრაფიული მონა-

ცემებით დასტურდება, რომ ამ სოფლის მოსახლეობიდან მხოლოდ ორი გვარია – იჩუკაიძე

და რაინაული, რომლებიც შედარებით არქაულია, ხო ლო უთონაურაშვილის სადაურობა

გაურკვეველია. იმავე მონაცემებით ისიც ირკვევა, რომ ვესტმოსა და დოჭუს მობინადრეებს

ძველად გარკვეული ურთიერთმოლაპარაკება ჰქონდათ, რის შესახებაც მთხრობლებს

მოჰყავთ ასეთი თქმულება: „არ ვიცით რა მიზეზით, მაგრამ ძველად ვესტმოელებს თა ვიანთი

მიცვალებული დოჭუში გადაჰყავდათ. ერთ ზამთარს, მიცვალებულის გადასვენების დროს,

12 კაცი დაუზვავია თავის მიცვალებულიანად და ამის შემდეგ აუკრძალავთ ეს ამბავი“.

ტოპონიმ ვესტმოს წარმომავლობის შესახებ სოფლის უხუცესებმა არაფერი იციან. ამ

სოფელთან შემდეგი საკუთარი სახელებია დაკავშირებული: ბახეურთა (სახნავი), გრილწყარო

(საძოვარი), დათუნისჴვაფა (სახნავი), დიდბოსელა (სახნავი), დიდმოედანი (სახნავი),

ვესტმოს ჴევი (ხეობა), ნაკარობი (სახნავი), ნაქერლის გზა, სამალავთ ჴევი (საძოვარი),

სამალავთ ჴევი (ხეობა), საბზიკაოს ჴევი (ხეობა), საჭვრეტელაი ჴევი (ხეობა), საჴარე

(სახნავი), ინათჴევი (ხეობა), ღაწვი (სახნავი), შანტლიანი (საძოვარი), ჭიხალუსწყარო (გზა),

საანჯმო (ადგილი). ყოველ მეკომურს საკუთარი კალო ჰქონდა. იყო ისეთი შემთხვევებიც,

როცა კალოები საზიარო იყო.

81

სოფ. ვერხოვანი

სოფელი ვერხოვანი მდებარეობს გომეწრის ხეობის შუა მონაკვეთში. მისი გეოგრაფიული

მდებარეობა ხელსაყრელი ადგილია სახნავ-სათიბების, სოფლის ნახირის გასადევრადაც

და თუშეთის დანარჩენ თემებთან საკომუნიკაციოდაც. აქ ბინადრობდნენ შემდეგი გვარები:

ანწუხელიძე, გიგნაიძე, დათუნაშვილი, ვეშაგურიძე, თელაურიძე და კრიტიული.

ადგილობრივ მობინადრეთა ხსოვნით, ამ გვარებს სისხლით ნათესაობა არ გააჩნიათ.

თელაურიძეები (თელავი) კახეთიდან არიან, ხოლო დათუნაშვილები – ფშავლები. რაც

შეეხება ანწუხელიძეებს, ისინი წოვა-თუშების მონათესავე გვარია. ვეშაგურიძეების გვარზე

არავითარი ცნობა არ ჩანს, რადგან, ზოგი მთხრობლის ინფორმაციით, ისინი ხევსუ რული

მოდგმისანი არიან. თუმცა იმასაც ამბობენ, რომ სისხლით ნათესაობა მათ აკავშირებს

ზემოალვნელ ვეშაგურიძეებთან (იხ. ა. შავ ხელიშვილი 1967 წლის თუშეთის ეთნოგრაფიული

ექსპედიცია რვ. 3.).

თავად ტოპონიმი ვერხოვანი, ვფიქრობ, ვერხვის ხესთანაა დაკავშირებული. მასთან

არსებული საკუთარი სახელები შემდეგია: ახო (ტყე), გორულთ (სახნავი), დათვაის გორის

გზა, კოკილა ბოსელი (სათიბი), მინდიას წყარო (მთხრობლის გადმოცემით, ეს სასმელი

წყალი მოუწყვია გრიგოლათ პაპას – იგი ხევსური ყოფილა), სადიყის ხევი (სახნავი),

სანათარი (სახნავი), სადიყის ხევი (სათიბი), სამშავლო (საძოვარი), ქვაშა (სახნავი), ლამატა

(სახნავი), ფიწალა მთა (საძოვარი), ჯვარის ტყე (ტყე), წუატყე (ტყე), წისქვილჴევი (ხეობა).

სოფ. ჯვარბოსელი

სოფელი ჯვარბოსელი მდებარეობს გომეწრის ხეობის იმ ადგილას, სადაც ვეძისხევის

წყალი და გომეწრის ალაზანი უერთდება ერთმანეთს. იგი წოვათიდან მომავალ

გზაჯვარედინზეა გაშენებული, ალაზნის მარცხენა მხარეს, საკმაოდ დაყუდებულ გორის

ქიმზე. ზვავისაგან დაცულია. სოფელი უზრუნველყოფილია მოხერხებული სახნავ-სათიბით

და საქონლისთვის გასადევარი მდელოებით. წყალუხვია და ახლავს ტყე.

საველე ეთნოგრაფიული მონაცემებით, რომლებიც ჩვენ 1967 წელს მოვიპო ვეთ, აქ

დაფიქსირდა შემდეგი გვარები: თოფურაანი, ალუდაანი, გაგვერაანი და ბონეულიანები.

აქედან თოფურაანების ერთი შტო წარმოშობით დიდოეთიდან შემოხიზნული ყოფილა,

ალუდაანები კი ხევსურები არიან.

ჯვარბოსელის წარმომავლობაზე შემდეგი თქმულება არსებობს: „ამ სოფელში

ძველად მსახურობდა ერთი მღვდელი. მან ერთ-ერთი ოჯახის რძალს სიყვარული აუხსნა

თურმე. რძალმა მამამთილს მოახსენა ეს ამბავი. მამამთილს უთქვამს – მიეცი თანხმობა

და შეხვედრის ადგილი ჩვენ ბოსელთან დაუნიშნეო (ეს ბოსელი საზაფხულო საქონლის

საჭმელად მომარაგებული ქვამარილით ყოფილა სავსე). მეორე დღეს ქალის ნათესავები

ბოსლის ახლომახლო ჩასაფრებულან. მღვდელი დროულად მოსულა და ქალს უცდიდა.

ქალის ნათესავები მისულან მღვდელთან და უთქვამთ: „შედი ბოსელში და რაც მარილია,

დაფქვიო“. მღვდელს სხვა გამო სავალი არ ჰქონია, შესულა ბოსელში და საქმეს შესდგომია.

ქალის ნათესავებს კარი გარედან ჩაუკეტავთ და სანამ არ დაუსრულებია საქმე, არ გაუღიათ.

ასე დაუსჯიათ მღვდელი“. ამ ამბის შემდეგ სოფელს ეწოდა ჯვარბოსელი: ჯვარი – მღვდელი,

ბოსელი – ადგილი, სადაც ეს ამბავი მოხდა.

სოფელ ჯვარბოსელთან დაკავშირებულია შემდეგი საკუთარი სახელები: დიდოანთ

ბოსელთანა (სათიბი), გრილწყარო (წყარო), დედეურთა (წყარო), საეშმაოჴევი

(ხეობა), საცხვრე მთა (საძოვარი – მთხრობლის გადმოცემით, აქ ძველად ტყის დიდი

კორომი ყოფილა გაშენებული), ლამატა (სახნავი), მელა ჴვრელათანა (სახნავი), ფაიკა

შანტალათანა (სახნავი – ოდესღაც ამ ადგი ლას ძვირფასი განძეულის სამარხი უპოვიათ),

ფუნჩათწყარო (სათიბე), წისქვილთჴევი (ხეობა), წკრიალა წყარო (სათიბი), ფიწაღა მთა

(საძოვარი), ციხის ღელე (ად გილი), თედურთა (წყარო), საანჯმო (საბაასო ადგილი);

82

კალოები კერძო, პატრო ნიმიულ ხასიათს ატარებდა.

ადგილობრივი მთხრობლების თქმით, ციხეები მთლიანად სოფლს ეკუთვნოდა, რადგან

ისინი თანასოფლელების საერთო შეწირულობებით შენდებოდა. ციხეებით ძირი თადად

სარგებლობდნენ მაშინ, როცა საიდანმე საფრთხე ელოდებოდა სო ფელს. დიდგვერდი

(მთა), მაკრატელა (მთის მწვერვალი), ფიწალა (მთა), წიოს წვერი (მთის მწვერვალი).

სოფ. ვეძისხევი

გეოგრაფიულად ეს სოფელი გომეწრის ხეობის დასავლეთი ნაწილის ბოლოა. იგი

სოფელ კოკლათის მეზობლადაა განლაგებული. საარქივო მონაცემების მიხედვით, აქ

ბინადრობს 9 კომლი: ჩენთელოშვილი, გიგაურიშვილი, პაპაშვილი, გიგოლიშვილი,

გიგაშვილი, თამარაშვილი, მიქაშვილი და ცუნცლაიძე (იხ. საქ სსრ ც. არქივი, ფ. 254,

ანაწერი 1). 1967 წლის თუშეთის ეთნოგრაფიული ექსპედიცის ჩანაწერების თანახმად, აქ

მხოლოდ 3 გვარიღაა დარჩენილი: ჭაბუკაანი, გაბი დაანი და არშაულაანი.

წარმოდგენილი მასალის მიხედვით, თანამედროვე კომლთა გვარები არსე ბი თად

განსხვავდება საარქივო მასალაში აღწერილი გვარებისაგან. მთხრობელთა გადმოცემითა და

სპეციალური გამოკვლევებით დასტურდება, რომ ჭოლიკიძეები ფშავიდან მოსულან – მათი

წინაპრის თუშეთში გადმოხვეწა მოსახლეობას კიდევ ახ სოვს (იხ. ვ. ლაგაზიძე, დასახ. შრ. გვ.

67). გაბიდაიძეები და არშაულიძეებიც თა ვიანთ წარმომავლობას ხევსურეთს უკავშირებენ,

თუმცა, ვფიქრობ, რომ ესენი ადგილობრივი თუშები არიან (იხ. ა. შავხელიშვილი, 1967

წლის თუშეთის ეთ ნოგრაფიული ექსპედიცია, რვ.5.).

სოფ. ვეძისხევთან დაკავშირებით შემდეგი საკუთარი სახელები აღინიშნება: აყართ

გორი (საძოვარი), აყართ გორი (ტყე), გრილწყარო (წყარო), დათვისრუი (საძოვარი),

დათვისრუი (ხეობა), დიდრუი (ხეობა), კაკბისრუი (საძოვარი), კაკბისრუ (ხეობა), პირმზე

(სახნავი), ლეკოანი (სახნავი), პირმზე (სახნავი), სამარეთანა (ტყე), საცვარიო (სახნავი),

საჯინჭვლე (საძოვარი), ჭანჭახი (სახნავი), ხახა (საძო ვარი), ხახას-ტყე (ტყე).

თუშეთის ხედი

83

„1988 წლის ა. შავხელიშვილისა და ვ. ელანიძის დისკუსიასთან“ დაკავშირებული მასალები თუშების ერთობლივი წერილი საქართველოს ცენტრალური კომიტეტის პირველ მდივანს

ჯუმბერ პატიაშვილს

საქართველოს ცენტრალური კომიტეტის მდივანს

გ. ენუქიძეს

საქართველოს ცკ მეცნიერებისა და უმაღლესი სასწავლებლების

განყოფილების გამგეს გ. ჩოგოვაძეს

ქ. თელავის პედინსტიტუტის თანამშრომელმა ვ. ელანიძემ (პროფ. მ. დუმბაძის ხელ-

მძღვა ნელობით) 1960 წლიდან მიზნად დაისახა თუშების ერთი ნაწილის – წოვა-თუშების

არაქართველობის მტკიცება. 1964 წლიდან მან დაიწყო ამ საკითხზე წერილების რეგუ-

ლა რულად გამოქვეყნება. ამონარიდი ზოგიერთი სტატიიდან: 1. „შენიშვნები თუშთა წარ-

მოშობის ისტორიისათვის“: „ვფიქრობთ, ამიერიდან მაინც წოვა-თუშის ნაცვლად „წოვა“ და

„ჩაღმა“ – თუშის მაგიერ თუში უნდა ვიხმაროთ...“ ან: „წოვები თუშეთში ჩეჩნეთ-ინგუშეთიდან

არიან გადმოსახლებულნი“ და სხვ.

აღნიშნულ საკითხზე ვ. ელანიძემ დაიცვა საკანდიდატო დისერტაცია პროფ. მ დუმბაძის

ხელმძღვანელობით. ამის შემდეგ სხვადასხვა სპეციალობის თუში (წოვა) მეცნიერი (დოცენტი,

პროფესორი) მივიდა აკად. აკაკი შანიძესთან თხოვნით, რომ მას ამ საკითხზე გამოეთქვა თავისი

ობიექტური აზრი. აკ. შანიძემ 1970 წელს ჟურნ. „მნათობის“ #2-ში გამოაქვეყნა სტატია „თუშები“,

სადაც ისტორიულ, ლინგვისტურ და სხვ. მასალებზე დაყრდნობით დაასკვნა, რომ „ყველა თუში

ერთნი არიან, ისინი ძმები იყვნენ და ძმებად დარჩებიანო“.

სულ მალე გამოვიდა ა. შავხელიშვილის მონოგრაფია „აღმოსავლეთ საქართველოს

მთიანეთის ისტორიიდან XV-XIX ს-ის. პირველ ნახევარში“, სადაც ნათლადაა დადასტურებული

ვახუშტი ბაგრატიონის, ივანე ჯავახიშვილის, ნიკო ბერძენიშვილის, აკ. შანიძისა და სხვათა

მოსაზრება, რომ „წოვათა“, „პირიქითი“, „ჩაღმა“ და „გომეწარი“. ყველა ეს სახელწოდება

პირობითი გეოგრაფიულ-ტერიტორიული სახელებია და არა – ტომობრივი. ყველა მათგანში

იგულისხმება თუში – ერთიანი ყოფით, ერთიანი მატერიალური და სულიერი კულტურითა

და ისტორიული წარსულით.

ვ. ელანიძემ ეს მეცნიერული დებულება ყურად არ იღო და გაზეთ „განახლებულ

თუშეთში“ (1978, 26/V, #2 და 2/VI – #22-ში) დაბეჭდა ვრცელი წერილი სათაურით „ზოგჯერ

თქმა სჯობს“, სადაც კვლავ გაიმეორა თავისი შეხედულებები, რომლებითაც, ყოველგვარი

დასაბუთების გარეშე და შეურაცხმყოფელი ტონით, ცდილობდა, უგუ ლებელეყო ჩვენი დიდი

მეცნიერების კვლევები თუშების (წოვა, ჩაღმა) შესახებ, კერძოდ, აცხადებდა „თითქოს ა.

შანიძე არ არის ამ საკითხის სპეციალისტი, მან ეს საკითხი არ იცის“ და სხვ. აღარ ვამბობთ

იმაზე, თუ როგორ ცდილობს ვ. ელანიძე ყოველგვარი კოლეგიალური ნორმის დაცვის

გარეშე ა. შავხელიშვილის მონოგრაფიაში მოყვანილი მასალის გაბათილებას ავტორისეული

ფაქტების დამახინჯებით. ავტორის დისკრედიტაციისათვის იგი არაფერს ერიდება – მათ

შორის არც მეცნიერისთვის შეუფერებელ გამონათქვამებს.

საქართველოს ცკ ყოფილი პირველი მდივნის ამხ. ე. შევარდნაძის სახელზე დაიწერა

აკად. ა. შანიძისა და ა. შავხელიშვილის ერთობლივი ახსნა-განმარტება, რომელსაც ახლდა

84

მეცნიერთა შესაბამისი გამოკვლევები და შეფასებები ამ საკითხის შესახებ. ეს ყველაფერი

ამხ. ნ. ფოფხაძის მითითებით, ცეკას ყოფილმა ინსტრუქტორმა რ. ძერიამ შეისწავლა.

1979 წელს (ივლისი/აგვისტო) საქართველოს ცენტრალურმა კომიტეტმა განი-

ხილა დადგენილება („იდეურ-პოლიტიკური და აღმზრდელობითი მუშაობის შემ დგომი

სრულყოფის თაობაზე“) „რაიონული გაზეთების მუშაობისა და პარტიული ხელმძღვანელობის

გაუმჯობესების მიზნით“, სადაც ვ. ელანიძის მიერ წამოწყებული კამპანია, რომ „წოვა-

თუშები არაქართული წარმომავლობის ხალხია“, დაგმო, როგორც ანტიმეცნიერული,

არაპარტიული, არასაბჭოური მოსაზრება.

ყოველივე ამის შემდეგ, ვ. ელანიძე და მისი ხელმძღვანელი, საქართველოს სსრ მეც-

ნიერებათა აკადემიის წევრ-კორესპონდენტი მ. დუმბაძე, ერთიანი ძალით შეუდგნენ წოვა-

თუშების არაქრთველობის ირგვლივ არსებული არაკომპეტენტური და საქმეში ჩაუხედავი,

თუ თვითმპყრობელობის დროინდელი ნომენკლატურული ისტორიკოსების მოსაზრებათა

თავმოყრა-გაფართოებას, რის საფუძველზეც შექმნეს 342-გვერდიანი მონოგრაფია სა-

თაურით – „თუშეთის ისტორიის საკითხები“, სადაც ყოველგვარი მეცნიერული მსჯელობისა

და სათანადო არგუმინტაციის გარეშეა გამოტანილი მცდარი დასკვნები.

ვ. ელანიძემ თავისი ყალბი შეხედულებების გამაგრება სცადა უნივერსიტეტის თანამ-

შრომლების პროფესორების მ. ხანთაძის, თ. ბოცვაძის და მუზეუმის თანამშრომლის პროფ.

შ. მეგრელიძის მეშვეობით – მათ დადებითი დასკვნებიც კი დაუწერეს, სადაც აღინიშნა –

რომ წოვა-თუშები ქართველები არ არიან.

მოგახსნებთ, რომ ადრე თ. ბოცვაძე ა. შავხელიშვილის სადოქტორო დისერტაციის

ოპონენტი იყო და მის ნაშრომზე დაწერილ დასკვნაში მკაფიოდ აცხადებდა, „წოვა-

თუშები ქართველების ორგანული ნაწილია და საქართველოს მკვიდრ მობინადრეებად

გვევლინებიანო“. ამდენად, თ. ბოცვაძის პოზიციაც ორ ცხენზე მჯდომ მხედარს წააგავს.

ვ. ელანიძე რეალური ფაქტების იგნორირებით პასკვილების შემცველ ნაშრომებს მისი

პირადი ურთიერთობების გამოყენებით აქვეყნებს – ახლახან მან თავისი ნაშრომი გადასცა

უნივერსიტეტის გამომცემლობას დასაბეჭდად. მიუხედავად ცენტ რალური კომიტეტის მიერ

ბეჭდვითი კომიტეტის თავმჯდომარის ამხ. რ. ღლონტის გაფრთხილებისა, ვ. ელანიძის

მორიგი ნაშრომი სულ მალე გამოიცემა.

როგორც გაირკვა, ამხ. რ. ღლონტმა ხსენებული ნაშრომი დასკვნისათვის გადა უგზავნა

ისტორიის, არქეოლოგიის და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტს, რომლის დირექტორმა აკად.

გ. მელიქიშვილმა დასკვნისთვის გადასცა არა კავკასიის ხალხთა განყოფილებას (სადაც

სპეციალურად მუშავდება ეს საკითხი), არამედ ფეოდალურ განყოფილებას, რომელსაც

ხელმძღვანელობს თავიდანვე ვ. ელანიძის ხელშემწყობი მ. დუმბაძე. ამ უკანასკნელმა

ნაშრომზე დასკვნა დააწერინა თავის დაქვემდებარებულ თანამშრომლებს, რომლებიც

ამ საკითხებში ჩახედულნი საერთოდ არ არიან. ა.წ. 10 ივლისს მათ მიერ დაწერილი

დადებითი დასკვნა გატარდა განყოფილების 5-წუთიან საიდუმლო სხდომაზე, სადაც 25

თანამშრომლიდან მხოლოდ 5 წევრი ესწრებოდა. ისიც გაირკვა, რომ ამ სხდომას ქველი

ჩხატარაშვილი ხელმძღვანელობდა. ოქმში შეტანილი და ვითომ სიტყვით გამოსული

უმრავლესობა – ისევე, როგორც თავად პატივცემული მ. დუმბაძე, სხდომას არ ესწრებოდა.

ამ გზით შედგენილი ოქმის საფუძველზე წიგნი სულ მალე გაიყიდება.

დაგვეთანხმებით, რომ ამგვარი ქმედებები მეცნიერების მხრიდან მიუღებელია.

აღნიშნული ვითარების გამო გასული წლის ივლისსა და სექტემბერში თქვენს სახელზე

თუშმა მეცნიერებმა ორი განცხადება გამოგზავნეს, რომლებიც დასკვნისთვის გ. ენუქიძეს

გადაეცა, მაგრამ არავითარი პასუხი არ მიგვიღია, რის გამოც უმორჩილესად ვითხოვთ

თქვენთან შეხვედრას, რათა მოგვეცეს საშუალება, მოგახსენოთ დასაბუთებული პასუხები ამ

ავტორთა მიერ თუშების საკითხის ირგვლივ გაყალბებული საბუთების შედეგად დაშვებული

შეცდომების შესახებ.

85

აღშფოთებასა და პროტესტს გამოვთქვამთ ყველა პატიოსანი ქართველის სახელით

იმათ წინააღმდეგ, ვინც მიჯნავს ქართველობას, შუასაუკუნეობრივ შუღლსა და მტრობას

აღვივებს. მათ შორის, განგებ ქმნის არეულობასა და აურზაურს და ქართველი ხალხის

მტრების წისქვილზე ასხამს წყალს. ასეთმა აურზაურმა ერთი ათეული წლის წინათ სა-

ქარ თველო კულტურულად და მატერიალურად დააზარალა. კვლავ შეცდომის გზით

სიარული ნამდვილად მეცნიერულ-კულტურულ საფუძველს მოკლებული უგუნუ რობა

იქნება, რამდენადაც ეს იწვევს ადგილობრივი მოსახლეობის (წოვას, ჩაღმას) ურთი-

ერთდაპირისპირებას, რაც მთავრდება სამსახურიდან დათხოვნით, ახალგაზრდების მშობ-

ლიურ კუთხეზე გულაცრუებითა და სოფლად დამკვიდრების პერსპექტივის დაკარგვით.

ამდენად, მოვითხოვთ საკითხის ჯეროვნად შესწავლას და პროვოკაციების ხელ-

შემწყობი ნაშრომებისა და ქმედებების აღკვეთას. პირველ რიგში ეს ეხება ვ. ელანიძის

ნაშრომებს და ამ ავტორის ხელშემწყობთა ჯგუფს. აგრეთვე, მოვითხოვთ ბოდიშის მოხდას

წოვა-თუშების წინაშე მეცნიერებაში მსგავსი დაუსაბუთებელი მოსაზრებების გავრცელებისა

და საზოგადოების შეცდომაში შეყვანის მცდელობის გამო.

ხელს ვაწერთ წოვა-თუშების ინტელიგენციის წარმომადგენლები:

1. ა. შავხელიშვილი – ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორი

2. გ. ზარიძე – საქ. სსრ მეცნიერებათა აკადემიის წევრ-კორესპონდენტი

3. ლ. ჭრელაშვილი – ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი

4. ი. აბაშიძე – სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა დოქტორი

5. გ. ცისკარიშვილი – მეცნიერებათა კანდიდატი ფიზიკის დარგში, დოცენტი

6. ე. ცისკარიშვილი – ტექნიკის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფ. მეც. დამსახურებული

მოღვაწე

7. პ. ცისკარიშვილი – ტექნიკის მეცნ. დოქტორი, პროფ., მეც. დამსახურებული მოღვაწე

8. ა. შველაშვილი – ქიმიის მეცნ. დოქტორი, პროფესორი

9. შ. ყიზილაშვილი – მეცნ. დოქტორი სოფლის მეურნეობის დარგში

10. ე. უშარაული – ქიმიის მეცნიერებათა კანდიდატი

11. ვ. ლაგაზიძე – ისტორიის მეცნიერებათა კანდიდატი, დოცენტი

12. დ. ცისკარიშვილი – ეკონომიკის მეცნიერებათა კანდიდატი, დოცენტი

13. ვ. ცისკარიშვილი – ისტორიის მეცნიერებათა კანდიდატი

14. დ. წოტოიძე – მედიცინის მეცნიერებათა კანდიდატი, დოცენტი

15. ბ. შავხელიშვილი – ფილოლოგიის მეცნიერებათა კანდიდატი, docenti

16. ლ. ცისკარიშვილი – ბიოლოგიის მეცნიერებათა კანდიდატი

17. მ. ჭრელაშვილი – ფილოლოგიის მეცნიერებათა კანდიდატი

18. მ. ბუქურაული – რუსთაველის სახ. ლიტერატურის ინსტიტიუტის ასპირანტი

19. გ. ცისკარიშვილი – ტექნიკის მეცნიერებათა კანდიდატი

20. დ. ქადაგიძე – თბილისის სახ. უნ-ის ინგლისური ენის კათედრის უფროსი მასწავლებელი

21. კ. ქადაგიძე – თბილისის სახ. უნივერსიტეტის მათემატიკის კათედრის უფროსი

მასწავლებელი

22. ქ. აბაშიძე – ქიმიის მეცნიერებათა კანდიდატი

23. ბ. ცისკარიშვილი – ქიმიის მეცნიერებათა კანდიდატი

24. ალ. ჯამარიშვილი – სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა დოქტორი

25. ფ. ყიზილაშვილი – მეტყევეობის მეცნიერებათა კანდიდატი

26. ა. ლონგიშვილი – მეტყევეობის მეცნიერებათა კანდიდატი

27. ლ. აბაშიძე – ბოტანიკის მეცნიერებათა კანდიდატი

28. ლ. აბაშიძე – სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა კანდიდიდატი

29. მ. ცისკარიშვილი – უცხო ენების ინს-ტის ინგლისური ენის უფროსი მასწავლებელი, დოცენტი

30. ი. ბართიშვილი – ფიზიკის მეცნიერებათა კანდიდატი

31. მ. მიქელაძე – ფილოლოგიის მეცნიერებათა კანდიდატი, დოცენტი

32. ა. ბართიშვილი – ფილოლოგი, თელავის ინსტიტუტის თანამშრომელი

(ხელმოწერები დაცულია) ქ. თბილისი, 07. 04. 1988 წ.

86

ზემო ალვნის საბჭოთა მეურნეობის მუშა-მოსამსახურეებისა

და სოფლის ინტელიგენციის წერილი საქართველოს

მთავრობასა და ქართველ მეცნიერებს

საქართველოს ცენტრალური კომიტეტის პირველ მდივანს

გ. გუმბერიძეს

საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის პრეზიდენტს

აკად. ა. თავხელიძეს

საქართველოს სახალხო მოძრაობის ფრონტის თავმჯდომარეს

პროფ. ნ. ნათაძეს

როგორც ცნობილია, თუშეთი გეოგრაფიულად კავკასიონის ქვაბულშია მოთავსებული,

სადაც უხსოვარი დროიდანვე ცხოვრობდნენ თუშები (წოვა, ჩაღმა). ისინი პოლიტიკურად

და ეკონომიურად ქართველი მეფე-მთავრების მორჩილებაში იყვნენ და ძნელბედობის

ჟამს თავდადებით იცავდნენ ქართულ მიწას და გამოირჩეოდნენ თავიანთი გმირული

შემართებითა და წარსულით, რაც ისტორიიდან კარგად არის ცნობილი.

წოვა-თუშების ისტორიულ წარსულში განვითარებულ მეცხვარეობის მეურნეობას

წამყვანი ადგილი უკავია. ისინი მომთაბარეობით ცხოვრებას ეწეოდნენ. ეკავათ მთაცა და

ბარიც, სადაც ათიათასობით ცხვარი ეყენათ. თუშური ცხვრის სიკეთე, მისი განვითარების

აუცილებლობა, რენტაბელობა და მრავალი სხვა სიკეთე ჩვენი ქვეყნის ფარგლებს გასცდა.

ამ ცხვრის თავდაპირველი მომშენებლები წოვა-თუშები იყვნენ და იმთავითვე ადგილობრივ

აბორიგენებად ითვლებოდნენ (ი. კ. კეკელიძის სახ. ხელნაწერთა ინსტიტუტის არქივი, ფ.

Hd, საბ. 10063, საქ. სსრ შ/ს სამინისტროს არქივი, საქმე 95, ფ.1-2 და სხვ.). ერთ დროს

მთლიანი თუშეთის მოსახლეობა ერთ ენაზე საუბრობდა და ერთი კულტურა და ცხოვრების

წესი ჰქონდა. როგორც მკვლევრები ამბობენ, ეს ენა დღევანდელი წოვა-თუშების სამეტ-

ყველო ენა უნდა ყოფილიყო. საქართველოს ისტორიული ბედუკუღმართობის გამო (დამ-

პყრობელთა შემოსევები, დაუსრულებელი ყაჩაღობები და ომები), თუშეთის მოსახლეობა

კნინდებოდა, რამაც გამოიწვია კახეთის ბარიდან თუ მთის მეზობელი კუთხეებიდან მიგ-

რანტების ჩასახლების აუცილებლობა. პირიქითის, გომეწრისა და ჩაღმას მცხოვრებნი

ამას თავადაც არ უარყოფენ. შემდგომ ზოგიერთი დაინტერესებული პირის აგიტაცია-

პრო პაგანდით ენა მონათლეს ბაცბურად იმ მიზნით, რომ წოვა-თუშები ჩამოეშორებინათ

ქართული სამყაროსთვის და მათი თვითმყოფადი თუშური ეკონომიკა, მატერიალური

და სულიერი კულტურა, ფოლკლორი, ტოპონიმიკა და სხვ. ჩაღმა-თუშებისთვის მიეკუთ-

ვებინათ. წოვა-თუში კი გამოაცხადეს ეთნიკურად არაქართველად. ამის გაფიქრებაც კი

დანაშაულია, რადგან ოდითგანვე წოვათის თუშებს ქართულ საზოგადოებაში თავისი ღირ-

სეული ადგილი ეკავათ და ეს საქართველოს მატიანემაც შემოგვინახა. ამის დიდი ხნის

ტრადიცია არსებობდა, რადგან XIX ს-ში წოვა-თუშების სწავლული, განათლებული პირები

ქართული საზოგადოების ხელმძღვანელ თანამდებობებს იკავებდნენ – ესენი იყვნენ:

ივანე, იობი, კაცებო, დავითი, ლევანი, ხვთისავარ, გიორგი და იოსებ ცისკარიშვილები,

ალექსი, პავლე, იოსები, გიორგი, ივანე ბაძოშვილები, ალექსი, კოტე, დავითი, დიმიტრი

ბუქურაულები, ქადაგიძეები, ლაგაზიძეები, ედიშერიძეები და სხვ. მრავალი. ამასთან იყვნენ

ქართველი მეფე-მთავრების პირადი მცველები და საბრძოლო ლაშქრის მეთაურები – მათი

გვარებია: საღირიშვილები, შველაიძეები, დილოიძე, დევდრის ანთა, მოგვიანებით – დ.

ქადაგიძე, დ. აბაშიძე, ი. ბობღიაშვილი, გ. ციხელიშვილი და მრავალი სხვა. ყველას ვერ

ჩამოვთვლით, წოვა-თუშებს ძალიან ბევრი სახელოვანი შვილები გვყავს, მაგრამ ქართველი

ერის მოღალატე ისტორიკოსებსა და ენათმეცნიერებს ისინი ვაინახებად მიაჩნიათ. მაშინ

87

გამოდის, რომ წარსულში კავკასიაში ყველაზე მოწინავე ერის – ქართველების ბედ-იღბალი

ქისტ-ღლიღვებზე ყოფილა დამოკიდებული – ეს ჩვენ წოვა-თუშებს ქართველი ხალხის

შეურაცყოფად მიგვაჩნია. ნუთუ ქართველი ერი ისე იყო დაკნინებული, რომ მათ არ ჰყავდათ

განათლებული პირები და ქისტური მოდგმის ადამიანების მისახედნი ვიყავით?

ჩვენ არ უარყოფთ თითო-ოროლა მეზობლის შემოხიზვნას, მაგრამ ასე მასობრივად

მათზე დამოკიდებულება ქართული კულტურისა და მეურნეობის დაბალ დონეზე უნდა

მეტყველებდეს. ჩვენ არ გვესმის, რას მატებს ქართველ ხალხს ჩვენი ხელოვნურად არა-

ქართველებად გამოცხადება? წოვა-თუშების ქართველი ერიდან ჩამოშორებით ბევ-

რი საკითხი ხომ სხვანაირად უნდა დაისვას (ყოფისა და კულტურის სფეროში). წოვა-

თუშები თავიანთ წინაპართა მონაპოვარს ქართველი ერის მოღალატეების სურვილის

დასაკმაყოფილებლად არავის არ დაუთმობს. საუკუნეების მანძილზე ერთად ცხოვრების

პერიოდში წოვასა და ჩაღმას ერთმანეთში არაფერი გაუყვია. ჩვენ მთაშიც და ბარშიც ძმურად

გვიცხოვრია და არც გასაყოფი გვქონია არაფერი. მაგრამ ზოგიერთმა ვაიმკვლევარმა

მოკლე საზომით გადაზომა წოვებისა და ჩაღმების ყოფა-ცხოვრება. ჩაღმა-თუშებმა

ცხვრის მოშენება ბოლო დროს დაიწყეს, მიუხედავად ამისა, ზოგმა მკვლევარმა თუშების

ცხვრის განვითარებული სამეურნეო ფორმები მხოლოდ ჩაღმებში დაინახა (ს. მაკალათია,

„თუშეთი“ – 1933 წ.). რა საჭირო იყო ასეთი არაობიექტური კვლევა და თუშების ორად

დაყოფა. ისტორიულად თუშები საზოგადოებებად თუ იყო დაყოფილი საცხოვრებელი

ადგილების მიხედვით, სოციალურად და პოლიტიკურად ხომ ერთნი იყვნენ – თუშების

სახით. აი, ასეთმა საკითხებისადმი ზერელმა მიდგომამ გადაკიდეს დღეს თუშები – ზემო

და ქვემო ალვნის მცხოვრებლები ერთმანეთს. ჰყოფენ თუშობას, თუ რომელია ნამდვილი

თუში – ჩაღმა თუ წოვა?

ჩვენი ხალხის ჩაგვრა ოფიციალური სტრუქტურების მხრიდან ყველა დროში იგრ-

ძნობოდა, მაგალითად, ამ 70 წლის განმავლობაში ჩვენს ახმეტის რაიონში პარტიულ

და საბჭოთა დაწესებულებებში არცერთი წოვა-თუში არ დაწინაურებულა. ზემო

ალვანს 50-ზე მეტი მეცნიერი ჰყავს. ზოგი მათგანი მსოფლიო ავტორიტეტია, მაგ., გ.

ზარიძე – საქ. მეც. აკა დემიის წევრკორი, გეოლოგიური მეცნიერების დარგში, 300-ზე

მეტი სამეცნიერო შრომის ავტორი, რომელიც წლების განმავლობაში გახლდათ საქ.

პოლიტექნიკური ინსტიტუტის რექტორი, სამეცნიერო და პედაგოგიური მოღვაწეობით

ცნობილია დენდროლოგი იასონ (იჩო) აბაშიძე, მისი ხელმძღვანელობით შეიქმნა არა-

ერთი ტყე-პარკი, სასოფლო-სამეურნეო ინსტიტუტში ჩამოყალიბდა დენდრო ლოგიის

კაბინეტი და სხვ. ასევე დიდი დამსახურება აქვს მედიცინის სფეროში ლევან (ფორცხვერ)

ცისკარიშვილს, რომელიც აგრეთვე 300-ზე მეტი შრომის ავტორია – იგი აკად. წულუკიძის

შემდეგ წლების განმავლობაში საქართველოს უროლოგიის სკოლას განაგებდა. სამეც-

ნიერო წრეებში ცნობილია ელიზბარ ცისკარიშვილის სახელი, რომელიც ათეული

წლები ხელმძღვანელობდა პოლიტექნიკური ინსტიტუტის სამეცნიერო ნაწილს და იყო

მისი პრორექტორი, ასევე დამსახურებული მოღვაწე, ქიმიის მეც. დოქტორის პეტრე

ცის კარიშვილი, რომელსაც 200-ზე მეტი სამეცნიერო ნაშრომი აქვს და დიდი წვლილი

მიუძღვის ახალგაზრდა მეცნიერების აღზრდაში. მათ კვალს მიჰყვებიან მრავალი მეცნიერი

სხვადასხვა დარგში და თავდადებით ემსახურებიან საერთო ქართულ საქმეს.

დასახელებული პირები და მათთან ერთად მთელი სოფლის აქტივი თუ გლეხი, ის

ადამიანები ვართ, რომლებიც ამ ბოლო ხანებში თელავის პედაგოგიური ინსტიტუტის დეკანმა

ვალიკო ელანიძემ თავის ნაშრომებში ქისტ-ღლიღვებად გააცნო ქართველ მკითხველს.

მისი ნაშრომები, განსაკუთრებით „თუშეთის ისტორიის საკითხები“, თავიდან ბოლომდე

გამიზნულია ჩვენი ისტორიის გაყალბებაზე. ზუსტად ამას ედავება მას თავის ნაშრომებში

88

ა. შავხელიშვილი. თურმე ნუ იტყვით, თუშეთის ისტორიულ წარსულში ჩვენ არავითარი

ღვაწლი არ მიგვიძღვის. ამ წიგნის თაობაზე ჩვენც გამოვთქვით ჩვენი აღშფოთება, რის

გამოს მეცნიერებათა აკადემიის პრეზიდენტმა გამოყო კომპეტენტური კომისია, სადაც

შედიოდნენ არა მარტო ისტორიკოსები, არამედ ანთროპოლოგები, ენათმეცნიერები და

სხვა სპეციალისტები, რომლებმაც გააკეთეს დასკვნა იმის თაობაზე, რომ ვ. ელანიძის

ნაშრომი მოკლებულია მეცნიერულ საფუძველს. აღნიშნული დასკვნა განიხილეს საქ.

სსრ ცენტრალურ კომიტეტში კომისიის წევრებისა და სხვა მეცნიერებების თანდასწრებით.

გამოიტანეს დადგენილება, სადაც აღნიშნულია, რომ ვ. ელანიძის მონოგრაფიაში მოცემული

მსჯელობები წოვა-თუშების ისტორიული წარსულის შესახებ არ წარმოადგენს მეცნიერულად

დასაბუთებულ კვლევას. მას შესთავაზეს გაზეთის საშუალებით ბოდიშის მოხდა მკითხველის

შეცდომაში შეყვანის გამო და წიგნის შინაარსის შეცვლა ისე, რომ წარმოედგინა თუშეთის

ოთხივე თემის, როგორც ქართველი ერის განუყოფელი ნაწილის მეცნიერული გამოკვლევა,

ისტორიული ფაქტების გაყალბების გარეშე. ვ. ელანიძე მხოლოდ ბოდიშის მოხდითა და

აქა-იქ წინადადებების შეცვლით დაკმაყოფილდა. მკითხველის წინაშე ბოდიშის მოხდა

მოუწია ამ წიგნის შემფასებელსაც ისტორიის ინსტიტუტის თანამშრომელს ბ-ნ ლ. ტუხაშვილს,

რომელმაც გულწრფელად აღიარა, რომ მან ჯეროვნად ვერ შეაფასა ვ. ელანიძის

ნაშრომში მოყვანილი მასალა წოვა-თუშების არაქართველობის შესახებ. როგორც ჩანს, ეს

ყველაფერი გაკეთდა ფორმალურად, რომ ჩვენ დავეწყნარებინეთ. ეს ჩანს იქიდან, რომ ამ

ბოლო დროს ქვემო ალვანში ჩატარებულ თავშეყრაში ვ. ელანიძემ განაცხადა – „ასე იყო

საჭირო – წოვებს ლუკმა გადავუგდე, სანამ დავიცავ სადოქტოროს და ისევ მივუბრუნდები

და დავამტკიცებ მაგათ ქისტობასო“. აი, სადამდეა გათამამებული ვ. ელანიძე ხელშემწყობ მეცნიერების მიერ.

როგორც გაირკვა, ვ. ელანიძეს იგივე ნაშრომი, რამდენიმე წინადადების შეცვლით,

წარუდგენია ივ. ჯავახიშვილის სახ. ისტორიის ინსტიტუტში მეცნიერებათა დოქტორის

ხარისხის მოსაპოვებლად. ნაშრომი დასკვნისთვის გადაეცა ჩვენთვის უკვე ნაცნობ ბ-ნ ლ.

ტუხაშვილას. გასაკვირია, რომ მას ბოდიშების შემდეგ ხელმეორედ დაევალა ამ ნაშრომის

რეცენზენტობა. ჩვენი გაგებით, ეს ხომ მეცნიერულად და სამართლებრივად დაუშვებელია.

ისიც გასაკვირია, მაისში დაწუნებული 400-გვერდიანი ნაშრომი – ივნისში როგორ წარადგინეს

ხარისხის მოსაპოვებლად? გამოდის, რომ ჯავახიშვილის სახ. ისტორიის, არქეოლოგიის და

ეთნოგრაფიის ინსტიტუტის სამეცნიერო საბჭო მხარს უჭერს ამ ავტორს? აღშფოთებულები

ვართ! და ამავდროულად, გაოცებულებიც – რას მატებს ქართულ მეცნიერებას ჩვენი

800-კომლიანი სოფლის არაქართველად ჩათვლა, როცა ჩვენ თავად მოსახლეობა ამას

ვაპროტესტებთ?

გთხოვთ სათანადო ყურადღებას.

ზემო ალვნის საბჭოთა მეურნეობის მუშა-მოსამსახურეები და სოფლის ინტელიგენცია

ხელს ვაწერთ:

1. ალ. ბახტარიშვილი

2. გ. ბაიხოიძე

3. ი. ცისკარიშვილი

4. ა. ყიზილაშვილი

5. ზ. წოტოიძე და სხვ.

15.08.1989 წ.

89

მოხსენებითი ბარათი

საქართველოს სახელმწიფო რეგიონალური პოლიტიკისა და მართვის სამსახურის

უფროსს ბ-ნ ბადრი ხატიძეს

საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის პრეზიდენტს

ბ-ნ ალბერტ თავხელიძეს

მოგახსენებთ, რომ დიდი ხანია ისტორიკოსების მიერ დადგენილია, რომ თუშეთი

არის საქართველოს ერთ-ერთი ძირძველი კუთხე და ბუნებრივია, თუშეთის ოთხივე თემის:

წოვათის, პირიქითის, გომეწრისა და ჩაღმის მოსახლეობა ერთნაირად თუშები არიან, ანუ

ქართველები.

უნდა ითქვას, რომ მხოლოდ პრიმიტიულ აზროვნებაზე, უწიგნურობაზე ან გულუბ-

რყვილობაზეა აგებული ის ცოდნა და რწმენა, რომლის მიხედვით, ქართველები ერთი

დედ-მამიდან ან გვარიდან არიან წარმოშობილი – ამგვარი ე.წ. „სუფთა“ წარმოშობის

ერი (ნაცია) და თუნდაც კუთხე საერთოდ არ არსებობს. ცხადია, ასეთია ქართველი

ერიც და მისი ესა თუ ის კუთხეც, რომელთა წარმოშობა დაკავშირებულია სხვადასხვა

ენის, რწმენის, ზნე-ჩვეულებების, ხასიათის მქონე ადამიანთა ერთად ხანგრძლივ თანა-

ცხოვრებასთან, მათ შერწყმასა და კონსოლიდაციასთან. ეს ეხება საქართველოს სხვა-

დასხვა კუთხის მოსახლეობასაც: თუშებს, ფშავლებს, ხევსურებს, მთიულებს, მოხევეებს,

კახელებს, მესხებს, სვანებს (მთელი თავიანთი თემებითა და დანაყოფებით) და სხვ.

მიუხედავად შინაგან სახელწოდებათა და შინა ენობრივი განსხვავებებისა, ყველა ისინი

თანაბარფასოვანი ქართველები არიან, ასე ვთქვათ, არცერთ ჩამონათვალს არა აქვს

ნაყიდი ქართველობა – ყველა მათგანი ქართველი ერის შემადგენელი ნაწილია.

რაც შეეხება ქართველთა განსხვავებულ სახელწოდებებს, ენებს, დიალექტებს და

კილოკავებს, ისინი დღეს ქართველთა ოდინდელი გვარტომობრივი დროის სახელ-

წოდებებისა და თავისებურებების სიმბოლური გამოხატულებებია (დღეს კი ტერიტორიულ-

ისტორიულ შინაარსს ატარებენ) – ეს თავისებურება დღეს არ გამოდგება იმის დასამ-

ტკიცებლად, რომ ისინი ქართველები არ არიან.

პირდაპირ შეიძლება ითქვას, უმიზნო და უნაყოფოა იმის ძიება, რომ ქართველებში საბო-

ლოოდ შერწყმული ესა თუ ის ადამიანი რა წარმოშობის იყო – ებრაული, სომხური, თურქული,

ოსური, ყივჩაღური თუ სხვა (ასეთი რამის ძიება ხშირად ჭორიკნობისა და პროვოკაციის ხასიათს

ატარებს). ჩვენთვის მთავარია, თუ რა თვითშეგნების არიან ისინი, ვისი ჭირისა და ლხინის,

ენის, ზნე-ჩვევის, კულტურის და ხასიათის მატარებელნი და მოზიარენი. ეს ეხება ყველას თუშს,

თუნდაც დღევანდელ წოვებს, ანუ ბაცბებს, რომლებსაც თავი ნაღდ თუშებად, ანუ ქართველებად

მიაჩნიათ და დიდად არიან შეწუხებული ჭორიკნობით – თითქოს ისინი ქართველები არ არიან.

(ე.წ. წოვა-თუშები რაოდენობა 4500-ს მოითვლის).

აქედან გამომდინარე, წოვა-თუშებს, რომელთაც ქართული თვითშეგნება აქვთ და

თუშეთის მკვიდრნი არიან, თავისებური საშინაო ენის გამო, არავის აქვს უფლება, გარედან

განუსაზღვროს მათ თითქოს ისინი ქართველები არ არიან! ნუთუ ასეთ ვაი-„სპეციალისტებს“

არაფერი გაუგიათ მათ მიერ ათვალწუნებული ე.წ. წოვების გვარ-ჩამომავლობაზე, მათ

შორის: ცისკარიშვილზე, აბაშიძეზე, ზარიძეზე, ბართიშვილზე, შველაშვილზე, ბუქურაულზე,

ქადაგიძეზე, ბაძოშვილზე, უშარაულზე, სულხანაურზე, ედიშერიძეზე, შავხელიშვილზე,

ჭრელაშვილზე, მაჩაბლიშვილზე, ნაკვეთაურზე და სხვებზე, რომელთა ზოგიერთი

წარმომადგენელი ჯერ კიდევ მე-19 ს-ში და დღესაც მხარში უდგას და ამშვენენებს ქართულ

ინტელიგენციას.

საკითხავია – ვის და რაში სჭირდება თუშთა ნაწილის ჩამოცილება ქარ თველე-

ბისა გან, ვინ აკნინებს განგებ ქართველებს, როდესაც ისედაც დაფლეთილია საქარ-

90

თველო და ქართველების ყოფნა-არყოფნის და დამოუკიდებლობის საკითხი დგას,

როცა განსაცდელისაგან მხოლოდ ქვითკირივით შედუღაბება გვიხსნის. ნათელია, რომ

ქართველთა შორის რომელიღაც შუღლის ჩამომგდები, პროვოკაციულ და პარ ტიკულარულ

მიზანს ისახავს (სიკეთეს არაფერს).

ყველაფრიდან ჩანს, რომ თუშთა შორის დავა და უთანხმოება საყოფაცხოვრებო

ხასიათის უნდა იყოს (კერძოდ, მიწა-წყალზე, საძოვრებზე, ტყეებსა და სხვაზე დავა ან პირადი

შეხლა-შემოხლა, შურისძიება და სხვა ამდაგვარი), რაც ხელისუფლების მიერ ჩარევას და

სამართლიან მოგვარებას მოითხოვს. ვფიქრობთ, საჭიროა დაპირის პირებული მხარეების

შერიგება, მათთან მეცნიერული და ეროვნულ-იდეოლოგიური საუბრების ჩატარება, ასევე

პრესის მეშვეობით ზემოქმედება, პროვო კატორების გაკიცხვა და ფსევდომეცნიერული

ჩხირკედელაობის დაგმობა, რაც შუა საუკუნეების კლანურ დაპირისპირებას უწყობს ხელს.

ცნობისათვის: წერილობითი წყაროებისა და ეთნოგრაფიულ-ანთროპოლოგიური

მონაცემების მიხედვით, თუშები ქართველები არიან და თუშეთი ისტორიულად ოთხ ტერი-

ტორიულ თემს მოიცავდა. ვახუშტის დაკვირვებით, „პანკისის გარდასწორ, კავკასს იქით,

არს წოვა; წოვას ქვეით გომეწარი და მის ქვეით ჩაღმა... ამას ჩრდილოთ არს ფარსმანის

თუშეთის ჴევი...“ (ვახუშტი, აღწერა... 1941, გვ.104).

ასეთია მოცემულ საკითხზე ისტორიისა და ეთნოლოგიის ინსტიტუტის მეცნიერ-

თანამშრომლების აზრი.

აკად. დავით მუსხელიშვილი

ივ. ჯავახიშვილის სახ. ისტორიისა და ეთნოლოგიის ინსტიტუტის დირექტორი

პროფ. გერონტი გასვიანი

კავკასიისა და ევროპის ხალხებთან ურთიერთობის სექტორის უფროსი

მოხსენებითი ბარათი

წერილობითი წყაროებისა და ეთნოგრაფიული მონაცემებით თუშეთი ისტორიულად

ოთხ ტერიტორიულ თემს მოიცავდა. ვახუშტის დაკვირვებით, „პანკისის გარდასწორ,

კავკასს იქით, არს წოვა; წოვას ქვეით გომეწარი და მის ქვეით ჩაღმა... ამის ჩრდილოთ არს

ფარსმანის თუშეთის ჴევი (ვახუშტი, აღწერა... 1941, გვ.104).

კამერალური აღწერის მასალების მიხედვითაც, თუშები ოთხ თემში იყვნენ განსახლებულ-

ნი. 1831 წლიდან, როდესაც მეწყერმა წალეკა წოვათის სოფელი საგირთა, დაიწყო წოვა-

თუშების მასობრივი ჩამოსახლება კახეთში. ვახუშტის ინტერპრეტაციით, წოვათის, გომეწრის

და ჩაღმის თუშები არიან „კახეთის თუშნი“, რომელნი ინახავენ ცხოვართა სიმრავლესა,

ვინაითგან აქუთ ზაფხულს თვისთა მთათა შინა საძოვარი და ზამთარს ჩამოვლენ გაღმა-

მჴარესა შინა, და ამით უმეტეს მორჩილებენ კახთა“ (ვახუშტი, გვ.104).

კახეთის ბართან თუშების სამეურნეო კავშირმა განაპირობა მათში მეცხვარეობის

განვითარება. ამ საქმეში განსაკუთრებით დიდი როლი შეასრულეს წოვა-თუშებმა, რომ-

ლებიც გამოირჩეოდნენ ცხვრის სიმრავლითა და მეურნეობის ამ დარგის მაღალი ცოდნითაც.

სახელგანთქმული თუშური ცხვრის ჯიშის გამოყვანისა და თუშური ყველის დამზადების

საქმეში მათი წამყვანი როლი უდავოა.

არავითარი სხვაობა არ შეინიშნება წოვა-თუშებისა და დანარჩენი თუშების ყოფით

კულტურაში. საგანგებო ძიების შედეგად იმ დასკვნამდე მივედით, რომ თუშების ოთხივე

თემში ერთნაირად სრულდება ყოველგვარი ხალხური ტრადიცია (ქორწინება, სტუმარ-

91

მას პინძლობა, გლოვა, დაძმობილება, უფროს-უმცროსის დამოკიდებულება, რელიგიური

დღესასწაულები...). ტრადიციის ერთფეროვნება განსაკუთრებით კარგად ჩანს საოჯახო

ყოფაში, რომლისთვისაც დამახასიათებელი იყო განუყრელად ცხოვრების წესის ხან-

გრძლივად შენარჩუნება, ოჯახის მართვის დემოკრატიული სისტემა, უფროს-უმცროსობაზე

დამყარებული ურთიერთობა და ა.შ. სარწმუნეობის მიხედვით ყოვლად შეუძლებელია

სხვაობის აღმოჩენა ცალკეული ტერიტორიული თემების მიხედვით. ყველა თუში, ისევე,

როგორც ყველა ქართველი მთიელი, ზიარებული იყო ქრისტიანულ რელიგიას, მაგრამ

ამასთან ერთად ინარჩუნებდა წინაქრისტიანული წრმენა-წარმოდგენების გადმონაშთებსაც.

ეს ჰქონდა მხედველობაში ვახუშტი ბაგრატიონს, როდესაც წერდა: „ხოლო სარწმუნეობითა

და ენითა არიან ქართულითა ... მწყესის ალავერდელი... არს ეკლესია მცირე, აღშენებული

ძველითვე და უვლისთ ხუცესნი, არამედ უმეტეს უცხობელნი ჭეშმარიტებისანი“ (გვ.105).

ვახუშტის დაკვირვება საყურადღებოა სალაპარაკო ენის შესახებაც. მეზობელ ჩრდი-

ლოკავკასიელ ხალხთან სიახლოვეს ისტორიკოსი ხედავს სასაზღვრო ზოლში მცხოვრები

მოსახლეობის მხოლოდ მეტყველებაში: „ხოლო რომელნი არიან მჴარეთ ქისტთა და

ღლიღვთა, უწყიან ენანი უფრო მათნი“ (გვ. 105). მკვლევარს მხედველობაში აქვს წოვათა

და პირიქითი თუშეთი, რომლებიც უშუალოდ ესაზღვრებიან ჩეჩნეთ-ინგუშეთს. ახლო

ხანგრძლივი მეზობლობა მათთან განაპირობებდა ენობრივ-სარწმუნეობრივ (წარმართულ-

ქრისტიანულ) შერევას, რის შესახებ მკვლევარი წერს: „გარნა ფარსმანის ჴევისანი სარ-

წმუნეობით და ენით შერეულნი არიან, ვითარცა ქისტნი“ (გვ. 105).

ვახუშტისთან ერთად სხვა არაერთი მკვლევარი შეეხო თუშების ვინაობას და მათ

ენობრივ კუთვნილებას. საყოველთაოდ ცნობილია, რომ წოვა-თუშებს ქართულთან ერთად

აქვთ მეორე სალაპარაკო ენაც – წოვა-თუშური, მაგრამ არც ერთ მკვლევარს არ უფიქრია,

რომ ამის გამო მათ თუშობა ჩამოართვან. უფრო მეტიც, XIX საუკუნის კამერალურ აღწერაში

ყველა თემის მოსახლეობის ვინაობის აღსანიშნავად გამოყენებულია სახელწოდება თ უ

შ ი. მაგალითად, 1831 წლის აღწერაში (საქ. სსრ. საისტორიო არქივი, ფ.254, აღწ. 1,

#1278) აღნიშნულია, რომ წოვათის სოფლებში ცხოვრობენ სახელმწიფო გლეხები,

მართლმადიდებელი ქრისტიანები, ვინაობით თუშები, გარდა სამი კომლისა, რომლებიც

იხსენიებიან ქისტებად.

როგორც ადგილობრივი მოსახლეობის, ისე ოფიციალური პირების მიერ თუშეთის

ყველა მკვიდრი თუშად მოიხსენიებოდა. ტერიტორიული თემების მცხოვრებთა აღსანიშნავად

კი გამოიყენებოდა სამოსახლო ადგილის სახელწოდება. ამის შესაბამისად ცნობილი იყო:

წოვა-თუში, გომეწრელი თუში, ჩაღმა-თუში და პირიქითლელი თუში. ბოლოს გაჩნდა

შემკრებლობითი პირობითი სახელწოდება ჩაღმა-თუში, რომელიც აერთიანებდა ყველა

თემს – წოვა-თუშის გამოკლებით.

ყოველივე ამის გათვალისწინების საფუძველზე შეუძლებელია გამართლება მოეძებნოს

ვ. ელანიძის ინტერპრეტაციას იმის თაობაზე, რომ წოვა-თუშებს ეწოდოთ მხოლოდ წოვა,

ხოლო დანარჩენ თუშებს – თუში. ამგვარი დამოკიდებულება წოვა-თუშების სამართლიან

აღშფოთებას იწვევს, ვინაიდან თუშობის წართმევა – მათთვის ქართველობის ჩამორთმევის

ტოლფასოვანია. მაშასადამე, ჩვენ საქმე გვაქვს ანტიქართულ, ანტიეროვნულ ვითარებასთან,

რაც სასტიკად უნდა დავგმოთ და დაშვებული შეცდომა რაც შეიძლება მალე გამოვასწოროთ.

ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი ვალერიან ითონიშვილი

13.1.1989წ.

92

მიმართვა აკად. მარიკა ლორთქიფანიძეს

თუშთა საკითხის შესახებ

ქალბატონო მარიკა!

რაკი საქმე გაგვიჭიანურდა, სამწუხაროდ, მე არ შემეძლო მივლინების გადადება.

გავეცანი მოხსენებით ბარათს. საბედნიეროდ, ჩვენი აზრები ერთიმეორეს ემთხვევა თუშთა

(რა თქმა უნდა, მათ შორის წოვებისაც) ძველისძველი წარმომავლობისა და ქართველობის

შესახებ, ამიტომ ვემხრობი და ვიზიარებ ბარათში ჩამოყალიბებულ შეხედულებას.

ქალბატონო მარიკა! როგორც მიუთითებთ, თუში ოთხივე თემის კრებითი სახელია

და ის ცალ-ცალკე არცერთი მათგანის საკუთრება არ არის (ასევე არცერთის ნაყიდი),

რომ თუშები მე-17 ს-ის შემდგომ კი არ არიან წარმოშობილი, არამედ ძველი (ძირძველი)

ქართველები არიან, ვითარცა ფშავლები, ხევსურები, სვანები, მეგრელები და ა.შ., რომ

ყოველივე ამის ეჭვქვეშ დაყენება არა მხოლოდ უბრალო მეცნიერულად თეორიული

შეცდომაა, არამედ პრაქტიკულიც, შეიძლება ვთქვათ. მართლაც, როგორც თქვენ ბრძანებთ

– განა მხოლოდ ოდინდელი ენობრივი განსხვავებულობა განსაზღვრავს ადამიანთა ამა

თუ იმ ხალხისა თუ ერისადმი კუთვნილებას?! ამ შემთხვევაში ხომ საქმე უნდა გადაწყდეს

კომპლექსურად (ანთროპოლოგიური, რასობრივი, კულტურულ-ყოფითი და ენობრივი),

მით უფრო ფსიქოლოგიურ-ეროვნული თვითშეგნებით.

ყოველივე აქედან გამომდინარე, ვ. ელანიძის კონცეფცია „წოვების“ არათუშობის და,

მაშასადამე, არაქართველობის შესახებ, თუნდაც მეთვრამეტე საუკუნემდე, რბილად რომ

ვთქვათ, მცდარია.

ამასთან, ჩემი თხოვნაა, საქმეს ფორმალურ დიპლომატიურ ხასიათს ნუ მივცემთ.

მოსარიდებელი არაფერია, ყველაფერს თავის სახელი შევარქვათ, ყველას თავისი მიუზღოთ

– ვინც ასე შეგნებულად აფორიაქებს და აბუჩად იგდებს ასეულობით ადამიანის ფაქიზ სულს,

ეროვნულ გრძნობასა და სიამაყეს, ვინც პირადი ამბიციისა და ანგარიშებისთვის არყევს

ჩვენი ერის ერთიანობას, ვინც ძალით ამღვრევს წყალს (ეჭვი არ არის ასეთმა გამიზნულმა

უგუნურმა პოლიტიკამ არაერთი ქართველი აქცია აფხაზად).

ამასთან, გთხოვთ, გამოითხოვოთ ჩვენი ინსტიტუტის შუა საუკუნეების განყოფილების

სხდომის ოქმი, თუ როგორ მოხდა, ვისი ინიციატივითა და პირადი სურვილით მიეცა ვ.

ელანიძის უკვე შეჩერებულ, მანკიერ წიგნს ვიზა – დასტამბვის მიზანშეწონილობის შესახებ,

მით უფრო, რომ ამ დროს საკითხი გამწვავებული იყო – სწორედ აქ მარხია ძაღლის თავი

(იხ. ჩემი მოხსენებითი ბარათიც).

ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორი

პროფესორი გერონტი გასვიანი

28.01.1989 წ.

93

კომისიის დადგენილება ა. შავხელიშვილისა და ვ. ელანიძის

სადავო საკითხზე წოვა-თუშების ეთნოგენეზის

საკითხთან დაკავშირებით

კომისიამ განიხილა ვ. ელანიძის წიგნში („თუშეთის ისტორიის საკითხები“ – 1988 წ.)

წარმოდგენილი კონცეფცია წოვა-თუშთა ეთნოგენეზის საკითხთან დაკავშირებით.

ვალერიან ელანიძის დასკვნით, „საარქივო დოკუმენტებისა და გამოქვეყნებული

ლიტერატურის მიხედვით ნათლად ჩანს, რომ თუშეთის მოსახლეობა ჯერ ცხოვრობს სამ

უბნად, ე.ი. სამ თემად, ესენია: ჩაღმის, გომეწრის და პირიქითის (ფარსმის) თემები, ხოლო

შემდგომში, მე-17 ს-ის 60-იანი წლებიდან, მათ დაემატათ წოვათა თემი“ (მით. მაშრ. გვ. 29).

ამასთანავე, ავტორი წოვების თავდაპირველ საცხოვრებელ ადგილად ღლიღვეთს მიიჩნევს

(ვ. ელანიძე, შენიშვნები თუშთა წარმოშობის ისტორიისათვის, თელავის პედინსტიტუტის

შრომები, ტ.5, 1954, გვ. 62). ამ გადმოსახლებას, ავტორის თვალსაზრისით, თავისი საფუძველი

აქვს, „ქართველი ხალხის და იმიერკავკასიელი ხალხების თავდაპირველი წარმომავლობის

მიხედვით ერთ-ერთ ისტორიულ ჭრილში განხილვის თანამედროვე მიღწევები საფუძველს

გვაძლევს, განვაცხადოთ, რომ თუშეთის მეზობლად მცხოვრები ღალღები (ავტორი მათ

წოვებს უწოდებს), ალბათ, დანარჩენ ღლიღველებისაგან განსხვავებით, უფრო მეტად ავ-

ლენდნენ თავდაპირველ ბუნება-ნათესაობას ქართულ ენასა და კულტურასთან, ქრის-

ტიანობასთან, როგორც მშობლიურ რელიგიასთან, ისტორიულ სამშობლოსთან, რამაც

თუშ ტომს მისცა საფუძველი, რათა სათუშო ყრილობის გადაწყვეტილებით (ასე მსჯელობს

თუშური გადმოცემა), დაეკმაყოფილებინა თანამოძმეთა თხოვნა და მათთვის თუშეთში

დასახლების უფლება მიეცათ“ (მით. წიგნი, გვ. 25).

სანამ ვალერიან ელანიძის საბუთიანობას განვიხილავთ, ერთი საკითხი უნდა დავაყენოთ

– რისი თქმა სურს ავტორს, რომ ღალღაები ქრისტიანები იყვნენ თუშეთში ჩამოსახლებამდე

და საქართველო მათთვის „ისტორული სამშობლო“ იყო თუ რა?.. ამ კითხვას იმიტომ

ვსვამთ, რომ ავტორისავე განცხადებით, წოვები და თუშები ერთმანეთისგან განსხვავებული

წარმომავლობისანი არიან....(მით. წიგნი, გვ. 23-24).

როგორც ცნობილია, ყველა სხვა თემის თუშთაგან განსხვავებით, წოვა-თუშებს აქვთ

მეორე სალაპარაკო ენა ბაცბური ანუ წოვა-თუშური, რომელიც სპეციალისტთა დასკვნით,

არის „იბერიულ-კავკასიურ ენათა ნახური ჯგუფის უმწერლობო ენა“ (იხ. „ქართული საბჭოთა

ენციკლოპედია“, სტ. „ბაცბური ენა“).

აღნიშნული გარემოება იძლევა საფუძველს სხვადასხვა ვარაუდთა გამოთქმისთვის.

ენა, რასაკვირველია, უაღრესად მნიშვნელოვანი ფაქტორია და მას ანგარიში უნდა გაეწიოს

ეთნიკური ჯგუფის კუთვნილების პრობლემის კვლევისას. მაგრამ გასათვალისწინებელია

ის გარემოება, რომ წოვებისათვის, ისევე როგორც სხვა ყველა ქართველისათვის,

სამწერლობო ენა ქართულია და აგრეთვე გასათვალისწინებელია ის გარემოებაც, რომ

ეთნიკური კუთვნილების გარკვევისთვის „საჭიროა უფრო ფართო კულტურულ-ისტორიული

თვალთახედვის გამოყენება, რომელიც ენობრივ ასპექტსაც მოიცავს, მაგრამ წინა

პლანზე წამოსწევს განსაზღვრულ ბუნებრივ არეალში საწარმოო-სამეურნეო საქმიანობის

კონკრეტულ და ზოგად თავისებურებებს, რომლის საფუძველზეც უნდა აღმოცენდეს ადა-

მიანთა გარკვეული ჯგუფის მატერიალური, სოციალური და სულიერი კულტურა, ე.ი. ყოფა

და კულტურა ფართო მნიშვნელობით. ყოფა და კულტურა კი, როგორც ვიცით, ეთნიკური

ერთობის რაობის განმსაზღვრელია“ (მ. გეგშიძე, ეთნიკური კულტურა და ტრადიციები“,

1978, გვ. 58).

სამწუხაროდ, დღეისათვის სპეციალურ ლიტერატურაში არ არის გარკვეული წოვა-

თუშების მეორე სალაპარაკო ენის არსებობის მიზეზები და საფუძვლები, რამ განაპირობა ეს

ფაქტი – ნათესაობამ, ხანგრძლივმა თანაცხოვრებამ (მეზობლობამ) ოჯახების დანათესავებამ,

94

თუ სხვა მიზეზებმა. რაც შეეხება ყოფის კულტურას, როგორც ვალერიან ითონიშვილი

ამბობს: „არავითარი სხვაობა არ შეინიშნება წოვა-თუშებსა და დანარჩენი თუშების ყოფის

კულტურაში (იქვე).

წარმომავლობის ან მონათესაობის განსხვავებისათვის, როგორც მალხაზ აბდუ-

შელიშვილი აღნიშნავს, არსებითი მნიშვნელობა აქვს ანთროპოლოგიურ მო ნა-

ცემებს, ანთროპოლოგიური მონაცემებით კი „წოვა-თუშები ადგილობრივი წარ მო-

შობის ქართველური ჯგუფია“ (ლ. შარაშიძე, წოვა-თუშების ანთროპოლოგიისთვის“

– ექსპერიმენტული მორფოლოგიის ინსტიტუტის შრომები, 8, თბ., 1960წ., გვ. 269). ამ

დასკვნას განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება, რადგან ეთნიკური თვითშეგნების გან საზ-

ღვრისთვის ანთროპოლოგიურ მონაცემებს, ანუ ფიზიკური ტიპის თავისებურებას არა აქვს

გადამწყვეტი მნიშვნელობა, მაგრამ წარმომავლობის, ნათესაობის განსაზღვრისთვის კი მათ,

როგორც უკვე ითქვა, „გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვთ“ (იხ. მით. დანართი მასალა). ასე

რომ, ეს მასალა გამორიცხავს წოვა-თუშთა გენეტიკურად არაქართველობას. ისტორიული

მეცნიერების განვითარების თანამედროვე დონეზე მსჯელობა ამა თუ იმ ეთნიკური ჯგუფის

წარმომავლობაზე ანთროპოლოგიურ მონაცემთა გათვალისწინების გარეშე არ შეიძლება.

ეს აქ მით უმეტეს სათქმელია იმიტომ, რომ წოვა-თუშები ანთროპოლოგიურად საგანგებოდ

არიან შესწავლილნი და ამ შესწავლის შედეგები გამოქვეყნებულია.

შეიძლებოდა საკითხზე მსჯელობა დაგვემთავრებინა, მაგრამ საჭიროდ მიგვაჩნია

შევეხოთ ვ. ელანიძის მიერ თავისი დებულების დასაბუთებლად მოტანილ საბუთებს.

ვ. ელანიძის მთავარი საბუთი, რომლითაც ის წოვების ჩამოსახლებას მე-17 ს-ის 60-იანი

წლების შემდგომი დროით ათარიღებს, არის 1657 წლის რუსეთში ელჩობის ამსახველი

ერთი დოკუმენტი. ეს დოკუმენტი შეისწავლა პროფ. იასე ცინცაძემ და 1956 წელს ჟურნალ

„მნათობის“ მეორე ნომერში მას წერილი მიუძღვნა. საბუთში ვკითხულობთ:“... და ჩვენც

თუშეთის და ხევსურეთის და ფშავის ქვეყანათა, სამთავ ქრისტიან ქვეყანასა პირობა გვიქნია

და ზურგი მოგვიბამს ერთმანეთისათვის და ელჩები გამოგვიგზავნია“ (იხ. მით. სტატია, გვ.

178-179). ამ ელჩობის ამსახველ ერთ რუსულ დოკუმენტში, რომელიც ბ-ნ იასეს აზრით,

ელჩების მიერ მათთვის დასმულ კითხვებზე გაცემული პასუხები უნდა იყოს, ვკითხულობთ:

„... вера у нас христианская, живём мы в крепких местах, в горах, трёх станах“.

ამის საფუძველზე ბ-ნი ვ. ელანიძე ასკვნის, რომ აქ საკუთრივ თუშეთის სამი უბანი უნდა

იგულისმებოდეს და ამ „სამ უბანში, რა თქმა უნდა, ჩაღმის, გომეწრისა და პირიქითის თემები

უნდა ვიგულისხმოთ, რადგან თუშები ოდითგანვე აღნიშნულ თემებად იყვნენ გაყოფილნი

(ისინი ამ ტრადიციას ახლაც აგრძელებენ) დღევანდელი წოვათა კი თუშების სამოსახლოდ

არ ყოფილა გამოყენებული“ (მით. წიგნი, გვ. 22-23).

აღნიშნულთან დაკავშირებით ბ-ნი იასე ცინცაძე ასეთ თვალსაზრისს გამოთქვამს:

„საფიქრებელია, რომ თითეულ კუთხეს (იგულისხმება თუშეთი, ხევსურეთი, ფშავი – მ.ლ.).

თითო წარმომადგენელი ჰყავდა, მაგრამ აქ ხაზგასასმელია ერთი გარემოება, რომ რუსულ

ძეგლებში ამ ელჩობას თუშების ელჩობას უწოდებენ. იქ არსად არ არის ნათქვამი, რომ

ელჩობა მთის საქრთველოს სამ კუთხეს ეკუთვნის. იმ შემთხვევაში კი, როცა დანამდვილებით

მოჩანს რუსეთში ხევსურის გვარი არაბული, 1660 წელს ელჩებს მაინც თუშებს უწოდებენ

რუსული საარქივო მასალები. საფიქრებელია, რომ რუსეთთან თუშ-ფშავ-ხევსურეთის

ურთიერთობაში წამყვანი ადგილი თუშებს ეკუთვნით“ (მით. წერილი, გვ 179).

ჩვენთვის მთავარია ის, რომ ქართულ დოკუმენტში სამი ეთნიკური ჯგუფი – თუში, ფშავი

და ხევსურია მოხსენიებული და ამდენად ბუნებრივია, რომ რუსულში ნათქვამი „в трёх станах“

გავიგოთ, როგორც თუშთა, ფშავთა და ხევსურთა საცხოვრებელი, როგორც ესმის ეს იასე

ცინცაძეს. აქვე უნდა შევნიშნოთ, რომ „в трёх станах“ იასე ცინცაძეს და ვალერიან ელანიძესაც

მოაქვთ სოლოვიოვის თარგმანით. იქნება უნდა იყოს „в трёх странах“ – და არა „в трёх станах“.

ამასთანავე, რადგან ვ. ელანიძე დოკუმენტის ამ ადგილს იასე ცინცაძისაგან განსხვავებულად

95

განმარტავს, აუცილებელი იყო მას ჯერ მეცნიერული საბუთიანობით უარეყო ამ დოკუმენტის

ცინცაძისეული გაგება და მერე წამოეყენებინა და დაესაბუთებინა თავისი გაგება. ასეთი

სამუშაო კი მას ჩატარებული არა აქვს.

ამასთანავე, ვალერიან ელანიძე წერს: „საარქივო მასალებითა და გამოქვეყნებული

ლიტერატურითაც წოვების თუშეთში ცხოვრება მხოლოდ მე-17 საუკუნის მეორე

ნახევრიდან აღინიშნება“ (მით. წიგნი, 23). საინტერესოა, რას წარმოადგენს ეს „საარქივო

მასალები“?. ავტორის მიერ მიუთითებულია ექვთიმე თაყაიშვილის „ორ ქვაზე დაწერილი

გუჯარი“ (გაზ. „ცნობის ფურცელი“, 1901, #1362) (მით. ნაშრ. – გვ.23, შენ. 53). ექვთიმე

თაყაიშვილის მიერ გამოქვეყნებული „ორ ქვაზე დაწერილი გუჯარი“ გვაუწყებს მამულის

გაცემას „... ერთობით თუშებისათვის, წოვას და ჩაღმასთვის“. ამ ადგილას წარწერის

გამომცემელს (ე. თაყაიშვილს) აქვს ასეთი განმარტება: „წოვა-თუშები წინათ ცხოვ-

რობდნენ მთაში წოვათის ხეობაში. ეხლა ცხოვრობენ სოფელ ალვანში. ჩაღმა და გო-

მეწრის თუშები ცხოვრობენ მომეტებულად მთაში, წოვათის ხეობის დაყოლებაზე, დი-

დოეთის მთებამდე. ზოგი მათგანი ცხოვრობს ალვანში“ ექვთიმე თაყაიშვილი ამ გუჯარს

მასში მოხსენებული ისტორიული პირების მეშვეობით მე-17 ს-ის მეორე ნახევრით

ათარიღებს (იხ. მით. „ცნობის ფურცელი“). ეს დოკუმენტი სრულიად აშკარად ასაბუთებს,

რომ წოვა-თუშები მე-17 ს-ის მეორე ნახევარში „ერთობით თუშები“ იყვნენ ჩაღმებთან

ერთად. მაგრამ არავითარ შემთხვევაში არ მიუთითებს წოვების თუშეთში მხოლოდ მე-17

ს-ის მეორე ნახევრის შემდეგ ცხოვრებას.

სრულიად გაუგებარია ჩვენთვის ბ-ნი ვალერიან ელანიძის მიერ თავისი დებულების

საბუთად „არჩილიანის“ მოტანა (გვ. 23, შენ. 54). „არჩილიანში“ წოვათას მოხსენიება

მხოლოდ იმის ნიშნავს, რომ არჩილმა იცის წოვა-თუშების არსებობა (იხ. არჩილიანი, ა.

ბარამიძის და ნ. ბერძენიშვილის რედ., თბ. 1936წ. გვ.205).

ვფიქრობთ, რომ ავტორის მიერ მოტანილი საბუთები მის დებულებას ვერაფრით ვერ

ამაგრებს.

ამასთანვე საჭიროდ მიგვაჩნია აღვნიშნოთ, რომ ივანე ჯავახიშვილის და სხვა მკვლევართა

თუ წყაროთა (მაგ. ლეონტი მროველი) მოხმობა ბ-ნ ელანიძეს არაფერს აძლევს. მროველის

კონცეფცია კავკასიის მოსახლეობის თავდაპირველი ნათესაობის პრობლემას ეხება, ხოლო

ივანე ჯავახიშვილის მის მიერ მითითებული ნაშრომი (იხ. ივ. ჯავახიშვილი, ქართული და

კავკასიური ენების თავდაპირველი ბუნება და ნათესაობა, 1937წ.) ქართველთა და სხვა

კავკასიელ ხალხთა უძველესი ნათესაობის საკითხის კვლევას ეძღვნება და არა მე-17 ს-ის

60-იან წლების შემდეგ დროინდელ მოვლენებს.

აქვე საჭიროდ მიგვაჩნია აღვნიშნოთ, რომ ვახუშტი ბაგრატიონისათვის თუშნი ყველანი

ერთნი არიან, თუმცა ის ასახელებს მათ ოთხ თემს – წოვას, გომეწარს, ჩაღმას და ფარსმას

(ვახუშტი, აღწერა სამეფოსა საქართველოსა, იხ, ქართლის ცხოვრება, 4, ს. ყაუხჩიშვილის

რედ., თბ., 1973, გვ. 554). ვახუშტი ახასიათებს საერთოდ თუშებს და წერს: „ხოლო

რომელნი არიან მხარეთა ქისტთა და ღლიღვთა, უწყიან ენანი უფრო მათნი“ (იქვე, 555)

ვახუშტი მე-18 ს-ის პირველი ნახევრის მოღვაწეა, საეჭვოა, წოვები მე-17 ს-ის 60-იან წლების

შემდეგ ჩამოსახლებულნი რომ იყვნენ, ვახუშტის ეს არ სცოდნოდა. რაც იცოდა მათ შესახებ,

საგანგებოდ აღნიშნა კიდეც.

აუცილებლად მიგვაჩნია, აღვნიშნოთ, რომ ყოველი პიროვნების ეთნიკური ჯგუფის,

ეროვნული კუთვნილების უპირველესი განმსაზღვრელი ეროვნული თვისებაა. ეროვ ნული

თვითშეგნება უაღრესად ფაქიზი გრძნობაა და ის ტაქტიან დამოკიდებულებას მოითხოვს

უკლებლივ ყველასაგან.

ეროვნული თვითშეგნების ჩამოყალიბება რიგი ისტორიული, კულტურულ-პო ლიტიკური

ფაქტორებითაა განპირობებული. როდესაც საქმე ეხება რომელიმე ეთნიკურ ჯგუფს, ამ

კონკრეტულ შემთხვევაში წოვა-თუშებს, აქ მთავარი ისაა, რომ ისინი თავს ქარ თველებად

96

მიიჩნევენ, რასაც განსაკუთრებული ანგარიშის გაწევა ესაჭიროება. ამასთანვე, მათ

ქართველებად თვლიან მათი მეზობელი სხვა ქართული ეთნიკური ჯგუ ფები და საერთოდ

ყოველნი ქართველნი – ამასაც სათანადო ანგარიშის გაწევა უნდა.

ქართველები, ისევე როგორც მსოფლიოს ყველა ხალხი და ერი, გენეტიკურად

ერთგვაროვანი ტომებისა და ეთნიკური ჯგუფებისაგან არ არიან და არც შეიძლება იყვნენ

წამოსულნი. მაგრამ მას შემდეგ, რაც საკუთრივ „ქართული“ ეთნიკური ჯგუფები ერთ ხალხად

და ერად ჩამოყალიბდნენ, ისინი ყველანი ქართველები არიან. ასე რომ, დღეს რომელიმე

ქართული ეთნიკური ჯგუფის არაქართულობაზე ლაპარაკი მეცნიერული და პოლიტიკური

თვალსაზრისით მცდარია.

მაგრამ, გასათვალისწინებელია ისიც, რომ მეცნიერებას აინტერესებს ცალკეულ

ეთნიკურ ჯგუფთა ისტორიული ძირები, მათი წარმომავლობა და ამ მიმართულებით კვლევა

საჭირო და აუცილებელიცაა. აღსანიშნავია ისიც, რომ ასეთი საკი თხების კვლევა დიდ

სიძნელეებთანაა დაკავშირებული და ასეთ სა კითხებზე მსჯელობისას დიდი სიფრთხილეა

საჭირო. საქმეს დიდად ართულებს ისიც, რომ ცალკეულ ეთნიკურ ჯგუფთა წარმოშობის

შესახებ ძალიან მწირი ცნობები მოიპოვება, დაუსაბუთებელი მოსაზრებების გამოთქმა კი არ

შეიძლება.

მიუხედავად იმისა, რომ მე-19-20 სს-ში წოვა-თუშთა წარმოშობის თუ თუშეთში მიმდინარე

მიგრაციული პროცესების შესახებ სხვადასხვა მოსაზრება იყო გამოთქმული, ეს მოსაზრებები

თეორიულ თვალსაზრისთა დონეზე რჩებოდა, ისინი უმთავრესად კავკასიაში მიმდინარე

უძველესი ეთნო-კულტურული პროცესების კვლევის პრობლემებს უკავშირდება და მათ

არავითარი მითქმა-მოთქმა, ან თუშთა რომელიმე ფრთის გაღი ზიანება არ გამოუწვევია.

მართალია, არსებობს ზოგი გადმოცემა თუ ლეგენდა საერთოდ თუშთა თუ საკუთრივ

წოვა-თუშთა მიგრაციის შესახებ, მაგრამ ყველა ეს ლეგენდა საგანგებო შესწავლას

მოითხოვს. როგორც კარგადაა ცნობილი, ასეთ ლეგენდებს ძალიან ფრთხილი მიდგომა

ესაჭიროება. ზოგჯერ ისინი მართლა რეალური ვითარების ანარეკლს წარმოადგენენ.

არ არის გამორიცხული, რომ ცნობა, რომელიც რომელიმე საგვარეულოს ან მმარ-

თველი ზედაფენის რომელიმე წარმომადგენლის საიდანმე მოსულობას ეხება, შემდეგ

მთელ ეთნიკურ ჯგუფზე გავრცელდეს. არც ის არის გამორიცხული, რომ ასეთი ცნობაც

საგანგებო მიზნით იყოს შეთხზული. მეცნიერებაში ცნობილია ასეთი მოარული „ლე გენ-

დების“ გავრცელება და გარკვეულ ისტორიულ ვითარებაში მათი საგანგებოდ შექმნაც. ასეთი

ლეგენდები გარკვეულ მიზნებს ემსახურებოდნენ. რაც მთავარია, ამ გადმოცემათა შექმნის

საფუძვლის ქრონოლოგიური განსაზღვრისათვის აუცილებელია სხვა წყაროთა მონაცემების

გათვალისწინება, ხოლო რაც შეეხება წოვა-თუშების საქარ თველოს თუშეთში ვითომ მე-17

ს-ის 60-იან წლების შემდეგ ჩამოსახლების საკითხს, ასეთი მოსაზრებისთვის საერთოდ არ

არსებობს მეცნიერული საფუძველი.

ხელს აწერენ:

საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის წევრ-კორესპონდენტი, კომისიის

თავმჯდომარე მ. ლორთქიფანიძე

კომისიის წევრები:

საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის წევრ-კორესპონდენტი ლ. ჭილაშვილი

საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის წევრ-კორესპონდენტი მ. ჯორბენაძე

ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფ. ვ. აბდუშელიშვილი

ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფ. გ. გასვიანი

ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფ. ვ. ითონიშვილი

თბილისი – 1988წ.

97

98

99

ვალერიან ელანიძე წერილი რედაქციას!  ჩვენი მონოგრაფიის – „თუშეთის ისტორიის საკითხები“-ს (1988 წ.) გამოქვეყნების

შემდგომ ჩვენთვის თანდათან ცნობილი გახდა, რომ შეცდომა გვაქვს დაშვებული

ზოგიერთი საკითხის გაშუქებაში. კერძოდ, ბუნდოვნად და არადამაჯერებლად არის

საუბარი წოვა-თუშების წარმომავლობაზე და თუშეთში მათ დასახლებად არასწორად

მიჩნეულია XVII საუკუნის მეორე ნახევარი. საკითხის განმეორებითმა შესწავლამ

დაგვარწმუნა, რომ დაშვებული გვაქვს შეცდომა, რაზეც ბოდიშს ვუხდით მკითხველ

საზოგადოებას.

დაბეჯითებით აღვნიშნავთ, რომ წოვა-თუშები ისეთივე ქართველი და ისეთივე მკვიდრი

მოსახლეობა იყო თუშეთისთვის, როგორც ჩაღმა-თუშები. ისინი განუყოფელნი იყვნენ და მათ

ერთი ჰქონდათ ფიქრი და საზრუნავი. ეს კარგად ჩანს მათ მრა ვალსაუკუნოვან ისტორიაში.

ჩვენს მიერ დაშვებული შეცდომა ნაწილობრივ გავასწორეთ კიდეც წიგნის გამოქ-

ვეყნების შემდგომ დაწერილ ერთ საგაზეთო წერილში, სადაც აღვნიშნეთ, რომ „წოვათა

ტომი ჩვენ უძველეს ქართულ ტომად მიგვაჩნია. მიგნებული გვაქვს და ჩვენს ხელთ არის

საინტერესო მონაცემები, რომელთა შესახებაც სპეციალურ გამოკვლევაში გვექნება

საუბარი“

(გაზ. „კომუნისტი“, 1989 წ. #71 (20412)

გაზ. „განახლებული თუშეთი“, 1989 წ. #6).

მხატვარი ირაკლი ჭრელაშვილი

100

აკად. აკაკი შანიძე

თუშები

თუშების სახელით, ცნობილი ტომი დღეს უმთავრესად კახეთში ცხოვრობს ზემო ალვანსა

და ქვემო ალვანში, რომლებიც დიდი სოფლებია, ერთმანეთზე თითქმის გადაბმული ალაზნის

მარცხენა ნაპირას, ალავერდის გაღმა (ოდნავ ზემოთ ახმეტისკენ) ახმეტიდან ათიოდე

კილომეტრის დაშორებით. ყველა ეს თუში ჩამოსულა სხვადასხვა დროს თუშეთიდან,

რომელიც კავკასიონის საზღვართან მდებარეობს დაახლოებით ახმეტა-ყვარლის სიგრძეზე.

თუშეთი ჩრდილოეთიდან და დასავლეთიდან უფრო მაღალი და მიუვალი მთებით არის

მოზღუდული, ვიდრე სამხრეთიდან.

თუშეთი მაღალი მთების ხეობებში მოქცეული კუთხეა, რომლის მდინარეს ადგილობრივ

ალაზანს ეძახიან. ეს ალაზანი, მაშასადამე, სხვაა, ვიდრე ის მდინარე, რომელსაც ამ

სახელით უმეტესად ვიცნობთ და შიგნით კახეთში მოედინება. ის თუშეთის ალაზანია, ეს

კი – კახეთის.

თუშეთის ალაზანი ორ მთავარ ტოტად გამოდის მთებიდან: ერთია ჩრდილოეთისა

ტებულოს მთიდან (ანუ დაქუეხის მთიდან) გამომდინარე, რომელიც – პირიქით თუშეთში

ჩამოივლის და სამხრეთის ტოტს შეუერთდება ომალოს ქვემოთ. ეს სამხრეთის ტოტი გამოდის

ბორბალოს ძირას და გზად წოვათას ხევს გამოივლის, შეიერთებს სხვა შენაკადებსაც და

უერთდება ჩრდილოეთის ტოტს, რის შემდეგ ორივე ერთად შეერთებული მალე დატოვებს

თუშეთს და შეიერთებს ანდის წყალს. ჩაივლის დაღესტანზე და სულაკის სახელით კასპის

ზღვას ერთვის.

თუშების კახეთს ჩამოსახლება ალვნის მინდვრებში და ბახტრიონის მიდამოებში, სადაც

მათ წინათ საძოვრები ჰქონდათ, ადრე დაიწყო, მე-18 საუკუნიდან. ეს პროცესი დღესაც

გრძელდება და ამჟამად ორივე ალვანში გაცილებით მეტი მცხოვრებია, ვიდრე მთელი

თუშეთის სოფლებში. მარტო ზემო ალვანში 1300 კომლამდეა, მთაში დარჩენილი თუშები

კი 1963 წლისათვის 110 კომლი ყოფილა.

ბოლო ხანებში ძალიან გაძლიერდა თუშეთიდან ბარად ჩამოსვლა. ამის გამო თუშეთი

თანდათან უკაცრიელდება და იყო შემთხვევები, რომ დიდოები ამოსულიყვნენ და თუშების

ნასოფლარები დაეკავებინათ. 1963 წლის ივლისში ომალოდან ჩიღოს ასულ სამეცნიერო

ექსპედიციის წევრებს იქ აღარავინ დახვედრია: „სოფელი დაცარიელებულია, დარჩენილია

სახლებიო“ – წერდა ექსპედიციის ერთი წევრთაგანი და ნაღვლიანად დასძენდა: „წელს ორი

მოაგარაკე ამოსულა, მომავალ წელს, ალბათ, ესენიც აღარ ამოვლენო“.

საქართველოს სსრ-ის ადმინისტრაციულ ტერიტორიული დაყოფის თანახმად, ორივე

ალვანი (ზემო და ქვემო) და მთელი თუშეთი ახმეტის რაიონში შედის. ამ დაყოფის თანახმად

თუშეთში ნაჩვენებია ერთი სასოფლო საბჭო – ომალო, რომელშიც ოცდაორი სოფელი

შედის: ომალო, შენაქო, დიკლო, ჯვარბოსელი, ვაკისძირი, ვესტმო, ილურთა, ვესტმომთა,

გოგლურთა, დოჭუ, ბოჭორმა, ქუმელაურთა, ხისო, შტროლთა, ნაციხარი, ჩიგლაურთა,

ხახაბო, დართლო, დანო, კვავლო, ჭეშო და ჟველაურთა. აქ აღარ არის ნაჩვენები სოფლები,

რომელთა სახელები მე ჩაწერილი მაქვს 1913 წელს და რომლებიც 1907 წელს დაბეჭდილ

რუსულ ხუთვერსიან რუკაზედაც არის აღნიშნული. ესენია პირიქით გომეწარში: საბუე,

ჩარდილი, საჩიღოლო, ბუხურთა, ბეღელა, ბი ქიურთა, გუდანთა, ვერხოვანი, დადიკურთა,

კოკლათა, ვეძისხევი, ალისგორი, ჩაღმაში: აგი ურთა, ცოკალთა.

თუშების ძველ სამყოფ ადგილს თუშეთი ეწოდებოდა და ახლაც ეწოდება, მაგრამ მას

შემდეგ, რაც თუშობა კახეთშიც გაჩნდა (ბარში), „თუშეთის“ ნაცვლად, ხშირად „მთათუშეთს“

ამბობენ. ეს მთათუშეთი დღეს საკმაოდ დაცლილია მოსახლეობისგან. უკანასკნელი (1959წ.)

აღწერით მთაში ომალოს საზოგადოების 22 სოფელში ნაჩვენებია სულ 543 მცხოვრები. ზემო

ალვანში კი, სადაც ცხოვრობენ წოვა-თუშები და ნაწილი ჩაღმა-თუშებისა (პირიქითლებისა),

101

ნაჩვენებია 4266 სული, ხოლო ქვემო ალვანში – 2876 სული. ზემო ალვნის მოსახლეობის

უმეტესობა (დაახლოებით ორი ნაწილი) წოვა-თუშები არიან.

ძველად, ვიდრე თუშები მთიდან დაიძვრებოდნენ და ბარად დასახლდებოდნენ, მთელი

თუშეთი ოთხ თემად იყო დაყოფილი, ესენი იყო: პირიქითი, ჩაღმა, გომეწარი და წოვათის

თემი. წოვათაში შემდეგი სოფლები შედიოდა: საგირთა, მოზართა, ეთელტა, ინდურთა,

წარო, შავწყალა, ნადირთა და ...

მე-18 საუკუნეში ქართული ენა თუშეთში ყველგან გავრცელებული იყო, მაგრამ წოვათის

სოფლებს თავისი ენაც ჰქონდათ, რომელიც მათ კახეთში ჩამოსახლების შემდეგაც არ

დაივიწყეს, თუმცა ქართულიც სხვა თუშებზე ნაკლებ არ იციან. ამიტომ დღეს თუშების ნაწილი

მხოლოდ ქართულ ენაზე ლაპარაკობს, ნაწილს კი შემორჩა მამა-პაპების ენაც, რომელიც

ადრე თუშეთის ყველა თემში უნდა ყოფილიყო საერთოდ გავრცელებული, როგორც ამას

ქართულად მოუბარ თუშთა ენაზე დაკვირვება და ანალიზი გვიჩვენებს.

წოვა-თუშთაგან ამჟამად ყველანი კახეთში სახლობენ, რაც შეეხება ჩაღმა-თუშებს,

რომლებიც ბარად ცოტა გვიან ჩამოვიდნენ, ძირითადად ქვემო ალვანში ცხოვრობენ, ზოგნი

კი ზემო ალვანშიც (აქ პირიქითლელები არიან) და ბირკიანშიც (პანკისის ხეობის თავში).

ჩაღმა-თუშებიო რომ ვამბობ, ვგულისხმობ საკუთრივ ჩაღმა-თუშებსა და მათთან ერთად

სხვა თუშებსაც, გარდა წოვებისა (წოვათის თემის თუშებისა).

რიცხობრივად წოვა-თუშები და ჩაღმა-თუშები თითქმის თანაბარნი არიან, ოდნავ უნდა

სჭარბობდნენ ჩაღამანი, რომლებშიც ყველა სხვა თუში იგულისხმება – მთაში დარჩენილებიც

და ბარად ჩამოსახლებულებიც.

ჩაღმა-თუშების ქართულში უხვად ურევია ელემენტები, რომლებიც უტყუარად მოწმობს,

რომ ერთ დროს მათი მამა-პაპანიც წოვა-თუშურად ლაპარაკობდნენ და შემდეგ თანდათან

გადმოვიდნენ ქართულზე. ასეთი ელემენტებია უპირველეს ყოვლისა ადგილის სახელები,

ფონეტიკური მოვლენები და ცალკეული სიტყვები.

თ. უთურგაიძემ სწორად აღნიშნა, რომ განსაკუთრებულ ყურადღებას იპყრობს თუშების

ტოპონიმიკა: „ბევრი სახელი წოური ენის მეოხებით აიხსნებაო“, მაგრამ აქედან მან სწორი

დასკვნა ვერ გამოიტანა: „უდავოა, რომ წოვების მეზობლობას თუშურ კილოზე საკმაოდ

შესამჩნევი კვალი დაუტოვებიაო“ – არა, მეზობლობას კი არა, არამედ ქართულად მოუბარი

თუშების მამა-პაპებიც ძველად იმავე ენაზე ლაპარაკობდნენ, რომელიც შემორჩა წოვა-

თუშებს და რომელმაც დანარჩენ თუშებში ადგილი დაუთმო ქართულს.

თ. უთურგაიძის წიგნს უძღვის წინ მისი რედაქტორის ა. შანიძის მოკლე ცნობა, სადაც

გარკვევით არის ნათქვამი: „ქართული ენის თუშური კილო ერთი იმ კილოთაგანია, რომელშიც

ცხადად ჩანს სუბსტრატი ენის ელემენტები, განსაკუთრებით ფონეტიკასა და ლექსიკაში. ეს

სუბსტრატი ენაა წოვა-თუშური, რომელიც ამჟამად მხოლოდ ზემო ალვანში გაისმის“. „ამჟამადო“

ვამბობდი, რადგანაც იგულისხმება, რომ ძველად იგი გაისმოდა წოვათის სოფლებშიც და

უფრო ადრე თუშეთის სხვა თემთა სოფლებშიც: პირიქითისა, გომეწრისა და ჩაღმისაშიც. აი

ამ ენამ დატოვა კვალი არა მარტო ტოპონიმიკაში, ე.ი. ადგილის სახელებში, არამედ თვით

იმ ენის შემცველ ქართულში, რომელიც თუშეთის მოსახლეობის ჩვეულებრივ სასაუბრო ენად

იქცა. მაგალითად, ჩაღმა-თუშებში „აფე“ მწვანეს ნიშნავს – საიდან მოდის ეს სიტყვა ქართულად

მოლაპარაკე თუშებში? რა თქმა უნდა, მათი ძველებისაგან, რომელთათვისაც ეს სიტყვა

ჩვეულებრივი იყო „მწვანის“ აღსანიშნავად. წოვა-თუშებში „მწვანე“ სწორად „აფე“ არის, ოღონდ

ოდნავ სხვაგვარი გამოთქმით – ბოლოს ე არის ცხვირისმიერი ბგერა (ე.ი. იმის გამოთქმის

დროს ჰაერი ცხვირიდან გამოდის) და განა მარტო „აფე“? მთელი სიტყვები ჩაღმა-თუშურში

წოვა-თუშურის მასალებით აიხსნება; მაგალითად, „ქოკები“ (საციგურაოები), „ჰერწ“ (ქვაბი),

„გახევება“ (გაქვავება) და მრავალი სხვა. განა სალიტერატურო ენაში არა გვაქვს შემოტანილი

(უმთავრესად ფშაური გზით) წოვა-თუშური სიტყვები, როგორიცაა „ეხი“ (გამოქვაბული),

„ბედენა“ (განსხვავება) და სხვა! ამიტომ, როცა აკად. ა. შიფნერმა ამ 114 წლის წინათ (1856 წ.)

გამოსცა გერმანულ ენაზე ვრცელი ცნობები, რომლებიც შეიცავდა წოვა-თუშურის გრამატიკულ

102

მიმოხილვას, ტექსტებსა და ლექსიკას და წიგნს დააწერა „ცდა თუშური ენის შესახებ“ – ეს არ

იყო შეცდომა, ისტორიულად მაინც, იმიტომ, რომ ისტორიულად „თუშური“ სწორედ ის უნდა

ყოფილიყო, რომლის ჩამომავალია წ ო ვ ა – თ უ შ უ რ ი. როცა ქართულად ამეტყველდა

თუშების ნაწილი და მათი მამა-პაპათა ენის ხმარების არე შემცირდა და წოვათის სოფლებსღა

შემორჩა, გაჩნდა საჭიროება, რომ ამ ენას დარქმეოდა წოვათ-თუშური (შემოკლებით – წოვა-

თუშური). რომ აგრეა, ამას ყველაზე უფრო ნათლად ქართულად მოუბარი თუშების კილო

ამტკიცებს. კახელმა რომ თუშების ლაპარაკს ყური დაუგდო და ხორხისმიერი ბგერების ხშირი

ხმარება შენიშნა, ჰკითხა: თუშო, რას იხრჩობიო? არა, თუში არ იხრჩობა, იგი თავისუფლად

გამოთქვამს თავის კილოს, ბგერებს, მათ შორის ხორხისმიერ ბგერებსაც. როგორც ჩვენ არ

გვიჭირს „ბაყაყის“ გამოთქმა, ისე ჩაღმა-თუშს არ უჭირს „მეტად“ სიტყვის გამოთქმა „ჭილტად-ისა“

(კალიას ნიშნავს) და სხვებისა. ამას გარდა ხშირია სიტყვების ბოლოს უმარცვლელ ხმოვნების

ხმარება, რაც ჩაღმა-თუშებს შეეძლოთ მიეღოთ მხოლოდ წინაპართა ენისგან, რომელიც იგივე

უნდა ყოფილიყო, როგორიც წოვა-თუშების წინაპრებისა.

როდის მოხდა თუშების სამი თემის საბოლოოდ გადმოსვლა ქართულ მეტყველებაზე, ეს

ამჟამად ძნელი დასადგენია სათანადო მასალის უქონლობის გამო. მაგრამ, ის კი შეიძლება

ითქვას, რომ ძალიან შორეული ამბავი არ უნდა იყოს. მე, მაგალითად, იმის თქმაც კი მიჭირს

გადაჭრით, თუ რა იყო შინაური სასაუბრო ენა ბახტრიონის გმირის ზეზვა გაფრინდაულისა,

რომელიც ვაკისძირიდან იყო – წოვა-თუშური თუ ჩაღმა-თუშური (ს. ვაკისძირი წოვა-თუშების

სოფ. წაროდან ხუთიოდე კილომეტრითაა დაშორებული).

წერილობითი ისტორიული ცნობები თუშების შესახებ ცოტაა შემონახული, რაც შემო-

ნახულია, არ არის შეკრებილი და ერთად გამოცემული, რომ უფრო ნათლად წარმოვიდგინოთ

თუშეთის ისტორიული ამბები. რამდენადაც ვიცი, ისტორიულ წყაროებში არსად არ არის

გარჩეული თუშები, ყველანი თუშებად იწოდებიან. „თუში“ საერთო სახელია ყველასი, ვინც

თუშეთის ალაზნის ხეობაში ცხოვრობდა. ერთ დოკუმენტში, რომელიც 1682 წელს უნდა

იყოს დაწერილი, ნათქვამია: „ერთობით თუშებისთვის – წოვისა და ჩაღმისათვის“.

ჩაცმა-დახურვის, ზნე-ჩვეულებისა და ყველა ეთნოგრაფიული ნიშნის მიხედვით თუშები

ერთი ტომია. „თუშური ქუდიო“ რომ ვამბობთ, ან „თუშური ყველიო, „ჩვენ არ ვიცით, ვისი

გაკეთებულია ქუდი თუ ყველი, წოვა-თუშებისა თუ ჩაღმა-თუშების, არც ის ვიცით, ვინ მოქსოვა

ჩითი (ერთგვარი წინდა) – იგივე ითქმის ცხვრის – თუშური ცხვრის შესახებაც.

თუშური ლექსებიდან კარგად ჩანს, რომ წოვანი და სხვა თუშები ერთად მოქ მედებდნენ

საფრთხისა და განსაცდელის დროს. მაგალითად, სპეროზას მთას რომ ლეკები დაეცნენ

და თუშების შვიდი ფარა (ცხვრის) გაიტაცეს, წოვა, ჩაღმა და პირიქი თელი თუშები ერთად

გაედევნენ მტერს:

კაცი მოვიდა წოვათას – ლეკის დაუდგა ჯარია;

სპეროზით ცხვარი წაიღეს, შავად დაბერტყეს მთანია.

გაჯავრდნენ წოვათ ბიჭები, აბჯარ გამოდის ჩქამია!

სწრაფ გადიარნეს მთის წვერნი – ღმერთო, დასწერე ჯვარია!

წინ უძღვის „ბერი-სამება“ – უნდა გავლახო მტერია!

თან გაჰყვა ჩაღმა-პირიქით ძმურად ვუჭიროთ მხარია!

ე, მაგის მალექსებელი წოვათის თუშის ქალია...

აი, ეს ძმური მხარდაჭერა იყო ძველად ერთობლივი მოქმედების საფუძველი. თუშები

ერთი ჩამომავლობისა არიან, ძმები იყვნენ, ძმები არიან და ძმებად დარჩებიან მომავალშიც.

კარგად ცნობილია, რომ ვაჟა-ფშაველა დიდი მეგობარი იყო თუშებისა. იგი „თუშ-

ფშაველთა“ რწმუნებული იყო და ხელს უწყობდა, რომ მთიელები შირაქში ჩასულიყვნენ

დასასახლებლად. ამ დიდი პოეტის ხსოვნის შეურაცხყოფა იქნებოდა გვეკვლია, თუ რომელი

თუშების რწმუნებული იყო წოვა-თუშებისა თუ ჩაღმა-თუშებისა. ვაჟა ყველა თუშის რწმუნებული

იყო, განურჩევლად იმისა, თუ რომელ თემს ეკუთვნოდა ესა თუ ის თუში.

ქართული კულტურის განვითარების საქმეში ყველა თუში იღებდა და იღებს მონაწილეობას

განურჩევლად თემისა, მაგალითად, მცირე როდია შემონატანი ამ კულტურაში წოვა-თუშების

103

მხრითაც. მეცნიერები (პროფესორები, სამეცნიერო ინსტიტუტების თანამშრომლები), ინჟინრები

და სხვა პროფესიის წარმომადგენლები წოვა-თუშთაგან – ცისკარიშვილები, ქადაგიძეები,

ბუქურაულები, ბაძოშვილები, აბა შიძეები, ჭრელაშვილები და სხვები, რომელთაც თვალსაჩინო

წილი უძევთ ჩვენი ქვეყნის პროგრესის საქმეში, უდავოდ შემადგენელი ორგანული ნაწილია

ქართული ინტელიგენციისა, ისე როგორც ჩაღმა-თუშებიდან – მწერლები, მეცნიერები: სულა-

კაურები, კურდღელაიძეები, გაგოიძეები, უთურგაიძეები და სხვები.

ამიტომ დიდი გაუგებრობაა საკითხის დასმაც კი იმის შესახებ, თუ ვის უნდა ეწო დოს თუში,

ეს საკითხი კარგა ხანია გარკვეულია და არც ჩანს მისი გადასინჯვის საჭი როება. ამიტომ ცოტა

უცნაურად მეჩვენება, რაც როსტომ ელანიძის მოთხრობაში, რო მელიც ბახტრიონის აღებას ეხება

და ზეზვა გაფრინდაულის ამბებია აღწერილი, წავიკითხე. უცნაურად მომეჩვენა იმის გამო, რომ

მოთხრობაში საქმის ვითარება ისეა წარმოდგენილი, თითქოს ამ სახელოვან ომში თუშთაგან

წოვანი არ იღებდნენ მონაწილეობას. არა, ბახტრიონის აღებაში წოვა-თუშები მხურვალე მონა-

წილეობას იღებდნენ შველა შველაიძის მეთაურობით, თავიც დიდად გამოიჩინეს. თუ ჩაღმანი

ნაქე რალას მთიდან გადმოვიდნენ და ქვემოდან შეუტიეს ბახტრიონში მდგომ თათრებს, წო ვანი

პანკისზე დაეშვნენ და ზემოდან მოუარეს: „შველაო შველაიძეო, პანკისს გასტეხე წყალიო...“

ბახტრიონის აღების შემდეგ დიდი ალვნის მინდორი თუშებს დარჩათ:

დააგდებინეს ალვანი – თუშთ არის საკუთარიო,

ჯერ ღმერთი, მერე ბატონი – სხვა არავინა ჰყავს მცილავი.

ბახტრიონის აღებაში სხვა მთიელებიც იღებდნენ მონაწილეობას (ფშავლები, ხევსურები),

რაც კარგად აქვს წარმოჩენილი ვაჟა-ფშაველას თავის „ბახტრიონში“, მაგ რამ თუშების ღვაწლი

ამ ომში განსაკუთრებით დიდია.

როსტომ ელანიძის მოთხრობის შემდგომ გამოცემაში უთუოდ გასწორდება უნებლიე

შეცდომა, მაგრამ ეს როგორ მოუვიდა როსტომის ძმისწულს ვ. ელანიძეს, რომელიც თუშთა

წარმოშობის ისტორიის საკითხებს იკვლევდა და ასეთი მცდარი დებულება წამოაყენა: „წოვა

და თუში ორივე სხვადასხვა ტომის სახელებია და ერთმანეთთან არავითარი კავშირი არ

აქვსო“ და „ამიერიდან მაინც „წოვა-თუშის“ ნაცვლად „წოვა“ და „ჩაღმას“ ნაცვლად – თუში

უნდა ვიხმაროთო“.

გულსატკენია, რომ, როგორც ვ. ელანიძის მიმოხილვიდან ჩანს, ავტორი სათანა დოდ

ვერ გარკვეულა თუშთა წარმოშობის საკითხში და მცდარ დასკვნამდე მისულა. საწყენი

ამბავია, მაგრამ იმედია, რომ მომავალში ასეთი რამ აღარ განმეორდება.

ენათმეცნიერთაც ჰმართებთ, არ დაივიწყონ, რომ წოვანიც – თუშებია და ტერმინებს

რომ ხმარობენ, ეს ტერმინები სათანადოდ უნდა ასახავდეს საქმის ნამდვილ ვითარებას;

ნამდვილი ვითარება კი ასეთია: წოვა-თუშური ენა და ჩაღმა-თუშური კილო (ქართული ენისა),

ამიტომ, მაგალითად, პავლე ხუბუტიას წიგნს უნდა დარქმეოდა არა „თუშური კილო“, არამედ

„ჩაღმა-თუშური კილო“, ხოლო წოვა-თუშური უნდა დარჩეს იმ ენის აღსანიშნავად, რომელიც

შემორჩათ ერთი თემის თუშებს, რომლებიც ძველად წოვათის მთებში ცხოვრობდნენ და

კაი ხანია, რაც ზემო ალვანში სახლობენ. თუშების ერთობა, რომელიც კარგად ცნობილია

ადრიდანვე, არაფერმა არ უნდა დაარღვიოს და შეარყიოს.

ამიტომ ცხადია, რომ ბახტრიონის აღების 300 წლისთავის აღსანიშნავად 1959 წელს

ქვემო ალვნის ცენტრში სოფლის მოედანზე დადგმული ძეგლი ზეზვა გაფრინდაულისა

ისევე საამაყო და სანუკვარია წოვა-თუშებისთვის, როგორც ჩაღმა-თუშებისთვის. წოვა-

თუშების მიერ ბახტრიონში იმავე საზეიმო ამბის აღსანიშნავად აღმართული ობელისკია.

სადაც კი უნდა იყოს ჩაღმა-თუში, მთაში თუ ბარად, თუშეთსა თუ კახეთში (ალვანში – ზემოსა,

თუ ქვემოში, ლალიყურესა თუ ბირკიანში) მისთვის ბახტრიონის ობელისკიც იმ საერთო

ბრძოლით მო პოვებული გამარჯვების მომასწავლებელია, რომელსაც ზეზვა გაფრინდაულის

ძეგლი ემ სახურება.

1970 წ. – ქ. თბილისი

გაზ. „ერთობა“ – 2002 წ., #5

104

გურამ ყორანაშვილი

სრულ ერთობილნი თუშნი

ცნობილია, რომ ისტორიული თუშეთის ერთ-ერთ თემს შეადგენენ წოვა-

თუშები, რომლებიც ამჟამად, ძირითადად, ახმეტის რაიონის სოფელ ზემო ალვანში

ცხოვრობენ. ისინი ქართულთან ერთად მეტყველებენ ნახური ჯგუფის ერთ-ერთ ენაზე.

ორენოვნების მიუხედავად, წოვა-თუშების თუშობა და, მაშასადამე, ქართველობა დიდი

ხანია არავითარ ეჭვს არ იწვევს. დანარჩენ თუშებთან საუკუნოვანი თანაცხოვრების

შედეგად გაჩნდა ეთნონიმი „წოვა-თუში“, რაც ცხადია, აფიქსირებს შესაბამისი

მოსახლეობის თუშებისადმი კუთვნილებას და, ამდენად, ქართველობას.

ერთ-ერთ დოკუმენტში, რომელიც ექვთიმე თაყაიშვილის აზრით, 1664-1675 წლებს

შორის უნდა იყოს დაწერილი, აღნიშნულია „ერთობით თუშები“ (წოვა და ჩაღმა) „ორი

ქვაზე დაწერილი გუჯარი“ (გაზ. „ცნობის ფურცელი“, 1901, #1362). ვახუშტი ბაგრატიონის

„აღწერა სამეფოსა საქართველოსაში“ წოვა-თუშების თემი თუშეთის აღწერისას ფიგურირებს,

ხოლო მისი მოსახლეობა გომეწრელებთან და ჩაღმელებთან ერთად „კახეთის თუშებად“

მოიხსენიება. თეიმურაზ მეორისა და ერეკლე მეორის მიერ 1757 წელს გამოცემულ გუჯარში

აღნიშნულია „სრულ ერთობილნი თუშნი“. აქ, ცხადია, წოვა-თუშებიც იგულისხმებიან.

1804 წელს სპარსეთში მყოფი ალექსანდრე ბატონიშვილი მეფის რუსეთის წინააღმდეგ

გამოსვლას მოუწოდებდა „ერთობლივ თუშებს“. ცხადზე უცხადესია, რომ „ერთობლივ

თუშნი“ იგულისხმება ჩვენი დიდი პოეტის ნიკოლოზ ბარათაშვილის სტრიქონებში:

ნაუნჯი ყმანი მეფისა, თუშები მოუღალავნი

სდევნიან მტერთა მძინვარედ, ვით მგელნი ცხვართა მლალავნი!

თქვენი ჭირიმე თუშებო, ბიჭობა თქვენი ქებულა,

მახვილი თქვენი მარადის დაღესტნელ ქედზეც ლესულა.

თუმცა მეფის რუსეთის მოხელეები ყოველნაირად ცდილობდნენ ქართველობა რაც

შეიძლება მეტი რაოდენობის ხალხებად წარმოედგინათ; მაგრამ, მიუხედავად ამისა, „წოვებში“

ისინი ცალკე ეთნოსს ვერ ხედავდნენ. ასე მაგალითად, 1831 წლის კამერალური აღწერით

„წოვების“ ოთხი სოფელი თუშეთის 47 სოფელში ირიცხება. ამავე საუკუნის 30-იანი წლების

პირველ ნახევარში რუსი მოხელე დ.ზუბარევი „წოვათას“ ოთხ სოფელში ასახელებდა

თუშების 273 კომლს და ისინი უყოყმანოდ შეჰყავდა თუშთა საერთო რაოდენობაში (967

კომლში). ზოგიერთ თემში იგი ცალკე ასახელებდა ქისტების კომლებს (ცხრა, სამი, ორი).

მით უფრო მთლიან ისტორიულ თემად აღიქმებოდა თუშეთი და თუშობა XIX და XX

საუკუნეების ქართველთა ცნობიერებაში.

თითქოს ყველაფერი ნათელი იყო, მაგრამ ზოგიერთმა მეცნიერმა ეს აზრი თავდაყირა

დააყენა. შემდგომში ეს უხერხული ვითარება გადავიდა ყოველდღიურ, მასობრივ

ცნობიერებაში და არასასურველი განწყობილება წარმოშვა თუშთა ორ ჯგუფს შორის.

აღნიშნული დაძაბულობა სათავეს ენათმეცნიერთა ერთი ნაწილიდან იღებს. ნ.

მარმა, ა. ჩიქობავამ, ი. დეშერიევმა (წარმოშობით ჩეჩენია), რ. გაგუამ, თ. უთურგაიძემ

და სხვებმა წოვა-თუშურის ოდინდელი ენის გამოსახატავად დაამკვიდრეს „ბაცბური“,

ხოლო თვითონ წოვა-თუშებისთვის – „ბაცბები“. ამით შეეცადნენ თავიდან აეცილებინათ ის

ვითომდა უხერხულობანი, რასაც „წოვა-თუშური ენის“ აღიარება ქმნის. სამაგიეროდ, მათ

მხედველობიდან გამორჩათ ორი დიდი გარემოება:

1. „წოვა-თუშურის“ ნაცვლად შექმნილი „ბაცბური“ უაღრესად ხელოვნურია, რამ დენადაც

„ბაცბებს“ ჩეჩენ-ინგუშები, აგრეთვე პანკისელი ქისტებიც მხოლოდ წოვა-თუშებს კი

105

არა, საერთოდ თუშებს (რა თქმა უნდა, წოვა-თუშების ჩათვლით) უწოდებენ. ასე

რომ გამართლება არ აქვს ამ ეთნონიმით მხოლოდ წოვა-თუშების გამოყოფას.

2. „ბაცბებად“ წოვა-თუშების მოხსენიება ამ უკანასკნელებს ხომ აშკარად აშორებს

ქართულ სამყაროს და თანაც შეურაცხმყოფელია მათთვის! სხვათა შორის, „დიდი

საბჭოთა ენციკლოპედიის“ უახლეს გამოცემაში (იხ. ტ. 28, გვ.603) წოვა-თუშები

ბაცბების სახელით ფიგურირებენ, ისინი გამოიყოფიან ეთნოგრაფიულ ჯგუფად

(მითითებული არაა, თუ რომელი ხალხის, ერისა) მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისში

და კონსოლირდებიან (!) ქართველებთან. ამგვარი აღმოჩენა უთუოდ ენათმეცნიერთა

დამსახურებაა!

თვით სახელი „ბაცბი“ თუშობას გამოხატავს, მაგრამ ეს ეთნონიმი ხომ უც ნობია არა

მხოლოდ უცხოთათვის, არამედ ქართველთა ფართო მასისათვისაც. მაგ რამ სულ სხვაა

„წოვა-თუში“, რომელიც იმთავითვე მიუთითებს ქართულ სამყაროში ჩარ თულობას. აღნიშნულ

ენათმეცნიერთა მცდელობის საწინააღმდეგოდ, აკაკი შანიძე წერდა: „წოვა-თუშური უნდა

დარჩეს იმ ენის აღსანიშნავად, რომელიც შემოჰრჩათ ერთი თემის თუშებს, რომლებიც

ძველად წოვათაში ცხოვრობდნენ“ (იხ. მისი სტატია „თუშები“, „მნათობი“ – 1970 წ., #2).

რიგ ენათმეცნიერთა მცდელობა განაგრძო და გააღრმავა ისტორიკოსმა ვალერიან

ელანიძემ. 1964 წელს თელავის პედინსტიტუტის შრომების #5 ტომში გამოქვეყნებულ სტა-

ტიაში „შენიშვნები თუშთა წარმოშობის ისტორიისთვის“ მან გაილაშქრა იმის წინა აღმდეგ,

რომ „სრულიად საპირისპირო ინდივიდუალური ნიშნების მქონე ადამიანებს ერთი სატომო

სახელი ჰქონდეთ“, ე.ი. „თუშები“ და „წოვა-თუშები“ რომ ერთიანი ეთნონიმით – „თუშებით“

– აღინიშნებოდნენ. ამავე სტატიაში ვკითხულობთ: „ორივე ტომი („თუშები“ და „წოვა-

თუშები) ეთნიკური ინდივიდუალობით ხასიათდება. „ჩვენ ნათლად გვეჩვენება, რომ თუშებს,

წოვებისაგან განსხვავებით, იმთავითვე ეთნიკური – ქართული ინდივიდუალობა ჰქონდათ“.

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან ვ. ელანიძე ასკვნიდა, რომ ამიერიდან „წოვა-თუშების“

ნაცვლად „წოვა“ უნდა ყოფილიყო დამკვიდრებული.

ვ. ელანიძის მცდელობამ ქართველ საზოგადოებაში სათანადო რეაქცია გამოიწვია.

მხედველობაში გვაქვს თედო უთურგაიძის სტატია „... განა სუყველას თქმა უნდა“, რომელიც

1966 წელს გამოქვეყნდა „ცისკარში“ (#2) და აკაკი შანიძის ჩვენ მიერ უკვე აღნიშნული

ნაშრომი. მხცოვანი მეცნიერი ვ. ელანიძის სტატიაზე შენიშნავდა: „საწყენი ამბავია, მაგრამ

იმედია, რომ მომავალში ასეთი რამ აღარ განმეორდება“.

სულ ახლახან ვ. ელანიძემ მოზრდილი მონოგრაფია გამოაქვეყნა სათაურით „თუ -

შეთის ისტორიის საკითხები“. ავტორი უკვე ანოტაციაში გვამცნობს, რომ მას ში განხილულია

საკითხი თუშეთის შემადგენლობის თაობაზეც. მთელ წიგნში, რასაკვირველია, იგულისხმება,

რომ თუშები და წოვა-თუშები სხვადასხვა ხალხია. ეს უკანასკნელნი ძირითადად „წოვების“

სახელით მოიხსენიება, ხოლო „წოვა-თუშეთი“ – „წოვათად“. ოციოდე სააღრიცხვო-

საგამომცემლო თაბახის მოცულობის წიგნში ავტორი არსად ცდილა წარმოეჩინა თუშებისა

და წოვა-თუშების ეთნიკური ერთობა. წიგნების მიხედვით წოვები თუშეთში დასახლებულან

ბახტრიონის ბრძოლის (1659 წ.) შემდგომ, რითაც, ცხადია, აბსოლუტურად გამოირიცხება

ამ ბრძოლაში „წოვების“ მონაწილეობა (ამავეს ამტკიცებს მწერალი როსტომ ელანიძე თავის

ერთ-ერთ მოთხრობაში).

მაგრამ წოვა-თუშების თუშეთში მოსვლის საკითხი ასე იოლად გადასაჭრელი არ

გახლავთ. ჯერ კიდევ ივანე ჯავახიშვილმა ყურადღება გაამახვილა ლეხურა-ქსნისა და

არაგვ-იორის მიდამოებში გავრცელებულ ტოპონიმებზე – „წობენი“, „ხატისწობენი“, „წუბენი“,

„წობონი“, „წობონ-მთა“. ჩვენი ღვაწლმოსილი ისტორიკოსი აქედან ასკვნიდა, რომ წოვები

ერთ დროს ამ ტერიტორიებზეც მოსახლეობდნენ. ივანე ჯავახიშვილის არგუმენტი დღესაც

ანგარიშგასაწევად რჩება და მისი ხელაღებით უარყოფა, როგორც ამას ვ. ელანიძე აკეთებს,

მეცნიერებისათვის, ჭეშმარიტების დადგენისთვის არაფერს იძლევა.

106

ასევე ერთობ ძნელია თუშეთის რიგი ტოპონიმების ნახური ენებით, მათ შორის „წო-

ვურით“ ახსნის შესაძლებლობა. ვ. ელანიძე ზემოთ აღნიშნულ სტატიაში წერს: „თუ შეთის

ტოპონიმიკის ხშირად ჩეჩნურ-ქისტურ-წოური ენებით ახსნა არ გულისხმობს, რომ აქ ოდესმე

ჩრდილო-კავკასიური წარმოშობის რომელიმე ტომს ეცხოვროს. თუშეთი პირველადვე ამ

ქართული ტომით – თუშებით უნდა იყოს დასახლებული“, მაგრამ ამ შემთხვევაშიც ლიტონ

უარყოფასთან გვაქვს საქმე.

საყოველთაოდ ცნობილია თუშეთის მცირემიწიანობა (პირველ რიგში სახნავ-სათესის

სიმცირე). როგორ მოხდა, რომ თუშებმა სამოსახლოდ ვარგისი (ასე თუ ისე) წოვათა

დაუსახლებლად დატოვეს და ის მხოლოდ მე-17 საუკუნის 60-იანი წლებიდან იქნა

დასახლებული. მართლაც, თუშეთის ამ რეგიონში ნასახლარი ბევრად უფრო წინა ხანისა

ჩანს, მით უფრო გამოჩნდება ეს შემდგომი ფართო არქეოლოგიური კვლევა-ძიებისას. იქნებ

სჯობდეს კატეგორიული დასკვნების გამოტანა იმ დროისათვის გადაგვედო.

ვ. ელანიძის შეხედულების საწინააღმდეგოდ, ისტორიკოსი აბრამ შავხელიშვილი

ამტკიცებს წოვა-თუშების აბორიგენობას (ამ თვალსაზრისს, როგორც უკვე მივუთითებ დით,

ავითარებდნენ ივანე ჯავახიშვილი და აკაკი შანიძე).

ასე გრძელდება ეს უაზრო იდეოლოგიური ბრძოლა ოც წელზე მეტი ხნის გან მავლობაში.

გონიერება, საღი აზრი ნაკლებად ვლინდება როგორც თუშური წარ მომავლობის, ისე

დანარჩენი ქართველობის მხრივ.

გაზ. „თბილისი“ – 1988 წ., #281 (10799)

ლოვარდ ტუხაშვილი

თემობრივი კინკლაობის რეციდივები

(შემოკლებული)

ალბათ, ოდესმე დაიწერება ქართველთა შეცდომების ისტორია, სადაც სათა-

ნადო ადგილი დაეთმობა „კუთხურ პატრიოტიზმსაც“. ჯერ არ დაგვითვლია, რამ დენი

დაგვიკარგავს ამგვარი შეცდომებით. „ქართლის ცხოვრება“ დაუნდობლად ამხელდა

„მეშუღლეობას“, ურთიერთდაკორტნას, ამ მანკიერებას განიხილავდა ზო გად-

ქართული თვალსაწიერიდან. ასე წერდნენ „მატიანე ქართლისას“ ანონიმი ავ ტორები,

დავით აღმაშენებლის მემატიანე არსენ ბერი და ჟამთააღმწერელი. ძველ საისტორიო

თხზულებებში თითქმის ვერ შეხვდებით რომელიმე თემის უპირატესობის მკვეთრ ხაზგასმას.

ათვლის წერტილი იყო „ყოველი საქართველო“. ახალ დროში დაიწყო რეგიონული

პრობლემების დამუშავება, უკვე სანთლით ვეძებთ თემობრივ „ისტორიებს“, ეგრეთ

წოდებულ „მაბრალობელთა მატიანეებსაც“. „მაბრალობელნი“ ერქვა ოფიციალური

პოლიტიკის მოწინააღმდეგეთ, სამაგიეროდ საპირისპირო ხაზი განვითარდა. იძალა ორი

სახის ინფანტილისტურმა პროვინციალიზმმა. პირველი განცალკევების დასაბუთებას

შეუდგა, მეორე ერთიანობის ფოკუსში რომელიმე ერთის პრიმატობის ქადაგებამ

გადაიყოლა. ამჯერად თავს ვიკავებთ ავტონომიური ერთეულების (აფხაზეთის, სამხრეთ

ოსეთის) ისტორიის მეცნიერული ანალიზისგან. ეს ურთულეს საკითხთა კომპლექსი

უმაღლეს კომპეტენტურობას მოითხოვს. უფრო „ვიწრო“ ასპარეზით შემოვიფარგლებით.

აუხსნელი მიზეზით, ჩვენი თემებიდან მეტი ქომაგი სვანეთს და თუშეთს გამოუჩნდა (თუმცა

107

არსებობს გურიის, ოდიშის, იმერეთის, კახეთის მონოგრაფიული შესწავლის ცდებიც).

დიდებულ სვანეთს კვალიფიციური გამოკვლევები მიუძღვნა ისტორიის მეცნიერებათა

დოქტორმა გ. გასვიანმა. აღინიშნა კიდევაც მისი დამსახურება. მაინც ასე მგონია

გ. გასვიანი მშობლიურ კუთხეს მაზერის ძირიდან შესცქერის, და არა ქართლოსის

საფლავის ლოდიდან. გაცილებით შეზღუდულია შემსწავლელი სპეციალისტების ხედვის

არე. გამოიკვეთა „წოვური“ (ა. შავხელიშვილი) და ჩაღმური (ვ. ელანიძე) მიმართულება.

პრობლემა ახალი არაა. ორი საუკუნეა (გუილდენშტედტიდან დღემდე), რაც ცდილობენ

გაარკვიონ, რატომ ლაპარაკობს თუშების ერთი ნაწილი ორ ენაზე. თავიდანვე მეთო-

დოლოგიური შეცდომა დაუშვეს – ენობრივ მომენტს გადაჭარბებული მნიშვნელობა

მიენიჭა ეროვ ნული წარმომავლობის გარკვევისას. ქართველებისათვის ორენოვნება

უცხო არ არის. მეგრელებსა და სვანებს საერთო – ქართულის პარალელურად, აქვთ

„საშინაო ენებიც“. ეს გაუგებრობას არ ქმნის. მეგრული (კოლხური) და სვანურიც

ქართულია. თუ შეთ შიც ანალოგიური მდგომარეობაა, ოდნავ განსხვავებული რედაქციით.

იქ ოთხი თემისაგან ერთმა შეინარჩუნა მეორე ენა, რომელიც ახლოსაა ჩეჩნურ-ინგუშურ

ენებთან. მივიღეთ უცნაური სიტუაცია: წოვა-თუშები წმინდა ქართველებია, შეურყვნელი

აქვთ ქართული თვითშეგნება, ორიდან ერთი ენა კი მომდინარეობს, მართალია

მონათესავე, მაგრამ მაინც სხვა ეთნიკური სამყაროდან. ენათმეცნიერულმა მხარემ

გადასძლია ისტორიოგრაფიულს, საეჭვო გახადა უეჭვო. ეს მოვლენა ისტორიული

თვალსაზრისით სათანადო სიღრმით არ შესწავლილა. ეს რომ მომხდარიყო, ზოგი

გაუგებრობა იოლად მოიხსნებოდა. მაგალითად, ურუმები (ანატოლიელი და წალკელი

ელინები) ბერძნული თვითშეგნებისა და ორთოდოქსალური ქრისტიანობის მიუხედავად,

თურ ქულად ლაპარაკობენ, თურქულენოვანნი არიან კავკასიელი ბალყარელები და

ყარა ჩაელებიც, თუმცა ამ ხალხებში ქართული (სვანური) სისხლი უფრო მეტია, ვიდ რე

თურქული. სამაგიეროდ, წარმოშობით თურქი ბულგარელები ენობრივად და ეთნიკურად

სრულიად განსხვავდებოდნენ, სერბებსა და ხორვატებს საერთო ენა აქვთ, ეროვნულად

კი განსხვავდებიან. შვეიცარიელები ოთხ ენაზე ლაპარაკობენ, ბელ გიელები – ორ

ენაზე... ისტორიოგრაფიამ უნდა ახსნას წოვა-თუშების ორენოვნება, ოღონდ არ შეიძლება

აპრიორულ ამოსავალ დებულებად გაიხადოს ორენოვნება. ენათ მეცნიერები სწავლობენ

წოვა-თუშურ ენას, ე.წ. „ბაცბურს“ და გამოიტანეს დასკვნა – წოვა-თუშური ვაინახურია,

მაგრამ რა მოსაზრებით იყენებენ ისტორიკოსები ენობრივ მონაცემებს ეთნიკური

ვინაობის დასადგენად? თავის დროზე აკაკი შანიძე სასტიკად აღაშფოთა ასეთმა ცდამ.

მან კატეგორიულად დაგმო კიდეც ეს მიუღებელი ტენდენცია. ასევე ფიქრობდნენ ივ.

ჯავახიშვილი და ნიკო ბერძენიშვილი. მნიშვნელოვანია ისიც, რომ ვახუშტი ბაგრატიონს,

უთითებდა რა წოვა-თუშებისა და ნაწილობრივ პირიქითლელების ქისტურთან ნარევ

ენაზე, იოტისოდენად არ ეეჭვებოდა არც წოვა-თუშებისა და არც პი რი ქით ლელების

ქართველობა.

1988 წელს გამოვიდა ვ. ელანიძის მონოგრაფია „თუშეთის ისტორიის საკითხები“,

რომელმაც ახალი ვნებათა ღელვა გამოიწვია. საკამათოა შემდეგი ძირითადი პრობ-

ლემები: წოვა-თუშების ჩამომავლობა, გადმოსახლების დრო, მათი მონაწილეობა

კახეთის აჯანყებაში, სახალხო გმირის მეტი საღირიშვილის ვინაობის გარკვევა. განგაში

კი გამოიწვია ავტორის საერთო პოზიციამ წოვა-თუშების წარსულისადმი მიუტევებელმა

დამოკიდებულებამ. უმთავრეს საკითხში საერთო შეშფოთება გადაჭარბებულია. ვ.

ელანიძემ არსებითად გადასინჯა 1964 წელს გამოთქმული მოსაზრება. ადრე იგი კატე-

გორიულად უარყოფდა წოვა-თუშების ქართულ ჩამომავლობას, ამჟამად კი შემოგვთავა ზა

კომპრომისული ჰიპოთეზა: მხარს უჭერს რა ივ. ჯავახიშვილის შეხედულებას იბერიულ-

კავკასიური ხალხების საერთო წარმომავლობის შესახებ, ავტორი ასკვნის, რომ წოვები

სხვა კავკასიელებთან შედარებით უფრო მეტედ ავლენდნენ ნათესაობას ისტორიულ

108

სამშობ ლოსათან – საქართველოსთან, რამაც განაპირობა კიდეც მათი შემდგომი ბედი. ვ.

ელანიძის ახალი „შერბილებული“ ჰიპოთეზა შესაძლოა, მაინც არ არის საკ მარისი, მაგრამ

შეურაცხმყოფელს აღარ შეიცავს. აღარც წოვა-თუშების ქართულ სამყაროსთან ერთობას

და აღარც მათი თანამედროვე შთამომავლობის ეთნიკურ ვი ნა ობას ხდის საეჭვოდ.

ამიტომაც კრიტიკოსების პროტესტი უტრირებულია, თუმცა ეს არ ნიშნავს, რომ მძაფრი

კრიტიკის საფუძველი არ არსებობს. ვ. ელანიძე ერთობ გატაცებულია „დაასაბუთოს“

„ჩაღმა-თუშების“, ანუ როგორც თვითონ უწოდებს თუშების (ე.ი. ჩაღმების, გომეწრელებისა

და პირიქითელების) პრიორიტეტი წოვა-თუშებთან შედარებით და ამ უკანასკნელთა

როლს უარყოფს XVII საუკუნის დასასრულამდე. აქ თავისთავად ეროვნულ-პოლიტიკური

შეცდომა კი არ არის, რასაც დაჟინებით ეძებენ კრიტიკოსები, არამედ კუთხური

პატრიოტიზმის დავიწროებული გამოვლენაა. დავიწ როებული იმიტომ, რომ ერთ პატარა

თემს – თუშეთს შლის ორ ნაწილად, ამოდის რამდენიმე სოფლის ინტერესებიდან. ასეთი

„სოფლური“ პატრიოტიზმი აზიანებს საერთო-თუშურ და უწინარეს ყოვლისა, საერთო-

ქართულ სულისკვეთებას. აქ „ჩვენი“ გადაშლილია „ჩემით“, „ჩემი“ ნელა ვითარდება

„ჩვენად“. მაშასადამე, თავი წამოუყვია „ისტორიოგრაფიულ ტრაიბალიზმს“. ამიტომაც

კრიტიკოსები ვალდებულნი არიან გამოავლინონ ეს მიუტევებელი ნაკლოვანება. ვ.

ელანიძე არაა მართალი, როდესაც ამტკიცებს, თითქოს წოვა-თუშები საქართველოში

გადმოსახლდნენ 1657 წლის შემდეგ. ორი რამაა გასაოცარი: საიდან ან რატომ მოუვიდა

ავტორს ასეთი აზრი? ვ. ელანიძის საბუთი ფრიად ნაკლოვანია. მისი მთავარი კოზირია

ეგრეთ წოდებული საარქივო დოკუმენტი: 1657 წლის იანვარში მოსკოვში ჩავიდნენ

ქართველი ელჩები – Грузины из Тушей. მათ საელჩო „პრიკაზში“ განაცხადეს: „Живём мы в

крепких местах в горах, в трёх станах“. აქედან გამომდინარე, ავტორი ასე მსჯელობს: თუშეთი

ოთხ თემად იყოფა: წოვათა, ჩაღმა, გომეწარი და პირიქითი. რადგან ელჩებმა სამი თემი

დაასახელეს, მაშასადამე, 1657 წლის იანვრისთვის წოვები ჯერ აქ არ უნდა ყოფილიყვნენ.

რომ არა წინასწარ აღებული სტერეოტიპული თეზა, აზრად არავის მოუვა, რომ ელჩების

განცხადებაში მაინცა და მაინც წოვები არ არიან დასახელებული. დავუშვათ, საუბარი

თუშეთის თემებს ეხება, მაშინ ისიც შესაძლებელია ვიფიქროთ, რომ გამოტოვებულია

ჩაღმა, გომეწარი ან პირიქითი.

ავტორი ვერაფრით დაგვაჯერებს, რომ ელჩებმა წოვები არ დაასახელეს. მთავარი ის

არის, რომ საუბარი საერთოდ არ ეხება თუშეთის თემებს, ელჩები გულისხმობენ თუშეთს,

ხევსურეთსა და ფშავს. ეს არის სამი ბანაკი (стан).

ვ. ელანიძეს მეტი ყურადღებით უნდა შეესწავლა მდიდარი საარქივო მასალა და

მხოლოდ ს. სოლოვიოვს არ დასჯერებოდა. თუმცა ს. სოლოვიოვთანაც არის მინიშნება,

რომ თუში ელჩები მთელი მთიანეთის სახელით ლაპარაკობენ, აი, რას ამბობენ ისინი:

„ратных людей у нас 8 000...“ განა ჩაღმას, გომეწარს და პირიქითს შეეძლო 8 000

შეიარაღებული კაცი ჰყოლოდა? 1657 წელს მოსკოვში ჩავიდა თუშ-ფშავ-ხევსურთა

საერთო წარმომადგენლობა. ეს დასტურდება 1658 წლის 13 ივნისით დათარიღებული

განმეორებითი მიმართვიდანაც (იხ. ЦГАДА, ფ. 110, საქმე №11). სწორედ ამ მიმართვაშია

ამაყი ქართველი მთიელების ბრწყინვალე ფრაზა. ისინი რუსეთის მეფეს ალექსი მიხე-

ილის ძეს უცხადებდნენ: „ჩვენ ერთი ღმერთი ვიცით და მეორე საქართველოს ხელმწიფე“.

XVII საუკუნის 50-60-იან წლებში რუსეთში მიდიოდა თუშ-ფშავ-ხევსურთა გაერ-

თიანებული ელჩობა, ხშირად ქართველი ელჩები გამოდიოდნენ ქისტთა, ოსთა და

ყაბარდოელთა სახელითაც. წოვა-თუშების საქართველოში ოდითგანვე ცხოვრობა არ სა-

ჭიროებს დიდ მტკიცებას. ეს ჩანს მეფე-პოეტის არჩილის გალექსილი „ვისრამიანიდანაც“.

ვ. ელანიძე ანგარიშს არ უწევს ტრადიციას. აგრეთვე ელდარ-შირაქის ტოპონიმიკას,

სადაც ბევრი რამ იხსნება წოვა-თუშური ლექსიკით და ადასტურებს ამ მიდამოებში თუშების

ად რინდელ საქმიანობას. ვ. ელანიძე შესანიშნავადაა გარკვეული მთის ცხოვრებაში, მას

109

არ ესწავლება, რა რთულია ახალი მიწების ათვისება მთაში. მაგალითად, ხევსურეთის

მეურნეობის სპეციფიკის ნახტომისებური გადაღება წარმოუდგენელია. ხევსურეთში მე სა-

ქონ ლეობაა გავრცელებული, თუშეთში – მეცხვარეობა. ვაინახებში მომთაბარე ცხოვ რება

არ არსებობს. მაშ, როგორ მოხდა, რომ 1657 წლის შემდეგ გადმოსახლებული წოვა-

თუშები კულტურით, ეკონომიკური ორიენტაციით, რელიგიური ნიშნით ჩამოსახ ლების-

თანავე გათუშდნენ? თურმე ეს გათუშება მოხდა 1657-85 წლებში. ეს ხომ ფანტასტიკაა.

თუშური ყოფის ჩამოყალიბებას ათასი წელი მაინც დასჭირდებოდა.

ისტორიკოსმა უნდა გაითვალისწინოს რთული დემოგრაფიული პროცესები XVII-XVIII

საუკუნეებში კავკასიონის სამხრეთ კალთებზე. ამ ძნელბედ ეპოქაში დაირ ღვა საქართველო-

ჩრდილოეთ კავკასიონის ადრინდელი ურთიერთობანი. მოხდა რამდენიმე ადგილას

ეთნიკური ტალღების მტკივნეული მოწოლა. ეს ზოგან ცვლიდა ენას, რელიგიას, ეროვნულ

თვითშეგნებას. გადმოსახლებულნი ზურგით ებჯინებოდნენ პირიქითა კავკასიონს და

უტევდნენ სამხრეთს. ამ მოვლენამ გაამწვავა ვითარება კახეთში, შიდა ქართლში, ჩრდილო-

დასავლეთ კავკასიონის მთიანეთში. მათგან განსხვავებით, თუშეთი, ფშავ-ხევსურეთი და

სვანეთი ურყევია. წოვა-თუშები დანარჩენ თუშებზე უფრო მეტად დაუპირისპირდნენ უშუალო

მეზობლებს, ვაინახურ მოუსვენარ ტომებს. წოვა-თუშები ზურგით ებჯინებოდნენ საქართველოს

და მკერდით იცავდნენ სამშობლოს ჩრდი ლოელთა დაწოლისაგან. ერთი რამ ცხადია: XVIII

საუკუნის ბოლომდე წოვა-თუ შებმა შეინარჩუნეს აშკარა გავლენა ჩრდილო კავკასიაშიც.

ალბათ, იმიტომ, რომ ქართველები ჯერ კიდევ ცხოვრობდნენ იქითაც.

ვახუშტი ბაგრატიონი შესანიშნავად იცნობდა კავკასიონის ორივე კალთაზე მიმ დინარე

პროცესებს. მან აღნიშნა კიდევაც ჭარელთა, წახურელთა გადმოსახლება, დვალ თა

გათქვეფა, ოსების მოწოლა, აფხაზი ფეოდალების რჯულმიდრეკა, სამაგიეროდ, მსგავსს

არაფერს ამბობს წოვა-თუშების შესახებ. იგი მიუთითებს, რომ ქისტური ენის შენარევი აქვთ

ფარსმანის (პირიქითი) თემის თუშებსაც, რასაც ვ. ელანიძე განგებ ტოვებს უყურადღებოდ.

სრულიად მიუღებელია ვ. ელანიძის მტკიცება, თითქოს ბახტრიონის აჯანყებაში წოვა-

თუშებს მონაწილეობა არ მიეღოთ. 1659 წელს წოვა-თუშებმა სხვა ქართველ ხალ ხთან

ერთად გადამწყვეტი როლი შეასრულეს თარაქამა-ელების განდევნაში. ისტო რიული

მოვლენის ინტერპრეტაცია მარტოოდენ საეჭვო ფოლკლორული მონაცემებით წი ნასწარ

განწირულია მარცხისთვის. ეს ფოლკლორიც ადასტურებს ბახტრიონის ბრძო ლაში წოვა-

თუშების დიდ დამსახურებას.

არასასიამოვნო შთაბეჭდილებას ტოვებს მეტი საღირიშვილის გარშემო გამართული

ცხა რე დისკუსია. ა. შავხელიშვილმა ზეზვა გაფრინდაული წოვა-თუშად აღიარა, ვ. ელა-

ნიძემ საერთოდ უარყო მეტი საღირიშვილის არსებობა, პროფ. დ. გოგოჭურმა კი ზეზვა

გაფრინდაული და მეტი საღირიშვილი ხევსურეთში გადაასახლა.

არანაირი მნიშვნელობა არ აქვს, რომელი თემიდანაა ესა თუ ის სახალხო გმირი:

წოვა-თუშია, ჩაღმა-თუშია თუ ხევსური. ჩემთვის სამივე ქართველია, მეტი საღირიშვილი

ყველა იმ წოვა-თუშის პერსონიფიცირებული სახეა, რომელთაც თავი შესწირეს ეროვ ნულ

დამოუკიდებლობას. არც კი ღირს ვეძებოთ მისი ძირები. მოწიწებით თავს ვუხრით ჩვენი

საამყოა ზეზვა გაფრინდაულის ძეგლს, ასევე მოწიწებით დავუჩოქებთ მეტი საღირიშვილს,

თუ ზემო ალვანში მის ძეგლსაც აღმართავენ. ამიტომაც ვერაფრით გა ვა მართლებთ

სახალხო გმირების დანაწილებას. ჭეშმარიტი გმირი მთელს ხალხს ეკუთ ვნის და არა

ცალკეულ სოფლებს.

ცოტნე დადიანის მშობელ ერს ასეთი თემობრივი კინკლაობა არ ეკადრება.

უკანასკნელ ხანებში შექმნილმა რთულმა სიტუაციამ ერთბაშად გამოგვაფხიზლა და

გაგვახსენა მარადიული ჭეშმარიტება: – ეროვნული გრძნობა ყველაზე ფაქიზია. ეროვ-

ნული ერთობის სულ მცირე ხელყოფაც კი დაუშვებელია და მიუღებელი.

(თბილისი – 10. 02. 1989, გაზ. „თბილისი“, №034 (10852)

110

ბელა შავხელიშვილი

თანამედროვე დისკუსიები თუშების

სამეტყველო კოდების სტატუსის შესახებ

ისტორიულად ცნობილია, რომ აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის მკვიდრ

თუშთა სამეტყველო დიალექტი ერთი იყო, მაგრამ დროთა განმავლობაში, მიგრაციული

პროცესების შედეგად ამ მოსახლეობის მეტყველება გაიტოტა – ქართული ენის თუშურ

დიალექტად და უფრო ღრმა თავისებურებების მქონე მეტყველებად, რომელსაც სპეციალურ

ლიტერატურაში ძირითადად დამოუკიდებელ ენადაც განიხილავენ.

წოვა-თუშური (ბაცბური) კერიის უდამწერლობო ენაა. ადგილობრივი მოსახლეობა

თანაბრად ფლობს ქართულსა და კერიის ენას, რადგან მათთვის ისინი ისეთივე ღირე-

ბულებისაა, როგორისაც ქართულის დიალექტები და ლიტერატურული ენა ნებისმიერი

ქართველისათვის. მასზე არასდროს შექმნილა პატრიოტული ხასი ათის მხატვრული

ქმნილებები, რადგან სამშობლო და მშობლიური ენა მისი მატარებლებისათვის – ქარ-

თულია. მათი ქართული სალიტერატურო მეტყველებისათვის დამახასიათებელი მცირე

ინტონაციური თავისებურებებით თუ განსხვავდება.

წოვა-თუშების კერიის მეტყველება მთის იბერიულ-კავკასიურ ენათა ოჯახის ნახურ

ჯგუფშია გაერთიანებული მათი ვაინახურთან ნაწილობრივი ლექსიკურ-გრამატიკული

ნათესაობის გამო, რომელიც შეადგენს 1/3-ს, ხოლო 2/3 კი ძვ. ქართული და ქართულია,

რომელიც სამეცნიერო ლიტერატურაში რატომღაც ქართულიდან ნასესხებად მიიჩნევა. ამ

კუთხით მისი სიღრმისეული შესწავლა, ვფიქრობთ, აუცილებელია.

სამეცნიერო ლიტერატურაში თუშეთის ორი რიგის მეტყველებას საკუთარი სახელე ბიც

მიეცა: პირველს ქართული ენის ჩაღმა-თუშური დიალექტი დაერქვა, ხოლო მეორე მრავალ

სხვადასხვა ტერმინს მოითვლის. უკვე ორი საუკუნეა თუშეთის მოსახლეობის ერთი ნაწილის

– წოვათის – სამეტყველო კოდის აღწერისას ყოველი ავტორი მისეულ ტერმინს გვთავაზობს

– ქრონოლოგიურად ეს სურათი ასე წარმოგვიდგება:

1. თუშურ-წოური – 1847 წ., იობ ცისკარიშვილის „თუშურ-წოური გრამატიკის“ მი ხედვით,

რომელიც დაიწერა რუსულად, სადაც ლექსიკური მასალის აღწერისას გამო ყენებულია

ქართული შრიფტი („Тушино-цовская грамматика“ – 1847 წ.);

2. თუშური ენა – ანტონ შიფნერის „თუშური გრამატიკის“ მიხედვით, რომელიც გამოიცა

გერმანულად 1878 წელს;

3. წოვა-თუშური (უფრო სწორედ წოვათის თუშური) – პირველად გვხვდება პ. უს ლარის,

ივ. ბუქურაულისა (იხ. მისი ნარკვევებში „Записки о Тушети“ – 1887 г.) და ნ. მა რის ნაშრომებში;

5. ბაცბური – პირველად ახსენეს პ. უსლარმა და აკად. ნ. მარმა, შემდგომ იგი გამოიყენა

აკად. არნ. ჩიქობავამ როგორც ლინგვისტური ტერმინი და ბოლოს – პროფ. იუნ. დეშერიევმა

(იხ. „Бацбийский язык“ – М. 1953 г.);

4. წოვა-თუშური (ბაცბური) – როგორც სამეცნიერო ტერმინი მოხმარებაში აქტიურად

დამკვიდრდა XX ს-ის 60-70-იანი წლებიდან;

5. ბაცბური ან წოვა-თუშური – შეპირისპირებული თუშურთან (რომელშიც მხოლოდ

ჩაღმა-თუშური დიალექტი იგულისხმება).

აღნიშნული ტერმინები სამეცნიერო ლიტერატურაში არაერთხელ აღწერილა (ნ.

მარი, ი. დეშერიევი, ნ. ქადაგიძე, რ. გაგუა, კ. ჭრელაშვილი და სხვ.). ამჯერად საკითხის

გასარკვევად მოვიყვანთ სულ ორი ავტორის მოსაზრებას:

111

აკად. ნიკო მარი: ťо.. -ს ადარებს ģev-sor-ს, baĉobi-ს კი mosoģ-ს (საერთო ფუძით маs) ანუ

*ხევ-სურ-ში იგი გამოყოფს ორ ფუძეს – ხევი და სური > *სო-რ*> *სო.., რომელიც, ავტორის

აზრით, უკავშირდება *წო..-ს. თუ განვავრცობთ ავტორის მოსაზრებას, გამოდის, რომ *სო-

რ შესაძლოა მიღებულია *წო-რ-იდან..., სადაც ვ და *რ (გაქვავებული) – კლასის ნიშნებია;

ხევ-ის და *წო-რ-ის შერწყმის შედეგად წარმოიშვა*ხევ-წორი >*ხევ-სორი>ხევსური. როგორც

ვხედავთ, აკად. ნ. მარის ვარაუდით, ამ ორი ფუძის შერწყმისა და მათი გრამატიკული

გარდაქმნის პროცესი ლოგიკურ ჯაჭვს ქმნის, ანუ ხევ-სურ-ში იგი გამოყოფს სურ- ფუძეს

და წო...||წორ-ს უკავშირებს, ანუ *ხევ-წორს (< ხევის *წო-რ-ები). ავტორი იმასაც აღნიშავს,

რომ „იმ შემთხვევაშიც კი, თუ თუშები არიან დანამდვილებით ეთნიკური თუშები, ან წოვები,

როგორც მათ უწოდებენ ქართველები, ან ბაცბები, როგორც ისინი საკუთარ თავს ეძახიან –

მაინც ზეცასავით ნათელია, რომ მათ ეკავათ კავკასიონის ქედის მთელი სამხრეთი ფერდობი

მისი უღელტეხილის ჩათვლით“ (3.).

არანაკლებ საინტერესოა პეტრე უსლარის მსჯელობა – 1888 წელს გამოცემულ

„Чеченский язык“-ში იგი წერს:

„ალაზნის სათავეებთან ცხოვრობენ თუშები, რომლებიც თავიანთ თავს ერთ დროულად

წოვა-თუშებსა და ბაცბებს უწოდებენ. თუ პტოლომეოსის მიერ ნახსენები ტუსკები ნამდვილად

თუშები არიან, მაშინ ნოხჩიებთან მათი (ენობრივი იგულისხმება – ბ.შ.) განშტოება შეიძლება

მომხდარიყო დაახლოებით 18 ს-ის წინათ. უცნაურობა იქნება თუშების ენა მივიჩნიოთ

ისტორიულ ნოხჩიურად ისევე, როგორც ნოხჩების ენას ვერ ჩავთვლით წამხდარ თუშურად.

ეს იმას ემგვანება, ფრანგული რომ წამხდარ იტალიურად გამოვაცხადოთ – და პირიქით.

ამრიგად, ჩეჩნურის კილოებთან დაკავშირებით ზემოთ თქმულიდან გამომდინარე, მათი

ერთ ქვაბში მოქცევის ნებისმიერი ცდა და ერთ სადამ წერლობო ენად მიჩნევა, სრულიად არ

ვრცელდება თუშურ ენაზე“ (2.-3).

ამ ციტატებს გარკვეული სიცხადე შეაქვს წოვა-თუშების სამტყველო კოდების საკითხში:

პეტრე უსლარი ხედავს რა წოვა-თუშების გარკვეულ ლექსიკურ საერთოს ჩეჩნურთან, მაინც

ვერ ბედავს, მისივე სიტყვებით, მათ „ერთ ქვაბში“ მოთავსებას. ვფიქრობთ, იგი სხვაობას

ხედავდა არა მარტო ენაში, არამედ ამ ხალხების იდენტობის სხვა მახასიათებლებშიც –

გენეტიკურ კოდში, ცხოვრების წესში, მენტალიტეტსა და სულიერებაშიც, რამდენადაც ეს ის

თვისებებია, რომლებიც პირდაპირ კავშირშია ენის განვითარება-კონსერვაციასთან. ჩვენს

შემთხვევაში მოხდა ის, რომ წოვა-თუშებში ქართული გენეტიკური კოდი, სულიერება და

ცხოვრების წესი განვითარდა ქვეყნის კულტურული განვითარების პარალელურად და ენამ,

მისი სოციალური დატვირთვის მოშლისთანავე – კონსერვაცია განიცადა იმდენად, რომ

მათი კერიის სამეტყველო ენა მათთვის ისეთივე ღირებულებისა დარჩა, როგორისაც სხვა

ქართული დიალექტები საერთო ქართულთან მიმართებაში.

წოვა-თუშურის კვლევისას, პროფ. იუნ. დეშერიევმა ენის კონსერვაციის გამო მასში

დაინახა მხოლოდ მისი მშობლიური ვაინახური ლექსიკურ-გრამატიკული თავისებურებები

და დასკვნებიც მხოლოდ თავისი ენის მონაცემების გათვალისწინებით გააკეთა. თუმცა,

ვფიქრობ, მას რომ ძველი ქართული და ზოგადად ქართული (თავისი დიალექტებითურთ)

სცოდნოდა, კვლევა სულ სხვა მიმართულებით წარიმართებოდა და შედეგებიც სულ

სხვა იქნებოდა. თავის ნაშრომში „Бацбийский язык“ (1953 წ.) ავტორი ტერმინ ბაცა -

საც განიხილავს და ჩეჩ. ბუცს „ბალახს“ უკავშირებს. ვფიქრობთ, ამ შემთხვევაში უნდა

აიხსნას ფუძისეული უ-ს>ა-ში გადასვლის პროცესი, რაც ვაინახური ენების მონაცემებით

ძალზე ჭირს, ამის დასტურია პანკისის ხეობაში არსებული ტოპონიმი ბაწარა , რომელიც

ქისტი მოსახლეობის არტიკულაციით ისმის როგორც ბჵააწარ (ანუ ფუძეში ჩნდება

ფარინგალური ბგერა), წინააღმდეგ შემთხვევაში იგი უნდა გამოიყურებოდეს, როგორც

ბააზარ (შდრ. ანალოგიური ფორმები: წ.-თ. ლაწა „ტკივილი“ – ჩეჩ. ლაზა , წ.-თ. მოწ

„თაფლი“ – ჩეჩ. მოაზ ).

112

ვფიქრობთ, ტერმინი ბააც „თუშეთი“ და ბააცაა „ბაცბი“ ვაინახურმა ენებმა ისესხეს წოვა-

თუშურიდან, რამდენადაც, ჩვენი აზრით, იგი ეტიმოლოგიურად უნდა უკავშირდებოდეს

წა||წო.. ფუძეს (ამაზე დავწერეთ ჯერ კიდევ 2008-ში პროფ. ი. დეშერიევისადმი მიძღვნილ

ჩვენს მოგონებებში (Послание учителю и большому учёному... (посвящается 90-летию проф.

Ю.Д. Дешериева), რაზეც ცნობილი ჩეჩენი ენათმეცნიერის პროფ. კატი ჩოკაევის წერილიც

მივიღეთ, რომელშიც იგი აღნიშნავს, რომ ბაცასა და წოვას ჩვენეული ეტიმოლოგიური

კავშირი მას სწორ მიგნებად მიაჩნია). ტერმინ ბაცას – წV(ხმოვანი)...-იდან ჩამოყალიბების

პროცესი ჩვენ სამ ეტაპად დავყავით:

1. არსებული ტერმინების (წანი, წანარი, წარო, წოვა, წობონი, წოვბი...) თითქმის

უმრავლესობას გასდევს წ... ფუძე. მათგან – წა, ვფიქრობთ, რომ იყო პირველთაგანი,

საიდანაც დანარჩენი ფორმები წარმოიშვა. ამ მოსაზრების დასტურად შეიძლება გამოდგეს

ძვ-ქართ. ქუე-წარ, რომელიც ს-საბას ლექსიკონში აიხსნება როგორც „ქვეით კერძო, ფეჴივ

მავალი“ (ანუ, ფეხით მავალი – 238)“ (1.-2,238), ანუ ადამიანისა თუ ნივთის განკერძოებული

(განმარტოვებული) მდგომარეობა ან მოძრაობა, რომელიც ჩვენი აზრით, ორი ფუძისაგან

უნდა შედგებოდეს: – 1. *ქვე.. „ნაწილი – ქვეით მყოფი, რომელიც მიწასთანაა ახლოს“

(იქვე); იგი გვხვდება წ.-თუშურ ქუითათ-ში „ფეხით“ და ქოკ-ში „ფეხი“ (სადაც კ – კნინობითის

სუფიქსია) და 2. -წარ (სადაც *რ – ისტორ. კლ. ნიშ.) – ანუ *ქუე-წარ – მარტოდ ყოფნად |

მხოლოოდ სიარულად უნდა მოიაზრებოდეს. ვფიქრობთ, სუფიქსი წა..-წარ-ის სახით შემორჩა

ქართულსაც, მაგ.: *წარ-წმენდა, *წარ-ღვნა, *წა-ბორძიკება, *წა-მოდგომა, სადაც ერთჯერადი

მოქმედების სემანტიკაა ჩადებული. ერთჯერადის ან მხოლოობითის სემანტიკა წოვა-

თუშურის რამდენიმე ნაცვალსახელშიც შეინიშნება, ესენია: წყე „ერთხელ“, წყეწყ „თითოჯერ“,

მაწყ „ზოგჯერ“ და სხვ. გამომდინარე აქედან, თუშეთის პირველდასახლებულებსაც შეიძლება

უწოდებდნენ *წა-ნი (*ნ-ი – მრ. სუფ.).

ტოპონიმი წაროც, ვფიქრობთ, აქედანაა, სადაც – *რ ისტორიული კლასის ნიშანია.

თუ გავითვალისწინებთ, რომ ბოლოკიდური -ო დეიქტური ნიშანია, მაშინ ტოპონიმი წა-

რო სრულად ამართლებს მის მნიშვნელობას. ამავე ანალოგიით ნაწარმოებია ტერ მინები

წანარი, წანარები, წანები, რომლებიც უძველეს ისტორიულ წყაროებშიც აღინიშნება.

2. ამ ეტაპს ჩვენ ვუკავშირებთ ფუძეში -ო- ხმოვნის გაჩენას. აი, რას წერს ამის შესახებ ნ.

მარი: „... основа ťan, ввиду особенностей тушинской фонетики, перегласовка а в о и исчезновения

исходного n, должна была звучать ťо...“ (3.-1386).

ვფიქრობთ, -ა და -ო ხმოვნების ურთიერთმონაცვლეობამ ენაში ახალი ფორმა *წო-რ-ა

გააჩინა, რომელიც წოვა-თუშურში დღეს არ დასტურდება, თუმცა იგი ხუნძურსა და ანდიურ

ენებში გვხვდება წორის სახით: წორებს ისინი უწოდებენ აღმოსავლეთ საქართველოს ერთ-

ერთი რეგიონის, კერძოდ, კახეთის მაცხოვრებლებს. საინტერესოა, რომ ლეკებში მიღებული

იყო სპეციალური ტერმინი წორიკ (სადაც კ – კნინ. ნიშ.), რაც ნიშნავდა „დაყაჩაღებისა და

ნადავლის მოპოვების მიზნით მორიგი თავდასხმის განხორციელებას“ (ჩვენ მას ლეკიანობის

სახელით ვიცნობთ). წარ.. || წორ.. ფონეტიკური პროცესის კანონზომიერებაზე მიუთითებს

წოვა-თუშურ-ქართულ ენობრივ სივრცეში არსებული ა||ო-ს მონაცვლეობაც, შდრ: წამალი –

წ.-თ. წომალ, კახელი – წ.-თ. კოხივ და სხვ.

3. მესამე ეტაპი, ვფიქრობ, ყველაზე ნაყოფიერია, რამდენადაც ხასიათდება ახალი

ლექსიკურ-გრამატიკული ფორმების წარმოქმნის სიმრავლით, ესენია: *წო-ვ-ა, *წო-ბ-ა

და *წო-ჲ; ამ ფორმათაგან ბოლო ორი დღეს წოვა-თუშურში აღარ გვხვდება, თუმცა წოჲ

შემონახულია ქისტურის ეთნონიმ წოჲ-ბააცოჲში „წოვები-ბაცბები“ (ანუ წოვა-თუშები), სადაც

ბოლოკიდური ჲ – დღეს მრავლობითის სუფიქსია, ხოლო ისტორიულად იგი შესაძლოა

ქალის კლასს აღნიშნავდა – წო-*ვ-ას ანალოგიით, სადაც *ვ- მამაკაცის აღმნიშვნელი

გაქვავებული კლასის ნიშანია. მოგეხსენებათ, წოვა-თუშურის არსებით სახელებში დღეს

კლასის ნიშანი უკვე გაქვავებულია, თუმცა მათი არსებობა ადვილად იკვეთება სიტყვათა

113

სემანტიკაში (მაგ. *ვ-აშ „ძმა“ და *ჲ-აშ „და“). *წობას ნაცვლად შემონახულია ფორმა წო-ვ-ბი

„წოვები“ (სადაც ვ* გაქვავებ. კლ. ნიშანია, -ბი მრავლ. სუფ.).

ამ პერიოდს ეკუთვნის ენაში განვითარებული ახალი პროცესი, რომელიც და-ს (ქონა-

ყოლის დამხმარე ზმნის) მეშვეობით ნაწარმოები სახელების ჩამოყალიბებას ეხება. ახალი

არა მარტო სახელები, არამედ ძალიან ბევრი ზმნური ფორმაც შეიქმნა ამ ხანაში. იგი

გვევლინება როგორც პრეფიქსი და *ბა-წა-ს გაჩენაც ამ დროის პროდუქტია. კლასების

მიხედვით, ალბათ, იქნებოდა ოთხი ფორმა (*და-წა, *ვა-წა, *ჲა-წა, *ბა-წა), რომლებიც

აღნიშნავდა წანები||წოვების წარმომადგენლებს კლასის მიხედვით: მამაკაცები (*ვა-წა) და

ქალები (*ჲ-აწა), *ბ-აწა (მრ.). თუმცა ამ ფორმათაგან შემდგომში განვითარება ჰპოვა *ბა-

წა-მ, რომლისგანაც მრ. სუფიქსის ბი-ს მეშვეობით ჩამოყალიბდა *ბა-წა+ბი>*ბა-წ-ბი>ბაცბი,

კერძოდ: წოვა-თუშურის ტენდენციამ ბგერათა შემჭიდროვებისკენ ჯერ მოგვცა ფორმა *ბა-წ-

ბი, რომელიც კანონზომიერად გადავიდა *ბაც-ბი-ში (რამდენადაც წოური მკვეთრთან გუობს

ან სპირანტს, ან თავისივე რიგის თანხმოვანს, შდრ. ქატა „ჩივილი“, ლაწმარ „ავადმყოფი“).

გრამატიკულმა ფორმამ *და-წა, *ვა-წა, *ჲა-წა, *ბა-წამ კი გადაინაცვლა ზმნებში და დღეს

ცოცხალი კლასის ნიშნებით აღნიშნავენ „დევნას, გამოკიდებას, დადევნებას“, მაგ.: დ-აწა

(ბადერ „ბავშვი)“, ვ-აწა (კნათ „ბიჭი“), ჲ-აწა (იოჰ’ „გოგონა“), ბ-აწა (ფჰუ „ძაღლი“), ანუ

კლასოვანი გრამატიკული ფორმა დამკვიდრდა იქ, სადაც იმ დროისთვის ენაში ამის

საჭიროება გაჩნდა, ანუ ზმნებში.

ასე რომ წოვა და ბაცა – ერთი ფუძიდან წარმოქმნილი ეთნონიმებია.

ცნობისათვის: ვაინახები თუშეთს უწოდებენ – ბააც და მის მოსახლეობას (განურჩევლად

წოვასი თუ ჩაღმასი) – ბააცაი, რაც ჩვენი დაკვირვების შედეგად მიმანიშნებელია იმისა, რომ

იგი წოვა-თუშურიდანაა ნასესხები.

წV.. ფუძეს უნდა უკავშირდებოდეს ტოპონიმები წოვათა (<*წოვათ+მთა) და გომეწარი,

სადაც*გომე ძვ-ქართულში ნიშნავს „არს სახლი გლეხური, გომური“ (ს-ს, 1.- 65), ე.ი.

*გომურ+წარი > *გომუ-წარი > გომე-წარი.

სათაურ „Бацбийский язык“-ით (1953 წ.) გამოცემას პროფ. იუნუს დეშერიევი ხსნიდა აკად.

არნოლდ ჩიქობავას მოსაზრებით, რომ ენასა თუ დიალექტთან არსებული ყველა ტერმინი

უნდა აღინუსხოს და შეძლებისდაგვარად, გამომზეურდესო. იმავე ლოგიკით, თავის დროზე

ბატონი არნოლდისა და პროფ. ილია ცერცვაძის ავარიული ენის გრამატკულ გამოკვლევას,

ქართული ტერმინოლოგიური ტრადიციის გათვალისწინებით, „ხუნძური ენა“ დაერქვა. აკად.

არნოლდ ჩიქობავა ამ მოსაზრებას ითვალისწინებდა, ალბათ, მაშინაც, როდესაც მან თსუ-ს

ფილოლოგიურ ფაკულტეტზე კავკასიური ენების კათედრის დაარსებისას წოვა-თუშურისა

და ავარიული ენების სწვალების კურსს ბაცბური და ხუნძური უწოდა.

ვფიქრობთ, იმ დროში, ალბათ, ვერავინ წარმოიდგენდა, ასეთი უმნიშვნელო, თუმცა

მეცნიერებაში სრულიად საჭირო საქმიანობას, ოდესმე არაჯანსაღი პოლიტიკური სარჩული

თუ დაედებოდა.

ამიტომ, საგანგებოდ უნდა მოვუწოდო თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ენების

დეპარტამენტის ხელმძღვანელობას, შემდგომში მსაგავსი პრობლემების თავიდან აცილების

მიზნით, გადახედოს სამეტყველო კოდების სტატუსს და შეიმუშავოს არა მარტო თუშეთთან

დაკავშირებული შესაბამისი სახელები, არამედ ყველა ენისა თუ დიალექტის აღმნიშვნელი

სწორი ტერმინოლოგია და მიანიჭოს მათ სახელმწიფო კანონით გათვალისწინებული

სახელები, სადაც გამოჩნდება რეგიონი, თემი და სამეტყველო დიალექტი, ენა თუ კილოკავი.

უნდა გითხრათ, რომ ჯერ კიდევ XX ს-ის 70-იან წლებში ჩვენს ქართულ სოციალურ

თუ სამეცნიერო სივრცეებშიც ამ საკითხისადმი, რბილად რომ ვთქვათ, დაუფიქრებელი

დამოკიდებულება შეინიშნებოდა. გამოიცა პავლე ხუბუტიას „თუშური კილო“ – 1969 წ.

(რომელსაც წესით, უნდა დარქმეოდა „ჩაღმა-თუშური დიალექტი“, რამდენადაც აღწე რილია

მხოლოდ ჩაღმების ლექსიკა). მის წინასიტყვაობაში ავტორი წერს: „იმ დია ლექტთა შორის,

114

რომლებიც მდიდარია ძველი და ახალი ლექსიკური ფორმებით... მნიშ ვნელოვანი ადგილი

უჭირავს თუშურს“ (10.-3), გამოიცა ვალერიან ელანიძის სტა ტიები, სადაც ავტორი პირდაპირ

მოუწოდებს მოსახლეობასაც და მეცნიერებსაც თუშეთის სამეტყველო კოდების სტატუსი

ორი ტერმინით განვსაზღვროთო: ბაცბითა და თუშით – შესაბამისად, მათ მეტყველებას

ვუწოდოთ ბაცბური ენა და თუშური დიალექტი, რათა, როგორც ავტორი წერს, „უნდა აღდგეს

სამართლიანობა“. მისი სამართალი კი გულისხმობდა თუშეთის ძირძველი მოსახლეობის

მთლიანი ისტორია და კულტურული მემკვიდრეობა მიეკუთვნებინა მხოლოდ ჩაღმებისთვის

– წოვათის თემის ჩამოცილებით, რამდენადაც იგი მათ საქართველოში შემოსახლებულ

არაქართულ ტომად აცხადებდა. ამის დასამტკიცებლად ავტორი მისთვის ყველა ხელმისაწვდომ

საბუთსა თუ წყაროს მი სეული, ტენდენციური ინტერპრეტაციით აწ ვდიდა მკითხველს – ხშირად

აკად. ივ. ჯავახიშვილისა და სხვათა სერიოზული გამოკ ვლევების უსაფუძვლო კრიტიკასაც არ

ერიდებოდა. ამას მოჰყვა თავად წოვა-თუშების დიდი აღშფოთება და მაშინდელი მთავ რობისა

და ქართველი მეცნიერებების საფუძვლიანი მღელვარებაც. გამოიცა ვ. ელა ნიძის მოსაზრების

მეცნიერულად გამაბათილებელი მრავალი სტატია გაზეთებსა და სა მეცნიერო კრებულებში

(აკად. აკაკი შანიძე, პროფესორები ნიკო ქადაგიძე, აბრამ შავ ხელიშვილი, ვალერიან

ითონიშვილი, გურამ ყორანაშვილი, გერონტი გასვიანი და სხვ.).

აკად. აკ. შანიძე, რომელიც თავად გახლდათ თუშებში და შეისწავლა მათი მეტყვე ლება,

თვლიდა, რომ ოდესღაც ამ რეგიონის მთლიანი მოსახლეობა წოვა-თუშურად მეტყველებდა.

ვფიქრობ, იგი გულისხმობდა ძველი ქართულის წინარე პერიოდს, სანამ გაიტოტებოდა ერთი

დიდი არქაული ქართული სამეტყველო სივრცე ენებად: ძველ ქართულ-სვანურ-მეგრულ-

წოვა-თუშურად. ამის ნათელი მაგალითია პროფ. როზეტა გუჯეჯინის გამოკვლევებიდან

ამონარიდები, სადაც ვკითხულობთ: „ფაქტია, რომ იმ დროისთვის (იგი ქუჯისა და ფარნავაზის

ხანას გულისხმობს – ბ.შ.) არსებობდა ქართველთა ადრინდელი ერთიანობის ხსოვნა,

გამოხატული ეთნიკური და კულტურული იდენტობის ფაქტით“. ავტორი იქვე მოიშველიებს

პროფ. რისმარგ გორდეზიანის გამონათქვამსაც, რომლის თანახმადაც, „ისტორიული

მახსოვრობის ოდინდელი გენეტიკური ერთიანობის ამგვარი ტრადიციის დამკვიდრების

საწყისები ანტიკურ ხანაში გვეძებნაო“ (რ. გ. – 10). ასე რომ, აკად. ა. შანიძის გამონათქვამი

ზუსტად ამ კონტექსტში უნდა განვიხილოთ.

ისტორიისა და ეთნოლოგიის ინსტიტუტის სამეცნიერო საბჭომ მხარი დაუჭირა ამ საკითხის

მკვლევარს, ისტორიკოსს პროფ. ა. შავხელიშვილს და დადო თავისი კომ პეტენტური დასკვნა,

რომელსაც ხელს აწერენ აკადემიკოსები: მარიამ ლორთქიფანიძე, დავით მუსხელიშვილი,

ლევან ჭილაშვილი და სხვ., სადაც წერია, რომ „საკითხის წოვა-თუშების არაქართველობის

შესახებ და მათი თუშეთში გვიან დასახლების შესახებ დასმაც კი უხერხულია, რომ არ ვთქვათ,

– დანაშაული მისი მოსახლეობისა და ქვეყნის წინაშე – მით უფრო მეცნიერის მხრიდან“. ეს

ვნებათაღელვა დამთავრდა იმით, რომ ბ-მა ელანიძემ გაზეთ „კომუნისტის“ ფურცლებზე

ბოდიში მოუხადა წოვა-თუშებსა და საზოგადოებას მათი შეცდომაში შეყვანის მცდელობისათვის

და დასძინა, რომ მან „ნახა ახალი წყაროები და მათ საფუძველზე დაასკვნა, რომ წოვათის

მოსახლენი ისეთივე ქართველები არიან, როგორიც თუშეთის დანარჩენ თემთა მაცხოვრებლები

და მათი აბორიგენობაც მისთვის უდავოა“, ამიტომ ის ეცდება მისი ახალი შეხედულებები და

კვლევები უახლოეს დროში ასახოს თავის ახალ ნაშრომებში.

თუმცა, მიუხედავად ამ საჯარო აღიარებისა, ეს ავტორი კვლავ ძველი სულისკვეთებით

აგრძელებდა მუშაობას და მას ამ საქმეში, სამწუხაროდ, თავისი მომხრეებიც ჰყავდა. აქ

ყველას აღარ ჩამოვთვლით – მხოლოდ ერთს დავასახელებთ: მეოცე საუკუნის ბოლოს,

ენათმეცნიერების ინსტიტუტმა გამოსცა „თუშური ლექსიკონი“ პროფ. გიორგი ცოცანიძის

ავტორობით, სადაც მხოლოდ ჩაღმა-თუშური ლექსიკა არის წარმოდგენილი. ვფიქრობ,

სამწუხაროდ ამით კიდევ ერთხელ ძალიან ოსტატურად გაიჟღერა ელანიძისეულმა მოწოდებამ,

რომ ტერმინი თუში და თუშური მხოლოდ ჩაღმების კუთვნილებად უნდა მოიაზრებოდეს...

115

და ერთი მაგალითიც, რომელიც მეტყველებს იმაზე, რომ ამ საკითხის გაუ კუღმართების

მსურველები დღესაც ბევრია, რომლებიც არანაირი დეზინფორმაციის გავ რცელებას არ ერიდებიან

და, ვფიქრობთ, ამით ან ვინმეს დაკვეთას ასრულებენ, ან რამე პირადი ინტერესი აწუხებთ –

ისევ ინტერნეტსივრციდან: ვინმე „ტბილისსკაია87“ ავრცელებს წოვა-თუშებზე ასეთ ცნობას: „... в

горный край Восточной Грузии, в Тушети, цова-тушины мигрировали с Северного Кавказа, из Ингушетии,

причиной переселения цова-тушин из Ингушетии явился религиозный вопрос: их принуждали отречься от

христианства и обратиться в мусульманство. Чтобы не принять ислам, они покинули свои места обитания и

двинулись в горы Грузии“ – ეს უკვე ახალი ვერსიაა, რომელიც დღემდე არ გაჟღერებულა არცერთი

ავტორის გამოკვლევაში – არც იმ ნ. ვოლკოვასთან, ვისაც იმოწმებს თავად ამ პოსტის დამდები – და

კიდევ: „... в Ингушетии, где жили предки цова-тушин, была проблема малоземелья. Поэтому они решили

искать для поселения новые, пригодные земли. Местность, из которой они мигрировали, называлась

Вапи (Ваби), вблизи ингушского села Эрзи в Джейрахском ущелье“ ( ps://tbilisskaya87.livejournal.com/) –

სხვათა შორის, ამ ვერსიის მომხრენი თავად ვაინახებიც არიან. სინამდვილეში კი ვაბო ის ადგილია,

რომელიც ისტორიულად თუშეთს ეკუთვნოდა და რომელიც თავის დროზე ვაინახებმა თუშებს დიდი

წინააღმდეგობის მიუხედავად, იძულებით დაათმობინეს. არ გვინდოდა ამის გაჟღერება, მაგრამ

ამ წერილის ავტორი თბილისელი ბლოგერი ქალბატონია – არაქართველი. ვფიქრობთ, რომ

დროა დაფიქრდნენ ჩვენი მეზობელ-მეგობრები (მით უფრო – ჩვენივე თანამემამულენი), რომ ასეთ

საქციელს როდესღაც ბუმერანგის ძალა ექნება, რაც ჩვენ, ქართველებს სულაც არ გაგვიხარდება,

რადგან მეზობლისა და მეგობრის ფასი ჩვენ მამა-პაპიდან კარგად ვიცით, ვცდილობთ,

გაუფრთხილდეთ მაშინაც კი, როცა თავად ძალიან დიდ გასაჭირში ვართ.

ჩვენ, წოვები და ჩაღმები, როგორმე ერთმანეთში კი მოვრიგდებით – დრომაც ყვე-

ლაფერი თავის ადგილას დაალაგა, რადგან არავის ეპარება ეჭვი წოვებისა და ჩაღმების

ერთიან გენეტიკურ ქართველობაში და განცდა თუ ვინ საიდანაა, აღარავის აწუხებს, მაგრამ

ამჯერად ჩვენს მეზობელ ვაინახებს უნდა შევეხოთ.

ვფიქრობთ, ჩვენში გამართულმა უსაფუძვლო პოლემიკამ (მას „ა. შავხელიშვილის და ვ.

ელანიძის 1988 წ. პოლემიკა“ ერქვა) კავკასიის ამ მეზობლებში აღძრა სერიოზული განცდა

იმისა, რომ ოდესღაც მათი წინაპრები თუშეთისა და კახეთის მკვიდრნი ყოფილან და ამის

დასტურად წოვა-თუშურში არსებული მათი ენის მონათესავე ლექსიკას ასა ხელებენ. ისინი

ერთმანეთს აცილებენ ტერმინებს – წოვა-თუშსა და ბაცბურს და სრული სერიოზულობით

აცხადებენ, რომ თუშეთის ბაცბები არიან გენეტიკური ვაინახები, წოვა-თუშები კი – შესაძლოა

იყვნენ ქართველები...

დღეს ჩეჩნები და ინგუშები ამ მოსაზრებას თავის მოსახლეობაში ძალიან აქტიურად

ამკვიდრებენ და ამისთვის არაერთ ხერხს მიმართავენ: მაგალითად, მათი დაკვეთით 2009

წელს საქართველოს ტელევიზიის პიკის არხით გავიდა სიუჟეტი, გადაღებული ზემო ალვანში,

სადაც ყოველგვარი მორიდების გარეშე წოვა-თუშები (ბაცბები) – ქრისტიან ინგუშებად არიან

გამოცხადებული. აღარაფერს ვამბობ იმაზე, თუ რამდენი საიტია გახსნილი ინტერნეტსივრცეში

სახელწოდებით „ჩეჩენცი. ინგუში. ბაცბიიცი“ და როდესაც ამის გასაპროტესტებლად ხმას

ამოიღებ, ყოველგვარი უხერხულობის გარეშე გწერენ: – წაიყვანეთ თქვენი წოვა-თუშები –

ბაცბებს კი ჩვენ არ დაგითმობთო...

როგორც ვხედავთ, საქმე გვაქვს აშკარა ჰუმანიტარულ დივერსიასთან.

მართალია, ჩვენ ამ ყველაფერს მხოლოდ მცირეოდენ პოლიტიკანთა ინტრიგად

განვიხილავთ, ბევრი ამაში ვაინახების ძმობის დამტკიცების ერთგვარ გამოხატულებასაც

კი ხედავს, მაგრამ ჩვენ უკვე გამოვიარეთ აფხაზეთი და სამაჩაბლო და საქმეში ჩახედულმა

ადამიანებმა იციან, რომ თავის დროზე იქაც ასეთი „უწყინარი“ რეპლიკებით დაიწყო ყველაფერი

– ტერმინების მითვისებით, კერძო ხასიათის კინკლაობით და ვიცით, რაშიც გადაიზარდა!

ისიც უნდა ითქვას, რომ ჩვენი მხრიდან ამ საკითხის აღკვეთა თუ არა, განმუხტვა მაინც ვცადეთ

და ინტერნეტსივრცეში დავდეთ წერილი სახელწოდებით „Думаем, что над этим стоит подумать...

116

(друзьям вайнахам и всем, кто встал на путь раздора...)“ პროფესორების თეიმურაზ გვანცელაძის,

მანანა ტაბიძისა და თქვენი მონა-მორჩილის ხელმოწერებით, სადაც დოკუმენტურად, წყაროების

მოხმობით, ავხსენით მათი მცდარი დამოკიდებულება ამ საკითხის მიმართ და ისიც მივანიშნეთ,

თუ ვის წისქვილზე ასხამენ წყალს. მიუხედავად ამისა, მაინც იგრძნობა ვაინახების რწმენა

საკუთარი სიმართლისა, რამდენადაც სულ ახლახან ინტერნეტსივრცეში დაიდო ერთ-ერთი

ვაინახის – ვინმე ხამზათ უმხაევის (ვფიქრობთ – ჩეჩნისა) ქართველებისათვის ერთი შეხედვით

თითქოს სრულიად მომხიბლავი წერილი, რომელიც ეხება მის მოგზაურობას თუშეთში –

ამჯერად ჩაღმა მხარის სოფლებში. აღწერს რა ამ კუთხის არაჩვეულებრივ ხედებს, ხალხს,

ვაინახებისა და ქართველების ურთიერთსიყვარულსა და ისტორიულ ძმობას, ავტორი მაინც

უშვებს ერთ ფრაზას: „У чеченцев сохранились предания о том, что они в древности переместились

на северные склоны кавказских гор с юга, с территории, находящейся за Боковым хребтом

(современные Тушетия и Хевсуретия). Произошло это, примерно, в конце первого тысячелетия нашей

эры. Но не все нахи мигрировали на Северный Кавказ. Часть осталась на месте. ...с течением времени

произашёл процесс разобщения нахских племен... и в дальнейшем на их основе образовались три

народа – чеченцы, ингуши и бацбийцы, в далеком прошлом родственные грузинам“, ანუ, ავტორის

აზრით, ოდესღაც მათაც თუშეთისა და ხევსურეთის ტერიტორიებზე უცხოვრიათ და როდესაც

აქედან აიყარნენ და გადასახლდნენ, თუშეთში დატოვეს მათი თანატომელები – ბაცბები...

(ჯერ პირველი, რაც მოგდის აზრად – მათი წინაპრები რატომ გაიუარესებდნენ ცხოვრების

პირობებს და მიატოვებდნენ ბევრად უკეთეს ადგილებს, ვიდრე შემდგომ მიიღეს. ეჭვს ბადებს

ეს ლეგენდა იმიტომაც, რომ ჩეჩნებს ფესვებისა და სამშობლოს შეგრძნება იმდენად ძლიერი

აქვთ, რომ საფრთხის შემთხვევაში მთლიანად ერი და ბერი დგება ფეხზე მის დასაცავად – ჩვენ

ამის მოწმეებიც ვართ...). და ერთიც: თუ ეს ხალხი ქართველების მონათესავენი არიან, მაშინ

რატომ არ მუშაობენ ამ მიმართულებით: იკვლიონ ენა, შეადარონ ტრადიციები, გადახედონ იმ

ისტორიულ გზას, რომელიც მათ გამოიარეს საქართველოსთან მიმართებაში და ა.შ. ესენი კი,

სამწუხაროდ, ტერიტორიების მონიშვნით არიან დაკავებული და ამის დასამტკიცებლად რაღაც

ლეგენდებს თხზავენ...

როგორ ფიქრობთ, ასეთი უმნიშვნელოვანესი ლეგენდა ყურადღების გარეშე თუ

დარჩებოდა ან მოგზაურებს (XVIII ს.), ან იმავე ვაინახების ფოლკლორის ჩამწერებს (XIX ს. –

ჩახა ახრიევი და შემდგომში ზაურბექ მალსაგოვი (XX ს.) მყვანან მხედველობაში), რომლებიც

თავად იყვნენ დაინტერესებული აეხსნათ წოვა-თუშებისა და ვაინახების მეტყველების

ნაწილობრივი ლექსიკური მსგავსება – არა, რა თქმა უნდა! ეს და სხვა ლეგენდები (მაგ., რომ

პირველი ჩეჩნის დედა იყო ქართველი – ალბათ, ანალოგით იმისა, რომ საქართველოს

პირველი მეფის ცოლი ძურძუკი ქალი იყო) შექმნილია ამ ბოლო დროს და გასაგებია, ვის

მიზნებს ემსახურება იგი. არ უნდა დავივიწყოთ, რომ ჩეჩნეთი და ინგუშეთი დღეს რუსეთის

ფედერაციის შემადგენელი მხარეა.

ამ მოსაზრების გასამყარებლად ჩვენი სტუმარი თუშეთის რამდენიმე ტოპონიმის

ჩეჩნურად ახსნას ცდილობს. ჩვენ გვინდა განვმარტოთ მათი მნიშვნელობები, რამდე ნადაც

ამგვარი პარალელების გავლება ბევრმა სხვამაც სცადა, მაგ.: დადიკურთა: „Дадикурта –

от чеч. дади корта „отцовская голова“), ამ დროს იგი წ.-თუშურიდან ითარგმნება, როგორც

„მამათა კვამლი“, დართლო: Дартло – от чеч. Дарта „беркут“, რომელიც ქართ. დართვას

უფრო უკავშირდება, რამდენადაც ისტორიული ფაქტია, რომ მთათუშეთის სოფლებს ხშირად

სახელი ერქმეოდა მოსახლეობის საქმიანობის მი ხედვით. აქ უნდა განვმარტოთ: საქმე ისაა,

რომ მთლიანად თუშეთის მოსახლეობის საქმიანობა უკავშირდებოდა მეცხვარეობას –

წოვები და ნაწილობრივ პირიქითლელები ცხვრის გამრავლება-პატრონობას მისდევდნენ,

გომეწრისა და ჩაღმის მოსახლეობა ცხვრისგან მიღებული პროდუქციის დაბინავება-

გასაღებით იყო დაკავებული. მათი საქმე მსხვილფეხა საქონლის მოვლა-პატრონობის

გარდა, ძირითადად მატყლის დამუშავება და მისგან საჭირო სამომხმარებლო პროდუქციის

117

კეთება იყო: თელავდნენ ნაბდებს, ფარდაგებს, კერავდნენ მამაკაცებისთვის მოსასხამ

სამწყემსო ნაბდებსა და ქუდებს, ქსოვდნენ წინდებს, პაჭიჭებს, ხურჯინებს – ყველაფერს,

რაც ადამიანების ჩაცმა-დახურვასა და ყოფას ხმარდებოდა (ხშირად ეს ყველაფრი,

პროდუქტებთან ერთად, ქართული ჯარისთვისაც მზადდებოდა).

ამდენად, სოფლების სახელებიც ხშირად ასახავდნენ მოსახლეობის საქმიანობას, მაგ.,

ასევე წარმოიშვა ფარსმა, რომელიც უკავშირდება უფრო ფარას ან ფარტანას, რომელიც

სულხან-საბას ლექსიკონში „მატყლის ფთილას, მატყლს დაჩეჩილს“ ნიშნავს (2 – 185) – ჩვენი

სტუმარი კი ჩეჩნურ пхьарс-ს „მკლავს“ უკავშირებს, რაც ალოგიკურად გვეჩვენება. ტოპონიმი

ჭონთიოს ანალოგს ავტორი ხედავს ჩეჩნური ერთ-ერთი თემის სახელთან ჭენთისთან, რომელიც

ამ სახელით ნამდვილად დასტურდება ჩეჩნეთში (ЧIонтио – это чеченский тайп чIаьнти), თუმცა

ჭონები ს-საბასთან აღნიშნულია როგორც „ბეწვისა და ქუდის მკერავები“. ასევე კესელო (Кесело

– чеченский тайп „кесалой“, от кес – „полоса скошенной травы“) – აქაც საინტერესო შემთხვევასთან

გვაქვს საქმე: სახელწოდებით „კესელო“ მთათუშეთში მდებარეობს ციხე-კოშკების კომპლექსი,

რომელიც აღმართულია ამაღლებულ ადგილას, რომლის ნიადაგს კესს უწოდებენ (< *კას (იხ.

კასრი „მაგარი ქვის ნაირსახეობა“ (1.- 1,338). ასეთ ადგილებში ხარობს ყვავილი, რომელსაც

თუშეთში კესანეს უწოდებენ; ტოპონიმ დიკლოს ავტორი ხსნის როგორც ჩეჩ. дика-ს – „добрый,

хороший“, თუმცა ს-საბას ლექსიკონში დიკა ნიშნავს „გაზაფხულ ნათესი ხვარბალი“ (ს-ს – 1,

221) და ტოპონიმიც ვფიქრობთ მასთანაა დაკავშირებული. წარო (ЦIаро – чеч. цIе „огонь, имя,

красный“) – *წა.. (ამაზე ზემოთ ვიმსჯელეთ), გოგრულთა (Гогрулта чеч. горга – „круглый“) – ამაში

ვეთანხმებით (იხ. ქართ. მრგვალი, წ.-თ. გოგრი(ნ), ეს ის საერთო ფუძეა და იმ ლექსიკურ უძველეს

შრეს ეკუთვნის, რომელიც საერთოა ვაინახურისა და ქართულისთვის (ამაზე ჩვენ არაერთხელ

გვისაუბრია), ილიურთა (Илиурта чеч. „илли“ – героическая песня) – ამ სახელს ძალიან საინტერესო

ახსნა აქვს: ს-საბას ლექსიკონში ვკითხულობთ: „ებრაელურში ასეთი გამოთქმა არსებობს: ილი,

ილი ლიმა საბაქთანა, რომელიც ითარგმნება როგორც „ღ’თო, ღ’თო ჩემო, რასათვის დამიტევებ

მე“ (ს-ს, 1-327) – ანუ, ღმერთო, ღმერთო ჩემო, რაისთვისაც დამტოვე მე... თუ გავითვალისწინეთ

რომ თუშები, როგორც ღრმად მორწმუნენი, თავად ჩადიოდნენ წმინდა მიწაზე და ოდითგანვე

ჰქონდათ კავშირი ებრაელებთან, ვფიქრობთ, ამ წმინდა სლოგანის სახელზე მათ შეეძლოთ

რომელიმე ადგილას დაედგათ ნიში ან სულაც აეშენებინათ პატარა სალოცავი, სადაც

დროთა განმავლობაში ხალხიც დასახლდა და დაარსა სოფელი ილიურთა. ვფიქრობთ, ეს იმ

მაგალითგანია, რომელსაც ჩვენ უნივერსალიებს ვუწოდებთ.

არ გვინდა ეს ჩვენი ეჭვები ჩეჩნებისა და ინგუშების მთლიანი მოსახლეობის მისამარ თით

გამოვთქვათ – არა, რა თქმა უნდა! დარწმუნებული ვართ, მათ უმრავლესო ბას ეს მითქმა-

მოთქმა სასაცილოდ არ ჰყოფნის და ცალკეული თვითდაჯერებული ვაი-პატრიოტების

ინიციატივად მიიჩნევენ, რომლებიც ახალ ისტორიას ქმნიან და იმის მაგივრად, რომ

შეისწავლონ თავიანთი, არანაკლებ საინტერესო და კოლორიტული წარ სული, ცდილობენ

მარტივად მიისაკუთრონ სხვისი უკვე არსებული, არანაკლებ საინ ტერესო ისტორიის მქონე

აღმოსავლეთ საქართველოს კუთხის მთიანეთის მატიანე. სამწუხაროდ, ისინი ამ მიზნით

ქმნიან ახალ მითებს, რომლებშიც ახლებურად ცდილობენ წარმოაჩინონ ის ფაქტები,

რომლებიც უკვე დიდი ხნის წინაა შესწავლილი.

ამ ავტორებს, სამწუხაროდ, ჰყავთ თანამოაზრეებიც და მათში გაერთიანებული არიან

არა მარტო თავად ამ საქმის მიმდევარი ვაინახები, არამედ მეცნიერთა წრეებში მიღებული

მკვლევრებიც, რომლებიც თავის მხრივ აწვდიან მცდარ ინფორმაციას – ასეთია, მაგალითად,

იან ჩესნოვი, რომელიც წერს: „В более отдаленных местностях Грузии (Ахметовский район)

исконно живет третий нахский по языку, близкий чеченцам и ингушам, народ – бацбийцы. Их

вместе с более поздними переселенцами из Чечни и Ингушетии грузины называют кистами. Все

они сейчас практически ассимилировались с грузинами“ (5.)

ამ ავტორს ცნობისათვის შევახსენებდით, რომ ბაცბებს (ანუ წოვა-თუშებს) ქისტებთან

118

საქართველოში არავინ აიგივებს. ქისტები ორი საუკუნის წინ გადმოსახლებული ჩეჩნურ-

ინგუშური ტომია, რომელმაც დღემდე შეინარჩუნა საკუთარი თვითშგნება, ენა და რელიგია –

ისლამი, ბაცბები კი (იგივე წოვათის თუშები) არიან ძირძველი ქართველური ტომი, ქართული

იდენტობითა და სულიერებით. და კიდევ – ბაცბი და წოვა-თუში ისეთივე თანაფარდობის

ტერმინებია, როგორც ნოხჩო, იჩკერიელი და ჩეჩენი (ან ურია და ებრაელი), ამიტომ მათი

სხვადასხვა კონტექსტში ხმარება ან არცოდნაა, ან, მაპატიეთ, მაგრამ, უნდა ვთქვათ –

პროვოკაცია.

დავუბრუნდეთ ტერმინოლოგიის საკითხს: ჩვენ ზემოთ უკვე ვახსენეთ, რომ სამეცნიერო

ლიტერატურაში წოვა-თუშების სამეტყველო ენას რამდენიმე ტერმინით მოიხსენიებენ: იობ

ცისკარიშვილი – თუშურ-წოური ენა (1847 წ.), ანტონ შიფნერი – „თუშური ენა“ (1956 წ.),

იუნუს დეშერიევი – ბაცბური ენა (1953 წ.), წოვა-თუშური ენა (1994 წ.).

პროფ. ნიკო ქადაგიძე ჯერ კიდევ XX ს-ის 60-იან წლებში, ვფიქრობთ, ორივე მხარისა

და ყველა თუშისთვის მისაღები ტერმინების განმსაზღვრელ მოდელს გვთავაზობდა

– წოვა-თუშები და ჩაღმა-თუშები (შესაბამისად, წოვა-თუშური ენა და ჩაღმა-თუშური

დიალექტი). აქ პატარა კორექტივს შევიტანდით: როგორც ლინგვისტურ ტერმინს ბაცბურს

(შემდგომი გაუგებრობების ასაცილებლად) ჩავსვამდით ფრჩხილებში და ასეთი მოდელს

დავჯერდებოდით: წოვა-თუშები და ჩაღმა-თუშები – შესაბამისად: წოვა-თუშური (ბაცბური)

ენა და ჩაღმა-თუშური დიალექტი.

ამ ბოლო ხანებში პროფ. ა. ბერთლანმაც გამოთქვა თავისი მოსაზრება, რომელიც გვთა-

ვაზობს, თუშების ორივე თემთან მიმართებაში გამოვიყენოთ ტერმინი თუში – შესა ბამისად,

თუშური ენა და თუშური დიალექტი. ეს არახალია (გავიხსენოთ ა. შიფნერის „თუშური ენა“) და

ჩვენც ვემხრობით ამ შემოთავაზებას, თუმცა, სამეტყველო ენისა და დიალექტის ერთ ქუდქვეშ

მოქცევა, ვფიქრობთ, გამოიწვევს გაუგებრობას არა მარტო სოციუმში, არამედ მეცნიერებაშიც.

ამ ლოგიკით სჯობდა დაგვებრუნებინა იობ ცისკარიშვილის მოდელი და შევჯერებულვიყავით

ასეთ ტერმინებზე: თუშები (წოვა, ჩაღმა, გომეწრელი, პირიქითლელი), მეტყველება კი თუშურ-

წოური ენა და თუშურ-ჩაღმური დიალექტი, სადაც ეთნონიმ თუშურს აქვს თავისი პირდაპირი

დანიშნულება და მიუთითებს აღმოსავლეთ საქართველოს ერთ-ერთ კუთხეზე – თუშეთზე.

ეს ცვლილება სამომავლო, ჩვენთვის მართალია არასასიამოვნო, მაგრამ გარდაუვალ

ენის დაკარგვის პროცესებსაც ითვალისწინებს, რამდენადაც ამ შემთხვევაში დარწმუნებით

შეგვიძლია ვთქვათ, რომ წოვათის მოსახლეობა ჩაღმურ-თუშურ კილოზე არ ამეტყველდება,

რადგან მათთვის მშობლიური დარჩება ქართული, რომელიც სამეტყველო თვისებებით

ბევრად არ განსხვავდება ლიტერატურული ქართულისგან. ჩვენ მიერ შემოთავაზებული

ტერმინოლოგიით თავიდან ავიცილებთ ახალ ტერმინოლოგიურ ქაოსს. თუ რამე თავისებური

კილო მაინც შერჩა წოვათის მოსახლეობის მეტყველებას – მას ავტომატურად დაერქმევა

თუშურ-წოური კილო, განსხვავებული თუშურ-ჩაღმური კილოსგან.

როგორც ვიცით, წოვა-თუშების კერიის მეტყველება მთის იბერიულ-კავკასიურ ენათა

ოჯახის ნახურ ჯგუფშია გაერთიანებული მათი ვაინახურთან ნაწილობრივი ლექსიკურ-

გრამატიკული ნათესაობის გამო, რომელიც შეადგენს 1/3-ს, ხოლო 2/3 კი ძვ. ქართული

და ქართულია, რომელიც სამეცნიერო ლიტერატურაში მიიჩნევა, როგორც ქართულიდან

ნასესხები – რომელსაც ჩვენ არ ვეთანხმებით. ეს სა კითხი შესასწავლია, რადგან არ შეიძ-

ლება ენის ლექსიკურ-გრამატიკული რეალიების 2||3 ნასესხებად ჩაითვალოს. იქნებ ეს

სამეტყველო ენის ორგანული ნაწილია იმ გამონაკლისის გარდა, რომელიც საერთო-

ქარ თველური ნასესხობებია. ამ კუთხით, ვფიქრობთ, ქართულმა მეცნიერებამ მისი სიღ-

რმისეული შესწავლის საფუძველზე უნდა გადახედოს წოვა-თუშურის ნახურ ჯგუფში გაერ-

თიანების საკითხსაც, რათა მან დაიმკვიდროს მისთვის ისტორიულად განკუთვნილი ადგილი

ქართველური ჯგუფის ლინგვისტურ სივრცეში.

წოვა-თუშურად დღესდღეობით მოსახლეობის სულ 20-30% საუბრობს, ამდენად

119

– ძნელია ამ სიტყვების წარმოთქმა, მაგრამ იგი გადაშენების გზაზეა დამდგარი. მისი

გადარჩენის პერსპექტივაც ძალიან მცირეა. ამ ფაქტის გათვალისწინებით, ვფიქრობთ, ამ

ეტაპზე სჯობია დავიბრუნოთ იობ ცისკარიშვილის მიერ შემოთავაზებული თუშურ-წოური

(ენა) – დავამატოთ თუშურ-ჩაღმური (კილო-კავი), სადაც მკვეთრად იქნება განსაზღვრული

კუთხეც და სამეტყველო ერთეულიც.

ახლა ცოტაოდენ წოვა-თუშურ-ქართული გრამატიკული საკითხებიდან: წოვა-თუშურის

ლინგვისტური მახასიათებელიც იდენტურია ქართულისა, მაგ., ორი ტიპის უღვლილებაა:

პიროვანი და კლასოვან-პიროვანი, რაც იმის მიმანიშნებელია, რომ ეს ენა მაგალითია

კლასოვანი უღლილებიდან – პიროვანზე გარდამავალი პროცესებისა. თუ ვაინახური

ენების მაგალითით ვიმსჯელეთ, სადაც მხოლოდ კლასოვანი უღლილებაა, ეს პროცესი

იქ არც დაწყებულა. ვფიქრობთ, წოურისთვის ამ გზით განვითარება ბუნებრივი მოვლენაა

და იგი იმ კვალს მიჰყვება, რომელიც გაიარა დანარჩენმა ქართულმა. პიროვან-კლასოვან

უღლილებაში, როგორც კლასის მარკერი, ისე პირის ნიშანიც აღინიშნება და თანაბრად

აწარმოებს გარდამავალ და გარდაუვალ ფორმებს, თუმცა ეს ეხება მხოლოდ ისეთ

წინადადებებს, სადაც სუბიექტი პირველი და მეორე პირის ნაცვალსახელითაა გამოხატული

(მაგ. ას ვუიტ-ას „მე მივდივარ“, აჰ’ ვ-უიტ-აჰ’ „შენ მიდიხარ“ (გარდაუვალი). ას მეჴ ჲ-აყ-ოს

„მე პურს ვჭამ“, აჰ’ მეჴ ჲ-აყ-ოჰ’ „შენ პურს ჭამ“ (გარდამავალი). წოვა-თუშურში პიროვანი

უღვლილება ჩამოყალიბების სტადიაშია; პროფ. კ. ჭრელაშვილის აზრით, იგი ორი ტიპისაა:

1. სუბიექტური აგებულებისა (მაგ. ლეიტა-ს(ო) „ვეხმარები“, ლეჲტა-ჰ’(ო) „ეხმარები“, ლეჲტ

„ეხმარება“ და 2. ობიექტური აგებულების: ლეჲტ-სო(ნ) „მე-ხმარება“, ლეჲტ-ჰ’ო(ნ) „გე-

ხმარება“, ლეჲტ „ე-ხმარება“;

ამით განსხვავდება წოვა-თუშური ჩეჩნურ-ინგუშურისაგან. ეს სულაც არაა ქართულის

ზეგავლენით განვითარებული პროცესი. ენამ შეიძლება ლექსიკა ისესხოს, მაგრამ ის, რომ

თავად ენის გრამატიკული სტრუქტურის განვითარების გზის კორექტირება შეძლოს ამ

დონეზე, ნაკლებად დასაჯერებელია.

ვფიქრობ, წოვა-თუშურმა, მისი ხანგრძლივი კონსერვაციის წყალობით, ძალიან ბევრი

საიდუმლო შემოგვინახა დღემდე, რომელსაც შეუძლია ერთი მხრივ, ქართველური ენა-

კილოების განვითარების პროცესის კანონზომიერებათა ჭეშმარიტი გზები ახსნას, მეორე მხრივ

– ვაინახურ ენებთან სიახლოვის ანალიზის შედეგად, საერთო იბერიულ-კავკასიურ ენებში

არსებული მრავალი ზოგადი ლინგვისტური პროცესის გაანალიზება-შესწავლის წყარო გახდეს.

ბევრი არქაული მინიშნებაა ლექსიკაშიც. წოვურში ძვ. ქართულის უამრავი ლექსიკური

ერთეული გვხვდება ისეთი, რომელიც თანამედროვე ქართულში მივიწყებულია, მაგ.:

ღრუტ – ღრუტი, ქორედი, ჴერი, ამბარჩა, მსგეფსი, მრჩობლი, უჩინო, კაპრაში, კოტორი,

გაფხაკალება (იმერ.) და სხვ.

თუშეთის ტოპონიმთა უმრავლესობაც ძვ. ქართულითა და წოვა-თუშურით აიხსნება, მაგ.:

საგირთა – ძვ. ქართ. არის სიტყვა სასაგნო, რომელიც ასე აიხსნება: „ესე არს მშვილდოსანნი,

სადაც ნიშანსა დასდებენ ისართასას სროლელად ხელის წაყრისთვის მარჯვეობად“ (ს-ს.-

2,53). აქ გამოიყოფა საგ-ფუძე, რომელიც „ისარს“ უნდა ნიშნავდეს (*სა-საგ-ნე), რადგან

იგი მეორდება მეორე სიტყვაში – ძვ. ქართ. საგანი „ისრის ნიშანი“ (1-1.-2,22), ანუ ადგილი,

სადაც ისრის სროლით იყვნენ დაკავებულნი. საგირთის მდებარეობა ამის საშუალებასაც

იძლეოდა, რადგან ყველაზე ვაკე ადგილას იყო გაშენებული. თუშები მშვილდ-ისრის მიზანში

სროლას ბავშვობიდან ასწავლიდნენ როგორც ბიჭებს, ისე გოგონებს, რადგან ყაჩაღების

თავდასხმისას, პირველი მოსაგერიებელი დამხმარე საშუალება იყო მშვილდ-ისარი.

მოზართა – ქართულ მოძღვარს უნდა უკავშირდებოდეს (მოძღვარ-ი + თა (მაწარმ. სუფ.)

> მოძღვართა): ვფიქრობთ, ეს სოფელი სასულიერო პირთა დაარსებული იყო, რადგან

გაქრისტიანების დროს, როგორც ცნობილია, წმინდა ნინოს გვერდში ედგნენ წობონები

და არაა გამორიცხული, რომ ამ ადგილას სახლობდნენ ისინი, რომლებიც ქრისტიანული

120

სწავლებით იყვნენ დაკავებულნი. იქვე მახლობლად „ბერი-სამების“ პირველი სალოცავის

აგებაც ამით უნდა აიხსნას. მოძღვრებზე მოთხოვნილებაც დიდი იყო – გარდა იმისა, რომ ისინი

იყვნენ დაკავებულნი აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში მართლმადიდებლობის გავ-

რცელებით, ასევე მეცხვარეობის საქმიანობაშიც აქტიურად იყვნენ ჩართულნი, რადგან დიდი

ფარის ყოველ მფლობელს თითო სასუ ლიერო პირი დაჰყვებოდა. თუ გავითვალისწინებთ

წოვათის ცხვრის რაოდენობას და მესა კუთრეთა სიმრავლეს, სასულიერო პირთა სიმრავლეც

შესაბამისი იყო.

ეთელტა – ტოპონიმი, რომლის ახსნაც, ალბათ, ყველაზე მეტად გაჭირდა. ამო სავალი

ფუძის დიდი ძებნის შემდეგ, მივაკვლიეთ ქართ. ეთერი-ს, რომელიც ს.-საბას ლექსიკონში ასეა

განმარტებული: ცეცხლი არს შემცველი ცათა უმდაბლესად... (1.-232), ანუ ცეცხლი, რო მელიც

ცაშია და ყველაზე ახლოსაა მიწასთან (ელვა). გასაგებია, რომ ეთელ-ტა-ში – ტა-სუ ფიქსი

<თა-დანაა...(ამ საკითხს ეძღვნება პროფ. თ. გვანცელაძის გა მოკვლევა), რ-ს > ლ-ში – წოვა-

თუშურისთვის კანონზომიერი ფონეტიკური პროცესია და სემანტიკური დაკავშირებაც ალო-

გიკური არ უნდა იყოს – ანუ, სავარაუდოდ, ტერმინი შეიქმნა კერპთაყვანმცემლობის ხანაში.

ნადირთა – ტოპონიმი, რომელიც დაკავშირებულია ქარ. ნადირთან, ვფიქრობთ, მისი

ტყესთან ახლოს მდებარეობისა და მასში ნადირის სიმრავლის გამო თუ გაჩნდა.

ნაზართა – მისი რეკონსტრუქცია ქართ. ნაძვნარს უკავშირდება.

შავწყალა – ქართული სახელია, რომელიც ორი ფუძისაგან შედგება: შავი და წყალი.

ვფიქრობ, სახელი ამ სოფელში მომდინარე რომელიმე წყლის ჯანმრთელობისთვის

მავნებლობის გამო შეერქვა ან ფერით იყო განსხვავებული.

ინდურთა – საბას ლექსიკონში ჩვენ გვხვდება ინაჴ-იდგა „ტრაპეზი, საგანგებო შეკრება“

(ანუ ქართ. სერობა – რაც სატრაპეზოდ დაჯდომას ნიშნავს (1.-1,131), სადაც ინაჴი ძვ. ქართ.

„მაღალი დასაჯდომის“ აღმნიშვნელია და თავად სიტყვა ახსნილია როგორც სერობად

დაჯდა. თუ დავაკვირდებით ამ სოფლის ტერიტორიულ განლაგებას, გასაგებია, თუ რატომ

დაერქვა ეს სახელი, რადგან ეს ყველაზე ამაღლებულ გორაკზე შეფენილი სოფელია.

თუ ტერმინ ინდურთაში *ინ მართლაც ინაჴის რელიქტია, მაშინ თავდაპირველი ფორმა

წარმოგვიდგება ასე: ინაჴ-მდგომი > ინ-დგომი > ინ-დგომ+*თა (*თა სუფ.) > ინ-დგო-რ+თა

(ა>უ – შდრ. ქართ. დგომა > სა-დგუ-რი) > *ინ-დგუ-რ+თა (*რ – მრ. სუფ.) > ინ-დუ-რ-თა.

აქ ვახსენეთ სერიც, რომელიც ვფიქრობთ, ძვ. ქართ. სერობასთან არის დაკავ შირებული,

რადგან ს-საბასთან სერის ერთ-ერთ მნიშვნელობად დასახელებულია „მეც ხო(ვ)რენი ცხოვართა

ყურთა დაჭედვა“ (1.-2,82), ანუ ცხვრის ყურზე გაკეთებული ნი შანია, რომელსაც მეცხვარეები

ადებენ. ვფიქრობთ, თავად სერი, როგორც ტერმინი, გამოიყო გვიან და მისი თავდაპირველი

მნიშვნელობა უნდა იყოს დაკავშირებული ამ პროცედურასთან, სადაც ცხვრის მონიშვნა

ხდებოდა იმ მეცხვარის მიხედვით, რომელსაც ცხვრის ესა თუ ის ნიშანი ეკუთვნოდა. სერი

ყველა მეცხვარეს ჰქონდა საკუთარი, რომ ცხვარი ერთმანეთში არ შეშლოდათ. ვფიქრობთ, ამ

პროცედურას მეცხვარეები ატა რებდნენ სოფ. ინდურთის მიდამოებში. ეს საშუალებას იძლეოდა

საერთო ძალებით დაეცვათ ცხვარი ერთმანეთში არევისა და დაკარგვისგან.

ამდენი საუკუნის შემდეგ შემონახული რომელიმე ტოპონიმის ფუძის რეკონსტრუქციის

სიზუსტის მტკიცება ძალზე ძნელია, მაგრამ როდესაც ლექსიკურ-გრამატიკული მარ კერები

ამის საშუალებას იძლევა – მათი იგნორირებაც არ იქნება მართებული. ამიტომ დავაკვირდით

ბარში, ალვნის ველზე განლაგებული თუშური სოფლების სახელების წიწალყურის,

ფხაკალყურის, ბაიჩლაყურის, ოთხთვალას, მუხროვანის, გურგალჭალას და ბახტრიონის

ფუძეებს და ასეთი სურათი მივიღეთ:

სამი მათგანი – წიწალყურე, ფხაკალყურე, ბაიჩლაყურე ნაწარმოებია ყურე-ს მეშ ვეობით,

რომელსაც ს-საბა ასე ხსნის: „წარზიდული ადგილი... ზღვისაგან ან მდინა რისგან უკუმდგარი

ჴმელთა შინა...“ (2.-274). ქართ. წიწვნარის და ყურეს შერწყმის შედეგად წარმოიქმნა წიწალ-

ყურე (შდრ. წიწვნარ+ყურე > წიწან-ყურე > წიწალყურე).

121

იგივე „ყურეა“ გამოყენებული სოფლების ფხაკალყურესა და ბაიჩლაყურეს მაწარ მოებლად,

შდრ.: წ.-თ. ფხაკალის „კურდღელი“ (შდრ. ქართ. გაფხაკალება, ანუ „შეტოკება, შეცმაცუნება)

და ძვ. ქართ. ყურეს შერწყმის შედეგად წარმოიქმნა ფხა კალყურე, ხოლო ბაიჩლაყურეს

ეტიმოლოგია იმავე ყურესთან მიმართებაში ასე წარ მოგვიდგება: ბაეტარი „ცხენის მკურნალი“

(ს-ს-1.-90)>*ბაიტარ-ჩ-ყურე (ჩ – ნათ. ბრ. ჩანართია) > *ბაიტ-ლა-ჩ-ყურე > ბაიჩლაყურე. სოფლის

დასახელება მიგვანიშნებს იმაზე, რომ აქ ცხენების მკურნალობით იყვნენ დაკავებულნი.

მუხროვანის ეტიმოლოგიაც გამჭირვალეა – უკავშირდება მუხას.

ოთხთვალაც პირველი შეხედვით გამჭირვალე ჩანს (ოთხი თვალი, ანუ ნათელი

ყველა მხრიდან), მაგრამ ხომ არაა ეს სახელი დაკავშირებული ძვ. ქართ. ოთხო-სთან,

რომელსაც ს-საბა ხსნის ასე: „საბაითი გლეხურად“, თავად საბაითი „ოთხის ვეგის მღერაა“,

რაც ოთხი კოჭის (საქონლის) ჯანსაღი თანაარსებობაა, რომელიც მოდის ბაეტარი-დან, რაც

ძვ. ქართ. „ცხენის მკურნალს“ ნიშნავს. ძვ-ქართ.*ოთხო + წ.-თ. ვ-ა (ვ – კაცის კლ. ნიშ.)

„კეთება“> *ოთხო-ვ-ა+ლა (ლა- სიტყვამაწარმოებელი სუფ.) >*ოთხო + *თ-ვალა (ფუძეების

შერწყმისას, ო-ს დაკარგვა იწვევს *თ-ს წარმოქმნას) > *ოთხ-თ-ვალა, ანუ ეს იყო ადგილი,

სადაც საქონელს კურნავდნენ.

გურგალჭალაც ძალიან ადვილად აიხსნება: წ.-თ. გურგალ „მრგვალი“ + ჭალა, ანუ,

*მრგვალი ჭალა და ა.შ.

როგორც ვხედავთ, ხშირად თავად ტოპონიმში არის ჩადებული მნიშვნელობა და

თუშების ნაცხოვრი ტოპონიმიკის ახსნა-განმარტება ძველი ქართულისა და წოვა-თუშურის

მეშვეობით ადვილად ხერხდება. ამდენად, ვფიქრობთ დროა ქართველოლოგებმა ჯეროვ-

ნად შეისწავლონ თუშური ენა, განსაკუთრებით მისი უძველესი ფენა, რომელიც დღეს უკვე

ხელსა და თვალს შუა გვეკარგება.

დასკვნის სახით ვიტყვით შემდეგს: დაფიქრება გვმართებს ყველა საკითხზე, რო მელიც

ჩვენი ქვეყნის ფასეულობებს ეხება, თავად არ უნდა დავუშვათ ისეთი შეცდომები, რომლებიც

შემდგომ ზიანს მოუტანს ჩვენსავე სამშობლოს. ვფიქრობთ, სა ხელმწიფოს მესვურებსაც

მართებთ ყურადღებით იყვნენ ასეთი საკითხებისადმი, რათა დროული და ადეკვატური

რეაგირება მოახდინონ მსაგავს ქმედებებზე, როგორც საკუთარ ქვეყანაში, ისე ქვეყნის

გარეთაც, თორემ თუ ისევ დავკარგეთ ჩვენივე ქვეყნის მიწები, როგორც ეს წინა საუკუნეებში

მოხდა (თურქეთი, რუსეთი), მაშინ საერთოდ დავემშვიდობებით იმ ტოპონიმებსაც, რომ-

ლებიც დღეს კიდევ გვაქვს – ასე, მაგალითად, ტო პონიმ ხანთუშეთთან მიმართებაში,

რომლის შესახებაც თუშებში ასე ყვებიან: „დღევანდელი თურქეთის ტერიტორიაზე (ისტო-

რიული საქართველო) არსებობს ადგილი, რომელსაც ჰქვია ხანთუშეთი (შავშეთის მხარე).

ეთნოგ რაფიული მასალებით, ამ იალაღების სა ძოვრებზე თუშებსა და ზოგჯერ მათთან

ერთად ფშავლებსაც ცხვარი გადმოჰყავდათ საბალახოდ. დღეს აქ ქართულის მცოდნეს

ვერ შეხვდებით და ახლა ამ სოფელს ჰანლი ჰქვია“.

და კიდევ – დროა, ჩვენმა მეცნიერებამ მკაფიოდ განმარტოს და ჩამოაყალიბოს ეს თემა

და ყველას გააგებინოს, რომ იდენტობა არაა მხოლოდ გარკვეული ლექსიკის ერთობა,

აქ ბევრი სხვა კომპონენტია გადამწყვეტი: ანთროპოლოგიური მონაცემები, თვითშეგნება,

სულიერება, მენტალიტეტი, ისტორიული ფესვები – მათი ისტორიული გზის გათვალისწინება.

ლიტერატურა:

1. ს-ს ორბელიანი – ძველი ქართული ენის ლექსიკონი, თბ., 1ტ-1991, 2ტ-1993

2. П. Услар – Чеченский язык, Тиф., 1888

3. Н. Марр – 1922, Кавказские племенные названия и местные параллели, СПб., 1922

4. А.Шавхелишвили – 2001, Тушины, Тб., 2001

5. Я.Чеснов – Генетические представления в менталитете чеченцев, CHECHEN.ORG, 2009

6. პ. ხუბუტია – თუშური კილო, თბ., 1967

7. რ. გუჯეჯიანი – ისტორიის რეპრეზენტაციის ეთნოლოგიური ასპექტები, თბ., 2017

122

БЕЛА ШАВХЕЛИШВИЛИ, МАНАНА ТАБИДЗЕ, ТЕЙМУРАЗ ГВАНЦЕЛАДЗЕ

(წერილი ვაინახებისადმი, რომელიც ინტერნეტ-სივრცეში დაიდო)

Думаем, что над этим стоит подумать...

(друзьям вайнахам и всем, кто встал на путь раздора)

Дорогие друзья, это письмо не написано для каких-то разборок и прочих обид – оно написано для

того, чтобы напомнить нам всем, что мы кавказцы и что прежде чем переступить, сначала стоит подумать

не нанесу ли я ущерб моему соседу или брату по крови, не стану ли причиной для осуществления каких-

то чужих, неблагочестивых замыслов, ибо совсем недавнее прошлое преподало всем нам уроки такой

необдуманной оплошности.

Просто пришло время когда не надо умалчивать то, что волнует в данном случае нас – вайнахов и

грузин/грузин и вайнахов. Думаем, что не надо ждать, когда наши истори ческие братья и соседи вайнахи

сами проявят добрую волю разобраться в правоте или неправоте своих собственных убеждений и деяний,

которые в данном случае, касаемы цова-тушин (бацби). И если учесть, что этот вопрос одновременно уже

становится и вопросом государственного интереса, то будет понятна наша такая озабоченность.

Тушетия – это регион Грузии, где из покон веков живёт наше, грузинское население, имеющее свои

историчекие корни, генетику, духовное начало, самосознание, свою историю и, наконец – свой менталитет

т.е. всё то, что в науке называется идентичностью.

Если мы внимательно приглядимся к сегодняшним новым технологиям, то заметим, что они

направлены на то, чтобы человека превратить в некое аморфное создание без рода и племени, которому

будут безразличны все эти ценности, которые составляют основу в первую очередь понятия родина. Мы

имеем ввиду очень модное тестирование на ДНК, которым так наивно стали верить все, особенно те, которые

живут вне дома и с позиции общеевропейских или как хотите их назовите, считают, что в зависимости от

анализов ДНК можно в одночасье изъять их и жить, согласно какой-то далёкой от человека информации.

Весь этот ажиотаж оправдывается тем, что намерения очень благородны, т.к. всем даётся возможность

найти свои корни.

Но позвольте, если эти корни и понимание родины, памяти предков – причас тности к их крови, памяти,

сязанной с землёй, где покоится их прах, с чувством само идентичности у человека уже есть – гуманно ли (в

своих – а здесь скорей в чужих инте ресах) навязывать ему какие-то новые сведения, от которых он далёк

и убеждать его в правоте, которую он не воспринимает. Думаем, что в первую очередь это ущемляет его

права, ибо всякий волен разобраться в своей генетике и идентичности сам. Думаем, что это скорей волнует

ущемлённых в этом вопросе людей и им надо самоутвердиться. А тот, который самодостаточен – родился и

живёт в стране, где его исторические корни, его духовный мир, язык и менталитет прямо пропорциональны

его идентичности – поверьте, эти вопросы не волнуют.

Мы имеем ввиду очень деликатный вопрос, который затеяли наши друзья вайнахи в отношении цова-

тушин (бацби), которым ну, скажем так – советуют тестирования, убеж дая их в том, что они бацби (т.е. цова-

тушины) ближе к ним – к вайнахам, чем к грузинам (как традиционно они себя воспринимают). Для этой

цели они открыли даже сайт „Чеченцы, ингуши, бацбийцы“, почему-то самовольно отторгнув термин бацби

от термина цова-туши, который обозначает один и тот же народ. Думаем, что это некорректно, ибо термин

бацбиец является самоназванием цова-тушин на их до машнем языке и изъятие его из грузинского лингво-

социального ареала никак не оправдано.

Напоминать наше прошлое, которое мы достойно пронесли через века не стоит – о них все прекрасно

знают и этим даже всегда бравируем – и вайнахи, и грузины, хотя этот казус заставляет задуматься... Эта

практика характерна для наших соседей армян, которые то приписали себе Шота Руставели, назвав его

Ашотом Руставеляном, то поют грузинские песни на армянском языке, выдавая их за армянские, а в последний

123

раз станцевали грузинский танец „Садарбазо“ гениального Захария Палиашвили и назвали его армянским

свадебным танцем. С армянами – понятно: они в такой форме действительно хотят самоутвердиться и таким

способом преодолевают свои старые комплексы. Возможно поэтому мы стараемся их не воспринимать в

серьёз. Такое в отношениях наших двух народов – грузин и вайнахов, думаем, что просто невообразимо

и право же – недопустимо. Если бы это было сделано в рамках грузино-вайнахского братства и вместе с

чеченцами, ингушами внесли картвелов (по их регионам) вместе с цова-тушинами (бацби) – ещё понятно,

но когда за этим следует другой т.н. казус – когда на одном из каналов Грузии проходит сюжет о том, что

в грузинском селе Земо-Алвани живут ингуши-христиане, называемые бацбийцами или поднявшись

в Тушетскую Цовата кистинцы размахивают чеченский флаг (благо бы – вместе с грузинским!) – это или

провокация, или далеко идущие планы, которые у нас вызывают уже вопросы... А главный вопрос вот в

чём: у вас, у наших друзей и соседей вайнахов зародилась мысль отторгнуть часть грузинской истории и

этнокультуры и в этом использовать цова-тушин?. Здесь другого объяснения нет...

Мы всегда ревностно оберегали наши общие ценности, ибо понимали, что в противном случае

будущего у тех, кто играет в чужие „игры“ не может быть. Эти цен ности, которые мы с большим трудом

уберегли и сохранили на протяжении многих столетий и передали последующим поколениям, могут

исчезнуть в одночасье, если мы не проявим осторожность хотя бы по отношению друг к другу. Их истиные

хранители, называемые историческими созидателями общего кавказского очага – разгорание огня в очаге

допускали только в целях добрососедской, братской общей трапезы, пока не вмешались третьи силы, со

своими собственными интересами, которые к сожалению, так успешно воплащают их в жизнь на наших же

глазах.

Всё это вынуждает нас внести ясность в вопросы, которые давно казалось бы, исследованы и так ясны,

но которые на данном этапе получили другой расклад, который реально недооценив, может принести беду

всем, самим того не ведая.

Вот эти вопросы:

О терминах тушин, цова-тушин и бацби: тушин – обозначает регион Грузии, назы ваемой Тушетия

(подобно сван-у или мегрел-у, проживающим в Сванетии и Мег релии), цова-тушин – обозначает население

той части Тушети, которая из черырёх исторических Обществ Тушети (Цовата, Пирикити, Гоменазывается и

Чагма) относится к Цовата, и на сегодняшний день сохранились как цова и чагма (ср., так же как верхние

сваны (груз. земо сванеби) и нижние сваны (квемо сванеби) и, наконец бацби – это самоназвание цова-

тушин на цова-тушинском языке (так же, как мушван (у сванов), маргал (у мегрелов), нохчи или аьккхий – у

чеченцев), т.е. каждый из этих терминов имеет своё назначение: регион Грузии, территория расселения

и этноним которым обращаются друг к другу на домашнем языке. Все эти термины обозначают одно

население сегодняшнего с. Земо-Алвани Грузии – все они древние и сопровождают их с древних пор.

Термины ц1ова и баца – это звенья одной цепи и происходят из ц1о../ц1а...(см. статью Б. Шавхелишвили

„Ещё раз о терминах туши, цова-туши и бацби“), а термин туш-и от груз. мта „гора“ > *мт-у-ш-и, где при его

образовании мн.ч. суф. -ш, закономерно редуцировал изначальный -м и сфоримровался как термин туш-и.

Исторически выделение термина бацби/бацбийский, как лингвистического тер мина было неоправдано,

т.к. наделение узкосоциального термина бацби лингвис тическими полномочиями, впоследствии вызвало

неразбериху (не назван же язык сванов – мушванским или мегрельцев – маргальским, или чеченский

– нохчинским, как они используются приватно). Использовав к примеру, чечен и нохчи (или аьккхий,

ичкерий и т.д.) как отдельные термины (как это вайнахи делают с цова-туши и бацби – и надеемся, что не

преднамеренно!.), мы допустили бы большую ошибку, отторгнув их от одного единого этноса чеченцев и

разделив на две этно-лингвистические единицы – чеченцев и нохчинцев, ну а если бы поставили их в ряд

грузинских (картвельских) регио налных терминов – нанесли бы большое оскарбление самим чеченцам,

т.к. это было бы воспринято как присвоение их собственного термина ближайшими соседями (вместе с их

культурой и историей).

Лингвистическое родство цова-тушинского (бацьийского) языка с вайнахскими никто не отрицает – на

124

научном уровне они мирно исследуются не затрагивая этно генез. В тех же вайнахских языках очень много

грузинских и др.-грузинских реалий – они уходят в глубь истории и это общие ценности для обоих народов.

По-видимому, надо осмыслить главное: язык – это средство коммуникации и это данность, которая, как

благой подарок, оставлен нам предками, его надо только оберегать, сохранять и исследовать, ибо являясь

ещё и памятью цивилизации, он каждый раз открывает много неведомых истин.

И ещё: когда идёт трансформация одной формы языка в другую (как это произошло с др.-

грузинским и грузинским) и этот процесс происходит с волеизъявления государственных канонов, то это

вполне закономерный процесс и эти обе формы одинаково дороги его населению; однако, когда язык

неохраняем соответствующими структурами ввиду его негосударственной значимости, то начинается

манипуляция языком в угоду каким-то политическим замыслам – это по меньшей мере ставит под угрозу

его жизнеспособность. Так сегодня происходит с языком цова-тушин, который стал „яблоком раздора“ для

вайнахов, хотя уже давно не секрет, что цова-тушины являются одним из неоспоримых представителей

древних культур грузинской цивилизации.

Для полной ясности приведём цитату из высказываний П.К. Услара (XIXв.) о языке цова-тушин(бацби):

„В верховьях реки Алазани, по словам автора, живут тушины, называющие себя цова-тушами и бацби

одновременно... Если действительно туски, которых Птоломей (кн. гл. 9) по сути, считает тушинами, то

разветвление произошло по крайней мере веков за 18 тому назад. Нет надобности говорить, что столько же

странно было бы считать тушинский язык за исторический нохчий, как считать язык нохчий за испорченный

тушинский, это то же, что считать французский язык за испорченный итальянский и наоборот. Таким образом,

всё сказанное выше о наречиях чеченского языка и возможность свести их в один общий письменный язык,

нисколько не распространяется на язык тушинский“ (2.-3). По-видимому, этот вывод автора был обусловлен

тем, что хорошо зная чеченский язык (П. Услар, „Чеченский язык“ – 1888 г.) он воочию рассмотрел большой

пласт грузинских языковых реалий (2/3 лексики – груз. и др.-груз.), который нельзя было игнорировать, т.к

заимствовать их в таком количестве из другого языка при всём желании просто невозможно; кроме того,

хорошая осведомлённость автора в истории, самоидентности и менталитете тушин (цова) тоже сыграли

свою роль.

Были бы другие времена, возможно этот казус наших друзей и ближайших соседей вайнахов и не

вызвал бы каких-либо эмоций и вопросов с нашей стороны, но у нас за плечами недавние войны, которые

по той же причине, когда мы не обратили внимание на активное использование термина абхаз (который

тоже исторический термин, обозначавший грузин одного из его регионов Грузии) активно использовали

заселявшими территорию Абхазии абсуйцами и абазинцами для собственной иден тификации и мы –

грузины, понадеевшись на те же историчесикие братские узы, ко торые не могли допуситить вмешательства

сил, чуждых для нас обоих – пришли к проти востояниям, которые сейчас имеем: наша историческая

территория захвачена третьей силой и её не контролируют ни сегодняшние абхазцы, ни истрические

грузины... Здесь вина ложиться на обе стороны – одни не думали, а другие не предполагали, что можно

иметь у себя под боком столько врагов и провокаторов...

Но вышло – как вышло. Это – первый урок, который мы, грузины вынесли из пос ледних событий. А в

данном, конкретном случае мы полагаем, что такой маленький казус, как манипуляция терминами цова-

туши//бацби, в будущем может быть использован против всех – и грузин, и вайнахов (не вмешивая в это

даже их самих...).

Об этногенезисе цова-тушин (бацби): „язык несомненно играет большую роль в процессе исследования

этнической принадлежности любого этноса, однако, не надо забывать и о том, чтобы обосновать эту

этническую принадлежность вместе с их языковыми данными, необходимо привлечь широкий спектр

культурно-исторических справок, где, как правило, на первый план выдвигаются характеристики, связанные

с их хозяйственной деятельностью и бытом; на их основе выявляются материальная культура и социальная

и духовная жизнь той или иной группы людей, т.е. культура и радиции в его широком понимании, которые

и определяют этническое единство. Как отмечает проф. Валериан Итонишвили „...в этом вопросе никакой

125

разницы между цова-тушинами и чагма-тушинами нет. В результате долгих исследований можно смело

утверждать, что у представителей всех тушин (цова и чагма) прослеживаются общие традиции (свадьба,

похороны, побратимство, семейные традиции и иерархия в семье и т.д.) и общий менталитет, все они

приверженцы христианской православной церкви со дня крещения Грузии“ (Вал. Итонишвили). Многие

учёные каснулись вопроса происхождения цова-тушин (Вахушти Багратиони, Ив. Джавахишвили, Вал. Ито-

нишвили, А. Шавхелишвили, Г. Коранашвили и др.), однако ни один из них не усом нился в их грузинских

корнях, более того, государственная комиссия в составе из вестных учёных-академиков“ (акад. М.

Лордкипанидзе, чл.кор АН Л. Чилашвили, чл.кор. АН Г. Джорбенадзе, проф. М. Абдушелишвили, проф. Г.

Гасвиани и др.) вынесли единое решение о незыблеммости фактора единых корней тушин цова и чагма,

ко торый никак не может быть подвергут сомнению.

Вопрос происхождения напрямую связан с вопросом антропологии и по иссле дованиям, проведённым

проф. М. Абдушелишвили антропологические данные свиде тельствуют о том, что цова-тушины относятся

к картвельской группе. Вот цитата: „Если для определения этнического самоопределения данные

антропологии главенствующую роль не играют, то для обозначения происхождения индивида, определения

его род ственного архитипа – они играют решающую роль. Поэтому данные антропологии, которые были

выявлены в результате научных исследований, исключают негрузинс кую генетику цова-тушин и материалы

общедоступны“ (Л. Ша рашидзе „К антропологии цова-тушин“ – Труды института экспериментальной

морфологии, т. 8, Тб. 1960, с. 269).

Вахушти Багратиони хорошо были известны все процессы, происходящие по обе стороны Кавказского

хребта. Он описал многие из них – отметил и то, что из четырёх станов Тушети (Цова, Пирикити, Гомецари,

Чагма) жители Цова и Парсмани (Пирикити) „говорят языком смешанным с кистами“, но он ни в коей мере

не ставит под сомнение их грузинскую идентичность. „Вахушти деятель XVIIIв., поэтому любые сведения

о миграционных процессах, связанных с цова-тушинами и их этнических связях с другими племенами

наверняка ему были бы известны и он не стал бы их игнорировать, т.к. у него описаны передвижения двалов

и чарталинцев, напор со стороны осетин и шаткость мировосприятия абхазских феодалов и т.д.“ (акад. Ив.

Джавахишвили, проф. Вал. Итонишвили, проф. Г. Коранашвили, проф. Л. Тухашвили) и т.д.

Об истрическом прошлом цова-тушин (бацби) – о территориальном проживании тушин: истрически

тушины проживали в Тушети и разделялись на Общества – Цовата, Пирикити, Гомецари и Чагма; Вахушти

Багратиони их называет „кахетинскими тушинами“, которые имея большие стада домашнего скота, летом

живут в горах и пасут там свои стада, а зимой – на равнине, поэтому подчиняются Кахети“ (Вахушти, стр.

104). Их интенсивные связи с Кахети были обусловлены в особенности тем, что имели много овец и являлись

хорошими знатоками этой отрасли – выведение тушинской овцы связано именно с ними и датируется 1 в.

н.э. В те времена всё население именовалось тушинами, но по старой традиции овцеводством занимались

тушины Обществ Цова и частью Пирикити (количество овец доходило до 73 000 только среди цовцев).

Согласно камеральной переписи XIXв. всё население Тушети (Обществ Цовата, Пирикити, Гомецари,

Чагма) тоже обозначается термином туши – так, к примеру, в переписи 1831 г. указано, что в сёлах

Общества Цовата проживают государственные крестьяне, православные христиане, тушины, кроме трёх

семей кистинцев). По сведе ниям Д. Зубарева (первая пол. XIXв.) в Тушети проживало 967 семей – из них

только в четырёх сёлах Цовата – 273 семьи; кистинские семьи отмечаются в обязательном порядке – и

некоторых сёлах их всего две-три. Т.е. всё население – однородно, с единой верой, с грузинскими именами

и фамилиями, которые даны с тех пор, как Грузия ввела этот код.

Территория Тушети была заселена ещё в начале н.э., и тушины фигурируют во всех событиях,

связанных с Грузией: цобоны (тушины – цова) вместе с колхами и гудамакарцами сопровождают

Святую Нино, когда она приходит в Грузию для распространения христианства, они участвуют во всех

освободительных войнах (при царе Арчиле (668-718 гг.), при царице Тамар (XII-XIII вв.) – во всех походах

находятся в авангарде всех сражений, при царе Леване (1520-1574 гг.) они вместе с пшавами и хевсурами

учавствуют в дипломатических встречах и переговорах грузинских и российских правителей, они участники

126

„Бахтрионского сражения“ (1659 г.) в освободительной войне против туркманов, участвуют в „Аспиндзском

сражении“ (1770 г.) в войне с персами и во всех сражениях с туркамии в „Крымской войне“ (кон. XVIII-нач.

XIX вв.) и т.д. – везде поименно перечисляются герои, прославивишие доблесть грузинкого воина – и среди

них много фамилий из Тушетской Цовата (Швелаидзе, Цискаришвили, Бобгиашвили, Кадагидзе, Куисшвили,

Ушараули, Эдише ридзе, Манча раули много другие); с тех пор, как обозначилась государственность Грузии,

они нахо дятся в непосредственной охране, как царского престола, так и государственных управленческих

структур, строят святые храмы, церкви, находятся в первых рядах рапространения христианской религии

и просвещения; овцеводство приносило большие доходы не только самим тушинам, но и государству, т.к.

часто ими заполнялась казна и при необходимости выплачивалась дань поработителям Грузии, которых

было много на протяжении целых столетий; с тех пор, как Грузия очертила государственные границы и ввела

контроль – охрана её северных границ была доверена туш-пшав-хевсурам. Раскопки 1921 г., проведённые

в с. Царо (Тушетской Цовата) свидетельсвуют о том, что в 7 в. н.э. здесь уже были захоронения, а раскопки

захоронений, проведённые при проф. С. Макалатия в 1933г. датируются 8-9 в.в н.э. – и они тоже были

проведены в Цовата (С. Макалатиа, „Тушети“ – 1933 г.).

После всего перечисленного, думаем, что не должно остаться сомнений в том, что население Тушетской

Цовата – местные аборигены, так же, как всего региона Тушети и Восточной Грузии в целом.

Исторически, по большому счёту, народы и этносы в своей массе не могут представлять генетически

однородную массу – они могут объединяться в группы, которые по определённым параметрам

антропологии, самоидентификации и ментальности – схожи. Будем очень признательны, если кто-то найдёт

таких на всём Земном шаре. И в нашем случае, когда этносы определились в „грузинов“ и „негрузинов“,

обозначилась их идентичность – с тех пор они все грузины и утверждения о том, что грузинское население

говорит на различных языках и говорах и имеют регинальные и внутриязыковые символичные обозначения

ввиде разных терминов, это не аргумент для их деления. В противном случае – это не научно и требует

веского обоснования.

И ещё: этническая идентичность каждого лица определяется его национальным самосознанием.

Этот феномен очень хрупок и он требует тактического обращения. Становление и развитие самосознания

зависит от исторических и культурно-политических факторов – а в данном, конкретном случае цова-тушины

(бацби) себя считают грузинами и генетически, и ментально – и с этим надо считаться. Грузинами их считает

и всё грузинское население – это тоже не требует особого научного обос нования. Даже акад. Арн. Чикобва,

включая цова-тушинский (бацбийский) язык в нахскую группу, сделал такое примечание – „сами себя

считают грузинами“.

Исходя из кратких диалогов из интеренет-сетей, где респоденты не чуждаются упрёков в адрес цова-

тушин (бацби), мол почему они пытаются скрыть свои корни, почему они стесняются своего истиного

происхождения, надо мол сделать тестирование и успокоится наконец и т.д. – у нас появились сомнения,

что этим кто-то руководит, заинтересованный в этом вопросе – и этот интерес нездоровый, ибо самих цова-

тушин этот вопрос точно не волнует и за помощью они ни к кому не обращались, а имея за плечами такую

колоритную историю и культуру – разве только гордятся!..

Поэтому у нас, соответсвтенно, тоже появились свои вопросы: кому и зачем понадо билось заниматься

такими экспериментами – в данном случае приписывать бацби к чеченцам и ингушам (см. сайт Руслана

Хасханова „Чеченцы, ингуши, бацбийцы“)?. Или может кто-то строит для себя далеко идушие планы, чтобы

отторгнув у грузин ещё один уголок – расширить свои собственные границы?. Или просто третьей силе пона-

добился ещё один повод, чтобы снова вовлечь наши кавказские народы в войну и самим, под мантией

миротворцев, снова найти собственную прибыль?. Вопросов много..

Ясно одно, что любые подобные поползновения не кончаются добром ни для одной стороны (пример

тому нынешние Абхазия и Осетия) и если в конце-концов они направлены на разложение Грузии, то под

обломками окажутся те силы, которые этому способствуют.

Мы обращаемся к вайнахам: всем нам вполне достаточно тех бед, которые ещё кровоточат –

127

депортация и геноцид вайнахов, две войны в Чечне, осетино-ингушские столкновения – и тысячи жертв,

свержение законной власти, происходившие Грузии, войны в Абхазии и Цхинвальском регионе с участием

северокавказских наемников, забывших даже свои, собственные корни, репрессий небывалого масштаба

в Грузии... Мы, кавказские народы не имеем права находиться друг с другом в противостоянии даже

по мелочам, а ковырять и разлагать единство наших народов просто недопустимо!.. В условиях, когда

перед нами целые горы проблем, мы должны искать пути, идущие не к противостоянию, а к единению и

взамопомощи.

Давайте учитывать и уважать коллективное самосознание всех цова-тушин (бацби), веками

считающих себя не вайнахами, а неотьемленой частью грузинского этноса – тем более, когда их

негрузинское происхождение не подтверждается ни одним из письменных источников. Не секрет, что

результаты генетических исследований на основе анализа крови отнюдь не общепризнаны и ставят много

вопросительных знаков. Главный его недостаток в том, что, как говорят сами же приверженцы этого

направления, „Генетическая наука очень быстро развивается и то, что сегодня кажется истиной, завтра, в

свете новых знаний, может оказаться заблуждением. Точно так же – появление новой научной информации

может изменить кардинально или толь ко подкорректировать наши современные представления об

этногенезе нахских на родов...“. Думаем, понятно, что грубо вмешиваться в единство соседнего вам народа

на основе таких шатких научных исследований рацениваеся не научным решением, а, простите и не в

обиду, но – провокацией.

И наконец: здесь в интернет-сетях пишут, что Грузия будет сильной в том случае, если сильным будет

Северный Кавказ... Мы искренне желаем северокавказцам всех благ и полного процветания, но думаем, что

не надо забывать и тезис наших общих предков, который гласил: держитесь за Грузию – если она погибнет,

то погибнет весь Кавказ...

თუშური ოჯახი (1890 წ). სხედან: მიტალო ცისკარიშვილის პაპა ლეგა ცისკარიშვილი მეუღლითურთ; დგანან – აბო ცისკარიშვილი და მისი მეუღლე

128

ა. შავხელიშვილის ნაშრომებზე

დაწერილი ორი გამოხმაურება

I. თეიმურაზ ბოცვაძე, ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი

საინტერესო გამოკვლევა

სულ ახლახან გამომცემლობა „მეცნიერებამ“ გამოსცა აბრამ შავხელიშვილის ნაშრომი

„აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის ისტორიიდან“ (თბილისი, 1983 წ., რუსულ ენაზე).

საქართველოს ცალკეულ რეგიონთა ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ შესწავლას საკმაოდ

დიდი ტრადიცია აქვს. მას საფუძველი ჯერ კიდევ ვახუშტი ბაგრატიონმა ჩაუყარა. იგი დღესაც

გრძელდება.

ამის ნათელი დადასტურებაა ა. შავხელიშვილის წინამდებარე ნაშრომი, რო მელიც

ეძღვნება აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის ერთ-ერთ უაღრესად საინტერესო კუთხეს

– თუშეთის ისტორიის გვიანდელ ხანას (XVI-XIX სს.). ავტორის დაინტერესება თუშეთის

ისტორიისადმი იმით არის განპირობებული, რომ თუშები ქართული და არაქართული

ეთნოსების შეხვედრების ზოლში ცხოვრობდნენ, კერძოდ, კახეთის ბარის, ფშავ-ხევსურების,

ჩეჩენ-ინგუშებისა და დაღესტნელების. აღსანიშნავია ის გარემოებაც, რომ თუშები ფრიად

აქტიურ როლს ასრულებდნენ ქართველი ხალხის კულტურისა და საერთოდ, ქართული

სახელმწიფოებრიობის სო ციალურ-პოლიტიკურ ცხოვრებაში. თუშების ეს განსაკუთრებული

ჩართულობა ახსნილია მათი ბარის რაიონებთან მჭიდრო კავშირითა და სამეურნეო

საქმიანობის თავისუფლებით, რაც გამოვლინდა მთისა და ბარის მეურნეობის სიმბიოზში.

მათი მთავარი საქმიანობა იყო მეცხვარეობა, რომელიც მოითხოვდა ბარსა და მთაში

ერთდროულად ცხოვრებას, თუმცა ბარში (პანკისი, ბახ ტრიონი, ალვანი, ლოპოტა) ისინი

ნაწილობრივ მიწათმოქმედებასაც ეწეოდნენ.

ნაშრომში ხაზი ესმება იმ მიზეზებსაც, რამაც განაპირობა გვიანფეოდალურ ხანაში აღმო-

სავლეთ საქართველოს პოლიტიკურ ცხოვრებაში თუშთა აქტიური როლი. გარეშე მტრე-

ბისაგან ბარის რაიონები ძლიერ ზარალდებოდა, რის შედეგადაც სამეფო ხე ლისუფლება

ძაბუნდებოდა. თუშეთს აგრესორები ვერ სწვდებოდნენ და ამან გან საზღვრა ბარის დაცვის

საქმეში თუშთა სულ უფრო მზარდი ჩართულობა, გარდა იმისა, რომ თუშებს ქვეყნის საერთო

სატკივარი აწუხებდათ, ბარი მათი მეურნეობის უმთავრესი საყრდენიც იყო.

ნაშრომში განხილულია თუშეთის ბუნებრივ-გეოგრაფიული პირობები, თუშთა გან-

სახლების ისტორიული საზღვრები, სამიმოსვლო გზა-ბილიკები, რომლებიც თუშებს

აკავშირებდა კახეთის ბართან და ჩრდილო კავკასიაში ვაინახურ და დაღესტნურ საზო-

გადოებებთან. ამ გზების მეშვეობით ხორციელდებოდა თუშთა ინტენსიური კულ ტურულ-

ეკონომიკური კავშირი ქართულ თუ არაქართულ სამყაროსთან. იქვე, ისტორიული

მონაცემებით ავტორი ასაბუთებს, რომ თუშებს ძველთაგანვე კახეთის ბარში მიჩენილი

ჰქონდათ სათანადო ადგილები, რომლითაც ისინი სარგებლობდნენ.

ნაშრომის ერთი ნაწილი ეძღვნება ამ პერიოდში თუშების სოციალურ-ეკონომიკურ

ვითარებას. ამ თავში, ბუნებრივია, წინა პლანზე წამოწეულია თუშთა ძირითადი სამეურ-

ნეო საქმიანობა, კერძოდ – მეცხვარეობა და ნაწილობრივ, მიწათმოქმედება, რომელ თაც

უაღრესად დიდი ხვედრითი წილი ჰქონდა თუშეთის ეკონომიკაში. ამით ავტორი აღნიშნავს

თუშეთის ფეოდალური ურთიერთობის თავისებურებას, რომ აქ ქონებ რივი დიფერენციაციის

ადრე გაჩენის მიუხედავად, ფეოდალიზმი სათანადოდ ვერ გან ვითარდა.

ნაშრომში განსაკუთრებით საინტერესოდაა წარმოდგენილი ერთ-ერთი ურთულესი

129

საკითხი თუშთა წარმომავლობის შესახებ. ეთნონიმ თუშისა და ტოპონიმ თუშეთის შესახებ

მის მიერ მიგნებული დაკვირვება, ვფიქრობთ, ახალი სიტყვაა კავკასიათმცოდნეობაში.

ასეთივე მნიშვნელოვანია ტოპონიმების წოვას, ბაცას, ჩაღმას და ვაბოს შესახებ გაკეთებული

დასკვნებიც. ავტორმა ამ ნაწილში თუშების (წოვა-ჩაღმა) ადრე და გვიანფეოდალური ხანის

ისტორიის ფონზე განიხილა მათი წარმომავლობის საკითხი. კომპლექსურად წარმოგვიდგინა

ისტორიული, არქეოლოგიური, ლინ გვისტური, ანთროპოლოგიური, ეთნოლოგიური და სხვა

მასალები და ძალზე საყუ რადღებო დასკვნები გააკეთა თუშეთის ცალკეულ საზოგადოებათა

წარმოშობის შესახებ. საყურადღებოა ისიც, რომ ავტორმა ყოველი საკითხი ქართული (წოვა-

თუშურ) ვაინახური მასალების ურთიერთშედარება-შეჯერებით განიხილა და მკითხველს

საკითხების რეალური სურათი გააცნო. მის მიერ წარმოდგენილი ცნობები უტყუარი ფაქტია

იმისა, რომ დღევანდელი წოვა-თუშები, რომლებიც ამ საუკუნის დასაწყისამდე თუშების

სახელით იყვნენ ცნობილნი, ადგილობრივი ქართველი მთიელები არიან. მაგრამ ქისტ-

ღლიღვებთან ხანგრძლივი მეზობლობისა და ბართან შეზღუდული კავშირების შედეგად,

მათი ენების ლექსიკაში საერთო შრე გაჩნდა, რაზედაც თავის დროზე ვახუშტიმაც გაამახვილა

ყურადღება. ა. შავხელიშვილი ამ რეგიონის მთაში ჩაკეტილობის მიზეზს ხედავს იმაში, რომ

შუა საუკუნეებში საქართველო უცხო ტომთა თარეშს ვერ აუდიოდა.

ნაშრომის ერთ-ერთი ძირითადი ნაწილია თუშთა ურთიერთობის საკითხი მეზობელ

ხალხებთან, რომლის მთავარ ნაწილს წარმოადგენს ჩეჩნებსა და ინგუშებთან ურთიერთობა.

თუშებისა (წოვა-ჩაღმა) და ფშავ-ხევსურების მონაწილეობა ასეთ ელჩობებში მნიშვნელოვნად

აადვილებდა კომუნიკაციას, რადგან გზა ვაინახების ტერიტორიაზე გადიოდა. მოყვანილი

ცნობები ადასტურებს იმ ფაქტს, რომ კახეთის მეფეების პრორუსული პოლიტიკის

განხოციელებაში თუშ-ფშავ-ხევსურებმა მნიშვნელოვანი როლი ითამაშეს. აქვე განხილულია

თუშების მონაწილეობა რუსეთის ომებში თურქეთ-სპარსეთის წინააღმდეგ.

შრომის მომდევნო ნაწილი ეძღვნება თუშთა ფრიად აქტიურ მონაწილეობას საქარ-

თველოს პოლიტიკურ ცხოვრებაში (XVI-XIX სს.). კარგადაა ნაჩვენები, თუ რა როლს თამა-

შობდნენ ისინი საქართველოს ბარის ცხოვრებაში – მათი მონაწილეობა ერეკლე I-ისა და

ვახტანგ V-ის ბრძოლებში კახეთის ტახტისთვის, რომელიც ძირითადად ითვალისწინებდა

საქართველოს მტრებისგან დახსნას.

თუშები ავტორს „ბახტრიონის“ ეპოპეის ერთ-ერთ მთავარ ძალად მიაჩნია. აგრეთვე

ვრცლადაა ნაჩვენები მათი მონაწილეობა ერეკლე II-ის სამხედრო პოლიტიკურ საქმიანობაში.

ავტორის მიერ გამოკვლეული ბოლო საკითხი თუშების მატერიალურ და სულიერ

კულტურას ეხება, რომელსაც იგი სამართლიანად ისტორიული, საერთოქართული კულ-

ტურის ნაწილად მიიჩნევს.

ძირითადად ასეთია ა. შავხელიშვილის ნაშრომის სტრუქტურა და მასში გან ხი ლული

სა კითხების წრე. აქ წარმოდგენილი საკითხები ახლებურად და ხშირად დასაბუ თებულადაა

შესწავლილი, რადგან ემყარება ნარატიული წყაროების მონაცემებს, საარქივო მასალასა და

სამეცნიერო კვლევებს. მასში კრიტიკულად არის განხილული თუშეთის შესახებ შექმნილი

საბჭოთა პერიოდის ისტორიული და მხარეთმცოდნეობითი ლიტერატურა. აღნიშნული

ნაშრომი დიდ სამსახურს გაუწევს იმ სპეციალისტებს, რომ ლებიც ცენტრალური კავკასიის

ეთნო-კულტურულ საკითხებზე მუშაობენ. ა. შავ ხელიშვილის ეს გამოკვლევა კარგი შენაძენია

კავკასიათმცოდნეობაში.

თბილისი – 1983

130

II. ელისო ბილანიშვილი,

შოთა რუსთაველის სახ. ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტის მეცნიერ-თანამშრომელი

პასუხად ამირან არაბულის წერილის გამო

„ვაი აგეთას სამართალს“

ჩემს ხელთ აღმოჩნდა 1991 წლის 22 თებერვალს გამოცემული გაზეთი „თავისუფალი

საქართველო“ #5. თვალი გადავავლე და აღმოვაჩინე, რომ გაზეთის მეექვსე გვერდი

მთლიანად დათმობილი აქვს ამირან არაბულის წერილს „ვაი აგეთას სამართალს...“

წერილი ასე იწყება: „მკითხველს ვაუწყებთ, რომ წინამდებარე წერილი ამ სამიოდე წლის

წინ დაიწერა, მაგრამ ავტორმა მისი გამოქვეყნება თავის დროზე ვერ მოახერხა“.

სუსტი წიგნების სიმრავლე ჩვენში დღეს აღარავის უკვირს და, კარგად მოგეხსენებათ,

არც არავის სჯიან ამის გამო. სხვა საქმეა, მეცნიერული უმეცრება სიმართლის დადგენის

პრეტენზიას თუ აცხადებს და სინამდვილეში ციხის შიგნიდან გატეხვის უკეთურ საქმეს

ემსახურება, შხამსა და სამსალას თესავს ძმათა შორის. თუ „ცხელ კვალზე“ და საბოლოოდ

არ ავლაგმავთ მსგავსი სულისკვეთებით გაჟღენთილი ნაშრომების ავტორთა თავაშვებულ

თარეშს, ჩვენი ისედაც უაღრესად დაძაბული საშინაო მდგომარეობა კიდევ უფრო აირევა

და აიწეწება...

აი, როგორ ნელ-ნელა, თანმიმდევრობით მზადდება ქართველთა ერთმანეთზე

წასისინება... ყოველი მოვლენა, ერის ამაღორძინებელი თუ დამღუპველი, მოვლენათა

რგოლებისაგან შედგება. ჩემს ხელთ არსებული ამირან არაბულის კრიტიკული წერილი

მოვლენათა იმ ერთ რგოლს წარმოადგენს, რომელმაც საქართველო და ქართველობა

დღევანდელ სავალალო მდგომარეობამდე მიიყვანა. ალბათ, გახსოვთ, რა თავგამოდებით

წერდნენ და ამტკიცებდნენ ჩვენი მეცნიერები აფხაზები ჩამოსახლებულნი არიანო,

ქართულთან არაფერი აქვთო საერთო. კი ბატონო, მეც მჯერა და ვთვლი, რომ აფსუები

ნამდვილად ჩამოსახლებულნი არიან და ქართველი ძირძველი აფხაზების მანტიამო-

ფარებულნი, ცდილობენ მიითვისონ ჩვენი ისტორია და კულტურა, მაგრამ ეს საკითხი ისე

უნდა ვთქვათ და დავამტკიცოთ, რომ ერსა და ქვეყანას არაფერი ევნოს! რა გამოვიდა.

მარტო აფსუებმა კი არა, აფხაზებმაც დაიჯერეს, რომ ქართველები არ არიან და ტყვია

დაგვიშინეს. მართალია, ამ მოვლენის ფესვები უფრო ღრმაა, მაგრამ გა რეგნულად ხომ

ასეთი სახე მიეცა. ამიტომ ბრძანებდა დიდი ილია: უნდა აღიარო „ისე ფრთხილად და

წინდახედულობით, როგორც შეშვენის მართლმოყვარე მეცნიერსა, ღირსეულ სწავლულს,

რომელიც ვიდრე გამოსჭრიდეს, ათჯერ გაზომავს“.

აბა, გადახედეთ არაბულის ამ წერილს, როგორ შურიანად, გულღრძოდ, შეუ-

რაცხმყოფელად არის დაწერილი, იგი განაქიქებს, ამცირებს და ლანძღავს არა მარტო

ავტორს, არამედ ყველა იმ მეცნიერს, ვინც კი ამ წიგნის (წიგნების) რედაქტორი თუ

რეცენზენტია. ტალახში სვრის სამეცნიერო საბჭოს და ამტკიცებს ქართული მეცნიერების

უსუ სურობასა და უმეცრებას. ჩემი მიზანი არაა ამაზე პასუხის გაცემა – მე მინდა, სიტყვა

ვთქვა შეურაცხყოფილი და ტყუილად გალანძღული მეცნიერის საქომაგოდ.

როგორც თვით ა. არაბული ბრძანებს, მისი კრიტიკული წერილი შეეხება ისტორიის

მეცნიერებათა დოქტორის აბრამ შავხელიშვილის ბოლო, რიგით მეექვსე წიგნს „თუშეთი“

(გამომცემლობა „მეცნიერება“, თბ. – 1987 წ.).

დავიწყოთ იქიდან, რომ ბ-ნი არაბული ბრალს სდებს ავტორს საზოგადოების

131

ერთმანეთთან წაკიდებასა და მათ შორის შუღლის გაღვივებაში, ფაქტების გაყალბებასა და

მსგავს ქმედებებში, თუმცა არც ერთი მაგალითი არ მოჰყავს. როგორ წარმოგიდგენიათ,

ასეთი წარმომადგენლობითი მეცნიერები, რომლებიც რედაქტირებას და რეცენზირებას

უწევენ, (რედ. – პროფ. გ. თოგოშვილი, რეც. – პროფ. თ. ბოცვაძე და მ. ცინცაძე),

მსგავსი მცდელობებს რომ ადგილი ჰქონდეს ამ გამოკვლევაში, მხარს დაუჭერდნენ? მე

დაკვირვებით წავიკითხე ეს წიგნი, მაგრამ მასში ვერ აღმოვაჩინე ვერც ერთი სტრიქონი,

რომელიც შეძლებს ადამიანების ერთმანეთთან წაკიდებას. მეცნიერი იხილავს თუშეთის

მეოთხე საზიგადოებას „წოვათას“, საცხოვრებელი ადგილების იტორიულ მნიშვნელობას,

ამ თემის წარმომავლობას, საქმიანობას და მის როლს საქართველოს ისტორიაში. ახლა

განვიხილავ იმ ბოროტების ხის ნაყოფს, რომლითაც ასე გვაშინებს ბატონი არაბული.

მეცნიერის შეურაცხყოფის მიზეზი კი, რომლის მიერ წამოყენებული ბრალდებები სრულიად

აბსურდულია, მაგალითად,კრიტიკოს-მეცნიერი წერს: „აბრამ შავხელიშვილი საგანგებოდ

ჩერდება ბახტრიონის 1659 წლის გმირულ ეპოპეაზე... და თავგამოდებით ლამობს თუშეთის

ლოკალური სახალხო გმირების წოვა-თუშობის დამტკიცებას... და არაფერს ამბობს 1770

წლის ასპინძის ომში მონაწილე დილოიძის ჩაღმა-თუშობაზე“.

მეცნიერი ამ წიგნში თუ ვრცლად არ ლაპარაკობს თუშეთის სხვა თემებზე მიზეზი

ისაა, რომ ვისაც კი რამე დაუწერია თუშეთზე, ყველა ვრცლად შეეხო ამ ბრძოლებსა და

მასში მონაწილე გმირებს და რაკი ეს წიგნი მიზნად ისახავს თუშეთის ერთ-ერთი თემის

„წოვათის“ წარმოჩენას, ამდენად მკვლევარი ყურადღებას ამახვილებს წოვა-თუშების

მონაწილეობაზე. ბატონი არაბული კი ამაში რაღაც დაპირისპირებას თუ დამცირებას

ხედავს. კეთილი სურვილით გირჩევდით, ბატონო ამირან, გაეცანით ე. თაყაიშვილის

მიერ გამოცემულ „თუშურ ხალხურ ლექსებს“ და მერე დარწმუნდებით, რომ ეს ორი თემი

მუდამ გვერდიგვერდ იდგა და იბრძოდა საქართველოს ძლიერებისა და ერთიანობისთვის

სწორედ „უხსოვარ დროიდან“ – იმ დროს მათ ჯერ თუშებად იცნობდნენ და მათი წოვა-

ჩაღმად დაყოფა მხოლოდ დროის მონაპოვარია.

„წოვა-თუშები საქართველოსა და მის მეზობელ ქვეყნებში მომთაბარეობდნენ“

– წერს პატივცემული შავხელიშვილი. ბატონი ამირანი კი გაოცებას არ მალავს. რამ

გაგაოცათ, ბატონო, თურქეთი, აზერბაიჯანი, სომხეთი, დაღესტანი განა სხვა ქვეყნებად არ

იწოდებოდნენ? საქართველოს საძოვრების უმეტესი ნაწილი რომ წოვა-თუშებს ეკავათ, თუ

მეცნიერ შავხელიშვილისა არ გჯერათ, ჩაიხედეთ საარქივო საბუთებში, მა ჩაბელს მაინც

დაუჯერეთ: „წოვა-თუშებს ჰყავდათ 72 420 სული ცხვარი, თითო კომლზე მოდიოდა 232

სული“, ზოგ ოჯახს 2000 სული ჰყავს და ზოგი ოჯახი 10 000 სულს ითვლისო. ბუქურაულებს

12 500 სული ცხვარი ჰყავდათ. ამის გამოა, რომ წოვებს უფრო მეტი საძოვარი ეჭირათ და

საბალახესაც იხდიდნენ. ჩაღმა-თუშებმა კარგად იციან: წოვები მათზე ადრე იმიტომ ჩავიდნენ

ბარში, რომ მრავალი ცხვრის გამოზამთრება მთაში შეუძლებელი იყო, ამან განაპირობა

წოვების მომთაბარეობა. შუღლი და მტრობა მეზობლებს შორის ამის გამო არასდროს

ყოფილა“. თქვენ კი, ბატონო ამირან, „რატომ აღგეძრათ წრფელი სიბრალულის გრძნობა“

ჩაღმების მიმართ, შავხელიშვილმა და ჩაგრა ისინი? და თანაბრად არ გაუნაწილა სახნავ-

საძოვრები? ნუთუ მეზობლებს შორის შუღლსა და მტრობას გამოიწვევს ის, რომ ყველის

დამზადების ხარისხი ცოტად თუ მეტად განსხვავდება ერთმანეთისაგან?

მეცნიერი წერს: „წოვა-თუშები უხსოვარი დროიდან ეწეოდნენ მომთაბარეობას, ეს ორი

დარგი მთისა და ბარის კუთხეებში განვითარებული იყო, რადგან ამ ხანას აღმოსავლეთ

საქართველოში, კერძოდ, კახეთში მშვიდობიანობა იყო.“

იმას კი არ აღნიშნავს ბატონი არაბული, რომ აბზაცში აზრი ცოტა ბუნდოვნად

გამოისახება, ის იმას უსვამს ხაზს, რომ: „უხსოვარი დრო“ ხშირად ფიგურირებს აბრამ

132

შავხელიშვილის წიგნში და ეს იმიტომ, რომ ქრონოლოგიური ჩარჩოს მოხსნის გზით

წოვათის თემის სიძველე და „ადგილობრივი ქართველი მთიელობა ამტკიცოსო“.

კრიტიკოსის მიზანი სამოსს იცვლის, წერილის მთავარი მიზანი ნელ-ნელა იკვეთება –

ერთმანეთს წაჰკიდოს მეზობლები, თუშეთი ისეთივე მტრად აქციოს საქართველოსთვის,

როგორც აფხაზეთი. თორემ არ იცის ამირან არაბულმა, მეცნიერებაში „უხსოვარი დრო“

ასეა ახსნილი: „უხსოვარი დრო გულისხმობს იმ ხანას, რომელიც დაუდგენელ-დაუკონ-

კრეტებელია“.

ამირან არაბულის განცხადება: „ამ წიგნით მეცნიერი შავხელიშვილი ცდილობს ერთ-

მანეთისაგან გამიჯნოს ჩაღმა და წოვა თუშები და ამ უკანასკნელთა ყურადღების ორბიტაში

მოქცევითა და პირველობის მტკიცებით შეგნებულად დაჩრდილოს და დააკ ნინოს ჩაღმები“

– არის კი ეს წიგნი ნამდვილად ხალხთა შორის შუღლისა და მტრობის ჩა მოგ დებისა და

ერთმანეთზე მისევის მცდელობა?

თუ დაკვირვებით წაიკითხავთ აბრამ შავხელიშვილის წიგნს, გაიგებთ რომ წოვა-თუშები,

ჩაღმები და ფშავ-ხევსურები მუდამ ერთად იდგნენ ბრძოლაშიცა და შრომაშიც. პირიქით,

წიგნის ავტორი ყველგან ცდილობს, რომ დაასაბუთოს მათი ქართველობა და დაამტკიცოს,

რომ საქართველოა მის წინაპართა საფიცარი. „ქართულად ინათ ლებოდნენ, ქართულად

კაზმავდნენ ცხენს, რომ „ბერი-სამების“ სალოცავის დროშით მიდიოდნენ საქართველოს

დასაცავად, დიდი ხანია მთელი ხმით გაჰკივის – „ძმებო, ქარ თველებო, თქვენი სისხლი

და ხორცი ვარ, თქვენნაირი ქართველი ვარო. და სამ ტკიცებლად არქივებში ჩაიხედა,

ზეპირსიტყვიერება ჩაიწერა, წეს-ჩვეულებები შეის წავლა, მეცნიერთა შეხედულებები ამ

საკითხთან დაკავშირებით მოიძია და გაანალიზა... – მაგრამ არა და არა, ვაიმეცნიერების

ყურნი დახშულნი არიან და ამირან არაბულმა კი მის შრომას აკვიატებული თვითმიზანი

ტენდენციურობა დასწამა. მის მიერ დასახელებულ საბუთს: „თუშეთის ოთხივე თემში საზომი

ერთეულები ერთი და იმავე ცნებით გამოიხატება“ – არაბულმა „ღიმილისმომგვრელი

არგუმენტი“ უწოდა და დასძინა: „ანდა რა გასაკვირია, ვთქვათ წონისა და სიგრძის საზომი

ერთეულების გამოსახატავად ერთსა და იმავე ცნებებს თუ იყენებენ წოვები და ჩაღმები“.

დიახ, ბატონო კრიტიკოსო, იკითხე მეცნიერებაში როგორ ადგენდნენ ენათმეცნიერები,

ეთნოგრაფები თუ ისტორიკოსები ხალხების ნათესაობას. ერთი წარმოშობის, ერთი

მოდგმისანი არიან და იმიტომ იყენებენ ერთნაირ სიტყვებს.

არაბულს ცუდქართულად მიაჩნია „ცხვრის დიდი ფართობი“. მან არ იცის ალბათ,

რომ ცხვრის ფართობი ერქვა იმ საბალახო ზოლს, რომელზედაც უნდა გაევლო ცხვარს

მთაში ასვლის დროს და პირუკუ. ცხვარს ძოვნით უნდა ევლო, ეს ფართობი 8 მეტრი

სიგანისა იყო. მისი მითვისება არავის არ შეეძლო. ეს გზა მისდევდა ისე, რომ ცხვრის

ფართობი, ე.ი. გზა, რაზედაც უნდა გაევლო ცხვარს შირაქში, ივრის მტკვრისა და ალაზნის

აუზებში გადადიოდა, ცხვარი ხომ იქ იზამთრებდა. მერე ეს ფართობი ზოგი გაყიდეს, ზოგი

თვითნებურად მიითვისეს და საქართველოში იკლო კიდეც ხორცის, ყველისა და მატყლის

შემოსავალმა.

პატივცემული მეცნიერი წერს: „მათ (თუშებმა) უცხოელ დამპყრობელთა წინააღ-

მდეგ შეუპოვარი ბრძოლითა და თავდადებული შრომით შეინარჩუნეს საკუთარი თვით-

მყოფადობა“ – აღშფოთებული კრიტიკოსი სვამს კითხვას: „რომელ უცხოელ დამ-

პყრობელთა წინააღმდეგ ჰქონდათ თუშებს შეუპოვარი ბრძოლა?.. თუ ჰყავს მხედ ველობაში

ლეკები და ქისტები, ისინი თუშებისთვის არც უცხოელები იყვნენ და არც დამპყრობნი“.

თქვენ თვითონ არ ბრძანეთ, ბატონო ამირან, ბახტრიონის ომში (1659წ.), ასპინძის

ომში (1770წ.) თუშები იღებდნენ მონაწილეობასო და უსაყვედურეთ მეცნიერს – წოვები

რომ ახსენე, ჩაღმაზედაც რატომ არაფერი თქვიო?.. აი, თურმე გულმავიწყი ყოფილხართ.

133

ისევ თუშების ზეპირსიტყიერებას ჩახედეთ და ის გეტყვით, ვინ იყო მათი მტერი და ნიადაგ

ვისთან უხდებოდათ ბრძოლა.

ბატონო ამირან, წოვების ქართველობა არადა არ გინდათ თქვენც დაიჯეროთ, მაგრამ

მეც პატივცემული შავხელიშვილივით მინდა ვთქვა, რომ ისინი ძირძველი ქართველები

არიან. პირველად იყვნენ მხოლოდ თუშები – ერთიანი, მთლიანი ეთნიკური ჯგუფი. ვინ

არიან ისინი და საიდან მოხვდნენ თუშეთში? ამ საკითხს შეიძლება პასუხი გაეცეს რაფიელ

ერისთავის წიგნის „ფოლკლორული ეთნოგრაფიული წერილების“ მიხედვით. წიგნის

197-ე გვერდზე წერია: „უშგულში არის ადგილი, რომელსაც ორი სახელწოდება აქვს –

თუშთენამზიგვე და თუშრეზუგვარ „თუშის გორა“. ამბობენ, რომ აქ ცხოვრობდნენ თუშები.

ისინი შეადგენდნენ ერთ საზოგადოებას. უშგულელებმა გადაწყვიტეს გაენადგურებინათ

ისინი, ეს გაიგო ერთმა თუშმა, უთხრა ყველას, ღამით ისინი თავიანთი ოჯახებითურთ

გაიპარნენ...“ სხვათა შორის გარეკახეთშიც არის ტოპონიმები „თუშის გორა“, „თუშთა გადა-

სავლელი“, „თუშთა ბილიკი“, „თუშის წყარო“ და სხვ.

„თუშეთის მცირეოდენი არქეოლოგიური აღმოჩენიდან ირკვევა, რომ ადამიანს

პრეისტორიული ხანიდან უცხოვრია და კულტურულადაც უმოღვაწია“ – ეს ს. მა კალათიას

სიტყვებია მისსავე „თუშეთში“ (გვ. 18) მკვლევარს მხედველობაში აქვს ორი ირმისა და

მამაკაცის ბრინჯაოს ქანდაკება, რომელსაც ხელში პატარა კომბალი უჭირავს. მეცნიერის

აზრით, ორივე ღვთაების გამომხატველი უნდა იყოს. წოვასა და ჩაღმის ცნებების შესახებ

კახეთის მოსახლეობის ზეპირმეტყველებას შემორჩა ასეთი თქმულება, რომელიც ჩავიწერე

1970 წელს: „თუშეთში იმდენი ცხვრები ჰყავდათ, რომ მთები სულ გადათეთრებული იყო

მათი ფარებით, ამიტომ ძალიან ეტანებოდა მტერი. ერთხელაც თავს დაესხნენ თუშებს,

ამოწყვიტეს ქალიცა და ბალღიც, კაციცა და მოხუციც. ვინც სხვაგან იყო წასული და

დაბრუნდა, რასა ხედავს – მკვდრებით არის იქაურობა მოფენილი. შეუდგნენ დამარხვას,

ერთ ქალს მკერდზე შერჩენილი ბალღი ძუძუს სწოვდა, ერთი მისივე მსგავსი – ხევში

ეგდო. ამ ორი ბალღის გარდა ცოცხალი აღარაფერი ჭაჭანებდა. აიყვანეს ისინი, ტყუპები

იყვნენ, ლაპარაკი იმათ არ იცოდნენ და ამისთვის იმას, ვინც მკერდზე ჰყავდა დედას,

წოვა შეარქვეს – რაკი სწოვდა რა,- მეორეს კი ჩაღმა – რაკი ხევში ჩაღმა ეგდო. გვარი კი

თუშიშვილი მისცეს. გაიზარდნენ ეს ბალღები – წოვას ნაშიერები ერთ მხარეს დასახლდნენ,

ჩაღმასი კი – მეორესა. ამ სოფლების მცხოვრებთა შორის ქალი არ გათხოვდებოდა,

ერთმანეთის ნათესავებათა სთვლიდნენ თავსა“.

აკაკი შანიძე წერდა: „ზნე-ჩვეულება, ჩაცმა-დახურვა და ყოფა-ცხოვრების სხვა

ნიშნები თუშებს (წოვა, ჩაღმას) ყოველთვის ერთი ჰქონდათ და აქვთ, მიუხედავად იმისა,

ქართულად ლაპარაკობენ თუ წოვა-თუშურად“.

ამავე აზრს ავითარებს ს. მაკალათია (გვ.159): „ირკვევა, რომ ყოფა-ცხოვრებისა და

ადათ-წესების მხრივ წოვასა და მთათუშელებს შორის წარსულში ერთგვარობა ყოფილა

და თემურ წოვათაში იმავე წესებს ასრულებდნენ, როგორიც დღეს ჩაღმა-თუშებშია

დაცული“. სხვაგან კი, პატივცემული მკვლევარი ბრძანებს: „წოვათაში ნასოფლარ წაროს

აკლდამებიდან ამოღებული ნივთების შედარებითი შესწავლიდან ირკვევა, რომ საშუალო

საუკუნეებში, დაახლოებით მე-8-9 ს-დან სოფ. წარო დასახლებული ყოფილა“.

ამირან არაბულს უნდა შევახსენო, ისტორიული ცნობებით, სოფლები: წარო, მოზართა,

ინდურთა, საგირთა, ეთელტა, შავწყალა, ნაზართა და ნადირთა იყო წოვა-თუშებით

დასახლებული. მათი მამა-პაპის კერა აქ იყო, თუშეთში. ისიც აღსანიშნავია, რომ წოვა-

თუშებს თქმულებები გააჩნიათ სოფლის სახელთა შექმნის თაობაზე. ერთს მოგახსნებთ:

„თურმე ერთ სოფელში ქორწილი აქვთ თუშებს – სვამენ, და ლხინობენ. გათენების ხანს

მერიქიფე ლუდის კოდთან რომ მივიდა, მოუშვა და ლუდი აღარ ჩამოვიდა. ჩაიხედა

134

შიგ და წყეული არ ჩამხრჩვალიყო?! აიღო, დალია ლუდი თვითონაცა და მოქეიფეების

გვერდით მიწვა. მეორე დღეს მეზობელი სოფლიდან რომ მივიდნენ, ნახეს, რომ სუფრის

ირგვლივ მკვდრები ეყარნენ, თქვეს: შავწყალს ჩამოუვლიაო და იმ დღის მერე იმ სოფელს

შავწყალა დაუძახეს – ქორწილში კი ნეფე-პატარძალს სმა-ჭამა აუკრძალეს“.

რაც შეეხება წოვა-თუშების ენას, მასზე აზრთა სხვადასხვაობა არსებობს – ვახუშტი

წერს: „კავკასს იქით არის წოვა, წოვას ქუეით გომეწარი, მის ქვეით ჩაღმა... სარწმუნეობითა

და ენითა არიან ქართველითა, ხოლო, რომელნი არიან მხარეთა ქისტთა და ღლიღვთა,

უწყიან ენანი უფროს მათნი“, გამომდინარე აქედან, ივ. ჯავახიშვილი აღნიშნავს: „ვახუშტი

წოვებს იმავე ქართველ თუშებად სთვლიდა, ოღონდ ფიქრობდა, რომ ქისტ-ღლიღვებთან

მეზობლობის გამო, მათი ენაც ჰქონდათ შეთვისებული და ნარევ ენას ლაპარაკობდნენო“.

ცნობილია, რომ აგვისტოს ბოლოს მთა თოვლით იფარება და კახეთისკენ მიმავალი

ბილიკებიც იკეტება. წოვები იძულებულები იყვნენ ვაინახებთან ჰქონოდათ სავაჭრო

ურთიერთობა. ამან განაპირობა სიტყვების შეპარვა წოვა-თუშურში, მაგრამ ქართული

ცნობიერება ვერ წაშალა. ასევე ვერ წაიშალა წეს-ჩვეულებები და მამა-პაპათა ადათები

ვერ განდევნა ხალხის მეხსიერებიდან. ბევრი ძველი ქართული სიტყა შემოინახა წოვა-

თუშურმა: ღრუტი, ქორედი, ჴერი, ამბარჩა, მსგეფსი, მრჩობლი, უჩინო, კაპრაში და სხვა...

ბევრი.

ამიტომ, ბატონო ამირან, ვიდრე ამ წერილის დაწერას დაიწყებდით, ჯერ უნდა

ჩაგეხედათ იმ მკვლევართა ნაშრომებში, რომლებიც შეხებია თუშებს და მერე დაგეწერათ.

რაც შეეხება წოვათას ზეპირსიტყვიერებას, არც ისეთი ღარიბი და უმნიშვნელოა,

როგორც თქვენ გგონიათ, ბატონო ამირან. ე. თაყაიშვილი არ გამიჯნავს ერთურ თისგან

თუშურ ზეპირსიტყვაობას. წოვები ლექსს ქართულადაც და წოურადაც ამ ბობენ, სიმღერებიც

აქვთ ორივე ენაზე. მათ შემოქმედებაში ლექსების თემატიკაც მრა ვალფეროვანია, თუმცა

პატრიოტულებს წერენ და მღერიან მხოლოდ ქართულად. ისინი უმღერიან მაღალ

მთებს, ამოხეთქილ ჩანჩქერებს, სამშობლოსთვის თავდადებულ გმირებს (გიგის ლაგაზს,

დევდრის ანთას, მეტი საღირიშვილს და სხვ.). ისიც უნდა ითქვას, რომ უმეტეს ლექსებში

წოვათისა და ჩაღმის ბიჭები გვერდიგვერდ ებრძვიან მტერს, მათ ერთიანი ძალით

დაამარცხეს მუცალი, ერთად იბრძოდნენ ნაქელის ომებში. მათ ზეპირმეტყველებაში დიდი

ადგილი ეთმობა ამირანის მითს. შეგხვდებათ გალექსილი ეპიზოდები ამირანის შესახებ

და პროზაული თქმულებებიც. ამირანის მთა (სპეროზა) წმინდა ადგილად ითვლება,

ნადირობა აკრძალულია, როგორც სალოცავების ახლოს, ისე მათ პერიმეტრზე. ბევრი

ლექსი საყოფაცხოვრებო თემაზეა შექმნილი, შეიძლება გამოიყოს სატრფიალო ლირიკაც

და ა. შ. ისე რომ, ჩაღმებსა და წოვებს დამოუკიდებელი ხალხური პოეზია არ გააჩნიათ,

რითაც ხაზი ესმება მათ ეთნიკურ ერთიანობას. თქვენ კი არ გინდათ დაიჯეროთ, ბატონო

ამირან, რომ წოვები და ჩაღმები ერთი მოდგმისა და ერთი ჯიშისანი არიან. დღეს ილია

ცოცხალი რომ ყოფილიყო, ამ წერილის გამო გეტყოდათ: „ვაი, შენს სამართალს, შენს

სამსჯავროსა!..“

თბილისი – 1991 წ.

135

1831 კამერალური აღწერის მასალები

(ф 254, оп.-1) д. №127, л. 105-163)

(წოვათის სოფლების: საგირთა, ეთელტა, ინდურთა, წარო)

მოცემული ცხრილები შეგიძლიათ ნახოთ პდფ ვერსიაში გადადი ლინკზე გვერდის ნუმერაცია თანხვედრაშია

Князь Чолокаев (с. 167)

XIX-ის სურათი

172

1843 წელს მეფის რუსეთის მიერ ჩატარებული აღწერის

მონაცემები (აბრამ შავხელიშვილის არქივიდან):

с. Этелта: Черкезисшвили, Черкезасшвили, Бецоисшвили, Беросшвили, Гурджисшви-

л и, Иванесшвили, Хвтисаварисшвили, Бежанисшвили, Муштараули, Муштариидзе, Парешидзе,

Зурабисшвили, Чархосшвили, Баидзешвили, Бекараули, Букулаури (Буку раули), Джихоидзе,

Жихоидзе, Чреласшвили, Абрамисшвили, Тавберасшвили, Зез васшвили, Итисшвили, Бартисшвили,

Гигаури, Сагирисшвили, Леванисшвили, Ожилаури, Зеос швили (29 фамилии).

(აღწერისას ამ სოფელში სულ 43 კომლი ირიცხება)

с. Индурта: Имедисшвили, Имедаури, Татоисшвили, Папасшвили, Паписшвили, Оберидзе,

Туркосшвили, Шалоидзе (Швелаидзе), Цотоидзе, Багатрисшвили, Ладисшвили, Метисшвили,

Каисшвили, Михелисшвили, Гахосшвили, Заридзесшвили, Чумпосшвили, Заридзе, Гелисшвили,

Петресшвили, Иванисшвили, Кахосшвили, Миндисшвили, Мачаблисшвили, Цотосшвили, Имедидзе,

Вешагуришвили, Лага зисшвили, Утурисшвили, Гогисшвили, Шермазанашвили, Харчлашвили,

Гоцис швили, Георгис швили, Татрулашвили, Гоисшвили, Меотисшвили, Бежанисшвили, Мике-

лашвили, Баихоидзе, Татосшвили, Кизиласшвили, Давитисшвили, Дакосшвили, Бе жа нисшвили,

Беждуришвили, Турашвили, Хуциласшвили, Апшинасшвили, Нади сшвили, Гиресашвили, Гирне-

сашвили, Георгисшвили, Пужисшвили, Хацисшвили, Даркизанасшвили, Андисшвили, Илас швили,

Акосшвили, Гелисшвили, Аремасшвили, Титосшвили, Шалкисшвили (Шанки сшвили), Иремасшвили,

Чунтосшвили, Кри висшвили, Апшинасшвили, Алексе сшвили, Датунасшвили, Лонгисшвили,

Узгараули, Чедисшвили, Жамрисшвили (Джама рисшвили), Итисшвили (Итошвили), Шала писшвили

(75 фамилий);

с. Сагирта: Эдишерасшвили (Эдишеридзе), Цискарисшвили, Шаасшв или, Микел асш вили,

Давитасшвили, Давидасшвили, Сагисшвили, Шалаписшвили, Даис швили, Орбетисшвили,

Кадагидзе, Иванесшвили, Цовесшвили, Бартисшвили, Цове сшвили, Деметрашвили, Цихелисшвили,

Шатосшвили, Татосшвили, Пилисшвили, Чарелисшвили, Микелисшвили, Сагирисшвили,

Допесшвили, Дангис швили, Гогис швили, Чешурисшвили, Гарсевасшвили, Гарсеванисшвили, Маму-

касш вили, Дав да рисшвили, Бачуласшвили, Зурабасшвили, Шавхелисшвили (сын умер шего Эдише-

расшвили), Бабосшвили, Жемшерисшвили, Лукасшвили, Кистисшвили, Надирасшвили, Каисшвили,

Голакасшвили (43 фамилий);

С. Царо: Сагирисшвили, Жабурисшвили, Ибасшвили, Ачожисшвили, Зурасшвили, Шалисшвили,

Ахураули, Хашурисшвили, Накудасшвили, Свимонисшвили, Баинду рис швили, Гогисшвили,

Гигасшвили, Утурасшвили, Цоргисшвили, Гочисшвили, Хис швили, Нуисшвили, Чикоидзе, Иванес-

швили, Таласшвили (Таларисшвили), Хачиури, Сатдоидзе, Накветаури (24 фамилий) (24 კომლი).

173

აბრამ შავხელიშვილის არქივიდან

ამოღებული პრესის მასალიდან ამონარიდები

და სხვა საინტერესო ცნობები თუშებზე

პლატონ-ფომინ ცაგარელი

(„დროება“ – N35, გვ.2, 1875 წ.)

ალვანიდგან – მარტის 20.

ალვანი მდებარეობს მდინარე ალაზნის გაღმა, ჩრდილოეთის მხარეს. აქ წოვა-თუშები

ცხოვრობენ.

ალვნის მინდვრები ძლიერ ნაყოფიერია ისე, რომ რასაც კი კაცი დათესავს და იშრომებს,

მაზედ ფუჭად არ ჩაუვლის და საკმაოდ დაკმაყოფილდება მიწის მოსავლით.

მაგრამ (მას) წოვა-თუშები არ მისდევენ ხვნა-თესვას. ესენი უფრო ცხვრის ფარებით და

სხვა პირუტყვების ქონებით ცხოვრობენ. აქ ისეთ ნაკლებ ოჯახს ვერ იპოვით, რომ 500 სული

ცხვარი და 30 ცხენი არა ჰყავდეს. ცხვარი ამათ წელიწადში 2-ჯერ აძლევს სარგებლობას,

გაზაფხულზე და შემოდგომაზე, რადგან, ამ დროს იბადებიან ცხვრები. ყველს, რძეს, ერბოს

და სხვა თეთრეულს ვიღა იტყვის. მეტადრე, ვისაც მომეტებული ცხვარი ჰყავს, გაზაფხულზე

გაკრეჭილი მატყლიდან და ყველიდან უკანასკნელს 140 თუმანს მაინც ამოიღებს. თუ ამაზე

მეტს არანაკლებ სარგებლობას არ ნახავს თუში შემოდგომის მატყლიდან და გომის მატყლის

თეთრეულიდან. რადგანაც შემოდგომის მატყლის თეთრეულნი უფრო კარგი ღირებულებისანი

არიან და ძვირადაც იყიდება, ვიდრე გაზაფხულისა.

ერთი სიტყვით, თუშები ფულით საკმაოდ მდიდრები არიან. ეს სიმდიდრე სრულებით

არ ეტყობა იმათ ყოფა-ცხოვრებას. ისევ ისე უხეიროდ და უფაქიზოდ ცხოვრობენ, როგორც

უქონლობის დროს.

წოვა-თუშები მწყემსიან თავიანთ ცხვარს შემოდგომიდან მოკიდებული გაზაფხუ ლამ დინ

შირაქის მინდვრებზე. გაზაფხულზე კი, რაკი დღეები გათბება, დაიძვრებიან ესენი დედა-

ბუდიანად ცხვრის ფარებით და სხვა პირუტყვების ჯოგებით სხვადასხვა ცივი მთებისკენ.

რადგანაც შირაქის მინდვრებზე გაზაფხულობით ძლიერ ცხელა და ცხვარს სიცხავს. თვითონ

მცხოვრებლებიც იმიტომ მიდიან მთებზე, რომ ზაფხულობით ალვანი ძლიერ დამცდელია.

ასე რომ, ძლიერ ბევრი არ ურჩება ხოლმე სიკვდილს. ზაფხულობით რომ წოვა-თუშების

სოფლებში მიხვიდეთ, ორ კაცს ვერ იპოვით. თუ იპოვით, იმიტომ იქნება დამდგარი, რომ

უყარაულოს სახლებს, რომლებშიაც მხოლოდ თუშების ზოგიერთი ნივთებია შენახული.

რისთვისაც მას, როცა თუშები ბრუნდებიან მთებიდან, ორ-ორ, სამ-სამ ყველს აძლევენ.

შემოდგომაზე თუშები ხომ სახლში დაბრუნდებიან, მაშინვე დაამზადებენ გოდრებსა და

ტომრებს. აგრეთვე ქვევრებს, რომლებიც თითქმის ყველა შეძლებით უკანასკნელ თუშს აქვს

მიწაში ჩაყრილი. მერე გასწევენ ქართველების სოფლებში პურის, ღვინის და სხვა სარჩო-

საბადებლის შემოსატანად.

ზოგი მათგანი გასესხებული ფულის სარგებელში იღებს პურსა და ღვინოს. ზოგი

დაგირავებული ვენახებიდან, ზოგიც კი ჰყიდულობს. ზოგი თუში იმდენ სარჩო-საბა დებელს

იყიდის ხოლმე, რომ 2-3 წელიწადს ეყოფა. ეს იმიტომ, რომ პური ცოტა მოვა. შეინახავს და

იმავე გლეხს, რომლისგანაც იყიდა, ერთი ორად მიჰყიდის. თუ არა და შეინახავს.

იმასაც ვიტყვი, რომ კახელი კაცი არ იქნება, რომელიც კი თუშების ახლოს ცხოვრობს,

რომ ამათი ფული სასარგებლოდ არ ემართოს.

174

მოსე ჯანაშვილი

თუშეთში მკვდრის გლოვის გამო („დროება“ – N52, 1882 წ.)

დატირება:

თუშეთში წლის თავზე უკანასკნელად შეიკრიბებიან ხოლმე მკვდრის მოსაგონებლად

და დასატირლად. ამავე დროს გამართავენ დოღს, რომელშიც გამარჯვებულს მისცემენ

განსვენებულის ცხენს. ღარიბებს დაურიგებენ მის ტანსაცმელს.

უკანასკნელად დატირების დროს ერთ-ერთი გამოდის მეიდანზე განსვენებულის ცხენით

და მაღლა ხმით გალობით დამღერს, სხვანი ბანს ეუბნებიან (ეს არის დალაობა ა. შ.)...

ამნაირი მოთქმა თავის მკვდრებზე იციან ყველა მთიულ ხალხმა კავკასიისამ. ხოლო იმ

განსხვავებულობით, რომ ზოგიერთ ხალხებში მამაკაცის მაგიერ დედაკაცი ამბობს მოთქმას

და ბანსაც დედაკაცები ეუბნებიან. ჩვენს მთიულებში შესანიშნავი მოთქმანი იციან ფშავლებმა,

ხევსურებმა, ხეველებმა და სხვა.

ამგვარი მოთქმანი. სხვათა შორის, არიან საუკეთესო წყარო ხალხის ეთნოგრაფიის

შესწავლისათვის. მოთქმაში გამოითქმება ხალხის შეხედულება სიმართლეზე, ურ თიერ-

თშორის დამოკიდებულებაზე, ცრუმორწმუნეობაზე, მეზობელი ხალხების მდგომარეობასა

და ზედ-გავლენაზე მორალურ, გონებით და გინა ფიზიკურ ზრდაზე.

ამიტომ ძალიან სასიამოვნო იქნება, რომ ნასწავლ მთიულ შვილთა გააცნონ

საზოგადოებას თავ-თავისი მთიული ხალხების მოთქმანი და ამგვარები.

ლეკების გადმოსვლა („დროება“ – N66,1877 წ.)

კახეთისაკენ ლეკები გადმოსულან. ქიზიყის და თუშების ცხვარი ლეკის მთიდგან

დაღესტანში გაულალიათ და მწყემსები დაუხოციათ. ამდგარი ლეკები დიდოელები არიან.

სიღნაღიდგან ადგილობრივი კამანდა გაგზავნეს ყვარელში გზების დასაცველად.

თუქურმიშიდგან კიდევ ყაზახები წავიდნენ. ბრძანება მოვიდა, რომ კიდენ 130 კაცია საჭირო

მილიციისთვისო და 200 თუში. ქართული მილიცია საცხენისსა და ლაგოდაღს შუა იქნება

დაბანაკებული: თუშები კი ყვარლის მთისაკენ დადგებიან.

საქართველო („დროება“ – N71, 1877 წ.)

დიდო-ლეკებისა და თუშების შეტაკების თაობაზე ჩვენ გვწერენ კახეთიდამ, რომ

უმთავრესი მიზეზი ამ შეტაკებისა არც მაჰმადიანური ფანატიზმი ყოფილა და არც სხვა რამ

გარეშე გარემოება. ნამდვილი მიზეზი მიწა-წყლის თაობაზე დიდი ხნის დავა არისო. ამ

ადგილ-მამულის საქმის ატეხასა და დახლართვას ზოგიერთ კახელ თავადებს აბრალებენ.

სკოლაზე („დროება“ – N35, 1879 წ.)

თუშეთიდან გვწერენ: თუშები ძალიან თანაუგრძნობენ შკოლებს. დიდის სიხარულით

გზავნიან იქ თავიანთ შვილებს და ცდილობენ, რომ ასწავლონ იმათი რაიმე. გან საკუთრებით

სურსთ, რომ ქართული ენა კარგად ისწავლონ იმათმა შვილებმა, რის გამოც ბევრი სთხოვს

მასწავლებელს, რომ სწავლის დროს, ე.ი. როცა შკოლაში არიან, მაინც მუდამ ქართულად

ალაპარაკოს შეგირდები.

აქაური ყმაწვილები ძალიან ნიჭიერები არიან. ბევრმა 6-7 წლის ყმაწვილმა წმინდათ

იცის თუშურთან ქართულიცა. მხოლოდ ქართველებს თუ შეხვდებიან და დაელაპარაკებიან

ხოლმე, თორე სულ თუშურ ენაზედ მიდის ლაპარაკი. შკოლაში რომ ქართულის არამცოდნე

„ბალღი“ შედის, ორ-სამ კვირაზე სრულიად იგებს იმას.

სწავლა ალვნის შკოლაში დაიწყო 24 გიორგობისთვიდამ, რადგანაც მთელი ენკე ნისთვის

განმავლობაში მასწავლებელი თბილისში იყო. ოქტომბერში და 24 გიორ გობისთვემდი

შეგირდები არ დადიოდნენ. თუმცა იცოდნენ მასწავლებლის მოსვლა და უკანასკნელმაც

175

რამდენიმეჯერ გამოაცხადა ყრილობაში, რომ გამოგზავნონ შკოლაში შვილები. ამის მიზეზი

ვგონებ ის იყო, რომ მასწავლებელი გამოიცვალა. ძველი წავიდა და ახალი მოვიდა. იქნებ

დღემდინაც არავის გაევლო შკოლაში, რომ ერთ მოულოდნელ შემთხვევას არ მოემართა

ხელი იმ ხანებში. დირექტორისაგან მოწერილობა იყო, რომ თურმე თიანეთის სასწავლებელში

მიიღებენ სახელმწიფო ხარჯით თუშების ყმაწვილებს. მასწავლებელმა გამოუცხადა ხალხს

ამ მოწერილობის შინაარსი და დაამატა, რომ თუ ყმაწვილებს არ წარმოადგენენ იმასთან,

შკოლაში, ის მიიწერება პასუხად, რომ არავინ არი მსურველიო. ვნახო თქვენი შვილებიო. მერე

მოგროვდნენ ყმაწვილები. ერთ კვირაზე 34-ზე მეტი მოვიდა. ამათში 3 პატარა ქალებიც იყვნენ,

რომლებიც ვაჟებში ისხდნენ და კარგა ხანი დადიოდნენ შკოლაში. მაგრამ, უგუნურმა ენებმა

ამოაკვეთინეს იმათ ფეხი შკოლაში სიარულისა. ახლა რიცხვი მოსწავლეთა ორმოცდაათი

ალაგი რო იყვეს, მსურველები კიდე ბევრია.

შირაქზე („დროება“ – N89, 1879 წ.)

თუშეთიდან გვწერენ, რომ თუშები ძალიან დაზარალებულნი მოვიდნენო შირაქის

საბალახებიდამ ცხვრის სიკვდილით. თითქმის ყოველ ოჯახს, ვისაც კი ჰყავთ ცხვარი,

გაუნახევრდაო მთელი ფარა. რომლებიც ცოცხალი დარჩა, იმათშიაც თითო-ოროლა კიდე

იხოცებაო.

შირაქში შეყრილან მოლები, მკურნალები. ბევრგვარი ლოცვები და წამლები უცდიათ,

მაგრამ არაფერი არ მიჰკარებია იმ ავადმყოფობას.

მეტად დაღონებულნი არიანო თუშები. ცხვარია იმათი სიმდიდრე. ცხვარია იმათი

ყოველივე საჭიროების, მოთხოვნილების დამაკმაყოფილებელი და როგორ არ უნდა

იწუხონ, როცა ისე შეუბრალებლად აცლის ხელიდამ უცოდველი სნეულება!

ვისაც უნდა ჰკითხოთ (თუშს) ცხვრის ამბავი, ყველა ერთსა და იმავე პასუხს მოგცემთ:

„მორჩა, ძმავ, მოვრჩით“.

შირაქის ამბავი („დროება“ – N116, 1884 წ.)

საქონლის ყოლა (განსაკუთრებით თხა-ცხვრისა), ერთადერთს სახსარს შეადგენს

არსებობისა მომთაბარე თუშებისა და ფშავლებისათვის, რომელთაც ზამთრობით

თავიანთი თხა-ცხვარი საბალახოდ შირაქის მინდვრებზედ დაუდით. ხოლო ზაფხუ ლობით

თრიალეთზე მიერეკებიან. ხაზინის სასარგებლოდ საბალახოს იხდიან იგინი მუდამ წელს

10,000 მანეთამდე და ესრეთ წოდებულს „თარაბანსა“ და ბურდო მთაში აშენებული აქვთ

ფარეხები და გომები, ანუ ბინები იორის მარცხენა მხარეზე, რომელნიც, რასაკვირველია,

იაფად არა აქვთ დამჯდარი.

ამ ბოლო დროს, ამ მინდვრებს ეცილებიან მათ სიღნაღის მაზრის მცხოვრებელნი

ჭარბელაქნის ლეკები და განჯის თათრები და საშინლად ავიწროვებენ თუშებს. თუმცა ამ

მოცილეობისა და საზოგადოდ მეცხვარეთა შორის ატეხილი დავიდარაბის გადა საწყვეტლად

და აგრეთვე საძოვრის მინდვრების თანაბრად განაწილებისათვის შედ გენილია ცალკე

კომისია და სახელმწიფოთა ქონებათა სამინისტროს ჩინოვნიკებიც არაიშვიათად იგზავნებიან

ხოლმე, მაგრამ ეს სადავიდარებო საგანი ჯერ აქამდე არ გადაწყვეტილა საბოლოოდ. ცხადია

კია, რა დიდი მნიშვნელობა აქვს ამას ამიერ კავკასიის მეცხვარეობისათვის. მოცილეთა შორის

ჩხუბი და ვაი-ვაგლახი ხშირად ურ თიერთის თავ-პირის მტვრევას, ცარცვას და მკვლელობას

იწვევს.

თუ თანდათან ასე მოუჭირეს და მოუკლეს თუშებსა და ფშავლებს საძოვარი მინდვრები

ახლად მოსულთა სასარგებლოდ, ესენი სრულიად გაღატაკდებიან. ჯერ ახლავე

იძულებულნი არიან აიღონ იჯარით მინდვრები ახლად დაბანაკებულთაგან და აძლიონ

200-700 მან. ამას გარდა, მომთაბარენი მთიდამ რომ ჩამოდიან, უკვე მოძოვილი ხვდებათ

მინდვრები დაბინადრებული მეზობლებისაგან.

176

ყველა ზემოხსენებულიდამ ჩანს, რომ თუშებმა ამ საუკეთესო საქონლის მომ ვლელებმა

და ყველის გამკეთებლებმა ამიერკავკასიაში ჩქარა თავი უნდა დაანებონ თა ვიანთ

ხელობას. უკეთუ მთავრობა არავითარ ზომებს არ მიიღებს მათი მინდვრების მოკლებისა და

განსაზღვრის წინააღმდეგ.

ალექსანდრე ხახანაშვილი

„მგზავრის დღიურიდან“ („ივერია“ – N173, 1888 წ.)

„... წოვა-თუშები ზამთარს ატარებინებენ ცოლ-შვილს ალვანში და ზაფხულობით

სახლობით მიდიან მთაში. იმათი საზაფხულო ბინა არის ტბათანა, ალაზნისთავი

და საყორნე. აქ სდგამენ კარვებს, რომელიც იმათივე ნაქსოვია და ნაბდებით არის

დახურული. ხვნა-თესვას წოვა-თუშები არ მისდევენ. ერთადერთი იმათი ხელობა და

სარჩო არის ცხვარი.

აგვისტოს გასულს თუში ბრუნდება სახლში, ალვანში. გაჰკრეჭს ცხვარს, მოამზადებს

ხორაგს. ცოლ-შვილს დასტოვებს და თვითონ გადადის შირაქში (სიღნაღის მაზრაში).

გაზაფხულზე მორეკავენ ცხვარს შირაქიდამ და მეორედ კიდევ გაჰკრეჭენ.

ალვანში ზაფხულობით კაცი არ მოიპოვება. გომეწრელებს, ჩაღმელებს (უნდა იყოს

ჩაღმებს და ა.შ) და პირიქითელებს აქვთ ხვნა-თესვა და ბინადრული ცხოვრება. თითო-

ოროლა თუში ამ თემებისა ჩამოდის ზამთრობით ალვანში, რომელიც შეადგენს საზოგადო

მამულს ოთხსავე თემისას.

ადგილი სახელმწიფოა. თითო თუში ხნავს 8 დღიურამდე. თუმცა იქამდის უსწორ-

მასწოროდ ხმარობდნენ მამულს: ზოგი ხნავდა ორ დღიურს, ზოგი კი 30 დღე. ახლა თიანეთის

მაზრის უფროსის, თ. ჯანდიერის, თაოსნობით მიწა იმათ თანასწორად განაწილებული აქვთ.

შეუძლია ერთს თუშს მეორის მამული მოხნას მეგობრობითა და დასაკუთრება კი არ ძალუძს.

სხვა სოფლიდან სახნავის მიწის აღება აკრძალულია. აკრძალულია აგრეთვე წინათ ხალხში

გავრცელებული ჩვეულება, შინაურულად გაყიდვა სახელმწიფო მიწისა.

საძოვარი საერთო მამულია. თუშებს აქვთ ნასყიდი საერთო ტყე. ოთხთვალის (ზედ

ალვანზეა) და სხვა სოფლის საძოვრის მოხმარებაც ნებადართული აქვთ. გადასახადიც

იქამდე 3 მანეთი და 30 კაპიკი იყო. ახლა 11 მან. და 25 კაპიკი გაუხადეს. 10 შაურიც სკოლის

ხარჯად შეაწერეს.

სამს თემში ახმეტის ბოქაულმა, ბ-ნმა გუგუშვილმა, მოახდინა ყრილობა და გადასახადი

გაანაწილებინა შეძლებისდაგვარად. 4-5 მან. – 25 მან. რადგანაც მთებს, საძოვრებს ბევრი

საქონლის პატრონი მეტს ხმარობს. მეტიც უნდა გადაიხადოსო.

მთელს თუშეთში ერთი სკოლაა – ალვანში. ეს სასწავლებელი 8 საზოგადოებისაა.

მაგრამ აქ სწავლობენ მხოლოდ წოვა-თუშები. მთის თუშების შვილებს მასწავლებელი თურმე

არ იღებს. ხალხი უკმაყოფილოა. სწავლის სურვილი დიდია. აქვე უნდა დავუმატოთ, რომ

შინაური საქმეებიც მინდობილია დედაკაცებზე. ისინი ქსოვენ ჭრელს ფარდაგებს. ხურჯინებსა

და შალებს. აჭრელებენ ამ ქსოვილებს ბალახების წვენით. კაცები აკეთებენ კიდობნებს.

ცხოვრება უყვართ სუფთად. მიწური სახლი არ იციან. სასტუმრო ოთახი თითქმის სუყველას

აქვთ. მუშად არ მიდიან და ბატონყმობა თავის დღეში არ სცოდნიათ.

წოვა-თუშები, მას შემდეგ რაც ისინი ჩამოვიდნენ მთიდან, დაბანაკდნენ ბარად, გააშენეს

ოთხი სოფელი, რომელიც არის: ალვანი, გურგალჭალა (მრგვალი ჭალა), ფხაკალყურე

(ფხაკალ-კურდღელი) და წიწურა (უნდა იყოს წიწალყურე – ა.შ).

177

(„ივერია“ – N185, 1888 წ.)

მივაქცევთ მკითხველის ყურადღებას ქალის მდგომარეობაზე თუშეთში. თუში მეტად

აფასებდა და აფასებს დედაკაცის ზნეობას და ღირსებას. იმის პატივისა და უმანკოების

დასაცველად არაერთხელ დაუხვედრებია ხმალი გარშემორტყმულ მტრებისათვის.

ქვრივი, ქმრიანი და ქალწული გარეგნობით განირჩევიან. ქალწულსა და ქმრიანს

ნახევარზე გახსნილი აქვსთ სახელი ტანსაცმლისა, ქვრივს კი გაკერილი. კავები და თმა

ქალწულს დაწნული აქვს, ქმრიანის კავები გაშლილია, თმა კი განასკვული. ქვრივს კავები

სრულებით შეკრეჭილი აქვს.

დედაკაცი თავის დღეში არა ხმარობს უკადრისს სიტყვებს კამათობაში. ქმარს შიშით

ეპყრობა და საფლავში ისე ჩავა, რომ სახელს არ უწოდებს. სამაგიეროდ, იგი ნამდვილი

მეუღლეა ქმრისა. შველის მინდვრის მუშაობაში და სახლშიაც თავის საქმეს ჩინებულად

ასრულებს. აცმევს და ჰბურავს თავის მიერ მოქსოვილ შალებით ქმარ-შვილს, ეზიდება

წყალს, ჰფქვავს წისქვილში პურსა და ამკობს სახლს თავისი ხელით მოქარგული ხალიჩებით.

ამისდა მიუხედავად, ქმარი მაინცადამაინც ბატონი იყო თავისი ცოლისა. იგი მოსჭრიდა

ცხვირსა თავისის ნებით, თუ მეუღლე უღალატებდა და დაარღვევდა მამაპაპურის ოჯახის

სიწმინდეს. თუ უშვილო გამოადგებოდა ცოლი, ქმარს შეეძლო გაეგდო, სამწუნებაროს

გადახდით (რამდენიმე ძროხა ან ცხვარი) და ახლის ცოლის მოყვანა თავისი გვარის

გასამრავლებლად და დასაცველად. თუ ქალი თანახმა იქნე ბოდა უცხო კაცის მიერ

მოტაცებაზე, მაშინ ჩვეულების ძალით დამნაშავე მამაკაცს უნდა მიეყვანა ძროხა და ცხვარი

ქალის დედ-მამისათვის. თუ ქალის ნება დაურთველად მოიტაცებდა, მაშინ დამნაშავე

ვაჟკაცი მიუყვანდა 8 ძროხას.

ქალი, თუშის აზრით, მეომარ კაცზე უფრო დაბლა დგას, ქალი ნახევარი კაცია. დედა-

კაცის სისხლი ღირდა 30 ძროხა, ესე იგი მამაკაცის სისხლზე 2-ჯერ ნაკლები. მამა კაცის

სისხლი ღირდა 60 ძროხა.

დაკვრა ხანჯლით ღირდა 5 ძროხა, წვერით წაკვრა 15 ძროხა. ჭრილობა სახეზე

გაიზომებოდა ქერის მარცვლით. რამდენი მარცვალიც ჭრილობაზედ დაიწყობოდა, იქიდან

ორს გადააგდებდნენ და დანარჩენს თითო მარცვალზედ უნდა გადაეხადათ თითო ძროხა.

ქურდობაში ერთის მოპარვა შვიდად უნდა გადაეხადათ. მაგალითად, ერთის ცხვრის

მოპარვაში უნდა მიეცათ 7 ცხვარი. სისხლის დამქცევი და აგრეთვე სხვა დამნაშავე ისჯებოდა

ოთხთავე თუშთა თემების წარმომადგენელთა განჩინებით. უმაღლესი სასჯელი იყო

„მოკვეთა“ დღესასწაულებიდგან, განდევნა თემიდან. სისხლის ფასის გადახდაში ეწევიან

ნათესავები.

(„ივერია“ – N54, 1888 წ.)

გაგონილი გვაქვს, რომ თუშებში საკმაოდ მოიპოვებიან ფულის პატრონები, რომ-

ლებსაც შინ შენახვა ეძნელებათ ფულისა და სხვაგან აძლევენ სარგებლით შესახანავად.

ამ რამდენიმე წლის წინათ ამბობდნენ, რომ დაღუპულს სკოპინის ბანკში თუშებს ასობით

და ათასობით ჰქონდათ შენახული ფულიო. რასაკვირველია, პატრონები ხელ ცარიელები

დარჩნენ. რაკი ეს ბანკი გაკოტრდა რიკოვის ოინების გამო, ახლა თუშები თურმე მაინცდამაინც

თავის მონაღვაწს, დაწვითა და დაგვით უკუგდებულს ფულს, აქა-იქა აბნევენ თელავისა ან

სიღნაღის ვაჭრების ხელში. ან იმისთანა კაცებს აძლევენ, რომლების ხელობაა ფულის

გასესხება.

ფულის სესხება თუშებისთვის („ივერია“ – N26, 1890 წ.)

შარშან, 18 მარტს, ხელმწიფე იმპერატორმა მისცა ნება წოველს და პირიქითელ თუშებს

ესესხნათ სახელმწიფო ხაზინიდამ 18 ათასი მანეთი, რომ გასწორებოდნენ მემამულე ბ-ნ

კობიაშვილს, რომლისგანაც ზემოხსენებულმა თუშებმა იყიდეს სახნავ-საძოვარი მინდვრები.

178

სხვადასხვა მიზეზების გამო ეს ფული აქამდე ვერ მიეცათ თუშებს. ამას წინათ თიანეთის

მაზრის უფროსმა მოსწერა თბილისის საგუბერნიო მმართველობას, რომ თუშებს 7 ათასი

მანეთის მეტი აღარა მართებთ კერძო მოვალეებისა და ამისათვის საჭირო აღარ არის, რომ

მიეცეთ სრულიად 18 ათასი მანეთიო.

ამის გამო საგუბერნიო მმართველობამ უბრძანა მაზრის უფროსს, მიეცი თუშებს მხო-

ლოდ 7 ათასი მანეთი და მათგან კობიაშვილისა განნასყიდი მამული შეჰკარ, სანამ თუშები

გადუხდიან სახელმწიფოს თავიანთ ვალსაო. ამ დღეებში თიანეთის მაზრის უფროსს უკვე

შეუსრულებია საგუბერნიო მმართველობის დავალება და თუშელებისათვის მიუცია კიდეც

სესხად ზემოხსენებული 7 ათასი მან. ფული.

ივანე ბუქურაული

(„ივერია“ – N179, 1892 წ.)

მთელი სოფელი, ვისაც კი ჭირმა მოასწრო შიგ, გავიდოდა სოფლის ახლო ერთის

კლდის პირასა და იქ ელოდებოდნენ სიკვდილს. მომაკვდავს აწვენდნენ თურმე კლდის

ნაპირზედ და რაკი ის უკვე განუტევებდა სულს, გადააგორებდნენ უფსკრულში, სადაც გვამი

მდინარეს მიეცემოდა. კლდის პირას კი გადაგორებულის ალაგს სხვა დაიჭერდა თურმე და

როცა მოკვდებოდა, იმასაც ისე გადააგორებდნენ, რადგანაც საფლავის გათხრა და დამარხვა

მიცვალებულებისა არავის შეეძლო (ლაპარაკია თუშეთზე – შავჭირიანობისას – ა.შ).

„მოხუცის საუბარი“ („ივერია“ – 1896 წ.)

„ამირანის მთა“ – თუშური მითი

სპეროზას მთას მიჰკვრია ერთი მთა, რომელსაც ამირანის მთას ეძახიან. ხალხის

თქმით, ამ მთაში ერთ კლდეზე მიჯაჭვულია ამირანი. გვერდით მას ჰყავს ლეკვი, რომელიც

ლოკავს ჯაჭვს და ლოკვისაგან ჯაჭვი წვრილდება. ეს არის უნდა გაწყვიტოს ლეკვმა ჯაჭვი

ლოკვისაგან, მაგრამ ქრისტეშობის ღამეს მჭედლები სამჯერ დაჰკრავენ ჩაქუჩს სამჭედლოში

და ამის გამო ჯაჭვი ისევ მსხვილდება.

ამირანის გვერდით, ცოტა მოშორებით, რომ ვერ შეძლოს მან მიწვდომა, დევს მისი

ხმალი. ისეთი დიდი და მძიმე, რომ პატრონის მეტს არაკაცს არ ძალუძს მისი ალაგიდან

დაძვრა. ხალხის თქმით, როდესაც ამირანი გასწყვეტს ამ ჯაჭვს, მაშინ ვაი მჭედლებსა და

მანდილოსნებსაო.

ხალხის თქმითვე, წელიწადში ერთხელ, ახალი წლის დღეს იღება მისი ოთახის კარი.

ხანდახან ამ მთიდან ისეთი გრგვინვა გამოდის, თითქოს მთელი დედამიწა ინგრეოდესო.

რატომ დასაჯა ასე შეუბრალებლად ღმერთმა ეს გმირი?

აი, როგორ ხსნის ხალხი ამ თქმულებას: ამირანი ღმერთის მონათლული ყოფილა.

იგი ისეთი გმირი და ღონიერი ყოფილა, რომ ქვეყანაზე მომრევი არა ჰყოლია, დევებს

ხომ მუსრს ავლებდა. ღონით გათამამებულმა ამირანმა გამოიწვია ღმერთი საჭიდაოდ.

ღმერთმა ჩაასო მიწაში რკინის პალო, მიაჯაჭვა ამირანი და უთხრა: „აბა თუ ღონიერი

ხარ, გაწყვიტეო“. გმირმა გასწია და გაწყვიტა. ღმერთმა უფრო მაგარი ჯაჭვით მიაჯაჭვა

ამირანი, მაგრამ გმირმა ესეც გაწყვიტა. შემდეგ ღმერთმა მესამედ მიაჯაჭვა გმირი.

ამირანმა ჯაჭვის გაწყვეტა ვეღარ შეძლო და დარჩა ასე მიჯაჭვული ამ მთაში.

ახალი ამბები („ივერია“ – N201,1895 წ.)

გუშინ ჩვენს რედაქციაში მოვიდა ორი თუში, რომელთაც ოთხი ათასი ფუთი თავისი და

ამხანაგების მატყლი ჩამოუტანიათ ქალაქში. თურმე ადგილობრივი ჩარ ჩები აძლევდნენ მათ

ფუთში 4 მანეთს იმ დროს, როდესაც თვითონ იგებენ ფუთზე ერთი ორად. თუშებს მათთვის

179

აღარ მიუციათ ეს მატყლი და რამდენსამე მეცხვარეს ამხანაგობა შეუდგენიათ. ესენი ეძებენ

პირდაპირ მწარმოებელს ვაჭარს. თუ იმათ, ვინც მათ ჯერჯერობით ამხანაგებად არ მისდგომიან,

მხარი დაუჭირეს და თითქმის უფასოდ არ მისცეს წურბელა ვაჭარ-ჩარჩებს თავისი მატყლი,

მაშინ ეს ამხანაგობაც თავს გაიტანს და ჩვენებური ჯეროვანს ბაზარს მოიპოვებს.

ამასთანავე ეს ვაჭარი ჩარჩები ყიდულობენ ლეკური და თათრული ცხვრის მატყლს და

თუშ-ფშავლის ცხვრის მაყტლად ასაღებენ.

საგაზეთო ცნობები

ქველმოქმედთა მიმართ („ივერია“ -– N219, 1898 წ.)

უწინაც მითქვამს და ეხლაც ვიმეორებ, რომ მთასავით მოძულებული და დავი ყებული

მხარე არა აქვს ჩვენს ქვეყანას. რამდენად არის მოძულებული მთა, რამდენად მიტოვებული

და ღვთის ანაბარას მიგდებული – ვინ მოსთვლის.

„დავიწყებულები“ ვართო რომ ვამბობთ, მე აქ ფშავ-ხევსურეთი და თუშეთი მაქვს

სახეში და სწავლა-ცოდნის გავრცელებისა და ხელის შეწყობის საქმეს ვგულისხმობ. ახლა

რამდენი სკოლაა აქ? რამდენი და – ორი. ერთია თუშეთში (ვგონებ სამინისტრო) და ერთიც

ხევსურეთის სოფ. ბარისახოში კავკასიაში მართლ-მადიდებელ ქრისტიანობის აღმადგენელი

საზოგადოების მიერ დაარსებული... ეს არის და ეს. სხვა სასწავლებლები ამ ადგილას არ

მოიპოვება. არც მკვიდრთა, არც სხვა რომელსამე საზოგადოებისა და არც სამინისტროში.

ფშავ-თუშ-ხევსურთა განათლებას ხელის შეწყობა ეჭირვება მომეტებულად თუ არა,

საქართველოს სხვა კუთხეების თანასწორად მაინც. (მასწავ ლებელი: ნ. რაზიკაშვილი)

ამბები („კვალი“ – N51, 1897 წ.)

სახლები ჰქონდათ ქვისა (უკიროთ ნაკეთები), ერთსართულიანი, ორიანი და ზოგჯერ

სამიანიც. პირველგვარ სახლებში ხალხი და საქონელი ზამთრობით ერთად ცხოვრობდა.

ორ-სართულიანში პატრონები იდგნენ ზემოთა ოთახში, ხოლო საქონელი ქვემოთ ოთახში,

ბაშტეში (გომი). სამსართულიან სახლის ზემო ოთახს (ჭერხო) ზაფხულობით ხმარობდნენ.

თუშმა არ იცოდა, რა იყო ჩითეული. როგორც კაცი, აგრეთვე დედაკაცი ხმარობდა მხოლოდ

შალის ტანისამოსს.

მომეტებული წილი შრომისა აწვათ დედათ სქესს (როგორც დღეს ხევსურეთში). ქალს

მზითვად, სხვათა შორის, ცელსაც ატანდნენ.

ამჟამათაც თუში ახალ წელიწადის პირველ დღეს დილაადრიანად შედის გომში,

ულოცავს საქონელს ამ დღეს სუფრით და ახსენებს „საქონლის ანგელოზსაც.

ახალი ამბები („კვალი“ – N7, 1897 წ.)

თვით სამების ეკლესია მეტად დიდი და მაღალი შენობაა და სოფლის შუაში დგას.

ეს უთუოდ საკრებულო ეკლესია იქნებოდა ერთ დროს. ეკლესიას მხატვრობა ჰქონდა თუ

არა, არ ვიცით. დღეს არა ეტყობა რა. სამების ეკლესია აშენებულია იმავე გეგმაზე, რა

გეგმაზედაც აშენებულია სტეფანწმინდის ეკლესია სოფ. ხირსაში (სიღნაღის მაზრა). წმინდა

გიორგის ეკლესია აწყურის (თელავის მაზრა) თავში და სხვა. როგორც ვტყობულობთ ჩვენი

ისტორიიდან, სამების ეკლესია თამარ მეფის დროს ეკუთვნის. ალვნის მიდამოებში კიდევ

მოიპოვება არა ერთი ნანგრევი, მოწამე ჩვენი წარსულისა.

„სკოლაზე“ („ივერია“ – N54, 1900 წ.)

7 მარტს, საღამოს თელავს ეწვივნენ თიანეთიდან იქაური მაზრის უფროსი

თავ. ნ.ზ. ჩოლოყაშვილი და ზედამხედველი მართლმადიდებელი ქრისტიანობის

180

აღმდგენელი საზოგადოების სკოლისა ბ-ნი ევტიხი ვ. მამინოშვილი, რომელთა მიზანი

იყო მოელაპარაკნათ თიანეთში ორკლასიანი სკოლისათვის შენობის აგების შესახებ.

მოლაპარაკების შემდეგ, 9 მარტს წავიდნენ ალვანში, სადაც იქაურს საზოგადოებას

განზრახვა აქვს სასოფლო სკოლა დააარსონ. მართალია, ალვანში არსებობს

სამინისტრო სკოლა, მაგრამ ეს სკოლა ჯერ ერთი ალვანშია და მერეც, ამ სოფლის

სასკოლო წლოვანების ბავშვებს ერთი სკოლა კი არა, სამიც რომ იყოს, ვერ დაიტევს.

აღნიშნული სკოლა უნდა გაიხსნას ქვემო ალვანში, ჩაღმა-თუშების ბავშვებისათვის,

რომელთაც დიდი ხანია მოლოდინი აქვთ ამ სკოლის გახსნისა და ამავე იმედის გამო

წლეულს მთის თუშეთიდამაც გამოჰგზავნეს ბავშვები, რადგან ეგონათ, რომ სკოლა

წარსული ენკენისთვიდან გაიხსნებოდა. მაგრამ, მთაზედ თოვლი მოვიდა, გზა შეიკრა

და ბავშვები კი ტყუილად დარჩნენ. ჩაღმა-თუშების ოთხმა საზოგადოებამ აგერ მეორე

წელიწადია დაადგინა განაჩენი, რომლითაც ზოგს ხარჯს თვითონვე ჰკისრულობდნენ და

სკოლის გახსნას ითხოვდნენ. ეს განაჩენი გაიგზავნა კუთვნილებისამებრ და მას შემდეგ

ბევრი წყალი ჩაატარა ალაზანმა, მაგრამ ჯერ არა გამოვიდა რა.

სრული იმედი გვაქვს, რომ თავ. ნ. ზ. ჩოლოყაშვილისა და ბ-ნი ე. ვ. მიმინოშვილის

მისვლით ალვანში სკოლის გახსნის გამო საქმე წესიერად დასრულდება და სასურველს

ნაყოფს გამოიღებს.

დ. ალბანელი (დავით ქადაგიძე)

„სამებაზე“

ალვნის ძველი ნაშთები (საეკლესიო ისტორიის მასალა).

სამებაში აღდგომის მესამე დღეს მრავალი ხალხი იყრის თავს. იოანეს ტაძარში იკრიფება

ხალხი მხოლოდ ერთ დღეს, აღდგომის მეორე დღეს. ღვთისმშობლის ეკლესიაში ხალხი

დაიარება მხოლოდ აღდგომის პირველ დღეს, თითო-ოროლა ადამიანი. (იქვე).

მივმართოთ იმ დროს, როდესაც თუშს არ სწამდა არც მეფე, არც ამგვარი მძლავრი ვინმე

ამ ქვეყნისა, მას არა ჰქონდა გამორკვეული ლოცვა ღვთის წინაშე. იგი თავის ვედრებაში

ახსენებდა როგორც ღმერთს, აგრეთვე ცელის, ნამგლის და საქონლის ანგელოზებს და

მთის მრავალ წმინდანს. ეკლესიის მაგივრად აშენებდა ქვის ყორე-კოშკებს, ხატების წილ

თაყვანს სცემდა დროშებს და სხვა.

...თუშის ზნეობა-ესთეტიკური მოთხოვნილებანი კმაყოფილდებოდა სალამურით, ფან-

დურით, სიმღერითა და მოთქმითი ტირილით. სულ ოთხი სამუსიკო საშუალება იძლეოდა,

მომეტებულ ნაწილად, თუმცა ველურს, მაგრამ გულშემატკივარ ხმებს.

„თამარ-მეფეზე“

„ცხრაკარა“ აგრეთვე გადაჰყურებს დიდი შენობების ნანგრევებს, რომელნიც ძევან

ალაზნის პირას, ხოლო „სამების“ ეკლესიის სამხრეთ-აღმოსავლეთით. ამ შენობებს ხალხის

ზეპირგადმოცემა თამარ მეფეს აკუთვნებს: ერთი დიდი შენობის ნანგრევებია – ეს სასახლე

ყოფილა, მეორე შენობას (ისევ მთელს) – სასახლის ეკლესიას უწოდებენ. მესამეს სახაზინო

შენობად თვლიან. დიდი შენობა მეტად მაღალია და ალაზნის მხრიდან აქ ქვითკირის

კიბის საფეხურები დღესაც ეტყობა. ამ შენობიდან იწყება დანგრეული კედლის ძირი და

მიემართება ცხრაკარასკენ, რომელიც როგორც ითქვა, დგას მაღალ ქედზე. ხალხს მეტად

უყვარს დედოფალი. მთის ზოგიერთ ჩვენს ხალხს წმინდანად ჰყავთ მიღებული. სწორედ

ამისთანა გარემოებამ დაბადა ის ლეგენდა, ვითომ სასახლიდან ცხრა-კარამდის ყოფილა

აშენებული მაღალი კედელი და ამ კედლით უვლია თამარ დედოფალს იოანეს ეკლესიაში

სალოცავად.

181

ეს ეკლესია, როგორც ვთქვით, იოანე ნათლისმცემლის სახელზეა აშენებული და

მდებარეობს უკვე ცნობილი ტყიანი ქედის ბოლოში. დღეს ნათლისმცემლის ეკლესია

სოფლიდანაც კარგად ჩანს, რადგან აქაც ტყე სრულებით გამოკაფულია. ეკლესიის გარშემო

გალავანია შემოვლებული. ჩანს, რომ ერთ დროს გალავნის კედელი მაღალი ყოფილა და

სიმაღლის გულისათვის აუშენებიათ.

როგორც ეკლესიის ეზოში, აგრეთვე გარეთაც, აკაკის მრავალი ხეა. სხვათა შორის,

ეზოში ვპოულობთ ქვევრებს და ერთი შენობის ნანგრევებს, რომლის დანიშნულება დღეს

არა სჩანს. იოანეს ეკლესია ჯერ მონასტერი იყო. ამ ჩვენს აზრს ამტკიცებს ერთი შენობა,

რომელსაც ალაგობრივი მცხოვრებნი ცხრაკარას ეძახიან. ეს ძალიან დიდი შენობაა. თუმცა

დღეს კედლები ოთახებად არ არის დაყოფილი, მაგრამ ერთგან კედლის ძირი ისევ

ეტყობა. ოთხი კედელი საკმაოდ კარგად შენახულა. კედლებში სწორედ რომ ცხრა კარია

გამოყვანილი (დიდრონი შესავალ-გამოსავალებია). შენობა დგას ტყიანი ქედის ბოლოში,

ეკლესიიდან ორასი ნაბიჯის მანძილზე. ამ შენობაში, როგორც ჩვენ გვახსოვს, ქვევრები

იყო, მაგრამ წლეულს ვერა ვიპოვეთ რა. უნდა იფიქროს კაცმა, რომ მიწას დაუფარავს.

ცხრაკარას და იოანეს ტაძრის შუა ადგილში პატარ-პატარა შენობების ნანგრევები ჩანან.

ყველა ამისთანა წარწერანი ასომთავრულით არის ნაწერი (ეკლესიას მრავალი წარწერა

აქვს ა.შ).

თუშეთის მთების სიმაღლეები:

დიკლოს მთა – 4189 მ.

სადუცი წვერამდე – 3187 მ.

პატარა კამადიას მთა – 3248 მ.

კოკლათას მთა – 3031 მ.

ჩიღოს მაღლობი – 4000 მ.

დანოს მთა – 4170 მ.

დიდი ხევის მაღლობი – 3288 მ.

ქომიტოს მწვერვალი – 4272 მ.

ქაჩუს მთა – 4014 მ.

ქერიგოს აღმოსავლეთი – 3272 მ.

თებულის მთა – 4208 მ.

ჰაწუნტას მთა – 3570 მ.

ამუგოს მთა – 3644 მ.

საყორნის გადასასვლელი – 2775 მ.

სპეროზის მთა – 2825 მ.

დიდგვერდი – 3334 მ.

ბულანჩოს წვერი – 3250 მ.

საკინოს ღელე – 3185 მ.

(Н. Дубровин – 1871 г. „История войны и владычества русских на Кавказе“, СПб, т.1, кн.-2, стр.

279)

182

იობ ცისკარიშვილი (ცისკაროვი)

(ამონარიდი ავტორის ხელნაწერებიდან)

ალვნის სასწავლებლები სახელმწიფო ხარ ჯზე

იყო. მათ მასწავლებლებს ხელფასს ჩვენ ვაძლევდით.

სასწავლო ნივთებიც ჩვენი იყო. როგორც აღვნიშნე,

თუშების სასუ ლიერო სას წავლებლის მასწავლებლებად

მუშაობდნენ ირო დიონ ელიოსიძე და გიორგი

მუხრანელი. უფრო ადრე იროდიონი მუშაობდა (1847-

1853 წწ). ხოლო ამის შემდეგ გიორგი მუხრანელი იყო

მას წავლებელი.

იროდიონი შილდაში გადავიდა. შილდის,

ყვარლის, ენისლის სასულიერო საქმიანობას უძ-

ღვებოდა. იქ უკეთესი პირობები ჰქონდა მას, ვიდრე

გურგალჭალასა და სამებაში, რადგან თუშები ზაფ-

ხულობით ცოლ-შვილით მთებში დადიოდნენ და

მთელი სამი თვე უქმად იყო იროდიონი. იროდიონმა

რამ დენჯერმე სცადა მათთან ერთად მთა ში ასვლა,

მაგრამ ბარელი კაცი მთას ვერ ეგუება. მან თავის კა-

ხელებში ირჩია და გადა სახლდა კიდეც.

მუხრანელის მამა თელავში ცხოვრობდა. ეტყობა

აქაც სხვა ადგილიდან მოვიდნენ, რადგან მე რომ

შევეკითხე, – საიდანა ხარ-მეთქი? მიპასუხა: „არ ვიცი, მამაო, ჩვენ წინა პარს კაცი მოეკლა და

კახეთში გადმოსულიყო ისე, რომ ვერავის ვერ გაეგო, საით წავიდა“.

გიორგი კეთილი კაცი იყო. ის ლოცვებს, წირვას, პარაკლისს და სხვა რელიგიურ

საქმიანობას კარგად უძღვებოდა. გიორგი შეეგუა თუშების ცხოვრებას. იგი ტბათანაში

ამოდიოდა. გადადიოდა ალაზნისთავშიაც. მიცვალებულს პატივს დაადევნებდა. ის ლეკის

მთებშიაც დადიოდა. ველკეთილში გარდაიცვალა მწყემსი. ტბათანაში გიორგის გააგებინეს

და მაშინვე ალვანს გაჩნდა, რათა პატივით დაესაფლავებინათ.

გიორგი კარგად იცნობდა ხუფრას, ველკეთილს, სადუცეს თიხათას, ბრუდგორს,

ვერსომთვაკეს, ვებუს, ომალოს და მთელ მთათუშეთს. გიორგი სტუმრის მოყვარეც იყო.

უყვარდა დროის ტარება, კარგი ღვინოებიც ჰქონდა, მაგრამ ზედმეტს არ ჩადიოდა. ძალზე

ზომიერი კაცი იყო. ჰყავდა მეუღლე ფეფე, დედა ნინო და ორი ბავშვი.

გიორგი გურგალჭალისა და სამების ეკლესიებში ასწავლიდა. ჩემი რჩევით, ეკ ლესიებიდან

თურქოშვილების ბინაში გადმოინაცვლა. აქ დადიოდნენ გურგალჭალის, ფხაკალყურის,

ბაიჩლაყურის, ოთხთვალის, წიწალყურის, ჯანჯაანის და ბახტრიონის ბავშვები, ხოლო ალვნის

ბავშვებს წკიპოშვილების ერთი ოთახი დავუქირავეთ. ბინის ქირას მაზრა უხდიდა. თვიურ ბინაში

წელიწადში 5 მანეთს ვუხდიდით. გიორგის დასას ხდომი სკამები და მაგიდები ჰქონდა. ყოველივე

ეს თუში ხელოსნების საშუალებით შეუძენია.

„ფილიშვილი ლუკა საუკეთესო დურგალია. ის მკერავიც არის. აქვს სამჭედლო.

თუშებისთვის იარაღს, ხანჯლებს, დანებს, დუქარდებს, ჩათოებისთვის – რგოლებს, ზედად გა-

რებს, ცხენის დასაჭერ კვერს, გაზს, ლურსმანს ლუკა აკეთებდა. ლუკა კარგი ექიმბაშიც იყო.

მოტეხილს, დასივებულს, გაცივებულს, მშობიარობას, გულის ფრიალს, ციებ-ცხელებასა და

სხვა დაავადებას შველოდა. მე მწამდა მისი ექიმბაშობისა. ბუნებ რივად ნიჭიერი კაცი იყო.

იცოდა ხეზე მუშაობა, ქვითკირით აშენება, მებაღე იყო და კარგი მებოსტნე. ჰქონდა ვენახი,

ხეხილი. მას კახელები ექიმს ეძახდნენ“ – იტყოდა ხოლმე გიორგი.

იობ ცისკარიშვილი მეუღლითურთ

(მხატვარი ილია ჭრელაშვილი)

183

გიორგის კლასი – გამართული სკოლა იყო. ქალაქებშიაც არ ჰქონდათ ამგვარი სას-

წავლებლები. ასწავლიდა საღვთო სჯულს, ანგარიშს, ვარჯიშს, შრომას, ბუნებას. მაგრამ

სასწავლო ნივთებით მომარაგებული არ იყო. თავისი ცოდნით ავსებდა ამ ხარვეზს. გიორგის

ქართული ანბანი შეედგინა. თუმცა უკეთესი, ვიდრე თვით სახელმძღვანელო. იმავე ხერხით

მუშაობდა სხვა საგნებშიაც. სწავლა რუსულად მიმდინარეობდა, მაგრამ ქართულადაც

ყვებოდნენ. თუშებისთვის სამ ენაზე მიმდინარეობდა სწავლა. თუშურ სიტყვებსაც იშველიებდა

გიორგი. მან კარგად იცოდა თუშური ენა, რაც იშვიათი შემთხვევა იყო. მაგრამ საოცარია,

ბავშვებმა და მეუღლემაც კი იცოდა თუშური ენა. ჩანს, რომ გიორგი ნიჭიერი კაცი იყო და

უკეთესი მეუღლე. ლამაზი ქალია. არც გიორგია ურიგო კაცი. მაგრამ ქალი გაცილებით

უკეთესია. გიორგი მომრიგებელ-მოსამართლის დამხმარედაც გამოდიოდა.

„ერთხელ თათიშვილებსა და წკიპოშვილებს შორის სისხლი ჩამოვარდნილა. მიზეზად

თათიშვილის ქალიშვილი გამხდარა. თათიშვილს ქალი სხვაზე დაუნიშნია და წკიპოშვილს

კი ძალით წაურთმევია. რის გამოც თათიშვილს სასიძო მოუკლავს. ამაზე მთელი თუშები

შეიძრნენ. შეიქნა შუაკაცების საშუალებით საქმის მოგვარებისთვის მზადება. თუშებს

დარბაისელი ხალხი ბევრი ჰყავდა. ყოველი თუში ვაჟკაციც იყო და წინ დახედულიც.

შუაკაცებმა 120 ძროხის ღირებულება გადაახდევინეს დამზარალებელს. ღირებულების

ანაზღაურება მოხდა ფულით, პირუტყვითა და სპილენძით. ქალი გათხოვდა. რადგან

თუშების წესით, საქმე გასწორდება და ქალი გაიწმინდება. იგი ვალდებულია, თავისი ოჯახი

შექმნას, თორემ მეძავს დაუძახებენ – ასეთი წესი იყო თუშებში.

* * *

სააღდგომოდ ახმეტა-მატან-მარელისსა და პანკისის ხეობას ესტუმრა თავადი

ჩოლოყაშვილი. ქისტები მართლმადიდებლები არიან, ლოცულობენ კიდეც, მაგრამ ეკლესია

არ გააჩნიათ. ნიშებსა და საშუალო (შუა) საუკუნეების ძეგლებზე დადიან სალოცავად. მისდევენ

მეცხოველეობას, ძალზე სუსტად – მიწათმოქმედებას. მთიელი მაინც სხვის ქონებას ზვერავს.

მომეტებულად მეზობლების ხარჯზე ცხოვრობენ. კავშირებს არ კარგავენ ჩეჩნეთთან, თუმცა

მარტო 3 თვის განმავლობაში.

მართალია, თუშებს პირუტყვს პარავენ, მაგრამ ზოგიერთები თუშებთან მწყემსობენ,

ზოგს ქალები ჰყავთ ცოლად, ზოგიც ძმობილობაშია თუშებთან. 2-3 კომლი ახლადაა

გადმოსახლებული მთიანი ქისტეთიდან. მათ კაცი მოუკვლიათ და სისხლის აღებას გაჰრიდებიან.

ქისტის ოჯახში მხოლოდ ქალები მუშაობენ. მამაკაცები მხართეძოზე წამოწოლილები არიან.

დილიდან საღამომდე გარდასულ ამბებს ჰყვებიან და ამით ერთობიან. სტუმრის მიღება იციან,

მაგრამ ცხოვრება ხელს არ უწყობს. ზარმაცი კაცი ყოველთვის საწყალია.

ჩვენ ბირკიანში ავედით. ჩვენი სტრაჟნიკები აქ იდგნენ. რამდენიმე თუშიც იყო მათ

შორის. შაქროს დიდი პატივით შეხვდნენ. ჰქონდათ თუ არა, ცხვრები დახოცეს, წვეულება

გამართეს და გაიმართა ქისტური ცეკვა.

მამაკაცები მოხდენილად ცეკვავენ. ოღონდ ხელების გაშლით წრის შემოვლება არ

იციან. ქისტი კაცი, როგორც კი საცეკვაო მოედანზე გადავა, იმწამშივე ილეთებზე იწყებს

ცეკვას. თითის წვერებით ცეკვავს, ხელსა და ფეხს ერთნაირად აწყობს. მაგრამ სულ სხვაა

ქალის ცეკვა – ის ხელებს ასწევს და მამაკაცის ირგვლივ ტრიალებს. ვაჟი კი სხარტად, ხელ-

ფეხის ილეთებით აცეკვავებს მანდილოსანს. როგორც შრომაში, ისე ცეკვაში ქისტი ქალი

ენერგიულია. ესენი, როგორც მამაკაცი, ისე ქალი, ენერგიულად ცეკვავენ.

თუშების ცეკვას ილეთებიც ახლავს და ხელის გაშლაც იციან. თუში მარჯვენა ხელს

გულზე იდებს, ხოლო მარცხენას სწორად გაშლის მანამ, სანამ ერთ წრეს არ გააკეთებს.

შემდეგ ფეხის ილეთს შეაწევს და იმავე მდგომარეობით მიჰყვება მანდილოსანს. ცეკვას სამი

შემოვლა ახასიათებს. სამჯერვე ილეთი კეთდება. ამის შემდეგ ქალი დგება, ვაჟი ერთხელაც

შემოუვლის, ილეთს გააკეთებს და მეორე ქალს მიიპატიჟებს. კარგი მოცეკვავე ვაჟი სამ

184

მანდილოსანს აცეკვებს. ამის შემდეგ მეორე დასვენებული მამაკაცი გააგრძელებს ცეკვას.

მაინც ქისტის ცეკვა ფხიზელია, ცოცხალია და სასიამოვნო. საცეკვაოს ჭიანურზე უკრავენ.

მათი საკრავი მხოლოდ ჭიანურია.

ქალებმა ჩოლოყაშვილს სიმღერით ასიამოვნეს. შაქროს კარგი ურთიერთობა ჰქონდა

ზოგიერთი ქისტის ოჯახთან. მიგვიპატიჟეს კიდეც. გემრიელი ქადები გამოაცხეს. ქისტის

ქალი სუფთაა. ის თავით ფეხებამდის, მკლავებაწეული, სისუფთავისაგან სულ ბრწყინავს.

ოჯახიც სუფთაა.

საჭმელებიდან მოხარშული ცხვრის ხორცი ჰქონდათ. თუმცა ჩვენ სხვა სურვილები

არც გაგვაჩნდა. სასმელი თან გვქონდა ატანილი. ქისტი ვენახს არ ეტანება. „ბევრი შრომა

სჭირდებაო“ – აღნიშნავს ჩვენი მასპინძელი გაურგა.

ქისტები ფუსფუსებენ. აქვთ თუ არა, ყოველი ოჯახი რაღაცას ამზადებს. დღე ობისთვის

ემზადებიან. აღდგომა ქისტებსაც სწამთ. ყოველ დასახლებას თავისი სალოცავი გააჩნია.

როგორც ქრისტიანი, ქისტიც სანთლებს ანთებს, პირჯვარს იწერს და ღმერთს სიკეთეს

სთხოვს. რაოდენობით ცოტანი არიან. სულ 40-მდე კომლია.

(ლენინგრადის არქივებიდან – 1964წ.)

Краткая Тушино-Цовская Грамматика

Вновь составленная Священником

Троицкой Тушинской Алванской

церкви, тушиномъ Иовомъ

Цискаровымъ

1848 года Февраля 15 дня

(3 წერილი მარი ბროსეს)

I. Ваше Превосходительство, Милостливейший госу дарь!

Хотя исполнилъ благоскловеннышее требование Вашего Превосходительства, но таки какъ въ настоящее время наши тушины уже не поговорить на собственном своём диалекте, а Грузинском, встречаются и некоторыя слова древных тушинъ, но очень мало; вотъ и осмеливаюсь на грузинском языке тушинскыя песни преставить Вашему Превосходительству.

Ваше Превосходительство! Ныне вообще все тушины свои собственныя песны, касающиеся их произшествий, и состоящий, какъ древний, так и новых сочинений излогать собственно на грузинском языке, а собственно тушинские песни на их языке по смутным обсоятельствам не мог найти случая говорить с ными и заставить произнести несколько песен, что будут представлять интересъ Вашему Превосходительству и т. д. А эти песни я перевёл на тушинский языкъ слово въ слово, хотя нетъ рифмы, хотелось перевести и на Русскомъ, нельзя было действительности. А что касается до правилъ азбуки, то надеюсь, что буду иметь счастие беседовать съ Вашимъ Превосходительствомъ побытия въ предполагаемомъ времени.

Письмо Вашего Превосходительства посыльною не получено мною еще, хотя и два раза ходил в канцелярию уездного чиновника, но отказываются мне дать, что будьто послалъ помощнику нашего округа, у которого то мне иметь. Недостойный Вас – Иовъ Цискаровъ 1847 года Октябръ, 20 дня

II. Ваше Превосходительство, Всемилос тливейший Государь! Долгом считаю поздравить Ваше Превос ходитель ство съ светлымъ Воскресения Христовымъ.

Письмо Вашего Превосходительства отъ 4 марта

получено мною 13 мартами, что и перечитываю съ

большим удовольствиемъ очень часто, и с надеждою,

что буду получатьь отъ Васъ подобные письма и

наставления для меня весьма нужныя и полезныя.

Ваше Превосходительство, извините, что до сихъ

поръ не отвечалъ.

185

Вамъ, хотя мне очень желательно иметь с Вами

частый письменный разговор, но какъ известно Вашему

Превосходительству. Священник въ Великомъ посту

больше бываетъ занят церковнымъ богослужением,

чаще въ другие времена, поэтому в посту же не смогъ

я успеть ничего.

Вотъ, к настоящему времени успелъ написать

кратко четвёртую главу Тушинской грамматики;

при семъ присылаю и Вашему Превосходительству

в надежде, что изволите се иметь недостатки, кои

имеются – передадите мне же..., остальные главы буду

совершать скоро. Равно написатъ, если годится, и на

Ваше письмо.

В таковым снисходительна письме Вашего Пре-

восходительства ко мне, от чистой души изъявляю

Вам благодарностъ, отъ души мне вас прошу Ваше

Превосходительство удостоить меня подобного письма

мне подобными наставлениями … адресъ.

Ваше превосхлдительство, какъ Вы изволили

сказать мне кажется время вашего отправления въ

С.Петербургъ приближается, а я остаюсь без свидания

съ Вашим Превосходительством, для чего отдуши

прошу Васъ видеться съ Вами, напишите в какое время,

в какой месяц приехать мне въ г. Тифлисъ, чтобы

застать Вас дома для дружеского съ Вами разговора.

Ваше Превосходительство, незнает ли Экзархъ

Грузии о составлении Тушинской грамматики.

III. Ваше Превосходительство, Всемилостливейший

Государь!

12-го сего месяца прибывъ въ городъ Тифлисъ, в

надежде, что непременно застану Ваше Превосходи-

тельство въ оном и поговорю съ Вами ..., но по нес-

частию моему Вашего Превосходительства ещё ви деть

в Тифлисе, за что сердце мое огорчилось, я мог же

видеть Васъ по крайней мере ещё однажды, и что время

отправления вашего уже приближается, а я остался уже

навсегда без свидания с Вами, приехать мне в другой

разъ в Тифлисъ я уже не въ состоянии, по той причине,

что въ этотъ месяц тушины отправляются на гору

пожить до весны и я бы с ними отправился. Покрайней

мере удостойте меня письмом Вашимъ, которое будетъ

для меня утешением... (?)

Ваше Превосходительство, 20-го апреля сего года

прислал я четвёртую главу граматики ... по-прежнему

знаком через брата моего, но до сих пор находится у

него, не смог отнести в Канцелярию, а я думал оная

четвёртая часть Грамматики с письмом получена

уже Вами и ждал я от Вас ответа, наконецъ прибыв

сюда, застал и их здесь же. Нынче и другой главы до

второй части присылаю Вамъ вместе съ введением и

беспокойствия прошу Вашего Превосходительства,

прочитать по-прежнему и сделать отметки, особенно

введение, кажется не совсем доступные, прошу Васъ

обратить внимание больше (9-??... ).

Ваше превосходительство, Милостливейший Госу дарь!

Какъ известно Вамъ, составляя на первый раз

Грамматику для цовцев, я думалъ написать прежде

самый краткий обзоръ, опуская последствия..., поэтому

и правила для него положены очень кратки, равно и

примеры въ склонениях помянуто очень мало.

(указано стр. 13)

Кончивь первую часть Грамматики Тушинской

надеюсь кончить короткое время и вторую часть оной.

Священник Иовъ Цискаровъ

1848 года июня 15 дня

Тушино-Цовская Грамматика

Введение

Ведение въ Тушино-Цовскую Грамматику

Принять на себя трудъ побязанность составить Ту-

шино-Цовскую Грамматику съ истиннымъ и сер деч-

нымъ желанием чтобы выити в народъ Тушин скомъ

средства первоначального столько нужного обра-

зования какъ въ правильности речи, таки и письма.

Быть можетъ, что первоначальный мой опытъ

окажется несовершенным все покорнейше прошу отъ

Г.г. (господ –Б.Ш.) людей опытнейших замечаний, сей

недостаточный трудъ мой не остался бы безъ пользы

для юных питомцев Тушинъ, кои не понимая до сих

пор цели образования не оставить на пути от неведения.

1. Тушино-Цовская Грамматика есть наука, которая

учит правильно писать и читать по тушино-цовски.

2. Тушины говорят посредством слов, которое

имеютъ свое начало от слоговъ, а слоги состоятъ изъ

буквь.

Название тушинъ есть общее имя, принадлежащее

всем четыремъ обществамъ тушинъ: Цовскому, Чагмин-

скому, Пирикительскому и Гомецарскому. Эти общества

тушинъ хотя есть ту шины, но из них два общества Цов-

ское и Гомецарское только говорят своим природным

языком (а последние два общества говорятъ Грузинским

язы ком), которые подходятъ очень близко к чеченскому и

кис тинскому, так, что зная один из этих языков, нельзя не

понимать и другихъ, и эта Грамматика понятная в пользу

цовцев, нельзя удивляться, чтобы она могла принести

пользу и народамъ Чеченскому и кистинскому.

Хх. Природныя буквъ у тушин доныне еще нет, а

чтение и писание производится на Грузинском диа-

лекте и очень многим известна «Грузинская Гра мата»,

поэтому лучшимъ и полезнымъ нужно при менять

Грузинские буквы с дополненимя, изъ которых буквы

не которые новыя.

3. Буквы на тушинскомъ языке есть изображение на-

ча льного звука, который служит къ составлению словъ.

4. Буквы на Тушино-Цовском считаются 42, а

собственно природных (хх) вновь приобретенных 3,

прочие же 39 буквъ взяты из Грузинской и Русской

азбукъ: ა, ბ, უ, ლ, ე, э, ვ, ზ, ჱ, თ, п, й, კ, ლ, მ, ნ , ჲ, ო, რ, г,

ტ, უ, ფ, ქ, ღ, ყ, შ, ჩ, ც, ძ, წ, ჭ, ხ, ჴ, ψ, ю, я, ζ, δ, φ

5. Буквы разделяются и у тушинъ на Гласныя, сог-

ласныя и полугласныя.

186

6. Гласная буква есть та, которая может выражаться без

помощи другой буквы, таковых букв семь: ა, ე, ი, უ, ю, я.

7. Согласная есть та, которая не может быть

выражена без помощи гласной буквы, таковы: ბ, გ, დ,

ვ, ზ, თ, კ, ლ, მ, ნ, პ, ჟ, რ, ს, ტ, ფ, ქ, ღ, ყ, შ, ჩ, ც, ძ, წ, ჭ, ხ,

ჴ, ჵ, ψ, ζ, δ, φ.

8. Полугласная же буква есть та, которая

сокращается или выражает половину гласной буквы,

таковы: э, й, ჱ, я.

9. Гласныя буквы вообще могут быть названы

буквами твёрдыми, полугласные же мягкими.

10. Слог есть буква, которая употребляется или

отдельно, или съ совокуплением съ согласными

буквами, такъ например: я, ო, гო (?) ... и проч.

11. Слово у тушин означает звукъ, который

выражает понятие или чувствование о каком-нибудь

предмете, напр. ხე дерево, ჟოგნ книга, ხა’ა знать, კუი

белый, სო я, ო он, ქიქო прежде и проч.

12. Слова у тушин состоятъ изъ одного или изъ двух

слоговъ, потому бывают односложные и двусложные;

односложные: სო я, ო онъ, ხი вода, წა домъ и пр.

Двусложные: ქოთამ курица, დალარ дать, დაჴარ

отнять и проч. Трехсложное слово у тушин найдется

редко.

13. Слова по своему происхождению бывают:

Первообразныя, происходящие от других слов, напр.

სტაკ человек, ბსტუინო женщина, ჴერ камень;

1. Производныя, кои происходятъ отъ других слов,

напр. სტაკღი человеческий, ბსტუინღე женский; 2.

Сложныя, кои состоят из двух словъ, первообразных,

напр. დოშ ალარ слово сказать, დოშ слово, ალარ

сказать, ვე მალარ пить вино, ვე вино, მალარ пить

(Стр. 10-11)

1. Буквы вновь преображённыя для цовской (по-види-

мому, имеются ввиду ларингальные... – Б.Ш.) пишутся

точно такъ, какъ вы изволили передать мне, а последяя

ლ вы сходствуюте съ н и л Грузинская, хотя в особенном

виде сходствуется; но выписанныя вовсе имеют никакого

сходства на н и л, ибо въ грузинскихъ письменахъ н и л

пишутся, напр: ნიკოლ’ზ я в тушинском на ლ’ и 1\2 ლ.

2. Собственно примера трехслогнаго у тушин

нетъ, а если составить с других слов, нужных в общем

разговоре и въ письменныхъ употребляются таковые

слова: ვუმთეგდარ что-нибудь сделать, ბსტუ ბადერ,

ბსტუბადერ семейство или жена съ чадом, множ.

число ბსტუ-ბად-რი жена съ чадами, ხი–ჴეჰ’არ, ხი

ჴეჰ’არ воды носить – Эти слова у тушин употребляются

въ разговорахъ къ одному слову, хотя в других языках

редко таких выражений.

3. Третья часть грамматики /о произношении/

какъ Вы полагаете положить первого, и я думал точно

такъ, но следуя порядку Русской Грамматики Греча,

положивъ в оной же форме.

4. Роды есть в цовском языке подаются не по

окончаниям словъ, а по значению и выражению словъ,

напр: мужского рода სტაკ человекъ, род. სტაკი, в

разговорахъ სტაკ ვარ человекъ былъ, женского рода

ბსტუინო, род. ბსტუინჩო, в разговорахъ ბსტუინ яრ

женщина была, დო конь, род. п. დონე, в разговорахъ

დო ბარ конь былъ, йოჰ’, род. яйჰ’ი, в разговорах йოჰ’

яრ девица была; посему я счелъ здесь полезным для

цовцев дать свое значение каждому слову, что будет

как понятнее и легче къ учению для имеющих охоту

учиться.

5. Шестой падеж въ цовском языке Отводительный,

это тоже, что в Грузинской грамматике მოთხრობითი

ბრუნვა, напр. კაცმან; Не худо будетъ, если перемонить

оный подежъ ... и дать другое значение если сноснымъ

кажется Вашему Превосходительству.

6. Склонения цовского языка большей частию

оканчиваются на ი родительный падежъ.

7. Склонения именъ прилагательных, хотя по

окончаниямъ разиствуютъ отъ существительных лишь

по выражениямъ словъ необходимо ... объ ... и како... ...,

числе ..., что если ..., ... и чис- (здесь прерывается – Б.Ш.)

(стр. 21)

Все слова Тушино-Цовского языка разделяются на

девять частей речи и частицы:

Имя Существительное, 2. Имя Прилагательное, 3.

Местоимение, 4. Глаголъ, 5. Причастие, 6. Наречие, 7.

Предлогъ, 8. Союзъ, 9. Междометия. Эти части речи

будут рассматриваться въ следующихъ трехъ правилахъ

грамматики

Въ первой части показано будетъ свойсво частей

и происхождения частей речи оныхъ (о словопроиз-

ведений)

Во второй части изложены будутъ правила

совокупления частей речи между собою, для

произведения понятной речи (о словосочинений)

Въ третьей части изложены будут правила читать

и говорить по тушино-цовски (о произношении словъ)

(стр. 7, 16, 22)

Часть Первая

О словопроизведении

15. Словопроизведение есть часть грамматики, в

коей излагаются свойство частей речи, происхождения

и перемены оныхъ.

Глава Первая

Об имени Существительномъ

Имя Существительное, какъ въ Русскомъ, так и в

Тушино-Цовскомъ языкахъ означаетъ вообще название

всякого предмета, существующаго в природе видимой

или невидимой, подлежащая ли нашимъ чувствамъ

или воображаемого нами въ уме, напр. ხე дерево,

ჰერ камень, წე огонь, დო лошадь, სა душа, მაწროლ

сладость, დახარ жизнь.

Предметы могутъ бытъ следующия

1.Одушевленныя, кои суть одаренные жизнию и не

187

избежны смерти и способность переменять место свое

изъ одного въ другое; სტაკ человекъ, აჴ зверь, ჭარ рыба,

ბსტუინო женщина.

2.Неодушевленныя суть те, кои не имеютъ они

вни дыхания, ни неизбежня смерти, равно неодарены

способностью переменять свое место; напр. ხე дерево,

წა дом, ჴერ камень и проч.

3.Умственные же предметы, суть те, которые мы

видетъ не можемъ, а чувствуемъ действительность

предмета; напр. დალ Богъ, სა душа, ლაარ желание и

проч. Собственно умственных предметовъ и отноше-

нияхъ къ имени существительному въ тушин скомъ

языке очень мало, ... собственныя имена Богъ, Ангелъ,

Пророкъ, Святой, Апостолъ, Иоаннъ, Иовъ; а также

предметы больше принадлежатъ Глаголу; Четвертой

Главе Грамматики.

16. Имя Существительное бываетъ:

1. Собственное, которымъ означается Имя какого-

нибудь предмета, относящееся къ нему только

предмету, а не другому, напр. Богъ, Ангелъ, Петръ,

Тушетия и проч.

2. Нарицательное есть то, которое даетъ понятие о

признакахъ приличныхъ многимъ предметамъ; напр.

ხე дерево, ჴერ камень, ხი вода.

3. Собирательное, которымъ въ одномъ предмете

выражается множество однородныхъ предметовъ; напр.

ნახ народ, ბჵო войско, პირ табунъ.

17. Имена существительные въ тушино-цовском

языке бываютъ рода мужского, женского и общего.

18. Все роды познаются по выражениямъ своего въ

разговорахъ:

1. Мужскому роду принадлежатъ те только имена,

кои свойственны только одному человеку (мужчине

– Б.Ш.), напр. სტაკ человекъ, დონლოვ всадникъ,

ბჵეჩლოვ воинъ, კნათ юноша, ყონლოვ молодой

человек и проч.

2. Роду женскому принадлежатъ имена приличныя

женщинамъ и вещи

употребляемыя только женщинами, напр.

ბსტუინო женщина, йოჰ’ девица, ჟერო вдова, ჩაბუსტა

(???), მაქяйლ სტაჰ’ (висящая на ней цепь – ბ.შ.); Эти

вещи ввиде ожерелья носятъ тушинския женщины.

3. Къ общему, же роду отноятся всякого рода

животныя, равно птицы и

вещи служащия въ пользу людей, но имеетъ

окончания двоякаги рода, ბა и და, въ переводе значитъ

ать, имеется, напр.: ტათებ და деньги имеются, დო ბა

лошадь есть, ქოთამ და курица есть, ჟე და овцы есть.

19. Когда имя существительное означаетъ один

только предметъ то это употребляется въ единственном

числе; напр. ქოთამ курица, დო лошадь, ჴერ камень

и проч. Когда оне означаетъ множество однородныхъ

предметовъ, употребляется во множественном числе,

напр. ქოთმი курицы, დონი лошади, ჴერბი камни и

проч.

Некоторые имена Тушино-Цовского языка

употребляются только и во множественном числе и

только въ единственном числе; напр. множественное

число ნახ народ, единственное число სტაკ человекъ,

множ. ч. ბჵო полкъ, множ. ч. დოს дрова и проч.

20. Предметы въ разныхъ отношенияхъ и обстоя-

тельствахъ в тушино-цовскомъ языке выра жаются

падежами. Падежей в тушино-цовском языке можно

полагать семь:

1. Именительный падежъ познается по вопросу მე

кто? უხ что? სტაკ человекъ, წა домъ;

2. Родительный падежъ – ჰ’აინ? Кого? სტეინ? чего?

სტაკი человека, წენი дома;

3. Дательный падежъ – ჰ’ანნ? кому? სტენნ? чему?

სტაკონ человеку, წენინ дому;

4. Винительный падежъ – მე? кто? უხ? სტენ? სტაკ

человек, წა дом, ჟაგნ книга;

5. Звательный падежъ означаетъ предметъ, къ

которому обращается речъ, напр. Дале Боже, ლეტ სო

помоги мне;

6. Тварительный падежъ – по вопросу: ჰ’აგორედაჰ’?

кемъ? სტენგრედაჰ’ чемъ? სტაკგრედაჰ’ человекомъ,

წენგრედაჰ’ домомъ;

7. Отводительный падежъ –по вопросу: ჰ’ა? кто?

სტაკოვ человекъ, წენივ домъ.

Примеч. Именительный, Винительный и

Звательный падежи полагаются всегда в одинаковомъ

окончании, исключая въ Звательномъ падежъ დალე

Боже

21. Имена существительные цовского языка

по окончаниямъ своимъ разделяются на четыре

склонения: по первому склонению склоняются все

имена, относящиеся к роду мужскому и кончающиеся

на согласныя буквы; по вторму склонению –

оканчивающиеся на ა, ე е (ჱ), по третьему на ო, по

четвёртому на ი:

Ед. ч. Множ. ч.

И. ბჵელოვ воин ბჵეხბი

Р. ბჵელოვაი ბჵეხბა:

Д. ბჵელვაინ ბჵეხბინ

Вин. ბჵელოვ ბჵეხბივ

Тв. ბჵელვგორედაჰ’ ბჵეხბგრედაჰ’

Отв. ბჵელვას ბჵეხბივ

Зв. ბჵლოვ ბჵეხბი

Ед. число Множ. число

И. ლუვ пастырь ლუი

Р. ლუნი ლუვა

Д. ლუნ ლუინ

Вин. ლუვ ლუი

Тв. ლუიგრედაჰ’ ლუიგრიდაჰ’

Отв. ლუნავ ლუივ

Зв. ლუვ ლუი

188

Ед. ч. Множ. ч.

И. მოტტ языкъ მოტტი – მატტიშ

Р. მატტი მატტი – მატტში

Д. მატტნ მატტინ – მატტშინ

Вин. მოტტ მოტტი – მატტიშ

Тв.მატტგრედაჰ’ მატტიგრედაჰ’ –

მატტიშგრედაჰ’

Отв. მატტავ მატტივ – მატტშივ

Зв. მოტტ ატტი – მატტში

Ед. ч. Ед. ч.

И. დალ Богъ ანდრი Андрей

Р. დალე ანდრი

Д. დალენ ანდრინ

Вин. დალ ანდრი

Тв. დალგორედაჰ’ აინდრგორედაჰ’

Отв. დალევ ანდრივ

Зв. დალე! აინდრ!

Ед.ч. Множ. ч.

И. ჟაგნ книга ჟაგნუი

Р. ჟაგნე ჟაგნო

Д. ჟაგნონ ჟაგნუინ

Вин. ჟაგნ ჟაგნუი

Тв. ჟაგნგორედაჰ’ ჟაგნუიგორედაჰ’

Отв. ჟაგნოვ ჟაგნუივ

Зв. ჟაგნ ჟაგნუი

По склоняемымъ примерамъ склоняются все

примеры первого склонения.

Примеры Второго склонения

Ед.ч. Множ. ч.

И. წა домъ წემნუი

Р. წენი წემნო

Д.წენინ წემნუინ

Вин. წა წემნუი

Тв. წეინგრედაჰ’ წემნოგრედაჰ’

Отв. წენივ წემნუივ

Зв. წა წემნუი

Ед. ч. Множ. ч.

И. მიჭრიტა зеркало მიჭრიტნი

Р.მიჭრიტნე მიჭრიტნა

Д. მიჭრიტნენ მიჭრიტნინ

Вин. მიჭრიტა მიჭრიტნი

Тв. მიჭრიტნეგრედაჰ’ მიჭრიტნიგრედაჰ’

Отв. მიჭრიტნევ მიჭრიტნივ

Зв. მიჭრიტა მიჭრიტნი

Ед. ч. Множ. ч.

И. წე огонь წარიშ

Р. წარი წაირში

Д. წარინ წარიშნ

Вин. წე წარიშ

Тв. წარგრედაჰ’ წარიშგორედაჰ’

Отв. წარვ წარიშვ

Зв. წე წარიშ

Ед. ч. Множ.ч.

И. თხე шерсть თხეიშ

Р. თხე თხეიში

Д. თხენ თხეინ

Вин. თხე თხეიშ

Тв. თხეგრედაჰ’ თხეიგრედაჰ’

Отв. თხევ თხეივ

Зв. თხე თხეი

Примеры Третьего склонения

Ед. ч. Множ.ч.

И. ჰერწო катёлъ ჰერწაილჩ

Р. ჰერწნი ჰერწაილჩა

Д. ჰერწნინ ჰაირწაილჩნ

Вин. ჰერწო ჰψერწაილჩ

Тв. ჰეირწგრედაჰ’ ჰერწაიჩგრედაჰ’

Отв. ჰერწნივ ჰერწაილჩვ

Зв. ჰერწო ჰერწაილჩ

Примеры четвёртого склонения

Ед. ч. Множ. ч.

И. ხი вода ხიშ

Р. ხიე ხიშე

Д. ხინ ხიშნ

Вин. ხი ხიშ

Тв. ხიგრედაჰ’ ხიშგრედაჰ’

Отв. ხივ ხიშვ

Зв. ხი ხიშ

Глава Вторая

Объ Имени Прилагательномъ

22. Имя Прилагательныя въ цовском языке

означаетъ названия качества предметовъ, напр. დოჴო

წა большой домъ, ყაინ სტაკ старый человекъ, ღაზე ხა

хорошее время, ლახუ ხე низкое дерево, დაქი ბსტუინო

добрая женщина.

Имя Прилагательныя могутъ быть:

1. Качественныя – суть те, означается качество,

относящееся къ самому предмету и находящееся въ

немъ самомъ, а не въ другомъ, напр. ζარჭი უისთხ

черная овца, ნიწყლი სტაკ сильный человекъ, წეგე ჲე

красное вино.

2. Обстоятельственныя, которыми выражается не

собственное качество самого предмета, а какое-либо

обстоятельство бывшего предмета, внешнее, случайное;

напр. ბსარეჰ’ლუ ჰ’აშ вчерашний гость, ჰ’ათხელუ

ბახოლ прежнее богатство, დუიჰ’რე ვაპწინ первый

знакомец.

3. Притяжательныя, коими означатся принад-

лежность одного предмета другому, происхождение отъ

отъ оного и сходство съ нимъ; напр. დონე მუღ конский

хвостъ, ჩაი ჴაჴა медвежья шкура, დადღე კნათ отцовъ

сынъ. Сюда же относятся степени увеличения, которыя

кончаются на букву ჭ и ещё начинаются съ наречиями

189

очень, весьма, слишкомъ, напр. ღაზენჭ ჲე лучшее вино,

დაჴონჭ ხი величайшая река, ლაჴენჭ ხე высочайшее

дерево, ნიწყლიშ მაკეშ სტაკ очень сильный человекъ,

საკვირლად დოჴო წა слишкомъ большой домъ, ნიწყლიშ

яხე ქარსა весьма длинная верёвка и проч.

23. Имя Прилагательное в тушино-цовском языке не

можетъ иметь своего собственного рода, а согласуется

въ роде со своимъ существительнымъ именемъ, именно

въ какомъ поставляестя существительное имя въ

такомъ же и Прилагательные полагается; напр. ყონო

ხე молодое дерево, здесь ხე по-нашему общего рода,

нужно думать, что общего рода. Равнымъ образомъ

Прилагательнымъ Имя не имеетъ особенного своего

окончания, какъ въ русскомъ языке.

24. Имя Прилагательное, как и сушествительное,

имя имеетъ два числа, семъ падежей, смотря на

примеры существительного имени.

Примеры

Ед. ч. Множ. ч.

И. დაქი დუვ достойный пастырь დაიქნი დუი

Р. დაქიჩო დუნი დაქიჩო დუა

Д. დაქიჩ დუნ დაქიჩ დუინ

Вин. დაქი დუვ დაიქნი დუი

Тв. დაქიჩ დუნევ დაქიჩ დუნივ

Отв. დაქიჩ დუვგრედაჰ’ დაიქრეჩო დუიგრედაჰ’

Зв. დაქი დუვ დაიქნი დუი

Ед. ч. Множ. ч.

И. თიში ქაირცხ старыя одежда თიშნი ქარცხუი

Р. თიშჩო ქარცხო თიშოჩა ქარცხო

Д. თიშიჩ ქარცხონ თიშჩოშნ ქარცხუინ

Вин. თიში ქაირცხ თიშნი ქარცხუი

Тв. თუშიჩ ქარცხოვ თუშიჩ ქარცხუივ

Отв.თიშიჩ ქარცხონდაჰ’ თიშიჩ ქარცხუიგრედაჰ’

Зв. თიში ქაირცხ თიშნი ქარცხუი

Ед. ч. Множ. ч.

И. ჰ’ათხელუ ლაპწარ первая игра ჰ’ათხელუო ლაპწრი

Р. ჰ’ათხელუჩო ლაპწრე ჰათხელუჩა ლაპწრა

Д.ჰ’ათხელუჩ ლაპწრან ჰ’ათხელუჩოშ ლაპწრინ

Вин. ჰ’ათხელუ ლაპწარ ჰ’ათხელო ლაპწრი

Тв. ჰ’ათხელუჩგრედაჰ’ ლაპწრი ჰ’ათხელუჩგრედაჰ’

ლაპწრიგრედაჰ’

Отв. ჰ’ათხელუჩოვ ლაპწრივ ჰ’ათხელუჩოშვ ლაპწრივ

Зв. ჰ’ათხელუ ლაპწარ ჰ’ათხელო ლაპწრი

Ед. ч. Множ. ч.

И. ყონო ხე молодое дерево ყონნი ხენი

Р. ყონოჩ ხენე ყონჩო ხენა

Д. ყონოჩ ხენნ ყონჩო ხენინ

Вин. ყონო ხე ყონნი ხენი

Тв. ყონჩგრედაჰ’ ხენგრედაჰ’ ყონჩოგრედაჰ’

ხენიგრედაჰ’

Отв. ყონოჩოვ ხენივ ყონჩოშივ ხენივ

Зв. ყონო ხე ყონნი ხენი

Ед. ч. Множ. ч.

И. წინ წა Новый домъ წინში წენბუი

Р. წინიჩო წენი წინშჩო წენბო

Д. წინჩ წენინ წინიშჩნ წენბუინ

Вин. წინ წა წინში წენბუი

Тв. წინჩგრედაჰ’ წეინგრედაჰ’ წინჩგრედაჰ’

წენბოგრედაჰ’

Отв. წინჩვ წენივ წინიშ წენუივ

Зв. წინ წა წინში წენბუი

Прибавление къ 1-й и 2-й части Грамматики

Объ имени числительномъ

25. Имя числительное есть слово, которое означаетъ

число предметовъ и показываетъ порядокъ въ коемъ

одинъ за другимъ следуетъ, напр. ცჰ’ა одинъ, ში два,

ჴო три, იტტ десять, ტყა двадцать, შაუზტყ сорокъ и

т.п. დუიჰ’რე первый, შილღე второй, ჴალღე трертьй,

იტტლღე десятый, ტყალღე двадцатый, შაუზტყლღე

сороковой и т.п.

26. Имена числительные бываютъ:

Количественныя, кои означаютъ числа предметовъ

Порядочные, кои означаютъ порядокъ предметовъ.

Таковыя суть:

27. Количест. Порядоч

ცჰ’ა одинъ დუიჰ’რე первый

ში два შილღე второй

ჴო три ჴალღე третий

დჵივ четыре დჵივლღე четвёртый

ფხი пять ფხილღე пятый

Йэთხ шесть йэთხლღე шестой

ვორლ семь ვორლღე седьмой

ბარლ осемь ბარლღე осьмой

ისს девять ისსლღე девятый

იტტ десять იტტლღე десятый

ცჰ’აიტტ одиннадцать ცჰაიტტლღე одиннадцатый

შიიტტ двеннадцать შიიტტლღე двеннадцатый

ჴუიტტ тринадцать ჴუიტტლღე тринадцатый

ფხიიტტ пятнадцать ფხიიტტლღე пятнадцатый

Йэთხეიტტ шестнадцать Йэთხეიტტლღე шестнадцатый

ვორლეიტტ семнадцать ვორლეიტტლღე семнадцатый

ფარლეიტტ восемнадцать ფარლეიტტლღე восемнадцатый

ტყეხწ девятнадцать ტყეხწლღე девятнадцатый

ტყა двадцать ტყალღე двадцатый

შაუზტყ сорокъ შაუზტყლღე сороковый

შაუზტყა იტტ пятьдесять შაუზტყა იტტლღე пятьдесятый

ჴუუზტყ шестдесяь ჴუუზტყლღე шесдесятый

ჴუუზტყა იტტ семьдесять ჴუუზტყა იტტლღე семидесятый

დჵეუზტყ осемьдесять დჵეუზტყლღე осьмидесятый

დჵეუზტყა იტტ девяносто დჵეუზტყა იტტლღე девяностый

ფხაუზტყ сто ფხაუზტყლღე сотый

იწატყ двести იწატყლღე двухъ сотый

ფხიიწატყ триста ფხიიწატყლღე трехъсотый

ტყაუზტყ четыреста ტყაუზტყლღე четырехъ сотый

ტყაუზტყა ფხაუზტყა пятьсоть ტყაუზტყა ფხაუზტყლღე пятьсотый

190

ტყაუზტყა იწატყა шестьсотъ ტყაუზტყა იწატყლღე шестьсотый

ტყაუზტყა ფხიიწატყა семьсотъ ტყაუზტყა ფხიიწატყლღე семьсотый

შაწ ტყაუზტყ ა осемьсотъ შაწ ტყაუზტყლღე осемьсотый

შაწ ტყაუზტყა ფხაუზტყ девятьсотъ შაწ ტყაუზტყა ფხაუზტყლღე

девятьсотый

შაწ ტყაუზტყა იწატყ тысяча შაწ ტყაუზტყა იწატყლღე 1000-ый

или იტწ ტყაუზტყა 1000 იტტწ ფხაუზტყლღე 1000-ый

ფხაწტყაუზტყა две тысячь ფხაწტყაუზტყალღე дветысячный

Или ტყაწ ფხაუზტყ 2000 ტყაწ ფხაუზტყლღე 2000-ый

1. Дробныя, которыя означаютъ часть целого чис-

ла или дробь, напр. ახ половина, ჴალღე დაყა треть,

დჵევლღე დაყა четверть, იტტლღე დაყა десятина и проч.

2. Собирательныя, кои означаютъ известныя чис-

ло предметовъ, собирательнымъ образомъ, напр. დუყ

ფსტარჩ пара быковъ, შიშ ვაშ двое брата, ჴოჴ ჲაშ трое

сестры, დჵედჵივ’ ნაყბისტ четверо товарища, ფხიფხ

пятеро, იტტიტტ десятеро.

Примечъ. У тушин цова часто считается не так,

какъ у другихъ языковъ, именно: по сто, по двести, по

пять сотъ, по тысячя, по двести тысячь, по миллиону(?),

а считается по двадцати, одной и 2-двадцать, трижды

двадцать, двадцатью двадцать, дважды двадцати

двадцать, или сорокомъ двадцать и проч., а названия

собственно природныя сто, двести, пятьсоть, тысяча,

миллионъ не имеются.

28. Имена числительныя в тушино-цовскомъ

языке могутъ быть склоняемы по примерамъ сущес-

твительного имени, напр.

Ед. ч.

И. ცჰ’ა одинъ

Р. ცჰ’აინ

Д. ცჰ’ანნ

Вин. ცჰ’ა

Тв. ცჰ’აგრედაჰ’

Отв. ცჰ’ანავ

Зв. ცჰ’ა

Множественное число: также ещё во

множественномъ числе употребляется слово დუჴ

много, დუჴ ნახ много людей, народа.

Ед. ч.

И. ჴო три ტყა двадцать

Р. ჴავ ტყაე

Д. ჴაენ ტყაენ

Вин. ჴო ტყა

Тв. ჴაგრედაჰ’ ტყაგრედაჰ’

Отв. ჴაევ ტყაევ

Зв. ჴო ტყო

И. ფხაუზტყ сто ტყაუზტყ четыреста

Р. ფხაუსტყაე ტყაუზტყაე

Д. ფხაუზტყაენ ტყაუზტყაენ

Вин. ფხაუზტყ ტყაუზტყ

Тв. ფხაუზტყრედაჰ’ ტყაუზტყგრედაჰ’

Отв. ფხაუზტყაევ ტყაუზტყაევ

Зв. ფხაუზტყ ტყაუზტყ

Примеч.: Множественное число въ числительныхъ

именахъ не склоняются, а употребляются в разговоре

только какъ въ единственномъ числе. Собирательные

же числительныя имена въ тушино-цовскомъ языке не

склоняются.

Глава Третья

О Местоимении

29. Местоимение есть часть речи которая

поставляется вместо имени предмета; напр. სო я, ჰ’ო

ты, ო онъ.

30. Местоимения бывают следующия:

1. Личныя, коими означаются три лица:

а. Первыя лица, ед. ч. სო я, мн.ч. თხო мы

б. Вторыя лица – ჰ’ო ты, შუ вы

в. Третья лица – ო онъ, ობი они, оне

2. Возвратное местоимение есть то, когда действие

предмета обращается на действующий же предметъ,

напр. სო გუ საივა ხილო я вижу себя в воде, ოჴუს

თეგდო შაირი ქაირცხ он делаетъ свое платье ოჴუნ ლე

შარნ ღაზნა онъ желаетъ себе добра.

3. Притяжательныя, кои означаютъ принадлеж-

ность лица, обладания комъ то: სე, თხე мой, наш, ჰ’ე,

შუ твой, вашъ, შუ свой.

4. Указательныя суть те, кои указывают и выра-

жаютъ близость и отдаленность его, напр. ი сей, ო

этотъ, тотъ, იშტრუ такой, таковой и проч.

5. Относительныя суть те, которыя означаютъ

отношение последующихъ словъ къ предыдущимъ,

напр. ო სტაკ მენა შუ ვაგირ ფსარე, სე ვაპწინ ვარ тотъ

человекъ, которого вы видели вчера мой знакомый

былъ, ო დო ფსარე მე აიშ ხეხკირ, სე ბარ та лошадь,

на которой вчера вы скакали, моя была; ещё: მე кто, უხ

что, მენუხ который и пр.

6. Вопросительныя суть те кои выражаютъ вопросъ,

напр. მე ვარ ოსი? кто былъ тамъ? ჰ’აინ ბა ი დო? Чья эта

лошадь? მოლუ დე და? Какая погода?

7. Определительные, кои определяют предметъ

или его качество ближайшимъ образомъ; напр. შაირვა

დადას ვაგი ო самъ отец его виделъ, დაქიუხ აბუინ ვა

ო онъ самый лучший портной/

8. Неопределенныя суть те, кои заменяютъ имя су-

ществительное или прилагательное неопределеннымъ

неяснымъ образомъ, напр. მენახ некто, ვუნახ нечто,

ცომენა никто, ცომ ничто, მემნი кто-либо, ვუმ что-

либо, მელახ несколько, ჰ’ანელა каждый и проч.

31. Местоимения вообще разделяются на

существительныя и прилагательныя: 1. Существи-

тель ныя местимения суть те, кои заменяютъ сущес-

твительныя и полагаются отдельно въ словахъ, таковы

суть: სო я, ჰ’ო ты ო онъ, он, оно, შარნ себя მე кто, ვუხ что,

მენახ некто, ვუნახ нечто, ცომენა никто, ცომ, ცოვუნახ

ничто. Все эти существительныя местоимения для

всехъ родовъ одинаковы и склоняются по всемъ родамъ

одинаково; Местоимение же მე кто и ვუხ что – не

склоняются вовсе. 2. Прилагательные же местоимения

191

суть те, кои показываютъ предметъ наружности, напр.

სე мой, ჰ’ე твой, მენუხ который и пр.

Примеч. Местоимения въ родахъ своихъ согласу-

ются со своими существительными вне наличия

собственного своего рода и окончания, не имеютъ.

32. Склонения местоимений суть:

Ед. ч. Множ.ч.

И. სო я თხო мы

Р. სოგ თხოგ

Д. სონ თხონ

Вин. სო თხო

Тв. სოგრედაჰ’ თხოგრედაჰ’

Отв. ას ათხ

Зв. სო თხო

Ед. ч. Множ.ч.

И. ჰ’ო ты შუ вы

Р. ჰ’ოგ შუგ

Д. ჰ’ონ შუნ

Вин. ჰ’ო შუ

Тв. ჰ’ოგრედაჰ’ შუგრედაჰ’

Отв. აჰ’ აიშ

Зв. ჰ’ო შუ

Ед. ч. Ед. ч.

И. მე кто სე мой моя мое

Р. ჰა’ სეჩრე, სეჩო

Д. ჰანნ სეჩნ

Вин. მე სე

Тв. ჰაგრედაჰ’ სეჩგრედაჰ’

Отв. ჰ’ა სეჩვ

Зв. მე სე

Мн. ч.

თხე наш

Р. თხეჩორე

Д. თხეჩშნ

Вин. თხე

Тв. თხდჩგრედაჰ’

Отв. თხეჩშვ

Ед.ч. Множ.ч.

И.ჰ’აინ чей, чья, чье ჰ’აინში

Р. ჰ’აგრე ჰ’აინიშგრე

Д. ანნ ჰ’ანიშნ

Вин. ჰ’აინ ჰ’აინში

Тв. ჰ’აინგრედაჰ’ ჰ’ანიშგრედაჰ’

Отв. ჰ’ანივ ჰ’ანიშვ

Зв. ჰ’აინ ჰ’აინში (*во всехъ родахъ)

Ед.ч. Множ.ч.

И. შაირვა Самъ, сама, само შუვაიშ, შუიშ сами

Р. შაიგრე შუიგრე

Д. შარნ შუინ

В. შაირვა შუვაიშ

Т. შაირგრედაჰ’ შუიშგრედაჰ’

Отв. შაირვა შუიშ

З. შაირვა შუიშ (*во всехъ родахъ)

Ед. ч. Множ. ч.

И. იშტრუ такой, -ая, -ое იშტრუნი такие

Р. ოშტგრე იშტჩუშგრე

Д. იშტუნ იშტრუნ

Вин. იშტრუ იშტრუნი

Тв. იშტგრედაჰ’ იშტჩეშგრედაჰ’

Отв. იშტჩოვ იშტჩუვ

Зв. იშტრუ იშტრუნი (*во всехъ родахъ)

Краткая Тушино-Цовская Грамматика

Глава Четвертая

Свящ. Иовъ Цискаровъ

1848 года Апрель 20 дня

О Глаголе

Глаголъ есть часть речи, котрыя означаетъ действие

или состояние предмета, напр. ას თეგოდ я делаю, აჰ’

ლელ ты ходишь, ოჴუს მელო онъ пьетъ.

Глаголы в Цовскомъ языке разделяются на дейс-

твительные и залоги: 1. Действительный глаголъ есть

тотъ, которымъ выражается действие одного предмета,

переходящее на другой предметъ, напр. დადას გაგოდ

ბადერ отецъ содержитъ сына, ψუნავ დეხკ ჟე пастухъ

продаетъ барановъ.

От Действительного глагола происходитъ ещё залогъ,

такъ называемый взаимный, какимъ выражается действие

предмета, обращающееся на действующий же предметъ;

напр. კნათ ვილოლ дитя моется, по действительному

залогу будетъ კნათევ ბილობ შარი ქორთ дитя моетъ себя.

1. Средний глаголъ есть тотъ, который выра-

жаетъ действие предмета, переходящее на другой

предметъ, напр. უისთხ ბიშ овца лежитъ, სტაკ თოჰ’

человекъ спитъ, ფჰ’უ ψიტ собака бежитъ. К сему

же глаголу принадлежатъ и другие глаголы, такъ

называемые начинательные, кои означаютъ, что пред-

метъ преобретаетъ известное качество; ბუც სელლა

трава желтеетъ, ხე ბაჴლა дерево растётъ, ტოტ დესტ

рука пухнетъ и проч.

Главная принадлежность каждаго глагола суть:

время, видъ и наклонение въ то самое время, о которомъ

говорите, напр. яყოს მაიჴ я емъ хлебъ, მელოს ხი я пью

воду, ვოიტას ლაუმუ я иду на гору и проч.

2. Совершенный вид есть тотъ которымъ выра-

жается действие, что оно или совершено или будетъ

совершаться впредь, напр. დაიგრას я виделъ, გუას я

увижу и проч.

Въ Цовскомъ языке кроме упомянутыхъ трехъ

неполагаются другие виды хотя въ другихъ языкахъ

имеются еще и другие виды.

Все эти три вида неопрделенный и опрделенный,

и совершенный въ Цовскомъ языке находятся во

всехъ глаголахъ, не исключая никакого глагола. Виды

192

неопределёный, определённый имеют три времени:

настоящее, прошедшее и будущее, а совершенный два

– прошедшее и будущее.

Примеч. Въ Цовскомъ языке, подобно русскому

и другимъ языкамъ не имеются глаголы сложные

съ известными предлогами, а вообще суть глаголы

простые.

Способы различать виды между собою состоятъ въ

томъ, что неопределенный видъ выражаетъ действие

неопределенно, не показывая ни места, ни времени,

где и когда совершается действие, напр. აბოს я шью;

определенный вид означаетъ действие, которое

совершается в то самое время, когда говорится объ

этомъ, напр. ვოუტას ინცცა ა я иду теперь (когда я) въ

поле (?); совершенный же видъ показываетъ действие,

совершенное и полагающееся совершиться, напр. გუას

я разсмотрю, დაიგრას я разсмотрелъ.

Действие предмета въ цовскомъ языке можетъ

быть выражено троякимъ образомъ: во первыхъ,

повествовательно с указаниемъ времени, напр. ლელე

ты ходишъ, მელ’ოჰ’ ты пьешъ и проч.

Во вторыхъ, повелительно, съ приказаниемъ, чтобы

действие совершить, напр. იხ иди, მალ’ლ пей, დაით

пусти, ლაპწათ играйте, იხოთ ვაი пойдемте;

Въ третьихъ, неопределительно, не показываютъ

кто совершаетъ и когда совершаетъ действие, напр.

ლელარ ходить, თოჰ’არ спать, მელ’ლარ пить.

Таковыя разные способы выражать действие

называются наклонениями: первое – есть изъявительное,

кото рое бываетъ во всехъ видахъ и временахъ; второе –

по велительное, которое бываетъ только въ видахъ; тре-

тье – неокончательное тоже бываетъ только въ видахъ.

Въ наклоненияхъ в изъявительномъ и пове-

лительномъ при действии выражаются: Три лица:

первое, второе и третье (თეგდოს, თეგდოჰ’, თეგოდ

делаю, делаешь, делаетъ). Въ повелительномъ накло-

нении же имеются первое и третье числа обоего числа.

Два числа: единственное и множественное:

თეგდოს я делаю, თეგდოთხ мы делаемъ. Три рода:

мужской, женский и общий: სტაკ ვეე человекъ

пришелъ, ბსტუინ იეე, женщина пришла, უისთხ ბეე

овца пришла (общего рода). Эти роды различаются

только въ прошедшемъ времени.

Примеч. Глаголъ говорить у цовцевъ въ прошед-

шемъ времени употребляются въ мужскомъ и женскомъ

родахъ въ одинаковомъ положении.

Примеч. Въ спряженияхъ глагола цовского язы-

ка перемена не имеется и все глаголы можно спря-

гать по одному примеру, что будетъ видно въ

самихъ спряженияхъ, окончания же полагаются: въ

неокончательномъ наклонении на არ, въ изъявитель-

номъ наклонении настоящего времени 1-го лица на ოს,

редко на ას; последнее окончание есть свойство второго

спряжения.

Неокончательное наклонение въ спряженияхъ

глагола цовского языка употребляется также, какъ есть

первоначально, оно же есть окончание прямое, отъ

которого происходятъ все прочие косвенныя.

Примеч. Личные местоимения, кои употребляются

въ спряженияхъ глаголовъ, у цовцевъ полагаются

частью въ конце слова, и почти употребляются всегда

въ конце спрягаемого примера, для сего и я счелъ более

полезнымъ и лучшимъ повл.... (?) какъ употребляются

в общемъ разговоречто и кажется такой разговоръ бо-

лее ....... .......(?), напр. ას თეგოდ я делаю, აჰ’ თეგოდ

ты делаешь, უჴუს თეგოდ он делаетъ, по общему же

употребленно თეგდოს, თეგდოჰ’, თეგოდ ოჴუს, множ.

число თეგდოთხ, თეგდოიშ, თეგოდ ოჴარ. Здесь у

личныхъ местоимений отнимается по одной букве,

равно и съ самыми примерами делаются также.

Безличный глаголъ у цовцевъ есть тотъ который

употребляется во всехъ лицахъ одинаково въ конце

слова, напр. ვახა ვეწეს долженъ итти. Подобных

глаголовъ у цовцевъ очень редки.

Примеры первого спряжения:

1.Неокончательное наклонение

თაგდარ делать

Изъявительное наклонение

Настоящее время

Ед. ч. Множ. ч.

თეგდოს თეგდოთხ(ო)

თეგდოჰ’ თეგდუიშ

თეგდო ოჴუს თეგოდ ოჴარ

Прошедшее время

Ед. время Множ. время

თაგდირას თაგდირათხ

თაგდირაჰ’ თაგდირეიშ

თაგდიერ ოჴუს თაგდიერ ოჴარ

Будущее время

Ед. время Множ. время

თაგდოს თაგდოთხ

თაგდოჰ’ თაგდუიშ

თაგდო ოჴუს თაგოდ ოჴარ

Повелительное наклонение

Ед. число Множ. ч.

თაგდებ თაგდებათ

Неокончательное наклонение

მალ’არ пить

Изъявительное наклонение

Настоящее время

Ед. ч. Множ. ч.

მელ’ოს მელ’ოთხ

მელ’ოჰ’ მელ’უიშ

მელ’ ოჰუს მელ’ ოჴარ

Прошедшее время

Единств. ч. Множ. ч.

მალ’ნას მალ’ნათხ

მალ’ნაჰ’ მალ’ნაიშ

193

მალ’ე ოჴუს მალ’ე ოჴარ

Будущее время

Единств. ч. Множ. ч.

მალ’ოს მალ’ოთხ

მალ’ოჰ’ მალ’ოუიშ

მალ’ ოჴუს მალ’ ოჴარ

Повелительное наклонение

Ед. ч. Множ. ч.

მალ მალათ

2. Неокончательное наклонение

თეტარ рубить

Настоящее время

Ед. ч. Множ. ч.

თეტოს თეტოთხ

თეტოჰ’ თეტუიშ’

თეტ ოჴუს თეტ ოჴარ

Прошедешее время

Ед. ч. Множ. ч.

თიტნას თიტნთხ

თიტნაჰ’ თიტნაიშ

თიტე ოჴუს თიტე ოჴარ

Будущее время

Ед. ч. Множ. ч.

თიტოს თიტოთხ

თიტოჰ’ თიტოიშ

თიტ ოჴუს თიტ ოჴარ

Повелительное наклонение

Ед. ч. Множ. ч.

თიტ თიტათ

По этимъ спрягаемымъ примерамъ можно спрягать

и все другие примеры, кончающиеся на ას. Это же

окончание есть свойство первого спряжения.

Неокончательное наклонение

ლაპწარ танцевать

Настоящее время

Ед. ч, Множ. ч.

ლაიპწას ლაიპწათხ

ლაიპწაჰ’ ლაიპწაიშ

ლაიპწ ო ლაიპწ ობი

Прошедшее время

Ед. ч. Множ. ч.

ლაიპწრას ლაიპწრათხ

ლაიპწრაჰ’ ლაიპწრაიშ

ლაიპწილაიპწარ ო ლაიპწირ ობი

Будущее время

Ед. ч. Множ. ч.

ლაიპწუას ლაიპწუათხ

ლაიპწუაჰ’ ლაიპწუაშ

ლაიპწ ო ლაიპწ ობი

Повелительное наклонение

Ед. ч. Множ. ч.

ლაიპწ! ლაპწათ!

По этимъ спрягаемымъ примерамъ спрягаются и

все те примеры, которые кончаются на ას. Это же есть

свойство второго спряжения.

Глава пятая

О Предлоге

Причастие въ Цовскомъ языке есть тоже, что имя

прилагательное, происходящее отъ глагола, ...... (?)

означается качество предмета, действующее или ......

(?), напр. თეგდოინ სტაკ делающий мужчина, ლევინ

ბადერ говорящее дитя, яლინ ბსტუინო умершая

женщина, ჴეჰ’უინ კნათ несущий мальчикъ.

Причастие въ Цовскомъ языке какъ части, происхо-

дящия отъ глагола, имеютъ залогъ, видъ и время, а имя

прилагательное – родъ, число и падежъ и согласуется

со своимъ существительнымъ именемъ.

В Причастии Цовского языка полагаются два залога

действительного и среднего, три вида: неопределеннаго,

определеннаго и совершенного и два времени –

настоящее и прошедшее; напр. Залогъ действительный

ხეტტუინ читающий, средний თოჰუინ спящий, виды:

неопределенный თეგდოინ делающий; определенный

იხუინ идущий, совершенный – დჵოგდეილნო

разбивший, времени: настоящее ხეტტინ читающий,

прошедшее ხატტინო читавший.

Причастие настоящего времени производится отъ

первого лица настоящего времени глагола, переменою

окончаний на ოს и на ინ, напр. ხეტტუინ ბსტუინ.

Причастия прошедшего времени производятся отъ

первого же лица прошедшего времени глагола,

переменою окончаний на ას или на ო, напр. ხაიტტნას,

ხატტინო.

Примеч. Залоги страдательные и возвратные въ

причастияхъ Цовского языка не имеются.

Все примеры въ Цовскомъ языке склоняются по

примерамъ имени прилагательного.

(გამოტოვებულია 66 გვ.)

(გაგრძელება) ... свойство действия или другого

качества, напр. გოლლიშ ლევი умно говоритъ, მოიშ

ხეტტ худо читаетъ, ქასტეშ ლელ скоро ходитъ.

2.Наречия времени, кои выражаютъ время

исполнения, какого либо действия, напр. ბსარე თაგდიე

вчера сделалъ, თხა დაყი сегодня елъ, ჴა завтра, ψურდე

утромъ, ფსარლოინ вечеромъ, ინცც ныне, теперь, ეჰ’ათ

тогда, ხშიროშ часто, მაწყმაწყ иногда, ცომაცნე никогда.

3. Наречия числа, количества: მელლ сколько,

იჴუმფლე столько, თუყ довольно, დუჴ много, დოჴოიშ

больше, ნიწყლიშ (?) очень, საკვირლად весьма.

4. Наречия места – მიჩაჰ’და? где? ისეჰ’? здесь?

ოსიჰ’? Тамъ? მიჩმიჰ’?Где-нибудь? ჩუჰ’? дома? მიჩხმა?

всюду? ცომიჩახ? нигде? ცომოჩმი? никуда?

5.Наречия отрицания, кои определяютъ свойство и

194

образъ действия предметовъ; напр. მოლმიჩე? какимъ

образомъ? მაყეჭაინო Подлинно, истинно, იშტ такъ,

თაბით вероятно, ცო не, нетъ.

6. Наречия вопросительныя есть те, кои находятся

въ вышеименуемыхъ наречияхъ, противополагаются

утвердительнымъ наречиямъ; напр. მაცა? когда? ეჰ’ათ?

тогда? მაცლომცი? до коихъ поръ? ინცლომცი? доколе?

მელ’ლ’? сколько? ოჴუმფლე? столько? მიჩეჰ’? где? ოსი?

тамъ? მიჩ? куда? ისევ? сюда? ოისრე? ოის? туда? მიჩრე?

откуда? ისირე? оттуда?ესერე? отсюда? უნდა? почему?

დახა? потому? სტენდალლა? для чего? უჴუნდალლა?

для того? и пр.

Глава седьмая

О Предлогахъ

Предлогъ есть часть речи, которою выражаются

ближайшие отношения между предметами, их

качествами и действиями; напр. ლამუჰ’ въ горах,

ნაჟდარმაქე на пастбище, დალ ოჴუი ვაჴოლ (Бог) на

небе и на земле есть слова его, წინ კიკელ подъ домомъ.

Примеч. У цовцевъ всякий предлогъ во всякомъ

случае полагается въ конце слова; напр. წინ კიკელ

подъ домомъ. Здесь предлогъ – подъ კიკელ.

Предлогъ вообще суть следующие: წი безъ, ჰ’ე въ,

დალლა для, ცი до, ტყუჰ’ე за, დაჰ’ изъ, მაქ на, надъ,

კიკელ низъ, подъ, ჰ’ათხ предъ, предо, ცი при, დალლა

роди, გოლ რე черезъ.

Есть еще наречия, кои употребляются въ суждении

вместо предлоговъ, оны суть: გარგეჰ’ близъ, დეწინ

вместо, юყეჰ’ внутрь, ფენიხ возле, გაირათ(?) кроме,

ჰ’ათხ противъ, ჰ’ათხდა прежде, ტყუიჰ’დაჰ’ после,

ტყუიჰ’ позади, სოუბე сверхъ.

Примеч. Предлоги въ Тушино-Цовскомъ языке

употребляются слиткомъ со словомъ, однако оне въ

конце для правила будутъ изложены во второй части

главы. О словообразовании.

Глава осьмая

О Союзе

Союзъ есть частица речи, которая выражаетъ

разныя отношения между суждениями, напр. ბსარეჰ’

яრ ბშელე, თხა მა და დაფხნა вчера было холодно, а

сегодня тепло, ცო ლე სო მე, შუ დალ ლაწიშ я не хочу,

чтобы вы были больными. Союз въ Цовскомъ языке

суть следующие: а, будет, впрочемъ, для того, что, если,

… и, или, такъ, когда, не только, ниже, однако, по-

чему, потому, правда, пускай, пусть, тогда, того ради,

только.Объ употреблении и свойствахъ союзахъ будетъ

говорено во второй части. О словосочетаний.

Глава девятая

О Междометияхъ

Междометие означаетъ звукъ слова, которымъ

выражается какое-либо ощущение, напр. удивление: ა!

А! ახხ! Ахх! ო! О! ბჰ’! бхь! ჰ’ა! Хьа! Радость: ე! Э! ოი! Ои!

ოი! Эи! ეი! Призвание ა! ა! იი! Боязнь: ვაი! Вай! ვატ! Ват!

Негодование: ე! Э! ეხხ! Эхх! ფუ!Пу! угроза: აი! Ай! ჰ’აჭ!

ХьачI! Запрещение: მა! Ма! ვალ!Валъ! Понуждение: ნუ!

Ну! ქასტე! КастIe! Печаль и сожаление: ახ! Ах! ოხ! Ох!

წა! ЦIа! Указание: აა! Аа! აი! Аи!

Часть вторая Тушинской Грамматики

Словосочинение

1849 Июня 3 дня

О Словосочинении

Словосочинение есть часть Грамматики, содер-

жащая въ себе правила, по которымъ сово купляются

части и части слова для произведения понятной речи.

Каждая речь въ Тушинскомъ языке, которая

состоитъ изъ несколькихъ словъ, содержитъ въ себе

какие-нибудь суждения ума человеческого, напр.

სტაკ ვა ლაინ человекъ смертенъ, სა ცო და ლაინ душа

бессмертна, ბახოლ ცო და ატტა богатство не есть легко.

Этими примерами мы разсуждаемъ о предметахъ: სტაკ

человекъ, სა душа, ბახოლ богатство, т.о. придаемъ

въ уме нашемъ или отнимаемъ у нихъ какое-нибудь

качество: ლაინ смертенъ, ცო ლაინ безсмертна, ცო და

ატტა нелегко.

Суждение, которое выражается словами, называется

предложениемъ.

Предложение составляетъ три части, именно:

подлежащее, сказуемое и связка.

1. Подлежащее означаетъ главный предметъ въ

предложении, напр.

სტაკ человекъ, სა душа, ბახოლ богатство.

2. Сказуемое есть принадлежность (въ Тушин.

Языке) подлежащего,

которая придается ему, напр. ლაინ смертенъ, ცო

ლაინ безсмертна, ცო ატტა не легко.

3. Связка есть слово, которое выражаетъ связь

между подлежащимъ и сказуемымъ, напр. есть, не есть.

Связка въ Тушинскомъ языке бываетъ или отдельно

состоящая изъ глаголовъ: быть, стать, есть былъ, буду,

или же совокупляется съ сказуемымъ, напр. вместо

სტაკ ვა ვახინ человекъ есть живущий, წყარ я ეტტინ

источникъ есть текущий, ხე ლათი სებალლა дерево

стало зеленеть, говорятъ: სტაკ ვახე человекъ живетъ წყარ

ეტე источникъ течетъ, ხე სედალი дерево позеленело.

Примечъ. Словосочетание во всякомъ случае

равняется съ словосочетаниемъ Русского языка, какъ

видно изъ означения правилъ, еще увидимъ далее.

Подлежащее и сказуемое въ Тушинскомъ языке

могутъ быть простыми и сложными; въ первомъ случае

выражается одинъ предметъ или качество, напр.: Примеръ

простого подлежащего и простаго сказуемого: ჴორ

ლამზურ ბა яблоко – красиво, ჴორი მაწრნი და яблоки –

сладки; сложное подлежащее и простое сказуемое: ჴორ-ე

სხალ-ე ლაემზრი და яблоки и груши – красивы; Простое

подлежащее и сложное сказуемое: ჴორ ღაზენა, ლამზურ

ბა яблоко – и хорошо и красиво; сложное подлежащее и

сложное сказуемое: ჴორ-ე სხალ-ე ღაზენა ლამზურა და

яблоко и груша – и хороши и красивы.

195

Примечъ. Связка въ Тушинскомъ языке не опу-

щается почти никогда въ предложении.

При подлежащемъ и сказуемомъ выражаются

ещё и другие предметы, и качества, кои состоятъ

или въ соотношении и въ связи съ предложениями.

Слова же которыми выражаются или предметы, или

качества, называются словами дополнения, напр. ჟაგნ

ვაშგრენდაჰ’ დე’ე სო ბსარეჰ’ (отъ) брата получилъ

письмо (ჟაგნ – книга!) я вчера; წა დად ვაილნჩეჰ’

დოლი დისუ ჴაჩუშ კნათენ домъ после смерти отца

принадлежитъ по наследству сыну. Здесь слова

ჟაგნ ვაშგრედაჰ’ письмо (книгу!) отъ брата, დად

ვაილჩეჰ’ დოლი после смерти отца – суть дополнения

подлежащего; а слова სოგ ბსარეჰ’ я вчера, по наследству

сыну, суть дополнения сказуемого.

Предложения бываютъ простыя и сложныя:

1. Простое предложение есть то, которое

состоитъ изъ одного

совокупления сказуемого съ подлежащимъ, напр.

ი დო ბოხკინო ბა Эта лошадь продана, ი წა ეიცნას

ბოჴოიჩ მახიხ Сей домъ купилъ я за большую цену.

2. Сложное же предложение есть то, которое

сос тоитъ изъ двухъ или больше предложений, напр.

ი ქეირცხ, უნე დარ სო შაუზტყ მანთე, დოხკდალი

ტყაუზტყა მანთეხ Эта одежда, которая стояла мне

сорокъ рублей продана за четыреста рублей. Здесь два

предложения.

1. ი ქეირცხ დოხკდალი ტყაუზტყა მანთეხ Эта

одеж да продана за четыреста рублей; 2. უნე დარ სო

შაუზტყ მანთე Которая стоила мне за сорокъ рублей.

Глава Первая

О сочетании словъ или о составлении простыхъ

предложений

Сочетание словъ содержитъ въ себе правила,

черезъ которыя совокупляются отдельныя слова для

составления Цовского простого предложения.

Сочетания словъ разделяются на два рода:

1. На согласование словъ, въ которомъ показы-

ваются средства

выражения связи, имеющейся между главными

частями и предложениями;

2. На управление словъ, въ которомъ заключются

правила употребления падежей, при означений глав-

ныхъ частей предложений и ихъ дополнений.

О согласовании словъ

Главныя правила согласования словъ суть:

1. Подлежащее, сказуемое и связка полагаются

въ одномъ числе,

лице и роде, напр. დალ ვა ვუმა’ მაკეშ Бог есть

Всемогущь, ჟაგნუი და ღაზენი книги полезны,

მოსკოვა я შორი Москва обширна, ადამ ვარ ჰ’ათხრე

სტაკ Адамъ былъ первый человекъ.

2. Имена прилагательныя, местоимения и

причастия полагаются

въ Тушинскомъ языке въ одномъ числе, роде и

падеже, напр. ჰ’ათხრეჩ ალექსანდრეს დილლერ

ჰ’ამინა მარშოლ ევროპეჰ’ Александръ Первый

утвердилъ в Европе всеобщий миръ.

3. Когда два или больше подлежащихъ употре-

блены въ

единственномъ числе, то связка и сказуемое

полагаются во множ., напр. Петръ и Павелъ были

Апостолы. Равно слова определения при двухъ …

подлежащихъ употребленныя въ единственномъ

числе, полагаются во множ.: напр. კოხახი ქალიქეიშ

თფილისაე გორაე яრ яვйენო მასთხოვახ წყე ხანეჰ’

Грузинские города Тифлисъ и Гори были взяты некогда

неприятелемъ.

4. При двухъ или более существительныхъ рода

мужского и среднего или мужского и среднего

прилагательное у Тушин нужно принять за общий родъ;

напр. ღაზე ნახ-ე ბსტეი хорошие люди и женщины,

ლამზურ ფსტუინ-ო სტაკე красивая женщина и

человекъ (мужчина) и проч.

5. Местоимения Относительныя: который, кто, чей,

какой, каковой, согласуясь съ существительнымъ въ

роде, числе и падеже, полагаются в падеже, требуемомъ

последующимъ глаголомъ, напр. სტაკ, მენა შუ ვაგირ,

სე ვაპწინ ვა человекъ которого вы видели, мой

знакомый, სო ხე’ ამბუი, სტენნა მაქ აიშ ლევი я знаю

дело, о чемъ вы говорите.

6. Неокончательное наклонение, которое пос-

тавляется вместо подлежащего, также наречие:

много, мало, несколько, сколько, принимаютъ

за собою глаголъ и сказуемое во всехъ родахъ

единственного числа, напр. მელახ ნახ ბახკერ ისევ

несколько людей пришло сюда, მელ ნახ ბარ ისევ?

сколько народа было здесь? დეწარ ნან დადე я ვალ

ჰ’ამინა’ любить родителей долгъ каждого .... (81-82

გვ. გამოტოვებულია)

Именительный падежъ бываетъ по сихъ предлоговъ:

безъ, въ, при ... солнце. Также въ именителномъ пе-

деже полагается подлежащее въ предложении, напр.

სტაკ, მენა ბსარეჰ’ შუ ვაგირ, სოცი ვარ თხა человекъ,

которого вы видели вчера у меня былъ сегодня.

В Звательномъ падеже полагается наименование

лица, къ коему обращается речь, напр. დალ! Боже!

გაგვიბას! ვოჴო! ყახეთვებას! Храни меня! Великъ!

Помилуй меня!

В Винительномъ падеже полагается вопросъ то же,

что въ Именительномъ; но разнится отъ Именительного

темъ, что винительный падежъ бываетъ после глагола

действительного; ას თეგოდ დეილა я делаю дела, ოჴუს

აბ ქეირცხ он шьетъ платье. Причастия происходящия

отъ глаголовъ действительныхъ, требуютъ тоже

винительного падежа, напр. მელუინ ხი пьющая воду,

თეგდოშ დეილა делающий дела.

Примеч.: Если глаголъ действительный обращается

въ имя существительное, то последующее за нимъ

определительное слово поставляется въ родительномъ

196

падеже; напр. ხალяრ წარი погашение огня, ეცარ წენი’

покупка.

О Дательномъ падеже: Дательный падежъ

поставляется по вопросамъ: Кому? Чему? Сей же

падежъ означаетъ наименование личного предмета въ

пользу или во вредъ, из которого действие обращается,

напр. ას ლაიტ საი ვაპწჩონ я помогу своему знакомому,

სე ვაშას ცო ჰამბადიე შაირ ვაჴხუჩონ мой братъ не

угодилъ своему начальнику. Дательный падежъ

поставляется: 1. После глаголовъ, означающихъ угож-

дение и противоречие, приказание и запрещение,

пособия и препятствие, напр. ლეტ ნაყბისტინ пособи

товарищамъ, ქორთ თოხა ვაჴხუიჩონ поклониться

старшему, ი დუილა დაქი ხეთ სო это дело нравится

мне; 2. После существительныхъ именъ, кои присходятъ

отъ глаголовъ, требующихъ дательного падежа, напр.

მსახურ სტაკონ слуга человеку, ლეტარ ნაყბისტენ

помощь товарищу, დალარ გარგჩენ дать ближнему. 3.

После предлоговъ: ჩო при, დალლა для, ცი до, ტყუიჰ’

за, მაქ на, ჰ’ათხ предъ.

О Отводительномъ падеже: О Отводительномъ

падеже поставляется по вопросам: Кто? ჰ’ა? Чемъ?

სტევ? И означаетъ наименование орудия или средства,

также лица, которымъ совершается действие, напр. ას

ლელ ქოკივ я хожу ногами , ას ლივ მატტავ я говорю

языкомъ, სტაკოვ ლელოვ დო ბოხკა человекъ водитъ

лошадь продавать.

О Творительномъ падеже: Творительный падежъ

бываетъ по вопросамъ: ჰ’აგრედაჰ’? От кого? სტეგრედაჰ’

Отъ чего? სტაკგრედაჰ’ ხილე ვალარ отъ человека

сделалась смерть, ზორაიშ მახგრედაჰ’ დებჟალათ ხენი

отъ сильного ветра падаютъ деревья. Творителный

падежъ поставляется после предлога დაჰ’ изъ.

О родительномъ падеже: Родительный падежъ

поставляется по вопросамъ: მე? Кого? უხ? Чего? ჰ’აინ

Чей?, напр. ი წა და სე ვაშაი сей домъ моего брата, ი

ქაირცხ და ოჴუი ვაპწჩო это платье (одежда!) его зна-

комого. Родительный падежъ полагаетъ: При имени

существительномъ, когда другое существительное

имя съ прилагательнымъ означаетъ качество предмета,

напр. სტაკ დაჴოიჩ ვახრე человекъ большого имения,

მალ’არ ღაზეიჩ გემუი питье (вино!) хорошего

вкуса. 1. При имени существительномъ, когда глав-

ный предметъ означаетъ принадлежность оного,

происхождение, напр. დად კნათე отец сына, წა ვაპწჩო

домъ друга, კნათ სალთე сынъ солдата, დეწარ ვაშე

любовь брата, დაკლაწარ яშე нежность сестры; 2. При

существительномъ имени, происходящемъ отъ глагола

действительного и среднего, напр. დაჰ’დალარ ჟაგნო

отдать книги, ეცარ წენი покупка дома, яყარ მაჴო

ядение хлеба, ლა’არ (звук ‘ выделен, но не всегда)

დაქლე желание добра. 2. При .......... ......., напр. ლიტრ

ნაჩხო литру сыра, ვერდ ვენე ведро вина, დოლ სვ(კ)

ატე аршинъ сукна и пр. После предлоговъ: ჰ’ въ.

О Предлогахъ

Предлоги, суть частицы речи, которые выра-

жаютъ взаимное отношение между предметами и ка-

чествами, означаемомъ имени существительными и

прилагательными, и кои определяютъ значения па-

дежей. Предлоги у Тушинъ вообще имеютъ следу-

ющие значения употребления: წი безъ сочитается съ

падежомъ Именительнымъ, напр. სტაკონ ცო მაკ ვახა

დალწი человекъ не можетъ жить безъ помощи Божей.

Примеч. Большею частью при употреблении пред-

логовъ у Тушинъ отнимается одна буква у техъ словъ,

съ которыми стоятъ предлоги, равно прибавляюти

нередко некоторымъ другие буквы: 1. ჰ’ въ поставляети

съ падежомъ Родительнымъ и Именительнымъ,

напр. ოუჴგოჰ’ და წენიჰ’ დუჴ ტათებ онъ имеетъ

дома много денегъ, ო ლელე ხილოჰ’ онъ ходитъ въ

водеж; 2. დალლა для, ცი до, ტყუიჰ’ за, მაქ на, над,

ჰ’ათხ предъ, предлоги поставляются съ падежомъ

Дательнымъ, напр.: ნაყბისტენ დალლა ვალა ვეწ для

друга нужно умереть, ბადრინ დალლა ნანდადი დეწ

ცადდალა для детей должны стараться родители, ას

ვოიტ ქალქიმცი я иду до города, სტაკონ ტყუიჰ’ გუ სო

დო за человекомъ вижу коня; 2. დაჰ’ изъ сочиняется

съ падежомъ Творительнымъ, напр.: ალნირედაჰ’ ვეწეს

ვახა თელვი изъ Алвани долженъ я итти въ Телави; 3.

ცი при, съ – сочиняются съ падежомъ Именительнымъ

и Дательнымъ; напр. დადეცი ვარ შარი კნათ съ отцомъ

или при отце былъ свой сынъ, дательный: ბსტუნცი

ლათთერ შარი მარ съ с женою стоялъ свой мужъ; 4.

გოლ..? გორედაჰ’ чрезъ – сочиняются съ падежомъ

именительнымъ и дательнымъ, напр. იაკობედოჰ’ ვარ

შიიტ კნათ У Якова было двенадцать сыновей;

Примеч. У Тушин предлоги не поставляются

подобно русскому и другимъ языкамъ – и после и при

глаголе или именъ, требующихъ особыхъ падежей, но

во всякомъ случае, ... въ предложении въ простомъ ли

или сложномъ принимаютъ одни и те же падежи.

Наречие много, мало, несколько, сколько и проч.

Требуютъ все дательного падежа.

Глава Вторая

О сочетаний предложений или о составлении

предложений сложныхъ

Сочетание предложений заключаетъ въ себе пра-

вила, по которымъ составляются сложные пред ложения

изъ простыхъ.

Сложное предложение есть то, въ которомъ нахо дятся

несколько предложений простыхъ. Сложное предложение

отличается от простого по числу находящихся въ

немъ глаголовъ и причастий, напр.: წა, უნე გუ შუ, და

ოთდიენ სე ვაჴღუჩო ვაშას домъ, который вы видите,

построенъ моимъ старшимъ братомъ. Здесь глагола два:

გუ და ოთდიენო – потому и есть предложение сложное,

состоящее изъ двухъ предложений.

Простые предложения, входящие въ составъ

сложныхъ, могутъ быть у тушинъ три: Главныхъ, При-

даточныхъ и Воединыхъ.

197

1. Главнымъ предложениемъ называется то,

которое не происходитъ

отъ другихъ, напр. სე ვაშ, მენა ბსარე შუ ვაგირ,

თხა ფჰ’ე ვახე мой братъ, которого вы (вчера) видели,

сегодня уехалъ въ деревню. Здесь главное предложение

სე ვაშ ფჰ’ე ვახე мой братъ въ деревню поехалъ.

2. Придаточное предложение есть то, которое

объясняет, дополняетъ и

пограничиваетъ главное, напр. სე ვაშ, მენა

ბსარე შუ ვაგირ, თხა ფჰ’ე ვახე. Здесь მენა ბსარე შუ

ვაგირ, которого вчера вы видели есть предложение

придаточное. Придаточное предложения отличаются

отъ главного темъ, что оно вообще начинается

местоимениемъ относительнымъ: მენა который, მე

кто, უხე что, მოლუ какой; а союзомъ მაცნე когда, მოჰ’

какъ, უხ что, მიჩჰ’где, მოჩ куда, სტევ чемъ.

3. Вводное же предложение есть то, которое

включая въ главное предложение, не состоитъ съ

нимъ въ грамматической связи, т.е. не соединяется съ

нимъ какъ придаточное и можетъ быть опущено безъ

нарушения смысла, напр. სკოლეჰ’ ψამდო სე ვაშას, ვა

ჰ’ათხ ჴეჩოხ въ школе учится мой братъ, стоитъ наровне

первымъ (впереди других!). Здесь ψამდო სე ვაშას

учится мой братъ – есть предложение вводное.

Придаточные предложения могутъ быть у тушинъ:

существительными, прилагательными и обстоя-

тельственными.

1. Существительное придаточное предложение

есть то, которымъ заменяется въ гланомъ предложении

имя существительное, напр. სო ხე’ მე ჰ’ო დეინ ვა я знаю,

что ты здоровъ. Здесь მე ჰ’ო დეინ ვა что ты здоровъ,

есть предложение существительное придаточное,

потому что заменяетъ существительное დეინ здоровье.

2. Прилагательное придаточное предложение

есть то, которымъ заменяестя въ главномъ прила-

гательное имя или причастие, напр. სტაკ, შუ ვაგინ,

თეტინ ვარ ო человекъ, вами виденный, былъ раненъ

онъ. Здесь ვაგინო ..... заменяетъ причастие виденный и

есть прилагательное придаточное. (95 стр.)

Примеч. О усеченомъ прилагательномъ сказано въ

первой части, что оное у тушинъ не имеется.

3. Обстоятельственнымъ же придаточнымъ

предложениямъ заменяти въ главномъ пред наречие,

напр. ლელ მოჰ’ე სტაკ ходит, какъ человекъ. Здесь მოჰ’ე

სტაკ есть предложение придаточное обстоятельственное;

по.... заменяетъ наречие სტაკღეშ по человечески.

Главное предложение, которое дополнено пред-

ложениемъ придаточнымъ или которое совокупл ено

несколькими главными предложениями, назы ваются

периодомъ. Периодъ, содержащий въ себе одно толь-

ко главное называется простымъ, заключающий же не-

сколько главныхъ предложений – сложнымъ.

Примеры периодовъ

1. Простые периоды: დალ შაირ ცო ჴაჩლაჩ

ვეწრევ გაგობ ბანი’ Бог по беконечной благости своей

промышляетъ обо всемъ; ქალიქ თბილისა йენო ვაჴხუჩ

ვახტანგ გურგასლეს, ლერლ’ალ; თხოლომცი ჰ’ათხრეჩ

ქალიქაეღ კოხახ Тифлисъ основанный Царемъ

Вахтангомъ Гургасаломъ, считается до ныне первымъ

городомъ въ Грузии; შორინ-ე ბახე მახკაიშ რუსეთა

ჲიშენი ურალეჩო ლამნიხ ტყუიჰ’, და წეშ სიბირა, ლე

მა აზირე რუსითა Пространные и богатые области

России, лежащие за Уральскими горами, известны подъ

общимъ именемъ Сибири или Азиатской Руси;

2. Сложные периоды: იმპერტორ ალექსანდრეს

შაირ გონლევა, ჭაღლევა, დალეხ თეშრევა яჴი შარი

მახკა რუსითა მასთხოვ ქორლე; ჴე მა აზატйე დუჴი

ჴენი მახკაიშ ევროპაი, еე ტყუიჰ’სინეჰ’ დილლე ჰ’ამინა

მარშოლ Императоръ Александръ благоразумиемъ

твердостью и верою въ Бога спасъ свое Отечество

Россию, въ последствии освободивъ многие и другие

страны Европы, и наконец даровалъ миръ всемъ; მოჰ’ე

გაზაჰხულ მათხავ დეйო ქაზდარ, დო ოჴუნ йოფხ

ნაყოფობე, ოშტი გოლიჩ თეწდოჩოვ განათლბადйო

გო ღაზარდო დაკმი შაირ ψამდაჩო Какъ весною солнце

освещаетъ Землю, даетъ ей теплоту и плотородие , такъ

умный наствникъ просвещаетъ умы и образуетъ серца

(- без, –д ) своихъ учениковъ.

Глава Третья

Отдельные правила Словосочетания

Предложения в Тушинскомъ языке могуитъ быть

трехъ родовъ, именно:

1. Повествовательные или утвердительные, въ

которомъ однимъ словомъ утверждаетъ или отрицаетъ

что-нибудь о подлежащемъ, напр. სე ვაშას ხეტტ ჟაგნ

мой братъ читаетъ книгу; სე დად ვა ჩუჰ’ мой отецъ

дома; ლავ და კუი снегъ – белый;

2. Вопросительные, которыми требуется

утверждение или отрицание, напр. ხეტტუი ოჴუს

ჟაგნ? читаетъ ли онъ книгу? ჩუჰ’ი ვა ჰ’ე დად? дома

твой отецъ? კუინი და ლავ? белъ ли снегъ?

3. Повествовательныя, которымъ выражаютъ

..... требование, желание, напр. ხატტ ჟაგნ! читай книгу!

ვოლიხ ოის! Иди вонъ! ხილ ცადლაშ! Будь остороженъ!

Подлежащее, сказуемое и связка составляютъ

главные и самые необходимые части въ предложении и

никогда сей три части въ Тушинскомъ не опрускаются

ни в какомъ случае.

Въ предложенияхъ, служащихъ ответомъ, опуска-

ются слова, означенные вопросомъ, напр.: მიჩე ვახეჰ’?

где ты живёшь? ალნიჰ’ в Алвани – вместо ასს ვახეს

ალნიჰ’я живу въ Алвани; ლეი ჰ’ო ხეტტა? желаешь ли

читать? ლე’ სო желаю я. სო ლე’ ხეტტა я желаю читать.

Также въ повествовательномъ наклонении остав-

ляются иногда личные местоимения, напр. ატ! молчи!

ხეტტ! Читай! იხ! Иди! თეგდიბ! Делай! – вместо აჰ’

ატტ! ты молчи! აჰ’ ხატტ! ты читай! აჰ’ იხხ! ты иди! აჰ’

თეგდიბ! ты делай!

Предложения, въ которыхъ заключены все главные

части, называются полными; те же, кои опущена какая-

либо часть – не полными.

Примеч. Для составления сложныхъ предложений

198

у тушинъ нетъ другихъ правилъ, кроме того, что

сказано выше.

(Примеч. Часть третья, где излагаются правила

какъ читать и говорить, у Тушинъ нетъ особенныхъ вы-

ражений, именно: повышение или понижение голоса,

поставление ударений – но вообще говорятъ однимъ

и темъ же голосомъ, подобное же можно видеть и въ

другихъ сходныхъ с нимъ языкахъ. Посему нужно въ

Тушинской Грамматике третью часть оставить. Только

нужно заметить, что буквы, взятые изъ русского

языка, именно: ю, я выражаютъ действительно такой

же голосъ, какой выражаютъ оне въ русскомъ; равно и

буквы полугласные; й, э выражаютъ половину голоса;

напр. პეტერბურღა йე ვაჴოიჩ პეტრეს Петербургъ

основанъ Великим Петромъ; ცო, ცო ლე’ სო დეილა

და Нетъ, не хочу делать дела)

Часть третья

О Правописании

Въ третьей части Тушинской Грамматики

излагаются правила писать по-тушински.

Правописание у Тушинъ разделяется на четыре

главы, именно: 1.Объ употреблении прописной

буквы; 2. О разделении слоговъ; 3. О провописании

отдельныхъ словъ; 4. Об употреблении знаковъ

препинания.

Примеч. Такъ какъ у тушинъ по порядку Грам-

матики третья часть составлена, вместо оной

полагается означенная часть.

Глава Первая

Объ употреблении прописной буквы

Прописные буквы употребляются у тушинъ:

1. Въ начале каждого предложения или

периода, напр. სტაკ ვა დითხოვ ლაინ, სივ მა ცო ლაინ

человекъ по телу смертенъ, а по душе безсмертенъ.

2. После точки (въ разсуждении), напр. ას ვე’ე

საინ მახკი. დაგი სო ნან დად დეინში я пришелъ къ

своей родине. Видел своихъ родителей въ живыхъ.

3. Въ начале каждого стиха, напр.: დალ,

გაგვიბ ვაჴოუხ, ღაზიშ ვახინ დენი ლიბ ქაზდარ მაქ!

Боже Царя храни, Славныя дни Дай на Земли!

4. Прписныя буквы поставляются: а) При

наименовании собственныхъ именъ или фамилий,

напр. ივანე, ალექსანდრე, ფილიპე, გიორგი, რიმ,

პალესტინა, იერუსალიმა, ივანივ, სუვოროვ,

კუტუზოვ, ამერიკა, ევროპა и пр. б) При написании

творца вселенной, напр.: ხე’ სო, მე ქაზდარე, ლამუ

ვუმა’ გუნი და დეინო ვუმა’ მაკეჩ დალ Знаю, что

Небо и Земля и все видимое сотворено Всемогущимъ

Богомъ; в) Имена титула Державныхъ Высочайшихъ

особъ пишутся прописными буквами, напр.: ოჴუი

იმპერატორევაინ ვოჴოლ, ვოჴოიხ იმპერატორ Его

Императорское Величество, Государь Императоръ; г)

Чины и титула, равно название народа, исповедающихъ

какую-нибудь веру, наименования судилища, прису-

тственныхъ местъ, собственное наше название наукъ

и художествъ начинаются тоже прописными буквами,

напр. მეტროპოლიტ Метрополит, ღენერალ Генерал,

პოლკოვნიკ Полковник, სოვეტნიკ Советник,

კატოლიკ Католик, ქრისტია Христианин, სომხოვ

Сомех (Армянин!), ღრამმატიკა Грамматика, სახარებ

Сахареб, ისტორია История, სენატ Сенат, სინოდ

Синод, უეზდა სუდ Уездный Суд и пр.

Глава Вторая

О разделении слоговъ

Разделение слова на слоги при перенесении

оного изъ одной строки въ другую, означается у

тушинъ маленькою черточкою (-), хотя до ныне не

существовало никакихъ правилъ. Таковые разделения

въ Тушинскомъ языке, происходитъ по следующимъ

правиламъ:

1. Слова односложныя не могутъ быть пере-

несены изъ одной строчк въ другую, напр.: დალ Богъ,

ჟაგნ книга, ტოტ рука и пр.

2. Слова же двусложныя или трехсложныя

могутъ быть перенесены черточкою, напр. ანგ–ლოზ

Ан-гелъ, მა–ლარ пи-тье. , მიჭრი–ტა || მი––ჭრიტა

зеркало.

Примеч. Равно и иностранныя слова, которыя

могутъ быть употреблены у Тушинъ, переносятся

темъ же правиламъ.

Глава Третья

О Провописании отдельныхъ словъ

У Тушинъ всякое слово пишется не раздельно

с частями своими, когда же два разные предметы

соединяются въ одно, тогда поставляется въ середине

черточка; напр. ქაირცხ-აუბე портой, книго-

продовецъ ჟაგნუი-დეხკ, ალნირე-სამბე საყდარ

Алвано-Троицкая Церковъ, ალექსანდრ-ნევერე ლავრ

Александро-Невс кая Лавра и пр.

Предлоги у Тушинъ все вообще пишутся со

словами слитно, съ глаголами же вовсе не ставятся.

Частицы ცო не, нетъ и მა же ставятся у Тушинъ со

всякими частями речи отдельно, напр. ცო ხე’ სო я не

знаю, ცო გუ სო не вижу, დითხ და ლაინ, სა მა ცო тело

умираетъ, а душа не умираетъ.

Глава Четвертая

Объ употреблении знаковъ препинания

Знаки препинания поставляются у Тушинъ въ

примерахъ для показания грамматической связи между

предложениями и съ частями, кои суть: 1. Запятая – (,), 2.

Точка съ запятой (;) 3. Двоеточие ( :), 4. точка (.), 5. Знакъ

вопросительный (?), 6. Знакъ восклицательный (!), 7.

Черта или тире (-), 8. скобки (), Кавички («»), 10. Выно-

ски: 1.2.3.а.б.в. или же ა.ბ.გ. и пр.

Между главными частями предложения (под-

лежащее, сказуемое и связка) не ставится у Тушинъ

ни какой знакъ препинания, напр. სტაკ ვა ლაინ

199

человекъ смертенъ, რუსი ბა ზორანი русские храбры.

Запятая ставится у Тушинъ тогда, когда бываетъ

въ предложении подлежащее или сказуемое сложное

или не соединены оне союзомъ и: напр: оружие, платье

и дорожникъ нужны солдату. И предъ союзомъ И

опускается запятая, если новое слово присовокупляется

къ последнему; если же не соединяется къ последнему,

а къ другому предшествующему, то запятая не

опускается, напр. ჴორ ე, სხალ ე, ქლიავ ე ჴა’ე яблоки,

груши и сливы поспели, ას ხატტინ ჟაგნ ე, ჩუა ვახნას я

причиталъ книгу и вошелъ въ домъ.

Запятая у Тушинъ ставится еще при повторении

слова союзомъ И, напр. ნახნე, ბსტეინე, ბაჴჴაჩუიშნე,

კაწკაჩუიშნე ვეწ ო и люди, и женщины, и старшие, и

младшие любятъ его.

Между прилагательными качественными у Тушинъ

ставится запятая, напр. ღაზე, ნიფსი, ჰალლო სტაკ ვეწ

დალენ Добрый справедный человекъ любезенъ Богу.

Всякое вводное или придаточное предложение,

отделяется отъ главного Запятыми, напр. სტაკ, მენა შუ

ღაზიშ ვაპწ, ცადლა სო მაქ დაკრეშ Человекъ, которого

вы хорошо знаете, старается бывать мне усердно. Когда

же придаточное предложение такъ сокращено, что

остается одно только слово, то Запятая не ставится,

напр. სტაკ ლაწრეხ წოლბალა человекъ отъ боли

страдаетъ.

Точка Запятая ставится для разделения главныхъ

частей предложения, напр. დუჴი მასთხუი გუიშე,

ლაჭყშე, ცადლარ йოხя მარშოლ რუსეთა, მა დალ

გაგйე, ჭაღйე ი სახემწიფო Многие враги явные и

скрытные старались разрушить миръ въ России, но

Богъ сохранилъ, укрепилъ сие Государство.

Двоеточие поставляется у тушинъ:

1. При отделении главныхъ частей периода.

2. Когда присовокупляются предложения,

заключающие въ себе уподобление, пояснение,

причину, напр. ვაინ ხე’ მე ნან დად დეინ დაშ ბადრი

ცჰ’აღ ლათ დახა ღაზიშ: ჰ’ა ნანდად ბადრინ საჭირ დან

ნიწყლიშ мы знаемъ, что при жизни родителей дети

будут жить вместе: следственно родители для детей

весьма нужны.

3. Когда приводятъ чьи-либо слова, наиме-

нование, заглавие, исчисление частей и пр., напр.

პეტრეს ალირ რუსიგ: ჰ’ეჴოშ ჴენი ნახ: ჰ’აფსათ,

თარლიბათ იცხარხვა, მა მაკეჰ’ შუ საბლიბათ იცხარხ

Петръ сказалъ русскимъ, указывая на иностранцевъ:

Смотрите, сравнивайтесь съ ними и потомъ можете

превзойти ихъ.

Точка у Тушинъ означаетъ совершеннео окончание

предложения или периода, напр. ადამ ვარ სტაკ Адамъ

былъ человекомъ. Точки когда поставляются сряду

несколько, означаютъ неожиданное окончание речи,

напр. ალ’ სოგ скажи мне .... ცო нетъ! თელ ატ სე ვაშ...

Лучше молчи... მოლუ ამბუი я ვაშო брат мой... какие

слухи... დალე სე, ვაჴას სო ლაჩრე ... Бог мой, избавь

меня отъ смерти... и пр.

Знакъ вопросительный поставляется вместо точки,

когда оканчивается вопросительное предложение,

напр. უხ თეგდოჰ’? что ты делаешь? მიჩ ვუიტაჰ’? куда

ты идешь?

(ხელნაწერიდან გადაიტანა

ბ. შავხელიშვილმა)

მონათხრობი იობ ცისკარიშვილზე (ბაჩულაშვილზე)

81 წლის ლეო ბაჩულაშვილის მონათხრობი იობ ცისკარიშვილზე

(პაპამისის ქისტი მეგობრის ბისანა ბორჩაშვილის და სხვების ნაამბობი)

„იობი ქრისტიანული რჯულის მქადაგებელი და მასწავლებელი იყო. ის თიანეთის

მაზრაში ბლაღოჩინად რომ მუშაობდა, თითქმის ყოველ ზაფხულს ადიოდა ხევ სურეთში,

ფშავში, ხევში, თუშეთში. გადმოდიოდნენ ჩვენთანაც. მას ჩვენი ქისტი მოხუცები წმინდა კაცს

ეძახდნენ. მან მეტისმეტად კარგად იცოდა რუსული, გერმანული, ქართული ენები. ცოლიც

მგონი გერმანელი ჰყავდა, თუმცა უშვილო იყო.

იობი ქისტეთში გადმოდიოდა იმ დროს, როცა ქისტებსა და თუშებს, ხევსურებსა თუ

მოხევეებს შორის შუღლი და მტრობა ჩამოვარდებოდა. მან ბევრი კარგი საქმე მოაგვარა

ამ ორი კუთხის მობინადრეთა ურთიერთობის საქმეში. იობი ნათესაობის, მეგობრობისა და

მშვიდობის მედროშე კაცი იყო. მას მთელი ჩრდილო კავკასია იცნობდა. მას იცნობდა აგრეთვე

რუსეთის მთავრობა და მოწინავე ინტელიგენცია“, – ჰყვებოდა ბისანა ბორჩაშვილი.

იობმა დაამთავრა პეტერბურგის სასულიერო სემინარია. ის მოწინავე სტუდენტი

200

ყოფილა. სწავლის დამთავრების შემდეგ იგი საქართველოში დაბრუნებულა და თბი-

ლისში ჩამოსვლისთანავე, თიანეთის მაზრის ბლაღოჩინად გაუმწესებიათ. იობი დიდად

განათლებული პიროვნება ყოფილა. იგი სისტემატურად ამოწმებდა თიანეთის, ფშავის,

თუშეთის, ახმეტის, მატან-მარელისის, პანკისის და სხვა სოფლების მართლმადიდებლური

რწმენის მდგომარეობას. ყველგან ჩაყენებული ჰყავდა რელიგიის მქადაგებელი პირები.

იობი ახალ თანამშრომელს რომ იღებდა, კომისიას უნიშნავდა და წინასწარ მკაცრ გამოცდას

უტარებდა. ხშირი იყო ისეთი შემთხვევები, რომ იობს თბილისიდან გამოგზავნილი მღვდელი ან

დიაკვანი უკან დაუბრუნებია მისთვის შესაბამისი ცოდნის არქონის გამო.

ი. ცისკარიშვილმა კარგად იცოდა ბუნებისმეტყველება, ალგებრა, გეომეტრია, ას ტრო-

ნომია, რელიგიის ისტორია, ქიმია, ფიზიკა და სხვა საგნები. ერთი სიტყვით, იგი კარგად

მომზადებული პიროვნება იყო. ამის გამო, რჩევების მისაღებად მას თბილისშიც ხშირად

ეძახდნენ. კავკასიის მეფისნაცვალი მთიელთა საკითხებში რჩევებს იობისგან და მაზრის

უფროს ჩოლოყაშვილისგან იღებდა ხოლმე. ქისტეთ-საქართველოს ურთი ერთობის

საქმეშიც იობი იყო უბადლო შემრიგებელი. ამ მისიით იგი ხშირად ჩადიოდა ვლადიკავკაზში,

გროზნოსა და პეტროვსკში (მახაჩყალა).

იობმა თითქმის 40 წელი იმუშავა თიანეთის ბლაღოჩინად. იგი მეუღლითურთ თიანეთში

ცხოვრობდა. მაგრამ ძალზე ხშირი სტუმარი იყო გურგალჭალისა. მისი ინიციატივით დაარსდა

გურგალჭალის სკოლა, და სამებასა და ღვთისმშობელთან არსებული სასულიერო სკოლები,

სადაც თუშები რელიგიურ განათლებას იღებდნენ. ბლაღოჩინის ჩანაწერებიდან: „ახალგაზდები

მეტად ნიჭიერები არიან. დიდი ინტერესი აქვთ როგორც სწავლისა, ისე საერთოდ ცხოვრებისა.

მეტისმეტად პუნქტუალურნი არიან. იშვიათია ისეთი შემთხვევა, რომ გაკვეთილები არ ისწავლონ.

მუხროვნის, ოთხთვალისა და ბაიჩლაყურის ბავშვები წმინდა გიორგის ეკლესიაში დადიან და იქ

იღებენ განათლებას. მათ ასწავლის მღვდელი იროდიონ ელიოსიძე. ალვნისა და კაკლიანის

ბავშვები – სამების ეკლესიაში დადიან. აქაც იროდიონია. მის შემდეგ გიორგი ჯანდიერი იყო

მასწავლებლად. ბახტრიონის, ჯანჯაანის, წიწალყურისა და ფხაკალყურის ბავშვები ღვთისმშობლის

ეკლესიაში იღებენ სწავლა-განათლებას. აქ ბაძოშვილი იყო მასწავლებლად. იგი ახალგაზდაა.

თელავში მიუღია სასულიერო განათლება. იმ დრო ისათვის თელავში ყოფილა ვინმე იასე

ეპისკოპოსი, რომელიც სახლში ამზადებდა შეგირდებს”.

ას წელს გადაცილებული პაპაჩემი (მასაც იბო ერქვა) ჰყვებოდა იობ ბაჩულაშვილის

(ცისკარიშვილის) ნაამბობს: იობი სამ თვეში ერთხელ ამოწმებდა სწავლების ხარისხს:

შეგირდების დასწრებას, სკოლის სასწავლო რეჟიმს. ის ყოველთვის ორი სასულიერო პირის

თანხლებით ჩამოდიოდა. შემოწმება ხდებოდა ადგილობრივი ხევისბერის თანდასწრებით.

იობი ერთი კვირის განმავლობაში ამოწმებდა ამ საქმეს და დიდი მას პინძლობის შემდეგ,

ბრუნდებოდა თიანეთში. თიანეთის სკოლასაც არ ტოვებდა ყურადღების გარეშე.

შემდეგ სკოლადამთავრებულ შეგირდებს საქართველოს სა სულიერო საზოგადოებას

უგზავნიდა. კარგი მუშაობისთვის სასულიერო საზოგადოების გამგეობას იობი არაერთხელ

დაუჯილდოებია კიდევაც.

იობთან მოდიოდნენ თავადები, სწავლულები, რადგან მისი შეკითხვისა და დარიგების

გარეშე საქმეს ვერ წყვეტდნენ. თუ სადავო რამე იყო, ჯერ იობთან გაარჩევდნენ და

შემდეგღა მეფისნაცვალთან შეჰქონდათ განსახილველად. მთიელთა საქმეებს ყოველ თვის

იობი იხილავდა თურმე. მაზრის უფროსი იტყოდა: „შენი ხათრიცა აქვთ და მორიდებაც.

მეორე – შენ იცნობ ამ ხალხს, ხშირად გიხდება მათთან ყოფნა, საქმეში ჩახედული ხარ და

შენ გაარჩიეო“.

1849 წლის ზაფხულში ხევსურებსა და ქისტებს დიდი შეხლა-შემოხლა ჰქონიათ. ორივე

მხრიდან ხალხიც დახოცილა. კაცი ჩამოსულა ხევსურეთიდან და შველა უთხოვია. მაზრის

უფროსს კიაზოს იობი და რამდენიმე თუში გაუგზავნია. ხევსურეთში ასულ იობს ქისტებისა და

ხევსურების თავკაცები შეუყრია. ორივე მხარისთვის მოუსმენია. დახოცილთა რაოდენობა

201

დაუდგენია და მამა-პაპათა სამართლის მიხედვითა და დანაშაულებრივი ხასიათის გათვა-

ლისწინებით, მოურიგებია ორივე მხარე. ქისტებსა და ხევსურებს შორის ფიც-ვერცხლი