თუშები I ტომი ავტორი აბრამ შავხელიშვილი დაბ. სოფ. ზემო ალვანი ახმეტა

კულტ. მემკვიდრეობა ,ომების ისტორიები, სხვადასხვა

ბმულის კოპირება

გვარი შავხელიშვილი სია

ახმეტა გამოჩენილი ადამიანები სრული სია

თუშები I ტომი ავტორი აბრამ შავხელიშვილი დაბ. სოფ. ზემო ალვანი ახმეტა

წიგნის პდფ ვერსია http://mematiane.ge/docs/1665001234633de71214d17.pdf

სრული პდფ ვერსია II ტომი http://mematiane.ge/docs/1665131345633fe351d5113.pdf სტატიები და საარქივო მასალები თუშეთსა და თუშებზე

უშარათუშები (წოვათის თუშების ისტორიულ-ეთნოგრაფიული გამოკვლევა)

თბილისი

2019 ტომი I

აბრამ შავხელიშვილი

მასალა მოგვაწოდა: ბელა შავხელიშვილი (შვილი) დაბ. 15 სექტემბერი 1950 წელს, ფოტოზე მამასთან აბრამ შავხელიშვილი

სარედაქციო კოლეგია:

რედაქტორები: თეიმურაზ გვანცელაძე მანანა ტაბიძე, ბელა შავხელიშვილი

რეცენზენტი: ირაკლი ვეშაგურიძე

რუსულიდან თარგმანი: ნინო ნოზაძე

ტექნიკური

უზრუნველყოფა: ნინო ნოზაძე, ფისო ადეიშვილი

მხატვარი: ილია ჭრელაშვილი

დაკაბადონება: თამარ ქავჟარაძე

წინამდებარე ნაშრომი „თუშები“ (წოვათის თუშების ისტორიულ-ეთნოგრაფიული გამოკვლევა) პირველი ისტორიულ-ეთნოგრაფიული კვლევაა აღმოსავლეთ საქართველოს თუშეთის ერთ-ერთი ნაწილის – წოვათის მოსახლეობის წარმომავლობის, დასახლება-გან სახლების, მატერიალურ-სულიერი კულტურისა და საოჯახო-საზოგადოებრივი ყოფის შე სახებ.

მასში თავმოყრილია წერილობითი, არქეოლოგიური და საარქივო წყაროები, აგრეთვე თუშეთში ჩატარებული ექსპედიციების შედეგად ავტორის მიერ ადგილზე ჩაწერილი მასალები (1960-1995 წწ.) და მასალების კომპლექსური ანალიზი.

პროფ. აბრამ შავხელიშვილის ამავე სახელწოდების წიგნი 2001 წელს გამოიცა რუსულად („Тушины“ (историко-этнографическое исследование цова-тушин) და უმალვე ბიბლიოგრაფიულ იშვიათობად იქცა. საკითხისადმი მკითხველის დიდი ინტერესის გათვალისწინებით, მიზანშეწონილად მივიჩნიეთ ამ წიგნის ქართულად გამოცემა ბელა შავხელიშვილის ლინგვო-კულტუროლოგიური კვლევების ჩამატებით, რომლებიც ავსებს წინა გამოცემას და, ვფიქრობთ, უფრო არგუმენტირებულს ხდის მას.

უნდა აღინიშნოს, რომ წინამდებარე გამოცემა წარმოადგენს არა მხოლოდ რუსულად 2001 წელს გამოქვეყნებული მონოგრაფიის სრულ ტექსტს, არამედ მასში შესულია ავტორის პირად არქივში შემონახული უაღრესად საინტერესო და სადღეისოდ აქტუალური მრავალი დოკუმენტური მასალა და რესპოდენტებთან საუბრების დროს გაკეთებული ავტორისეული ჩანაწერები.

აღნიშნული გამოკვლევა დიდ დახმარების გაუწევს საქართველოს ამ უნიკალური კუთხით დაინტერესებულ პირებს ქვეყნის ისტორია-კულტუროლოგიის შესწავლაში.

„არ არსებობს ცნება პატარა და დიდი ერები. ერის სიდიდე არ განისაზღვრება მისი რაოდენობით ისევე, როგორც ადამიანის სიდიდე არ იზომება მისი სიმაღლით; მისი ერთადერთი საზომია აზროვნების განვითარება და ზნეობრივი დონე.“

ვიქტორ ჰიუგო

თუშეთი და თუშები 11

ნაშრომი ღვაწლად დარჩება! 15

წინასიტყვაობის მაგივრად 19

თავი I

წოვა-თუშების ისტორიული წარსულიდან 23

წოვა-თუშების დასახლება-განსახლება და მათი ურთიერთობები მეზობელ

ხალხებთან 105

თავი II

წოვა-თუშების სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობა 115

სოფლის მეურნეობა 115

მეცხოველეობა 125

თავი III

წოვა-თუშების მატერიალური და სულიერი კულტურის საკითხი 149

თუშების სამოსი 168

თავი IV

წოვა-თუშების საოჯახო და საზოგადოებრივი ყოფა 186

წოვა-თუშების წეს-ჩვეულებები და ტრადიციები 195

წოვა-თუშების საქორწინო რიტუალი 209

მიცვალებულის მოვლა და სამგლოვიარო წესები 213

თავი V

წოვა-თუშების მუსიკალური კულტურის ისტორიიდან 220

დასკვნა 231

ბელა შავხელიშვილი: მამა 235

სარჩევი

თუშეთი და თუშები

ჩვენს უამრავ სადარდებელთა შორის ისიცაა, რომ საკუთარი ეროვნული თავისებურებები

ფუნდამენტურად ვერ შეგვიცვნია და შეგვიფასებია. ამის გარეშე კი ჩვენ შესახებ ვისაც როგორ

მოეპრიანება, მავნე თეორიების შეთხზვა და, ისედაც შეჭირვებული ყოფის კიდევ უფრო

გართულება შეუძლია.

საქართველოს მთლიანობის წინააღმდეგ ყოველ ეპოქაში იბრძოდა მტერი და ცეცხლითა

და მახვილით ჩვენს დაშლა-დაქუცმაცებას ცდილობდა, რადგან დაშლილისა და გათითო-

კაცებულის დამარცხებაზე ადვილი არაფერია. მოგეხსენებათ, ცეცხლსა და მახვილზე მწარედ

წვავს და ჩეხავს სიტყვა - სიტყვა მანკიერი და ცრუ. ასეთმა სიტყვებმა ხან საქართველოს

საზ ღვრებს შეუტია, ხან ქართული ლექს-სიმღერის ქართულობას, ხან გმირებსა და თავ-

დადებულებს... მადლობა ღმერთს, ფლიდ სიტყვას პატიოსან, მართალ და გულშემატკივარ

სიტ ყვას შეაგებებენ ხოლმე ღირსეული ადამიანები და სასოწარკვეთილებისაგან გვიხსნიან...

პროფესორ აბრამ შავხელიშვილის ორტომეული შესანიშნავი შენაძენია საქართველოს

სამეცნიერო საზოგადოებისა და მთლიანად ქართველი ერისათვის. უნდა ითქვას, რომ ეს წიგნი

მომზადდა და გამოიცა სწორედ საჭირო მომენტში, როდესაც განსაკუთრებით ოსტატურად

იქსელება ჩვენი პაწია ქვეყნის წინააღმდეგ ცრუ ინფორმაციათა ქსელი, გააქტიურებულია მისი

საზღვრების შემდგომი ხელყოფის მცდელობა; თითქოს მთელი მსოფლიოს გრანტებსა და

ფონ დებს ჩვენს დასაღუპავად მოუცლიათო - კუთხე კუთხეს წაჰკიდეს, მეცნიერი - მეცნიერს,

მას წავლებელი - მასწავლებელს...

სხვადასხვა საკონფლიქტო თემებს შორის კვლავ წამოიწია წითელ წარსულში ყბადა-

ღებული თეორია ორი თუშეთისა და ორნაირი თუშების შესახებ, რომლის მიხედვითაც ერთნი

ქარ თველები არიან და მეორენი - გაქართველებულები; და თუმცა ქართულ ჰუმანიტარულ

მეცნიერებაში თითქმის არავინ დავობს საერთო იბერიულ-კავკასიური ფესვების თემაზე, ანუ

იმაზე, რომ ქართველები (და, ცხადია, თუშებიც) საერთო იბერიულ-კავკასიურ რასას ეკუთ-

ვნიან, მაგრამ თურმე ერთი ჯგუფი მეტად ენათესავება ჩრდილოელ-კავკასიელებს და მეორე

- ნაკლებად. ამ აბსურდულ ლოგიკას ჭეშმარიტ მეცნიერებაში გადატრიალების მოხდენა

ნამდვილად არა, მაგრამ ხალხის წყენინება კი შეუძლია.

გასაოცარია თანამედროვე ლოგიკა: ერთი მხრივ, პასპორტში არც მამა და არც ეროვნება

არ უნდა ეწეროს ადამიანს, მისი გაფრანგების, გაქართველების ან გარუსებისათვის 100 წელი

ერთ ქვეყანაში ცხოვრებაც საკმარისია, მეორე მხრივ კი, ათასწლეულებითაც კი ვერ უღიარებენ

ქარ თველობას საქართველოსთვის თავდადებული კუთხეების შვილებს.

პოლიტიკურ რებუსებს ბევრისთვის შეუძლია თავგზის აბნევა, მაგრამ სანთელ–საკმეველი

თავის გზას არ დაკარგავს, და სამეცნიერო პატიოსნებით დაწერილ სტრიქონებს მაინც ეძიებს

და ჰპოვებს კიდეც პირუთვნელი მკითხველი. აი, ასეთ დროსა და გარემოებებს ემთხვევა

აბრამ შავხელიშვილის ნაშრომთა ეს ფრიად საინტერესო და მნიშვნელოვანი გამოცემა, რო-

მელიც დატვირთულია ემპირიული და საარქივო მასალითა და ღრმა მეცნიერული ანა ლიზით.

ნაშრომში წარმოდგენილია სხვადასხვა დროის გამოკვლევები, არქივში დაცული საექ-

სპედიციო ტექსტები, მიზნობრივად შეკრებილი წყაროები და თუშეთის თემაზე სხვა ავტორთა

მიერ დაწერილი რამდენიმე თემატური სტატიაც. შეიძლება ითქვას, რომ ეს არის დღემდე არ-

სებული ყველაზე სრული კრებული თუშეთის შესახებ.

ტექსტები ჩაწერილია საუკეთესო მეთოდოლოგიით, რაც საშუალებას გვაძლევს, რომ

მოვუსმინოთ მთხრობელებს არა მხოლოდ როგორც ისტორიულ–ეთნოგრაფიული გარემოე-

ბების აღმწერელთ, არამედ როგორც ლინგვისტურ (ტექსტობრივ) ინფორმატორებსაც.

ძალიან მნიშვნელოვანია ის, რომ წოვა-თუშების მეტყველება სამეცნიერო ლიტერატურაში

მეტ-ნაკლებად შესწავლილად ითვლება (რ. გაგუა, კ. ჭრელაშვილი და სხვ.), მაგრამ საგანგებოდ

მისი გრამატიკული აღწერა ჩაატარა მოსკოველმა პროფ. ი. დეშერიევმა, რომელიც ეთნიკური

ჩეჩენია და ქართულმა ენათმეცნიერებამ კი ავტომატურად გაიმეორა მისი აზრი წოვური

მეტყველების წიაღში ვაინახური წილის სიდიდის შესახებ. ჯერჯერობით არავის უმუშავია[1]

ამ მეტყველებაში ძველი ქართულის ენობრივი ფაქტების სიხშირისა და სიღრმის დადგენის

მიმართულებით.

წიგნში დიდი ადგილი ეთმობა ონომასტიკურ მასალასაც, რომელიც ფასდაუდებელია

ლინგვისტებისათვისაც. ეს ცდები არა მარტო პრაქტიკულადაა მნიშვნელოვანი, არამედ

კონცეპტუალურადაც, რადგან აჩვენებს წოვა-თუშური მეტყველების ძველქართულთან

სიახლოვესაც და ნახურ ენებთან მსგავსების მაძიებელთა შეცდომებსაც ამ ლექსიკის

ეტიმოლოგიის დადგენის გზაზე. ამ შეცდომებმა კი, მოგეხსენებათ, დიდად განაპირობა წოვა-

თუშების არაქართულ წარმომავლობაზე აქა-იქ გამოთქმული დაუსაბუთებელი მსჯელობები. მათ

შორისაა, ერთსა და იმავე ძირზე აღმოცენებული ორი ფუძის ჩვენი ჩრდილოელი მეზობლების

მიერ სხვადასხვა ცნებად განმარტებისა და ამ გზით „წოვასა“ და „ბაცბის“ ორ დამოუკიდებელ

ეთნოჯგუფად განხილვის მცდელობები. ეს ტერმინოლოგიური კაზუსი, საუკეთესოდაა ახსნილი

წიგნის შემდგენელის ბ. შავხელიშვილის თანდართულ სტატიაში, რომელიც ასაბუთებს ამ

ტერმინთა ცნებით და ეტიმოლოგიურ იგივეობასა და ტერმინ „წოვათუშის“ მართებულობასა

და უპირატესობას. ამ სტატიიდან კარგად ჩანს, სისწორე პროფ. ა. შავხელიშვილის გან-

საკუთრებული სამეცნიერო ალღოთი გამოთქმულi ვარაუდისა, რომ წოვური მეტყველების

კვლევას დიდი პერსპექტივა აქვს. უნდა ითქვას, რომ მტკივნეულ საკითხებზე საუბრის დროსაც

ა. შავხელიშვილი არასოდეს ღალატობს პროფესიულ ეთიკას და კოლეგის ამა თუ იმ მკაფიო

შეცდომის თაობაზეც კი რბილად ამბობს: „არ უნდა იყოს მართებული...“

წინამდებარე ნაშრომი რამდენიმე ნაწილად შეიძლება დავყოთ: თუშეთის გეოგრაფიულ–

ისტორიული აღწერილობა; თუშეთის ეთნოგრაფიული თავისებურებები, თუშური ონომასტიკა,

ღვაწლმოსილი თუშები, ტექსტები, დისკუსიები თუშეთის თემაზე და სხვ. როგორც ვხედავთ,

ასეთი ფართო სამეცნიერო ნაშრომი თუშეთის შესახებ აქამდე არ გვქონია. განსაკუთრებით

დასაფასებელია უამრავი ფაქტობრივი ინფორმაცია, რომელიც ამ წიგნშია წარმოდგენილი და

ფოტოილუსტრაციები, რომელთაგან ზოგი აქამდე უცნობი იყო ქართველი საზოგადოებისათვის.

როგორც აღვნიშნეთ, ეს გამოცემა სრულიად უნიკალურია არა მხოლოდ ანალიტიკური

ნაწილით[2], არამედ იმ ფაქტობრივი მასალითაც, რომელიც ძირითადად მეორე ტომშია

(სახელწოდებით „სტატიები და საარქივო მასალები თუშებსა და თუშებზე“) თავმოყრილი და

აბრამ შავხელიშვილის სამეცნიერო ნაშრომების უტყუარ ილუსტრაციას წარმოადგენს. მარტო

კამერალური აღწერის მასალები, ტოპონიმები და მათი განმარტებები, არაჩვეულებრივი

სიზუსტით მოწვდილი გზა-ბილიკების აღწერილობა და სხვა ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ-

გეოგრაფიულ-ლინგვისტური[3] მონაცემებიც კმარა იმისთვის, რომ ეს ორტომეული ქართული

(და მთელი კავკასიის) მეცნიერების ფასდაუდებელ შენაძენად გამოვაცხადოთ. მკითხველი

უთუოდ გაიზიარებს ჩემს აღტაცებასა და პატივისცემას ამ წიგნის ავტორ-შემდგენელთა

მიმართ, როდესაც თუშეთის (წოვათას) ღვაწლმოსილი ადამიანების ცხოვრების ამსახველ

მასალასა და ფოლკლორულ ნიმუშებს გაეცნობა, რადგან თუშეთის ბრწყინვალე ბუნება და

სანახები არაფერია უადამიანებოდ. სწორედ ადამიანებია თუშეთი, მისი საგვარეულოები,

დინჯი, სიტყვაძუნწი, საკუთარი ემოციების დამორჩილების უნარის მქონე, მშრომელი,

სამართლიანი და თავმოყვარე თუშები, ვაჟკაცები, მამაცები, ქვეყნისა და ოჯახის ერთგული

და მუყაითი ადამიანები, რომელთა დანახვა წიგნში წარმოდგენილი პირების ბიოგრაფიების

განზოგადებითაც შეგვიძლია.

აბრამ შავხელიშვილის გამოკვლევა, ესოდენ უხვად გაჯერებული ფაქტობრივი მასალით,

სრულიად ადასტურებს ქართული აზროვნების ისტორიაში უძველესი ეპოქებიდანვე არსებულ

ერთადერთ თვალსაზრისს, რომ ქართველი ერის გენეტიკური და სულიერი ერთიანობა არა-

სოდეს დარღვეულა და გამრუდებულა, და რომ თუშეთიც, სხვა კუთხეების მსგავსად, ათასგვარ

გან საცდელს უძლებდა და გენეტიკურად და კულტურულად ერთ მთლიან ქართულ კუთხედ

რჩებოდა. წოვათის თუშები ქართული მოდგმის, ქართული გენეტიკის მთიელები არიან, ამას

ამტკიცებს ანთროპოლოგთა და ეთნოგრაფთა დაკვირვებებიც, ფოლკლორიც და ისტორიაც.

წოვების მეტყველებას ზოგჯერ მხოლოდ ცალმხრივი დაკვირვების საფუძველზე უძებნიან

ვაინახების ენებთან საერთოს; როგორც ჩანს, წოვებს სასაზღვრო ხაზთან სიახლოვისა და

ჩრდილოეთ კავკასიელ მთიელებთან საერთო საძოვრებით სარგებლობისას ენობრივი

კონტაქტების შედეგად სპეციფიკური ლექსიკის ბუნებრივი გაცვლა აქვს განცდილი, რაც

სულაც არ ნიშნავს, რომ მათი კილო ქართული არაა. ყოველ შემთხვევაში, ეს საკითხი წოვების

მეტყველების ძველქართულთან შედარებითი კვლევის გარეშე ვერ გადაწყდება. გასაოცარია,

ჩვენი ენათმეცნიერების უცნაური პასიურობა ესოდენ საინტერესო (და როგორც ბოლო ხანებში

გამოიკვეთა, მნიშვნელოვან!) სფეროში.

უთუოდ გასაზიარებელია ა.შავხელიშვილის მიდგომა, რომ ამა თუ იმ ეთნიკური ჯგუფის

ეროვნული კუთვნილების განსაზღვრა ვერ მოხერხდება ოდენ ლინგვისტური ანალიზით, ასეთ

საკითხებზე მუშაობა კომპლექსურ მიდგომას საჭიროებს. სწორედ ასეთი კომპლექსური კვლე-

ვის ნიმუშს წარმოადგენს წინამდებარე წიგნი, რომელშიც მკაფიოდ ჩანს, რომ წოვათუშები

ქარ თველები არიან თხემით ტერფამდე: ქართულია მათი გენეტიკა, გარეგნობა, ცხოვრების

წესი, რწმენა-წარმოდგენები, შრომა და სიმღერა, ტოპონიმიკა და ანთროპონიმიკა, ომი და

მშვიდობა, არქიტექტურა და ფოლკლორი, საკუთარი ადგილის აღქმა სამყაროში, ტრადიციები

და ფასეულობები...

წინამდებარე კრებულის ორივე ტომში იმდენად ბევრია ძალიან მნიშვნელოვანი და

საყურადღებო ინფორმაცია თუ მსჯელობა, რომ წინასიტყვაობაში ყველაფერს ვერ ჩამოვ-

თვლით, და მით უფრო, ვერ დავახასიათებთ, მაგრამ აუცილებლად უნდა აღვნიშნოთ წიგნის

პირ ველი თავი, რომელიც წოვათუშების ისტორიულ წარსულს ეძღვნება და თანმიმდევრულად

ააშკა რავებს თუშთა (წოვა, ჩაღმა) განსაკუთრებულ ღირსებებსა და დამსახურებას სამშობლოს

წინაშე. ამ თავში თავმოყრილია ყველა მეტ-ნაკლებად საინტერესო და მნიშვნელოვანი ფაქტი

თუ თვალსაზრისი თუშთა შესახებ, მოყოლებული „ქართლის ცხოვრებიდან“. წარმოდგენილი და

შეფასებულია უცხოელი მოგზაურების ჩანაწერები, მეცხრამეტე-მეოცე საუკუნეების მეცნიერთა

თუ ადმინისტრაციულ მოხელეთა მოსაზრებები – ეს ამ წიგნის ძალიან მნიშვნელოვან ნაწილია,

რომელიც დღეს განსაკუთრებით საჭიროა წოვათუშთა სადაურობის მადევართა გასაჩუმებლად.

აბრამ შავხელიშვილი თუშთა ერთიანობისა და წოვების უდავო ქართველობის (მათ შორის,

ენობრივი კუთხითაც) თაობაზე მსჯელობისას იმოწმებს ისეთ მოღვაწეებს, როგორებიც არიან:

ივანე ჯავახიშვილი, ბატონიშვილი ვახუშტი, მოსე ჯანაშვილი, იოჰან გიულდენშტედტი და სხვანი

და სხვანი... და მხოლოდ ყოველი სიტყვის გააზრების საფუძველზე გამოაქვს საბოლოო დას-

კვნა, აი, ერთ-ერთი მაგალითი მისთვის დამახასიათებელი მსჯელობისა:

ვახუშტის ცნობებზე დაყრდნობით, აკად. ივ. ჯავახიშვილი ასკვნის: „ზემომოყვანილი

სიტყვებთაგან ირკვევა, რომ წოვებს ის (ვახუშტი – ა.შ.) იმავე ქართველ თუშებად სთვლიდა,

ოღონდ ფიქრობდა, რომ ქისტ-ღლიღვებთან მეზობლობის გამო მათი ენაც ჰქონდათ

შეთვისებული და ნარევს ენას ლაპარაკობდნენ.

მკითხველს, ალბათ, ყურადღების მიღმა არ დარჩენია ვახუშტისეული მინიშნება – „ენითა

და სარწმუნოებით შერეულნი არიან...“. ამ შემთხვევაში ავტორს, როგორც ჩანს, მხედველობაში

ჰქონდა შერევა წარმართობისა და ქრისტიანობის და არა ისლამის, რადგან ისლამი ჯერ კიდევ

არ იყო ასე ფართოდ გავრცელებული მთის რეგიონებში, თვით მეზობელ ვაინახებშიც კი – ეს

ერთი, და მეორე: თუშეთის ქრისტიანულ სამყაროში, ისლამის მიმდევარი ვერც გაჩერდებოდა.

არ გამოვრიცხავთ, რომ აქა-იქ იყო შემორჩენილი რამდენიმე წარმართული ოჯახი, რომლებმაც

ოდესღაც, გაქრისტიანებას მოერიდნენ და, მთებს შეაფარეს თავი. ხაზგასმით უნდა ითქვას,

რომ თუშების ტრადიციით, ახლად მოსული მოსახლე თუ სხვა რწმენის იყო, ვალდებული

იყო პირველ რიგში მონათლულიყო, შემდეგ სხვა წესებს დამორჩილებოდა, თუ უნდოდა

დაბინავება. ეს წესები (შრომაში ჩაბმა, ზნე-ჩვეულებების დაცვა, ტრადიციების პატივისცემა

და ა.შ.) მკაცრად იყო გაწერილი და მხოლოდ მათი გათავისების შემდეგ, ხდებოდა ხარ-

ქვაბის რიტუალის შესრულება. ცნობილია, რომ თუშებში ტყვედ ჩავარდნილს არ იტოვებდნენ

– ან მაშინვე ცვლიდნენ, თუ ვინმე ეგულებოდათ მოწინააღმდეგესთან, ან უკან უშვებდნენ

ყოველგვარი გამოსასყიდის გარეშე, ამიტომ ახალი მოსახლის მიღების წესებს მკაცრად

იცავდნენ. ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე ჩანს, რომ ვახუშტი ბატონიშვილი და

აკად. ივ. ჯავახიშვილი თუშეთის მთელ მოსახლეობას მიიჩნევენ ერთიან ქართულ ეთნოსად,

ხოლო წოვებისა და პირიქითა ნაწილის თუშების სასაუბრო ენას კი მხოლოდ ქართველებისა

და ვაინახების ხანგრძლივი მეზობლური კონტაქტების შედეგით ხსნიან.“ – აი, ასეთი მანერითაა

დამუშავებული და კომენტირებული ყველა საყურადღებო თვალსაზრისი ამ წიგნში.

ამ ორტომეულის იდეის ავტორი, გამომცემელი და შემდგენელია პროფ. ბელა შავხე-

ლიშვილი, ლინგვისტი-კავკასიოლოგი, რომელმაც მამის – პროფესორ აბრამ შავხელიშვილის

ნაყოფიერ სამეცნიერო მემკვიდრეობას მის არქივში შენახული უაღრესად საყურადღებო

მასალა შემატა და ამ ორ წიგნში ერთიანი საქართველოს უმშვენიერესი ნაწილის – თუშეთისა

და მისი ყოველი კუთხე-კუნჭულის, ყოველი სოფლის, არქიტექტურის, სამეტყველო სპეცი ფიკის,

ეთნოგრაფიული თავისებურებების, სამშობლოს ისტორიაში შესრულებული როლის ამსახველი

მო წეს რიგებული ისტორია წარმოაჩინა, საკითხის სისრულისათვის კი ა.შავხელიშვილის ნაშ-

რომს რამდენიმე თემატური სტატიაც დაუმატა.

ვისაც საარქივო მასალებზე უმუშავია, კარგად მოეხსენება, რაოდენ მძიმე საქმეა ამ

მასალის კლასიფიკაცია, ტექსტოლოგიური დამუშავება, ხელნაწერის ამოკითხვა, ამონა-

რიდების დედნებთან შეჯერება, მინაწერების, შენიშვნებისა და დანართების დაზუსტება, შერ-

ჩეული მასალების წიგნად გამოსაცემი მაკეტის მომზადება, შევსება, კომენტირება, აკრეფა,

ჩასწორება, რედაქტირება და კვლავ და კვლავ რედაქტირება. და მიუხედავად იმისა, რომ

ქ-ნ ბელას შვილის სიყვარული და თავდადება ამოძრავებდა, მისი უპირველესი სიყვარული

მაინც საქართველო და საქართველოს უმშვენიერესი ნაწილი თუშეთი იყო. როგორც თა-

ვადაც აღნიშნავს, წიგნში წარმოდგენილი ტექსტების უდიდესი ნაწილი, რომელიც პროფ.

აბრამ შავხელიშვილს გამოუქვეყნებელი დარჩა, აუცილებლად უნდა მიეღო ქართველ

ხალხს, როგორც შემდგომი სამეცნიერო კვლევებისათვის ფასდაუდებელი წყარო და ერის

ერთიანობისა და მთლიანობის ერთ-ერთი სიმბოლო.

ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი,

პროფ. მანანა ტაბიძე

[1] არის ცნობები, რომ ა. შანიძეს დაუწერია წოვა-თუშური მეტყველების გრამატიკული

ანალიზი (ხელნაწერის სახით)

[2] თუშები (წოვათის თუშების ისტორიულ-ეთნოგრაფიული გამოკვლევა) – I ტომი.

[3] იხ., II ტომი: თუშების მიერ ბარში დანატოვარი კვალი, თუშეთზე გამავალი სა ქარ-

თველო ჩეჩნეთ-ინგუშეთის დამაკავშირებელი გზა-ბილიკები, „ბერი-სამება“, როგორც

ისტორიული ძეგლი (ბ. და ა. შავხელიშვილების ერთობლივი გამოკვლევა) და სხვ.

ნაშრომი ღვაწლად დარჩება!

პატივცემულო მკითხველო, თქვენს ხელთ არის ორ ტომად წარმოდგენილი ნაფიქრ-ნაღ-

ვაწი კაცისა, ვინც მთელი ცხოვრება შეალია თავის საყვარელ საქმეს – თუშეთისა და თუშთა

ის ტორიის, ეთნოლოგიისა და ტრადიციული ყოფის კვლევას, ფეხდაფეხ მოიარა არა მარტო

აღ მოსავლეთ საქართველოს მთიანეთი, არამედ ჩეჩნეთ-ინგუშეთიც. ეს სულით ხორცამდე

ქარ თველი კაცი ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორი აბრამ შავხელიშვილი გახლდათ, ვინც

შექმნა სანიმუშო ქართულ-ვაინახური ოჯახი, ვინც მეუღლის პატივისცემის ნიშნად შეისწავლა

ჩეჩ ნურ-ინგუშური ენა და ამ ცოდნას იყენებდა ქართულ-ვაინახური ძმობის განსამტკიცებლად.

აბრამ შავხელიშვილის თხზულებებში, რომელთა ერთად წაკითხვის სიამოვნება გელით,

თქვენ ვერ იპოვით ვერცერთ უინტერესო და უმნიშვნელო გამოკვლევას, ყველა მათგანი

ემყარება მდიდარ ისტორიოგრაფიულ წყაროებს, წინამორბედ მკვლევართა გამოკვლევების

ობიექტურ კრიტიკულ ანალიზს, არქივებში მიკვლეულ მასალებსა და მრავალგზისი ექსპედი-

ციების შედეგად სოფელ-სოფელ მოპოვებულ ეთნოლოგიურ-ფოლკლორულ მასალებს.

ავტორი მუდამ ცდილობს, მყარი არგუმენტები დაუძებნოს სხვა მკვლევართა მიერ ადრე გა-

მოთქმულ მოსაზრებებსაც და პირადად მის მიერ წამოყენებულ ახალ დებულებებსაც, რაც

სრულად ჯდება აკადემიზმის პრინციპებში. ბატონი აბრამი ერთ-ორგან შეიძლება ზედმეტადაც

ცხა რობდეს, მაგრამ მკითხველი იოლად დარწმუნდება, რომ ემოციები მხოლოდ მაშინ ამო-

ხეთქავს, როცა საქმე საქვეყნო, სასაქართველოო საკითხებს ეხება და ბატონი აბრამი ფიქ-

რობს, რომ ერსა და ქვეყანას საფრთხე ექმნება.

წინამდებარე ორტომეულში წარმოდგენილ გამოკვლევათა უმთავრესი და უმნიშვნე ლო-

ვანესი საკითხია წოვა-თუშების ეთნიკური ვინაობისა და მათი ენის ისტორიის პრობლემა.

სამეცნიერო წრეებში წოვა-თუშთა ეთნიკური ვინაობის შესახებ ორი ურთიერთ გამომ-

რიცხავი თვალსაზრისი არსებობს და მათ მომხრეთა შორის დავა-კამათი უკვე რამდენიმე

ათეული წელია გრძელდება.

ერთი მოსაზრების მიხედვით, წოვა-თუშების წინაპრები არაქართული წარმომავლობისანი

ყოფილან, ლაპარაკობდნენ ვაინახურ ენაზე და გვიან გაქართველებულან. რაც შეეხება ჩაღმა-

თუშებს, ისინი იმთავითვე ქართველები იყვნენ და მათი დედაენა კი მუდამ ქართული ყოფილა.

მეორე თვალსაზრისის მიმდევარნი, მათ შორის ამ ორტომეულის ავტორიც, ფიქრობენ,

რომ არამცთუ ჩაღმა-თუშები, წოვა-თუშებიც მუდამ იყვნენ ქართველები, ხოლო მათი საშინაო

სამეტყველო ერთეული, რომელიც ახლოსაა ჩეჩნურ-ინგუშურ ენასთან და რომელშიც, აკად.

ნიკო მარის აზრით, ლექსიკის 2/3 ქართულია, ქართულზე ზემოდანაა დაფენილი, ანუ სუპერ-

სტრატია და არა ქართულზე ადრინდელი ქვედა ფენა, ანუ სუბსტრატია.

ბატონი აბრამი თავისი მოღვაწეობის დასაწყისში პირველი თვალსაზრისის მომხრე იყო,

მაგრამ შემდგომ შეიცვალა ეს შეხედულება და მეორე მოსაზრება გაითავისა. მეტიც, იგი ზემოთ

ნახსენები ამ დავა-კამათის ერთ-ერთი ყველაზე აქტიური მონაწილე გახლდათ. მას ჰქონდა

მწყობრად ჩამოყალიბებული, ისტორიოგრაფიულ-წყაროთმცოდნეობითი, ეთნოლოგიური,

ანთროპოლოგიური, ფოლკლორული და ლინგვისტური არგუმენტების მთელი კომპლექსი,

რომელთა გაცნობა მკითხველს ამავე ორტომეულში შეუძლია. მოვიხმობ ა. შავხელიშვილის

მსჯელობისა და დასკვნების ერთ ნაწილს (ხაზგასმა ყველგან ჩემია – თ. გ.):

● „საარქივო დოკუმენტები, წერილობითი წყაროები და სხვა მასალები მეტყველებს

იმაზე, რომ თუშეთის ოთხივე თემის წარმომადგენლები – წოვა, პირიქითი, ჩაღმა და

გომეწარი – საქართველოს აბორიგენი მოსახლეობაა და სრულფასოვანი მემკვიდრეა

ქართველი ერის ისტორიისა და კულტურისა. თითოეულ მათგანს გააჩნდა საკუთარი

ცხოვრების ადგილი, წესი და მეურნეობის ფორმა: წოვა-თუშები იყვნენ მომთაბარე

მეურნეობის მიმდევრები, ხოლო თუშების დანარჩენი წარმომადგენლები, მსგავსად

ხევსურებისა, გუდამაყრელებისა, მთიულებისა, ფშავლებისა და მოხევეებისა,

მისდევდნენ მთის ბინადარ ცხოვრებას და არც პრეტენზიას აცხადებდნენ საქართველოს

ბარის მიდამოებზე...“

● „სინანულით უნდა აღვნიშნოთ, რომ ჩვენც, ბევრი გამოჩენილი ავტორის ზეგავლენით,

ვხედავდით წოვა-თუშების მეტ კავშირს ვაინახებთან, მაგრამ როცა შევისწავლეთ

და ღრმად ჩავიხედეთ ჩვენთვის ყველა ხელმისაწვდომ საარქივო, ისტორიულ,

ლინგვისტურ თუ სხვა დოკუმენტებში, მივხვდით, რომ მათში ვაინახური ენობრივი

ელემენტი მეორადია, ხოლო ქართული – პირველადი“.

„სავარაუდოა, რომ ისტორიის გარკვეულ ეტაპზე, როდესაც მოსახლეობაში ხდებოდა

სამეტყველო ენის ჩამოყალიბება, ეს პროცესი ვითარდებოდა იმ კულტურის

ზეგავლენით, რომლის მატარებელი ან რაოდენობრივად ჭარბობდა, ან საზოგადოებაში

დაწინაურებული სტატუსით სარგებლობდა, თუმცა ერთ გარკვეულ რეგიონში

მცხოვრები საზოგადოების ცხოვრების წესს და ფასეულობებს ექვემდებარებოდნენ“.

„ფაქტი კი ჯიუტია – ყველა შემთხვევაში ენაში გამოვლენილი საერთო შრე მეტ-

ყველებს ქართველებისა და ვაინახების ისტორიულ საერთო ფასეულობებზე და მჭიდ-

რო ურთიერთობებზე, რომელიც საუკუნეების განმავლობაში გარკვეული დოზით ილე-

ქებოდა ენასა თუ კულტურაში, თუმცა იდენტობას და გენეტიკურ კოდს არ ცვლიდა.

ყველაზე მძლავრი ფენომენი, რომელსაც შეუძლია რადიკალურად შეცვალოს ეს

ფა სეულობები, არის რწმენის შეცვლა, მაგრამ აჭარის მოსახლეობის ნაწილის მა-

გალითზე ჩვენ ნათლად ვხედავთ, რომ ისლამმა ვერ მოახდინა ზეგავლენა ვერც მათ

თვით შეგნებაზე და მით უფრო – მათ გენეტიკურ კოდზე“.

„ლ. მარგოშვილი... წერს: „...წოვა-თუშები ზოგჯერ ქორწინდებოდნენ ვაინახ ქალებზე,

და რადგან მამაკაცები ზამთარ-ზაფხულ დაჰყვებოდნენ ცხვარს და ოჯახში ყოფნა

ნაკლებად უხდებოდათ, ბავშვებს ძირითადად ზრდიდნენ დედები. ბუნებრივია, რომ

მათი სალაპარაკო ლექსიკა ნაწილობრივ შერეული იქნებოდა““...

ლ. მარგოშვილის ცნობა გვაძლევს საშუალებას ავხსნათ მიზეზი, თუ რატომ ქორწინდებოდნენ თუში მამაკაცები ვაინახების ასულებზე: „...თუშები უხსოვარი დროიდან მეცხვარეობით იყვნენ დაკავებულები. ჩვენი ჩრდილოელი მეზობლები (ლეკები და ვაინახები) მუდმივად აყაჩაღებდნენ თუშეთს საქონლის გატაცების მიზნით, თუმცა, ხშირად ადამიანებსაც

არ ინდობდნენ. რამდენადაც წოვათის და პირიქითის მოსახლეობას დიდი რაოდენობის ცხვარი

ჰყავდა, მას მოვლის გარდა, დაცვაც სჭირდებოდა... თუშები თავდაცვის მიზნით ხშირად გაღმა

მხარესთან დამოყვრებით ერთგვარ მოკავშირეს იძენდნენ. ამას ხელს უწყობდა ისიც, რომ

თავად თუშეთის მოსახლეობა არც თუ ისეთი მრავალრიცხოვანი იყო და ქალის მოყვანა ხშირად

ჭირდა. თუშები კი, როგორც ღვთის მოშიში ხალხი, ნათესაურ კავშირებს მკაცრად იცავდნენ

მეშვიდე თაობამდე - გამომდინარე აქედან, საგვარეულოები ერთმანეთის ან მოყვრები იყვნენ,

ან განაყოფები (გვარიდან განაყარები). ამდენად, ცოლებს უფრო სხვაგან ეძებდნენ. ქისტის

ქალის მოყვანა ნაწილობრივ აგვარებდა ორ პრობლემას: 1. შორს წასვლა არ სჭირდებოდათ,

რამდენადაც სულ ახლოს იყო მათი საზღვარი და 2. ცოლეურები ერთგვარი გარანტორები

ხდებოდნენ მათი საქონლის დაცვისა და ჩრდილოეთის საზღვრებთან მიმდებარე საძოვრების

ქირაობაც ნაკლებად პრობლემური ხდებოდა“.

ავტორი იმოწმებს ანთროპოლოგ ლ. შარაშიძის საყურადღებო დასკვნას: „თვალში

საცემია წოვა-თუშების მორფოლოგიური მსგავსება ქართველურ ჯგუფებთან; არის მსგავსება

წოვა-თუშებსა და კახელებს შორის... წოვა-თუშები, რომლებიც ენობრივად დაკავშირებულნი

არიან ქისტებთან, ანთროპოლოგიურად განსხვავდებიან მათგან. ამ მხრივ ისინი ახლოს

არიან ქართველურ ჯგუფებთან: მოხევეებთან, ფშავლებთან, ხევსურებთან, მთიულებთან,

გუდამაყრელებთან და სხვ. მათი მსგავსება ქართველურ ჯგუფებთან, პირველ რიგში კი

– ჩაღმა-თუშებთან, საფუძველს იძლევა ვიფიქროთ, რომ წოვა-თუშების ჯგუფი არ არის

ქისტებისა და ჩაღმა-თუშების ასიმილაციის შედეგი. ეს რომ ასე ყოფილიყო, წოვა-თუშები

აღმოჩნდებოდნენ გარდამავალ ჯგუფში ჩაღმა-თუშებსა და ქისტებს შორის... წოვა-თუშები

წარმოადგენენ ავტოქტონური წარმომავლობის ადგილობრივ ქართველურ ჯგუფს; ისინი არ

არიან გაქართველებული ქისტური ტომი, როგორც ამას ამტკიცებს ზოგიერთი მკვლევარი“.

სხვა გარემოებებთან ერთად ა. შავხელიშვილის მოსაზრების სასარგებლოდ მეტყველებს

ერთი უმნიშვნელოვანესი ფაქტი. ავტორი მიუთითებს, რომ დაღესტანში მოსახლე ხუნძები

ქართველებს საზოგადოდ მოსოჲ [შდრ. მესხი – თ.გ.] სახელით იხსენიებენ, თუშებს კი ამ

სახელითაც და თუშ ტერმინითაც; ვაინახები – ჩეჩნები და ინგუშები თუშებს (წოვასაც და

ჩაღმასაც) უწოდებდნენ ბააცაჲ-ს. ასევე ერთი გამაერთიანებელი სახელი გუდა ჰქვია ყველა

თუშს ოსურადაც. თვით წოვები ტერმინ ბაცავ-ს (მრ.რ. ბაცბი) მხოლოდ დედაენაზე საუბრისას

იყენებენ.

ჩვენი მხრივ დავძენდით, რომ ხუნძურ, ჩეჩნურ-ინგუშურ და ოსურ ენებში წოვა-თუშებისა

და ჩაღმა-თუშების ტერმინოლოგიური განურჩევლობა მხოლოდ იმის მაჩვენებელია, რომ

წო ვები და ჩაღმები ერთი ქართველური ეთნიკური მთელის ისეთივე განუყოფელი ნაწი-

ლები იყვნენ, როგორც გარეკახელი და შიგნიკახელი, თუ გაღმამხრელი, ზემოიმერელი და

ქვემოიმერელი, ზემო სვანი და ქვემო სვანი, იმიერტაოელი და ამიერტაოელი და სხვ. სხვა-

გვარად რომ ყოფილიყო, ხუნძები, ვაინახები და ოსთა მიერ ასიმილირებული დვალები,

რომელთა მეტყველებიდანაც უნდა შეეთვისებინათ ირანული წარმომავლობის ოსებს თუშების

ზოგადი სახელი გუდა, ტერმინოლოგიურადაც უეჭველად გაარჩევდნენ წოვა-თუშსა და ჩაღმა-

თუშს და ეს სრულებით ბუნებრივი და ლოგიკური იქნებოდა.

მეტიც, ამავე კონტექსტშია განსახილველი ის ფაქტი, რომ თუშთა უშუალო მეზობელი

ქარ თველები – კახელები, ხევსურები, ფშავლები, მოხევეები, მთიულები, რომლებმაც სხვა

ქარ თველებზე უკეთ იციან, წოვა-თუშებს რომ ქართულისაგან განსხვავებული საშინაო სა-

მეტყველო კოდი აქვთ, წოვა-თუშებისა და ჩაღმა-თუშების განმაზოგადებელ სახელად ტერმინ

თუშ-ს იყენებენ. წოვა-თუშებს რომ არაქართული წარმომავლობა ჰქონდეთ, ეს ანდერეძ-

გადმოცემებით ეცოდინებოდათ ფშავ-ხევსურებს, მოხევეებს, მთიულ-გუდამაყრელებს, კახე-

ლებს და წოვა-თუშებს ჩაღმა-თუშებთან ერთად ერთი განმაზოგადებელი სახელით არ მოიხ-

სენიებდნენ. შდრ., არ არსებობს მეზობლად მცხოვრებ რაჭველ-ბალყარელთა, მეგრელ-

აფხაზთა, ქართლელ-სომეხთა, ლეკ-კახელთა, ლაზ-თურქთა განმაზოგადებელი სახელები.

მიზეზი იოლი მისახვედრია – ეს არის ამ არარსებული წყვილების წევრთა სხვადასხვა ეთ-

ნიკური წარმომავლობა!

ამ მიზეზების გამო სრულიად დასაბუთებულად, ლოგიკურად და გასაზიარებლად მიგვაჩნია

ა. შავხელიშვილის დასკვნა: წოვა-თუშების სახელად ტერმინ ბაცბი-სა და მათი მეტყველების

აღსანიშნად ტერმინ ბაცბური ენის დამკვიდრება შეცდომა იყო; „...ამით ნებსით თუ უნებლიეთ

შეცდომაში შეიყვანეს მომდევნო თაობები – წოვა-თუშურის ბაცბურით ჩანაცვლებით ერთიანი

ეთნოსი თუში – წოვა-თუში – ბაცბი გამოცხადდა სხვადასხვა ტომად და ცნება თუშურისაგან

მათი საერთოდ ჩამოშორების საშიშროებაც გაჩნდა. ამ შეცდომის გამოსწორება აუცილებელია,

რადგან ეთნონიმი ბაცბი – ხელოვნურად შექმნილი ტერმინია და ამით იკარგება წოვა-თუშების

_ საქართველოს ერთ-ერთი უძველესი ტომის ისტორია, მისი ლეგენდარული წარსულით, მისი

აწმყოთი და, შესაძლოა, მომავლითაც“.

ასევე სრულებით მისაღებია ა. შავხელიშვილის წინადადება, რომ როდესაც ზოგადად

თუშებზე გვექნება საუბარი, გამოვიყენოთ ტერმინი თუში, მაგრამ როცა კონკრეტულად წოვა-

თის თემის წარმომადგენელზე იქნება საუბარი – წოვა-თუში ან წოვათის თუში, ხოლო დანარჩენ

თუშებს ვუწოდოთ ჩაღმა-თუში.

შესაბამისად, უნდა დაზუსტდეს ლინგვისტური ტერმინებიც: წოვა-თუშის საშინაო მეტ-

ყველებას უნდა ეწოდოს წოვა-თუშური ენა, ხოლო ჩაღმა-თუშის მეტყველებას – ქართული ენის ჩაღმა-თუშური დიალექტი.

წოვათა

ამ გზით სათემო და ლინგვისტურ ტერმინებში შენარჩუნდება ტრადიციული, მრავალსა-

უკუნოვანი მითითება იმაზე, რომ წოვათის თემში მოსახლეც და თუშეთის დანარჩენ სამ თემში

მობინადრენიც თუშები არიან, ქართველი ერის განუყოფელი და ერთიმეორესთან ყველაზე

მჭიდროდ დაკავშირებული ძმანი.

თუ ეს მოსაზრება საყოველთაოდ გავრცელდება, არც აქაურს და არც გადამთიელს არ

ექნებათ საფუძველი, იოტისოდენა ბზარი შეიტანონ თუშთა ერთობაში.

ჩემი აზრით, სხვა რომ არაფერი დაეწერა ბატონ აბრამ შავხელიშვილს, მხოლოდ ეს კვლე ვა

და ასეთი სასაქართველოო დასკვნა-წინადადებაც იკმარებდა მისი სახელის უკვდავსაყოფად.

მან კი მრავალი სხვა სიახლე შემოიტანა სამეცნიერო მიმოქცევაში, რომელთა გაცნობა მკით-

ხველს წინამდებარე ორტომეულში შეუძლია.

დასასრულ ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ სრული უფლება გვაქვს საიმისოდ, რათა

ყველას გასაგონად განვაცხადოთ:

ბატონ აბრამ შავხელიშვილის ნაშრომი ღვაწლად დარჩება!

ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი

პროფ. თეიმურაზ გვანცელაძე

წოვათა

წინასიტყვაობის მაგივრად

ხალხთა მეგობრობას მთელ მსოფლიოში და ჩვენს კავკასიაში განაპირობებს ეკო-

ნომიკური, პოლიტიკური და კულტურული ფაქტორები, რომლებიც ისტორიული გარემოს

ცვლის შესაბამისად ვითარდებოდა და მტკიცდებოდა. ამ ცვლილებებს კი საფუძველს

უყრიდა ხალხებს შორის საუკუნეების მანძილზე ჩამოყალიბებული ურთიერთობები, ღრმა

ფესვების მქონე ეროვნული და სოციალური გამოცდილება, თანაცხოვრების კულტურა,

რომლებიც დროდადრო თავჩენილი გარკვეული წინააღმდეგობების მიუხედავად, განსა-

კუთრებული მდგრადობით გამოირჩეოდა. სწორედ ამ სამყაროს უნდა ვუმადლოდეთ, რომ

თანდათანობით პროგრესი იმარჯვებდა, უმჯობესდებოდა ხალხთა საზოგადოებრივ-ეკო-

ნომიკური და პოლიტიკური ცხოვრება. ამ პროცესში აქტიურად იყო ჩართული აღმოსავლეთ

სა ქართველოს მთიანეთი, მათ შორის, თუშეთი.

მოგეხსენებათ, აღმოსავლეთ საქართველოს ერთ-ერთი კუთხე – თუშეთი – ისტორი-

ულად დაყოფილი იყო ოთხ საზოგადოებად: წოვათა, პირიქითი, გომეწარი და ჩაღმა. ზო-

გადად თუშეთის ისტორიისა და ნაწილობრივ ეთნოგრაფიის საკითხები არაერთი მკვლევრის

ინტერესის საგანი გამხდარა (ივ. ჯავახიშვილი, ს. მაკალათია, ვ. ლაგაზიძე და სხვ.), თუმცა

წოვათის თემი ფართო მასშტაბით ჯერ არ შესწავლილა.

მთელი თავისი ხანგრძლივი ისტორიის მანძილზე წოვა-თუშები, როგორც საქართველოს

ორგანული ნაწილი, მომთაბარე ცხოვრების წესს მისდევდნენ და საკუთარ ეკონომიკასა და

კულტურასაც ავითარებდნენ.

წოვა-თუშების ისტორია შეიძლება დავყოთ ცალკეულ ეტაპებად. პირველი ეტაპი მოიცავს

პერიოდს უძველესი დროიდან X საუკუნის ბოლოსა და XI საუკუნის დასაწყისამდე, როდესაც

მიმდინარეობდა თუშთა ეთნიკური და პოლიტიკური ჩამოყალიბების ინტენსიური პროცესი.

ეს პერიოდი ემთხვევა საქართველოს ერთიანი ფეოდალური მონარქიის შექმნის პერიოდს,

რაშიც თუშებს თავიანთი მნიშვნელოვანი წვლილი აქვთ შეტანილი. წოვა-თუშების აქტიურ

როლზე მიუთითებს მათი განვითარებული პოლიტიკურ-ეკონომიკური და კულტურული

ცხოვრება, რასაც წერილობითი წყაროები ადასტურებს.

თუშების ისტორიის მეორე ეტაპი XIV-XV საუკუნეებიდან მოყოლებული XVIII საუკუნის

ჩათვლით პერიოდს მოიცავს. ეს ის დროა, როდესაც საქართველო დაშლილია ცალკეულ

სამეფო-სამთავროებად. თუშები რჩებოდნენ კახეთის სამეფოს შემადგენლობაში და

აქტიურად მონაწილეობდნენ მის საშინაო და საგარეო პოლიტიკაში.

არსებითია ის გარემოება, რომ XIX ს-ის დასაწყისიდან საქართველო რუსეთის იმპერიის

უღელქვეშ მოექცა და, შესაბამისად, ქართველი ხალხის ურთიერთობა მეზობელ ტომებთან

უკვე რუსული პოლიტიკის კონტროლს ექემდებარებოდა. აღსანიშნავია, რომ ქართველ და

კავკასიელ ხალხებს შორის არსებული ძირძველი ტრადიციული კავშირების ნაცვლად, მათ

ურთიერთობაში გაჩნდა ახალი ელემენტები და საზოგადოება ორად დაიყო: ერთი ნაწილი

გაერთიანდა თვითმპყრობელობისა და ძალადობის წინააღმდეგ ბრძოლაში, მეორე კი

აჰყვა ისტორიული მოვლენების იმდროინდელ ტალღას. საქართველოს სახელმწიფოს ხან-

მოკლე დამოუკიდებლობა (1918-1921 წწ.) დასრულდა კომუნისტური რუსეთის მიერ მისი

ოკუპაცია-ანექსიით, რასაც საქართველოში საბჭოთა ხელისუფლების დამყარება მოჰყვა.

ეს დროის ის მონაკვეთია, როდესაც წოვა-თუშები გამოირჩევიან განვითარებული

ეკონომიკით, რაც განპირობებული იყო ორი ფაქტორით – მესაქონლეობისა (ძირითადად,

მეც ხვარეობის) და ნაწილობრივ, მიწათმოქმედების განვითარებით.

აღსანიშნავია, რომ თუშეთის შემადგენელი ოთხი თემიდან სამი – ჩაღმა, გომეწარი და,

ნაწილობრივ, პირიქითი – ძირითადად მისდევდა მთის ბინადარი ცხოვრების წესს, ხოლო

თუშების მეოთხე თემი – წოვა და პირიქითის მეორე ნაწილი, როგორც ზემოთაც აღინიშნა,

მომთაბარეობას მისდევდა.

1921 წლიდან თუშების ცხოვრებაში ახალი ეტაპი იწყება – სოციალისტური ცხოვრების

ეტაპი, რომელმაც 70 წელს გასტანა. ეს ახალი ისტორიული მოვლენა განსაკუთრებული

შესწავლის საგანი უნდა გახდეს.

თუშეთის ისტორიულ წარსულს ჩვენ რამდენიმე სპეციალური გამოკვლევა მივუძ-

ღვენით, მაგრამ იმის გამო, რომ ამ ბოლო დროსაც გამოქვეყნდა არაერთი მონოგრაფია

და სტატია, რომლებიც არ გამოირჩევა ობიექტურობით, გადავწყვიტეთ კვლავ მივუბ-

რუნდეთ აღნიშნულ პრობლემას და, არსებული დოკუმენტური მასალის საფუძ ველზე,

კიდევ ერთხელ შევჩერდეთ წოვა-თუშების ისტორიულ წარსულზე, რამდენადაც რიგი

ავტორებისა წოვასა და ჩაღმას კვლავ უპირისპირებს ერთმანეთს მათი ეთნიკური წარ-

მომავლობის საკითხის დასმისას. კერძოდ, წოვას მიიჩნევენ არაქართველური წარ მომავ-

ლობის ტომად (ქისტ-ღლიღვებად), ხოლო ჩაღმას კი მიაკუთვნებენ ქართულ ეთნოსს.

ცხადია, ჩაღმა-თუშების ქართველობის საწინაღმდეგო არაფერი გვაქვს, მით უფრო, რომ,

ჩვენი ღრმა რწმენით, ყველა თუში ერთი ეთნიკური წარმომავლობისაა. ჩვენი წუხილი იმ

ავტორთა არამეცნიერულ თვალსაზრისს ეხება, რომელთა დაუსაბუთებელი მტკიცებებით,

თუშეთის ერთ-ერთი კუთხის – წოვათის მოსახლეობა თავისი ძირძველი ტერიტორიებით,

განვითარებული მეურნეობითა და კულტურით მეზობელ ტომთა ნაწილია. მათი, რბილად

რომ ვთქვათ, არაკეთილსინდისიერება იქამდე მივიდა, რომ თუშეთის ეკონომიკა, კულ-

ტურა და პოლიტიკური ისტორია, თურმე, თუშეთის მოსახლეობის მხოლოდ სამი თემის

– პი რიქითის, ჩაღმასა და გომეწრის შექმნილი ყოფილა...

ადრე გამოქვეყნებული ნაშრომებისა და ახლად აღმოჩენილი დოკუმენტების საფუძ-

ველზე, ჩვენ შევეცდებით კიდევ ერთხელ მეცნიერულად შევისწავლოთ აღმოსავლეთ სა-

ქარ თველოს მთიანი რეგიონის თუშეთის მკვიდრი მოსახლეობის, კერძოდ, წოვა-თუშების

ისტორიული განვითარების გრძელი გზა უძველესი დროიდან XX საუკუნის 20-იან წლებამდე.

როგორც არაერთხელ აღინიშნა, საარქივო დოკუმენტები, წერილობითი წყაროები და

სხვა მასალები მეტყველებს იმაზე, რომ თუშეთის ოთხივე თემის წარმომადგენლები – წოვა,

პირიქითი, ჩაღმა და გომეწარი – საქართველოს აბორიგენი მოსახლეობაა და სრულ ფასოვანი

მემკვიდრენი არიან ქართველი ერის ისტორიისა და კულტურისა. თითოეულ მათგანს

გააჩნდა საკუთარი საცხოვრებელი ადგილი, წესი და მეურნეობის ფორმა: წოვა-თუშები იყ-

ვნენ მომთაბარე მეურნეობის მიმდევრები, ხოლო თუშების დანარჩენი წარმომადგენლები,

მსგავსად ხევსურებისა, გუდამაყრელებისა, მთიულებისა, ფშავლებისა და მოხევეებისა, მის-

დევდნენ მთის ბინადარ ცხოვრებას და არც პრეტენზიას აცხადებდნენ საქართველოს ბარის

მიდამოებზე – ამის დამადასტურებელი საარქივო დოკუმენტები და წერილობითი წყაროები

მრავალია. ჩვენ მათ შესაბამისი საკითხების განხილვისას აუცილებლად წარმოვადგენთ,

წინასწარ კი დავძენთ, რომ აღნიშნული მასალების თანახმად, წოვათის სოფლების (ინდურთა,

მოზართა, საგირთა, ეთელტა, ნადირთა, ნაზართა, შავწყალა, წარო) მცხოვრებნი უხსოვარი

დროიდან ფლობდნენ ტერიტორიებს როგორც მთაში, ისე კახეთში.

დასანანია, რომ წოვა-თუშების ვინაობის სრულიად ნათელი საკითხი, რომელიც ვა ხუშ-

ტი ბატონიშვილის, აკად. ივ. ჯავახიშვილისა და სხვა მეცნიერთა (აკად. ა. შანიძე, აკად. ნ.

ბერ ძენიშვილი და სხვ.) თვალსაზრისით, მეცნიერულად შესწავლილი და დოკუმენტურად

და დასტურებულია, ეჭვქვეშ დადგა და ხელახალი განხილვის საგნად იქცა. სამწუხაროდ,

ეს საკითხი ზოგიერთისთვის დღესაც სადავოა, და ამიტომ მას თანმიმდევრული განხილვა

სჭირდება.

XX საუკუნის 50-იან წლებში საკავშირო აკადემიის ენათმეცნიერების ინსტიტუ ტის რეკო-

მენდაციით, ამავე ინსტიტუტის ახალგაზრდა მეცნიერს იუნუს დეშერიევს დაევალა წოვა-

თუშების ენის შესწავლა. დეშერიევმა, უწოდა რა მას „ბაცბური ენა“, წარმოადგინა სრუ-

ლიად ახალი ნაშრომი, რომელშიც მან, თავისი – ვაინახური წარმომავლობის გამო, რა

თქმა უნდა, თავისდაუნებურად, მთელი მასალა განიხილა მხო ლოდ ვაინახურ ენებთან ის-

ტორიულ კავშირში. ვერ გეტყვით, რა მოტივაცია ჰქონდა ამ გრა მატიკის სათაურის შეც-

ვლას, როდესაც უკვე არსებობდა იობ ცისკარიშვილის „თუშურ-წოური გრამატიკა“ და ანტონ

შიფნერის „თუშური ენის გრამატიკა“, მაგრამ, ცხადია, რომ, მეცნიერმა დაშ ვებული სამი დიდი

შეცდომა: პირველი – ეთნონიმი თუში და წოვა-თუში შეიცვალა ხე ლოვნური სახელით ბაცბი,

რომელსაც ძალიან ვიწრო ლექსიკური დატვირთვა აქვს – და ახლოებით ისეთი, როგორიც,

მაგ., სვანების ნაცვლად შვანარი რომ გამოგვეყენებინა; მეორე – თუშური ენა (მიღებული

ა. შიფნერის, ა. გიულდენშტედტის, ა. კლაპროთისა და სხვ. მიერ), რომელიც ასახავდა წოვა-

თუშების ისტორიული ყოფა-ცხოვრების მთელ პროცესს და სავსებით მართებული ტერმინი

იყო, ასევე მოწყდა მისი მატარებელი კოლექტივის ცნობიერებას; მესამე – სათაურში სავსებით

გამოირიცხა ქართული ელემენტი, რომელიც ასე ფართოდ არის წარმოდგენილი ტერმინში

თუშური ენა. ყოველივე ამან, ბუნებრივია, გამოიწვია აზრთა სხვადასხვაობა როგორც

მეცნიერთა წრეებში, ისე მოსახლეობაში. ამდე ნად, მეცნიერთა ერთმა ნაწილმა ანგარიში არ

გაუწია აკად. ივ. ჯავახიშვილის თვალსაზრისს იმის შესახებ, რომ მთათუშეთის ოთხივე თემი

ეკუთვნის მკვიდრ ქართულ ეთნოსს და ქისტურთან ენობრივი საერთო ელემენტის არსებობა

თუშურ ენაში წარმოადგენს მხოლოდ ისტორიის ანარეკლს – ამ ხალხების მჭიდრო და ხან-

გრძლივი მეზობლობის შედეგს (5.-47-49).

სინანულით უნდა აღვნიშნოთ, რომ ჩვენც, ბევრი გამოჩენილი ავტორის ზეგავლენით,

ვხედავდით წოვა-თუშების მეტ კავშირს ვაინახებთან, მაგრამ როცა შევისწავლეთ და ღრმად

ჩავიხედეთ ჩვენთვის ყველა ხელმისაწვდომ საარქივო, ისტორიულ, ლინგვისტურ თუ სხვა

დოკუმენტებში, მივხვდით, რომ მათში ვაინახური ენობრივი ელემენტი მეორეულია, ხოლო

ქართული – პირველადი. თუმცა ხშირად გვიფიქრია – არის თუ არა ის ენობრივი ფენა,

რომელსაც მეცნიერები წოვა-თუშურში გამოყოფენ როგორც ვაინახურს, ისტორიულად

ნამდვილად ვაინახური – თუ, პირიქით, იგი ერთდროს თუშური ენის მძლავრი ზეგავლენის

შე დეგია ამ მეზობელი ხალხების მეტყველებაზე? ეს იგივე პროცესი ხომ არაა (ამ შემ-

თხვევაში ცოტა ნაკლები მასშტაბებით), რაც სვანურისა და ჩერქეზული ენების საერთო

ლექსიკურ ფენაშიც ვლინდება? სავარაუდოა, რომ ისტორიის გარკვეულ ეტაპზე, როდესაც

მოსახლეობაში ხდებოდა სამეტყველო ენის ჩამოყალიბება, ეს პროცესი ვითარდებოდა იმ

კულტურის ზეგავლენით, რომლის მატარებელი ან რაოდენობრივად ჭარბობდა, ან საზო-

გადოებაში დაწინაურებული სტატუსით სარგებლობდა, თუმცა ერთ გარკვეულ რეგიონში

მცხოვრები საზოგადოების ცხოვრების წესს და ფასეულობებს ექვემდებარებოდნენ. დღეს,

საუკუნეების მიღმა, ამის დადგენა ძალზე რთულია, მაგრამ ისიც ხომ ჭეშმარიტებაა, რომ

ორივე შემთხვევაში ვლინდება ქართული გენეტიკა და მცირე სვანურ-ჩერქეზული და ცოტა

მოჭარბებული თუშურ-ქისტური საერთო ენობრივი თავისებურებები, რომლებიც არ ცვლიან

მათ თვითშეგნებასა და მენტალიტეტს. ეს საკითხები უკვე დიდი ხანია მოითხოვს კომ პლე-

ქსურ შესწავლას. ფაქტი კი ჯიუტია – ყველა შემთხვევაში ენაში გამოვლენილი საერთო შრე

მეტყველებს ქართველებისა და ვაინახების ისტორიულ საერთო ფასე ულობებსა და მჭიდრო

ურთიერთობებზე, რომელიც საუკუნეების განმავლობაში გარკვეული დოზით ილექებოდა

ენასა თუ კულტურაში, თუმცა იდენტობას და გენეტიკურ კოდს არ ცვლიდა. ყველაზე მძლავ -

რი ფენომენი, რომელსაც შეუძლია რადიკალურად შეც ვალოს ეს ფასეულობები არის

რწმენის შეცვლა, მაგრამ აჭარის მოსახლეობის ნაწილის მაგალითზე ჩვენ ნათლად ვხე-

დავთ, რომ ისლამმა ვერ მოახდინა ზეგავლენა ვერც მათ თვითშეგნებაზე და მით უფრო

– მათ გენეტიკურ კოდზე.

ეს საკითხები უკვე დიდი ხანია მოითხოვს კომპლექსურ შესწავლას. Fფაქტი კი ჯიუტია

– ყველა შემთხვევაში ენაში გამოვლენილი საერთო შრე მეტყველებს ქართველებისა და

ვაინახების ისტორიულ საერთო ფასეულობებზე და მჭიდრო ურთიერთობებზე, რომელიც

საუკუნეების განმავლობაში გარკვეული დოზით ილექებოდა ენასა თუ კულტურაში, თუმცა

იდენტობას და გენეტიკურ კოდს არ ცვლიდა. ყველაზე მძლავრი ფენომენი, რომელსაც

შეუძლია რადიკალურად შეცვალოს ეს ფასეულობები – არის რწმენის შეცვლა, მაგრამ

აჭარის მოსახლეობის ნაწილის მაგალითზე ჩვენ ნათლად ვხედავთ, რომ ისლამმა ვერ

მოახდინა ზეგავლენა ვერც მათ თვითშეგნებაზე და მით უფრო – მათ გენეტიკურ კოდზე.

აღსანიშნავია, რომ აკად. ივ. ჯავახიშვილი არ უშვებდა ერთიან გენეტიკას წოვა-თუშებსა

და ვაინახებს შორის. იგი კატეგორიულად უარყოფდა აზრს იმის შესახებ, თითქოს წოვა-

თუშები მოსულნი არიან საქართველოში. ამ ხალხების ხანგრძლივი მეზობლური და ზოგჯერ

ნათესაური ურთიერთობა ისტორიულ ჭრილში, რა თქმა უნდა, სახეზეა, მაგრამ თვითშეგნება,

გენეტიკა, ანთროპოლოგია – ეს ისეთი რამაა, რომლის მოწყვეტა, გადაცემა ან დანერგვა

შეუძლებელია.

ჩვენ მუდამ უნდა გვახსოვდეს ჭეშმარიტება დიდი ილია ჭავჭავაძის სიტყვებისა: „ყველა

საკითხის გადაჭრას დიდი სიფრთხილე უნდა. ყველაფრის გათვალისწინება სწორედაც

ამშვენებს ნამდვილ მეცნიერს, საქმის ნამდვილ მცოდნეს, რომელიც, ვიდრე გადასჭრის –

ათჯერ გაზომავს“. ჭეშმარიტად სწორი ნათქვამია, რადგან, როდესაც საკითხი გადაუჭრელია,

საჭიროა მისი ჯერ გულდასმით შესწავლა და შემდეგ აუჩქარებლად დასკვნების გამოტანა.

ხდება პირიქით, – ხშირად ბატონობს დილეტანტიზმი, არაკომპეტენტური ადამიანები, რომ-

ლებ საც არავითარი ურთიერთობა არა აქვთ არც ისტორიასთან, არც მის მონათესავე მეც-

ნიერებებთან, უფრო მეტიც – არც აინტერესებთ სიმართლე, ცდილობენ მკითხველი შეიყ -

ვანონ შეცდომაში, რათა დათესონ შუღლი და უნდობლობა ერთი კუთხის ადამიანებს

შორის. ამ შემთხვევაში ჩვენ მხედველობაში გვაქვს ა. არაბულის სტატია, რომელშიც მან

ამ წიგ ნის ავტორი შეურაცხყო იმისთვის, რომ იგი ცდილობს მეცნიერულად დოკუმენტურად

დაასაბუთოს წოვა-თუშების აბორიგენობა, საარქივო წყაროების მოშველიებით დაამტკიცოს

თუშების – წოვა – გომეწარი – პირიქითი – ჩაღმას გენეტიკურ-მენტალური ერთიანობა. ვინ

არის ჩვენ შორის, კოლეგავ, ქვეყნისა და ერის მოღალატე – თქვენ, ვისაც გსურთ წაართვათ

წოვა-თუშებს საკუთარი ისტორია, გადასცეთ ვაინახებს და ამით ჩამოაშოროთ თუშეთის

მნიშვნელოვანი კუთხე საქართველოს, თუ ის, ვინც, აი, უკვე 30 წლის განმავლობაში მეცნი-

ერულად ასაბუთებს იმ ჭეშმარიტებას, რომელიც თავად თუშებისთვის და ზოგადად საქარ-

თველოს მოსახლეობისთვის ისედაც ეჭვგარეშეა?.. ღმერთმა განსაჯოს...

წოვა-(გომეწარი-პირიქითი)-ჩაღმას ისტორიული და გენეტიკური წარსული ერთიანია

და მისი ხელოვნური დანაწევრება კარგს არაფერს მოუტანს ჩვენს ქვეყანას. თავის დროზე

რუსეთის იმპერია ხელმძღვანელობდა ლოზუნგით – „გათიშე და იბატონე“ – და კარგად

ვიცით, სადამდეც მიგვიყვანა ამ პოლიტიკამ. ასეთი მიდგომა მით უფრო მიუღებელია

მეცნიერებაში. ჩვენ, თუშებს, გასაყოფი არაფერი გვაქვს – ნუ გვავიწყდება, რომ

ისტორიულად თუშეთის თემთა ჩამონათვალი იწყება წოვა-თი (გომეწარი, პირიქითი) და

მთავრდება ჩაღმა-თი. აქვე დავძენთ, რომ როდესაც ზოგადად თუშებზე გვექნება საუბარი,

გამოვიყენებთ ტერმინ თუშს, მაგრამ, როცა კონკრეტულად წოვათის თემზე იქნება საუბარი

– წოვა-თუშს ან წოვათის თუშს.

Abram Shavkhelishvili

The Tushs

(The Historical-Ethnographic Research on the Tsovati Tushs)

Foreword

The present work “The Tushs” (The Historical-Ethnographic Research habitation, materialspiritual

culture and domestic and social life of Tsovati population.

Tsovati is one of the part of Tusheti in Eastern Georgia. The work includews written, archaeological

and archive sources as well, as the materials recorded by the author during the expedition

in Tusheti 1960-1995).

This book, under the same title was published in Russian in 2001 (Тушины (историко-

этнографическое исследование цова-тушин) and immediately became a bibliographical rarity.

Taking into consideration the great interest of readers it vas decided to publish the book in

Georgian with the addition of Bela Shavkhelishvili’s linguistic-culturological researches, which enrich

the previous edition and make it more argumentative.

It must be mentioned, that this edition represents not only the whole text of the monography

published in Russian in 2001, but it also represents very interesting and actual documentary materials

preserved in the private archives of the author as well, as author’s recordings made during

the conversation with respondents.

Generally the questions of history and partially ethnography aroused the interest in many a

researcher (Iv. Javakhishvili, S. Makalatia, V. Lagazidze and others), however Tsovati community

has not been studied in a large scale as yet. As it is known, Tusheti, a part of Eastern Georgia,

was historically divided into four communities: Tsovata, Pirikiti, Gometsari and Chaghma. The

three communities of the four – Gometsari, Chaghma and partially Pirikiti mainly followed the rules

of mountain dwellers. The fourth community of the Tushs – Tsova and the second part of Pirikity,

led a nomadic life. On the basis of the works published earlier and the documents discovered

lately we tried to study scientifically the long way of historical development of the native population

of the Eastern Georgian mountainous region, namely that of Tsovati Tushs from the ancient times

of the twenties of the 20th century.

As it has already been mentioned, archive documents, written sources and other materials

demonstrate convincingly, that the representatives of all the four communities – Tsova, Pirikiti,

Caghma and Gometsary are aboriginal population of Georgia and are legitimate inheritors of the

history and culture of the Georgian nation. Each of them had own place and rule of living and a

form of husbandry.

In the 50s of the 20th century, on the recommendation of the Linguistic Institute of the Union

Akademy, a young scholar if the Institute – Iunus Desheriev was instructed to lean the Tsova-Tush

language. He called it the “Batsbiisky Language” and, because of his Vainakh origin, he reviewed

the whole material only in historical connection with the Chechen and Ingush languages. We cannot

say what motivated him to change the title of grammar, when there was already “Tush-Tsovian

Grammar” by Iob Tsiskarishvili and “The Tush language” by Anton Shifner, but it is quite clear, that

due to the scholar three mistakes were made: the first – ethnonym Tush and Tsova-Tush, were

changed into an artificial name Batsbi, which has a very narrow lexical usage, almost the same

as, for example, if we used Shvanari instead of Svani, the second mistake – the Tush language

(accepted by AQ. Sifner, I. Guldenshtedt, A. Klaprot and others), which reflected the whole historical

process of Tsova-Tushian life and was quite a proper term which was torn away from the

consciousness of the people using it; the third mistake – The Georgian element, wich is so widely

represented in the term “the Tush language, was completely excluded from the title. Naturally all

this caused the diversity of ideas both in circle of scholars and in the population.

As acad. Iv. Javakhishvili remarked long neighbourly and kinship ties between the Tsova-

Tushs and Vainakhs is seen in their common vocabulary, but not in the self-consciousness, genetics

and anthropology which cannot be cut off, given away or implanted.

The historical and genetic past of Tsova-Gometsary-Pirikiti-Caghma is a unity and their artificial

dismemberment will bring no good to our country. The slogan of the Russian Empire “divide

and rule” is unacceptable not only in everyday life, but in science as well. The Tushs have nothing

to divide. We should not forget that the enumeration of Tush communities begin with Tsova

(Gometsary, Pirikiti) and ends with Chaghma. Here we should mention that when we talk about

the Tsovati community, the term Tsova-Tush or Tsovati Tush should be used.

The second volume of the present edition under the title “Articles and Archive Materials

about Tusheti and Tushs” is the collection including not only the unpublished articles by A.

Shavkhelishvili and archive materials but also a lot of other publications and researches in

which a lot of interesting and substantive issues are discussed from the point of view of history,

ethnography, linguistics and culturology. The volume includes two articles from A. Savkhelishvili’s

manuscripts (“The Trace Left by The Tushs in the Lowland” (the toponymics existing

in Pankisi Gorge and Alvani Valley), “Roads and Paths Passing through Tusheti Connecting

Georgia, Chechnya and Ingushetia) and the list of toponymics taken from the field recordings

with the information from the respondents. The material of these articles and manuscripts is

published for the first time, thus in the scientific sphere if can be considered to be the primary

source as it was recorded in the 60-s of the 20th century and includes vivid material fixed directly

on the place (the names, ages and places, where the material was recorded are driven

in accordance with the field work methodics. In the same way, relying on the information of

the respondents and folklore sources, the article about “Beri-Sameba” (bery “monk”, sameba

“trinity”) is written. The article describes its construction, the hypothetical data and conditions

of building and at the same tame it shows the purpose of the worshipping place as a historical

monument. This research shows that “Beri-Sameba” is one of the first samples of converting

our country to Christianity and it has been demanding attention from scholars and clergymen

for a long time.

Here one can find the materials about the dispute in 1988 between A. Shavkhelishvili and V.

Elanidze (Known in the scholarly sphere as “polemic”. The material need rereading today when

the science is free from the Soviet censorship and conjuncture (though it still experiences various

influences of certain dose of the foreign countries interest in Caucasia). Over the years that have

passed since the “polemic”, the correct position of Prof. A. Savkhelishvili in the connection with the

Tush’s ethnogenesis has become clearer. Reading the material reveals V. Elanidze’s doubtful and

unsound desire to declare Tsovati Tushs to be a non-Georgian tribe. The reader can be sure, that

it is not difficult for Georgian science to ascertain the truth, because the information preserved in

archives always give the stable basis to prove the truth. In connection with this issue a government

commission was formed in the 1980s.

The response to all this was Academician A. Shanidze’s “The Tushs” and the newspaper

articles and memorandum reports by Professor G. Koranashvili, V. Itonishvili, G. Gasviani and L.

Tukhashvili, who think that the declaration of Tsovati population as non-Georgians is a transgres19

sion, As for A. Shavkhelishvili’s sound vision and scholarly observations, they are reflected in the

responses of T. Botsvadze and E. Bilanishvili.

The new campaign, begun by our Vainakh neighbours, is also about this rubric. They try to

conceal their historical roots to the Tsovati Tushs (Batsbs). You will also see here a letter nullifying

all this which was available online, written by Prof. M. Tabidze, Prof. T. Gvantselidze and Prof. B.

Shavkhelishvili. It continuation of a kind is B. Turkelishvili’s article “Recent Discussion about the

Status of the Tush’s Speech”, where some toponyms of Tusheti are discussed to explain which,

they are trying by means of another language in spite of their Georgian roots.

In our opinion Iob Tsiskarishvili’s “Tush-Tsovian Grammar” the first part of the manuscript,

which is the exact copy of the original, is a material of great interest for the authorities in the field.

Its second part - the dictionary of 3000 word entries is still in the stage of rewriting. In addition the

reader will see here I. Tsiskarishvili’s memories and the narration of teh shepherd Leo Bachulashvili,

which was told to his grandfather by an old Kist friend. This material is interesting from the

point of view that it is a kind of embodiment of the researched material by A. Shavkhelashvili, the

author of the first volume of the present two volumes.

A wide range of readers will be attracted by that part of the book, where the heroic past of

the Tushs is depicted. This, in spite of historical-ethnographic informationalism and academism,

is an essayistic example of a kind. The reader will get acquainted with a newspaper letter about

Zezva Gaprindauli published by Giorgi Leonidze in the 70s of the 20th century, with a short story

about Tush Batsashvili, by V. Sidamonidze a short but very precise analysis about the group “Samanelebi”,

fighting for freedom, by Mikheil Labadze. The Tushs’ heroic deeds are also described

here in several poems.

In the same volume the materials of the camera census of Tusheti Tsovati villages of 1831,

1843 adn 1846 are represented, this will allow the descendants of Tusheti to see the history of

their family names. Here also one can find short biographies of Tsovati well-known people, which

is a great treasure for the Tushs generally because they assimilated in good time the value of

studying and knowledge and actively drew into the activity. Soon the knowledge had its result.

Only in Tsovati community there are more than fifty scientists and statesmen. The material in the

book characterizes the life and activity of the Tsovati Tushs, thus, we hope, the readers will decide

themselves who they are and whose clan they represent.

I want to express my great gratitude to everybody who took part in the preparation of publishing

this two-volume book. I want to thank Prof. Manana Tabidze, Prof. Teimuraz Gvantseladze and

Irakli Veshaguridze - Doctoral Student of The Saint Andrew the First-Called Georgian University of

the Patriarchate of Georgia, Nino Nozadze, Piso Adeishvili, Tamar Kavzharazde, Maiko Tsiskarishvili,

who provided all the computer work, Nio Shavkhelishvili and Diana Usharauli, without their

help it would be impossible to define more exactly some significant pictures, sources or stories.

My heartfelt, sincere thanks to everybody!

Абрам Шавхелишвили

Тушины

(историко-этнографическое исследование тушин Цовата)

РЕЗЮМЕ

Данный двухтомник представляет собой первое историко-этнографическое исследование

цова-тушин (бацби). Это грузинский перевод раннее изданного труда «Тушины» (историко-

этнографическое исследование цова-тушин» - 2001 г. Первый том – авторское исследование,

где рассмотрены вопросы их происхождения, поселения и расселения, материальной и

духовной культуры, а также их семейный, общественный и хозяйственный быт. В основу труда

легли письменные, археологические и архивные данные, а также этнографические материалы,

собранные автором на местах в 1965-1995 годах; второй том – «Статьи и материалы по Тушети

и тушинах», где предствлены неопубликованные статьи и рукописи проф. А. Шавхелишвили

и статьи других авторов, касающиеся данного региона; здесь же включены переписанная

рукопсь «Тушино-Цовской грамматики» Иова Цискаришвили (Цискарова) – 1847 г., его же

краткие воспоминания, Камеральная Перепись Цоватских сёл (1831 г., 1843 г., 1848 г.), краткие

биографические сведения о тех лицах, кто внёс свой вклад в развитие науки и образования Грузии,

а также образцы тушинского фольклора, где отражены исторические геройство и непобедимость

обитателей этого маленкого уголка.

Историю тушин-цовцев (бацби), на основе определенных факторов, можно представить

отдельными этапами развития. Первый этап насчитывает период с древнейших времен до конца

X начала XI вв., когда шел интенсивный процесс этнического и политического становления тушин

в целом. Этот период является периодом образования единой феодальной монархии Грузии,

где свое место занимают и тушины (цова-чагма). Свидетельством их активной роли в процессе

образования феодальной монархии Грузии является их развитая политико-экономическая

культурная жизнь, отображенная документально в письменных источниках. Следующий этап в

истории тушин определяется периодом конца XIV и начала XV вв. по XVIII век. Грузия в указанный

период представляла страну, раздробленную на отдельные царства и княжества. Сформировалась

система Сатавадо (мелкие княжества). Тушины оставались в пределах Кахетинского царства

и принимали активное участие во внутренней и внешней политике этого региона и Грузии в

целом. Существенным фактором данного этапа являлось то обстоятельство, что с начала XIX в.

взаимоотношения грузинского народа с сопредельными странами формировались в пределах

Российской Империи и под его надзором. Небезынтересно отметить, что в традиционных,

добрососедских грузино-кавказских взаимоотношениях появились новые, непреемлемые для

них элементы, которые сначала объединили их в борьбе против самодержавия, хотя в конечном

итоге, закончились установлением Советской власти в 1918-1921 гг. как в Грузии, так и на Кавказе

в целом.

К этому времени Тушетия отличалась развитой экономикой, что в основном, обуславливали

два фактора - наличие у них развитого скотоводства (овцеводства) и отчасти, земледельческого

хозяйства. Из четырех общин Тушети - три общины (Пирикити, Чагма и Гомецари) жили осёдло, т.е.

по принципам горного быта, а для четвертой (Цова) был характерен полукочевой и полуоседлый

образ жизни, т.е. они одновременно жили как в Горной Тушети, так и в предгорьях Кахетии.

Период с 1921 года в жизни тушин начинается новый этап - социалистический образ жизни,

который просуществовал 70 лет. На данном этапе исследования он не является предметом

нашего изучения.

Историческому развитию Тушети мы посвятили несколько специальных исследований, но

в связи с тем, что за последнее время был опубликован ряд статей и монографий, которые не

отличались объективностью, мы решили вновь вернуться к этой проблеме и, на основе имеющихся

документальных материалов, еще раз показать историческое прошлое представителей одного

из обществ Тушети - Цовата, т. к. по мнению некоторых авторов, Цова и Чагма имеют разное

происхождение: Цова - относится к племенам негрузинского этноса (кистам-глигвам), а Чагма

– население исключительно грузинского происхождения. Это необоснованно и ненаучно,

ибо такое утверждение экономику, культуру и политическую историю тушин автоматически

исключает историческое наличие Цовского Общества в Тушети. Указанные три общины

тушин Пирикити, Чагма, и Гомецари, подобно хевсурам, пшавам, мохевцам и гудамакарцам,

действительно являются жителями горных регионов Восточной Грузии с древнейших времен и

осёдло занимаются горным хозяйством, от которых ничем не отличается население Цова – разве

только тем, что в их домашнем наречии немного больше общих слов с вайнахами. На основе

архивных документов, письменных источников и других материалов доказано, что все четыре

общины Тушети – Цова, Пирикити, Чагма и Гомецари – являются аборигенами Восточной Грузии

и их генетическая общность с грузинским этносом вне всякого сомнения.

Как уже отмечалось, каждая из них имела свой образ жизни и форму хозяйствования, т.

е. одни – цова-тушины – были оседло-кочевники, другие, подобно хевсурам, гудамакарцам,

мтиульцам, пшавам и мохевцам, вели горно-оседлую жизнь, подтверждением чему служат

архивные документы и письменные источники. В этих материалах ясно сказано, что жители

селений общины Цова (Индурта, Мозарта, Сагирта, Этелта, Надирта, Назарта, Шавцкала, Царо)

одновременно владели равнинными территориями в предгорьях Кахети – по Алазанской

долине. Однако, несмотря на то, что вопрос был совершенно ясен, тем более эта точка зрения

Вахушти и акад. Им. Джавахишвили полностью подтверждается группой грузинских ученых

(акад. А. Г. Шанидзе, М. Лордкипанидзе, В. Лагазидзе, Г. Коранадзе, Г. Гасвиани, и др.), вопрос о

происхождении цова-тушин был объявлен спорным. Вопрос этот оспаривается по сей день, что и

явилось причиной издания данного двухтомника.

Началось это, по-видимому, с того, что по рекомендации ученых-языковедов когда еще

молодому сотруднику Института языкознания АН СССР проф. Ю. Д. Дешериеву была поручена

разработка цова-тушинского языка. Ю. Дешериев, назвав его «Бацбийским языком», представил

совершенно новый труд, в котором он, в силу своей собственной этнической принадлежности

к вайнахам, весь материал изучил под углом исторической общности только с чеченским и

ингушским языками, по-неволе сигнорировав весь грузиноязычный пласт данного языка, назвав

его заимствованным. Таким образом, с помощью ученых были допущены три значительные

ошибки: первое – имя цова-тушин, которое является эпонимом грузинского мира, было заме-

нено искуственным именем бацби, второе – тушинский язык (принятый у А. Шифнера, И. Гюль-

денштедта, А. Клапрота и др.), который всецело оправдывал и отражал весь исторический

процесс цова-тушин, также был заменён, и третье – был полностью исключен грузинский элемент,

который так широко присутствует в тушинском языке. Все это, естественно, вызвало большие

разногласия как среди учёных, так и среди населения. Более того, не были приняты во внимание

научные исследования акад. Иванэ Джавахишвили, который не раз писал о принадлежности

населения всех четырех общин Горной Тушети к коренному грузинскому этносу. «Присутствие

тушинском языке кистинского элемента является лишь отражением неких давних контактов с

кистинским миром, который граничил Грузией и явился как следствием исторического соседства

этих народов» – писал он (Ив. Джавахишвили, с. 47-49). Именно определённая часть лексической

общности и стала отправной точкой в идее отнесения цова-тушин к нахскому этносу. Конечно же,

не наше - историков дело решать вопросы языковедческие (да у нас и нет особых претензий, т.к. в

речи цоватских тушин действительно присутствует определённый процент вайнахских языковых

реалий), однако все имеющиеся исторические, архетипные и антропологические сведения

свидетельствуют оборигенности цова-тушин и принадлежности их к грузинскому этносу. Каюсь,

что будучи молодым, под давлением многихавторитетных авторов, которые в то время стояли у

руля наѵчного мира, я тоже поддерживал точку зрения сопричастности цова-тушин к вайнахам,

однако, изучив все доступные архивные, исторические и другие документы, вникнув глубже в их

историю и менталитет, я понял, что первичен грузинский ген и что прав акад. Ив. Джавахишвили,

который не допускал единую генетику цова-тушин и вайнахов и напрочь отрицал мысль о

пришлости цова-тушин в Грузию. Давние добрососедские родственные контакты этих народов

конечно же, налицо, однако генетика, антропология, этнос – это нечто такое, которое нельзя

отор вать, передать и даже насаждать.

Историческое и генетическое прошлое Цова-Гомецари-Пирикити-Чагма – едино и искус-

ствен ное их расчленение ни к чему хорошему не приведёт. В свое время политика Российской

Империи руководствовалась лозунгом «разделяй и властвуй», однако, к чему она привела

– налицо, тем более она порочна в науке. Тушинам (цова-чагма) нечего делить, поэтому эти

беспочвенные распри на руку только тем, кто хочет развал Грузии, как государства.

В данном издании много других вопросов, которым дана новая интерпретация, а также

представлены новые архивные справки, которые прольют свет на многие спорные темы.

Искренняя благодарность всем, кто принимал участие в работе над данным двухтомником

– ре дакторам проф. Манане Табидзе и проф. Теймуразу Гванцеладзе, а также его рецензенту мо-

лодому учёному Ираклию Вешагуридзе.

თუშეთი - წოვათა (გადაღ. 1968 წ.)

თავი I

წოვა-თუშების ისტორიული წარსულიდან

თუ ჩავუღრმავდებით საქართველოს ისტორიას, ვნახავთ, რომ ქვეყნის დაქუცმა-

ცებულობის, უცხო ტომთა გაუთავებელი, დამაქცეველი თავდასხმების შედეგად, სახელ-

მწიფოს პოლიტიკა და ეკონომიკა და თვით მოსახლეობა არაერთხელ იდგა სრული გაქ-

რობის ზღვარზე. საბედნიეროდ, ეს არ იყო მუდმივი პროცესი. საქართველოს ისტორიაში

იყო აღორძინებისა და აყვავების პერიოდებიც. ამის მისაღწევად სახელმწიფოს უხდებოდა

ყველა მის ხელთ არსებული რესურსის ამოქმედება – მოსახლეობის ერთ მუშტად შეკვრა,

ყველა ეკონომიკური ბერკეტის ამოძრავება და ქვეყნის ეკონომიკა-პოლიტიკის სწორად

წარმართვა, რათა იგი სწრაფად დამდგარიყო ფეხზე. ამ პროცესებში მონაწილეობდა

ქვეყნის ყველა რეგიონი და განსაკუთრებით, მთა. თითოეულ კუთხეს თავისი წვლილი

შეჰქონდა ქართული სახელმწიფოს შენებაში. უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოს ისტო-

რიულ თავისებურებას – ქვეყნის რეგიონებად ან, როგორც მათ უწოდებდნენ, თემებად

დაყოფას (ფშავი, ხევსურეთი, იმერეთი, თუშეთი, სამეგრელო, ხევი, სვანეთი და ა.შ.),

მათთვის დამახასიათებელი ყოფითა და ტრადიციებით, დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა,

რამდენადაც, საბოლოო ჯამში, მათი ერთიანი მენტალიტეტი აყალიბებდა ქართველთა

ეთნოსს. ამ თავისებურებებს ჰქონდა როგორც დადებითი, ისე უარყოფითი მხარეც. უარ-

ყოფითი – კარგადაა ცნობილი ჩვენს ისტორიაში: ძირითადად შინაომები საზოგადოების

ზედა ფენებს შორის, რასაც შედეგად მოჰყვებოდა მმართველი რგოლის დანაწევრება და

სახელ მწიფოებრიობის რყევა; დადებითი – ქვეყნის ეკონომიკური კეთილდღეობა იყო,

რაც ძირითადად რეგიონების მხარდაჭერით მიიღწეოდა. ეს არც იყო გასაკვირი, რადგან

ყვე ლაზე მძიმე ეკონომიკური მდგომარეობიდან გამოსვლაც კი შესაძლებელი ხდებოდა

ცალკეული მხარეების, რეგიონების ურთიერთდახმარებით. თითოეულ მათგანს ჰქონდა

მეურნეობის პრიორიტეტული სახეობა – ერთ კუთხეში განვითარებული იყო მებოსტნეობა,

მეორეში – მარცვლეული კულტურები, მესამეში – მესაქონლეობა და ა.შ. ეს რეგიონები არა

მხოლოდ საკუთარ მოსახლეობას უზრუნველყოფდნენ საკვებით, არამედ მნიშვნელოვანი

წვლილი შეჰქონდათ ზოგადად სახელმწიფოს ეკონომიკის ჩამოყალიბებაში. აღსანიშნავია,

რომ მეურნეობის ფორმა განსაზღვრავდა რეგიონის ცხოვრების წესს – იქნებოდა ეს

ბინადარი, როცა ერთი ნაწილი მოსახლეობისა მისდევდა თავის მეურნეობას ისე, რომ არ

ტოვებდა მკვიდრ საცხოვრებელ ადგილებს, თუ ბინადარ-მომთაბარე ან ნახევარ-ბინადარი

– როდესაც მეურნეობის წარმოებისათვის საჭირო ხდებოდა მოსახლეობის ნაწილობრივი

გადაადგილება, ე.ი. წელიწადის დროის შესაბამისად, მოსახლეობის ნაწილს თავისი საქ-

მიანობის გამო პერიოდულად უხდებოდა საცხოვრებელი ადგილის შეცვლა.

საქართველოს ისტორიაში ბევრი საინტერესო ფაქტია დაკავშირებული თითოეული

რე გიონის წარმომადგენელთან. ხშირად ლეგენდარული ცხოვრება იყო და დარჩება მო-

მავალი თაობებისთვის მისაბაძ მაგალითად. ამის შესახებ ბევრი დაწერილა და, იმედია,

კიდევ მეტი დაიწერება, თუმცა ერთი რამ კი უდავოა – მათ თავისი ღირსეული ადგილი

უკავიათ საქართველოს ისტორიის ფურცლებზე.

ამ კონკრეტულ შემთხვევაში ჩვენ შევჩერდებით საქართველოს ჩრდილო-აღმოსავ-

ლეთით მდებარე მთიანი რეგიონის მოსახლეობაზე, კერძოდ, თუშებზე.

ისტორიულად თუშები ცხოვრობდნენ კავკასიის ქედის სამხრეთ-აღმოსავლეთის ფერ-

დობის შუა ზოლში. ძველთაგანვე, ტერიტორიული განსახლების მიხედვით, ისინი, როგორც

უკვე აღვნიშნეთ, შეადგენდნენ ოთხ თემს, სადაც ჩაღმის, გომეწრისა და ნაწილობრივ

პირიქითის თემები მისდევდნენ ბინადარი ცხოვრების წესს, ანუ მისდევდნენ მესაქონლეობასა

და მიწათმოქმედებას ისე, რომ არ ტოვებდნენ თავიანთ საცხოვრებელ ადგილებს ხევსურების,

ფშავლების, გუდამაყრელების და საქართველოს სხვა მთიელების მსგავსად, წოვა-თუშები

კი მათი ძირითადი საქმიანობის – მეცხვარეობის გამო, ეწეოდნენ მომთაბარე ცხოვრებას.

აღსანიშნავია, რომ პირიქითის თემის მცხოვრებთათვის დამახასიათებელი იყო მეურნეობის

ორივე ფორმა, რამდენადაც მათი ერთი ნაწილი მისდევდა ბინადარ ცხოვრებას, მეორე

ნაწილი კი, წოვა-თუშების მსგავსად – მომთაბარეობას.

მკითხველისთვის უკეთ რომ იყოს გასაგები, თუ რა იგულისხმება ტერმინებში „ბინადარი“

და „მომთაბარე“, მათ დამახასიათებელ ნიშნებს ჩამოვთვლით: ბინადარი ცხოვრების წესის

თანახმად, მოსახლეობა ეწევა მეურნეობას იქ, სადაც მუდმივად ცხოვრობს, ანუ იქვეა მისი

სასოფლო-სამეურნეო სავარგულები, პირუტყვისათვის საჭირო ადგილები (საძოვრები, მდე-

ლოები და სხვ.); მეურნეობის ასეთი ფორმა ახასიათებს ფშავლებს, ხევსურებს, მთიულებს,

სვანებს, რაჭველებსა და ჩაღმა-თუშებს; მომთაბარე ან ბინადარ-მომთაბარე ცხოვრების წესი

გულისხმობს მეურნეობის მართვის ისეთ ფორმას, როცა მოსახლეობის ნაწილი საჭიროებს

სეზონურ გადაადგილებას, ე.ი. წლის გარკვეული დროის მიხედვით იგი ხან მთაში ცხოვრობს, ხან

დაბლობში (ბარში); როგორც აღინიშნა, ცხოვრების ასეთი წესი დამახასიათებელი იყო წოვასა

და ნაწილობრივ პირიქითის თემების თუშებისათვის, რომლებიც, ძირითადად, მეცხვარეობას

მისდევდნენ. მთაში ცხვრის დიდი რაოდენობით მოშენება ზამთრის პირობებში შეუძლებელი

იყო და, რადგან თითქმის მთელი მოსახლეობა ამ საქმით იყო დაკავებული, მისი ნაწილი

თავისი საქონლით (ძირითადად: ცხვარი, საჭირო რაოდენობის ცხენი, ვირი) ჩადიოდა ბარში,

სადაც მათ უკვე ჰქონდათ შექმნილი ცხოვრების ყველა პირობა (საცხოვრებელი, საძოვრები

და ა.შ.). მოგვყავს ამონარიდი „საქართველოს ისტორიიდან“: „... XVI საუკუნეში კახეთის,

ქართლისა და სამცხე-საათაბაგოს ბარსა და ზეგნებში წამყვანი როლი ხორბლის მოყვანას

ეკუთვნოდა. დასავლეთ საქართველოში კი ძირითადი სასოფლო-სამეურნეო კულტურა

ღომი იყო. ღომის გარდა იმერეთის ზოგ სოფ ლებში მოჰყავდათ აგრეთვე ხორბლეული –

ფეტვი, ქერი და იფქლი, მისდევდნენ აგრეთ ვე მევენახეობას. საქართველოს მთიანეთში,

მიუხედავად საყანე ადგილების სიმცირე-სიმ წირისა, მოჰყავდათ ხორბლეულის ისეთი ჯიშები,

რომლებიც შესაფერისი იყო მთის პირო ბებისთვის. სამეგრელო ცნობილი იყო სელისა და

კანაფის ტილოს წარმოებით. დასავლეთ საქართველო განთქმული იყო თავისი ცხენებით,

მსხვილი რქოსანი პირუტყვით, განსაკუთრებით კი თხებით, რომლებსაც ჰქონდათ რბილი

ბეწვი და მშვენიერი რქები; მეურნეობაში პრიორიტეტი ენიჭებოდა მეთევზეობას; მოჰყავდათ

ციტრუსებიც. აღმოსავლეთ საქართველოში განვითარებული იყო მევენახეობა, ბოსტნეული

კულტურები და მებაღეობა. ამ პერიოდში მესაქონლეობაში მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა

მეცხვარეობას, რომელიც განსაკუთრებით განვითარებული იყო თუშეთში. ფშავ-ხევსურეთში

უპირატესობას ანიჭებდნენ მსხვილ რქოსან პირუტყვს. ქართლის მთიანეთში – გუდამაყარსა

და ხევში, ქსნის ზემო ხეო ბაში, ლიახვის ხეობასა და სხვ. – მეურნეობის მთავარ დარგს მესა-

ქონლეობა შეადგენდა“ (I.-265-267).

ზემოთქმულიდან ნათლად ჩანს, რომ საქართველოს რეგიონებს შორის თუშეთს თავისი

ადგილი ეკავა. მოსახლეობის ერთი ნაწილი ძირითადად მისდევდა მეცხვარეობას, მეორე

ნაწილი – მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვის მოშენებას. ასეთი დაყოფა სულაც არ ნიშნავს

იმას, რომ მოსახლეობის ან ერთ, ან მეორე ნაწილში არ ჰყავდათ ცხვარი ან სხვა შინაური

სა ქონელი; რა თქმა უნდა, ჰყავდათ, მაგრამ იმდენი, რამდენიც ოჯახის გამოსაკვებად სჭირ-

დებოდათ. აქ საუბარია სამეურნეო ფორმების პრიორიტეტებზე. თუშებში მესაქონლეობის

ფორმების ამგვარი გადანაწილება მთლიანობაში განაპირობებდა მათ კეთილდღეობას.

ისინი გარკვეულწილად ხელს უწყობდნენ ერთმანეთს დოვლათის გაზრდაში, რადგან ერთი

თემის ეკონომიკური სიძლიერე – მეორის კეთილდღეობასაც ნიშნავდა.

მკითხველი ალბათ ჩაფიქრდება იმ მიზეზებზე, რამაც აიძულა ავტორი კიდევ ერთხელ

შეხებოდა თუშთა საკითხს, მით უფრო, რომ უკვე არაერთი სამეცნიერო ნაშრომი თუ

ფაქტობრივი მასალა გამოიცა თუშებზე, გავიმეორებთ: – მიზეზი შემდეგია: სამეცნიერო

წრე ებში ორად გაიყო აზრი წოვა-თუშების წარმოშობის საკითხზე: ერთი ნაწილი, ენის ვაი-

ნახურთან ნაწილობრივი ლექსიკური მსგავსების გამო, წოვა-თუშებს მიაკუთვნებს ქისტ-

ღლიღვებს (გ. მელიქიშვილი, თ. უთურგაიძე, ს. მაკალათია, ვ. ელანიძე და სხვ.), მეორე

ნა წილი კი წოვა-თუშებს ქართველებად მიიჩნევს, წოვა-თუშურ ენას კი თვლის შერეულ ენად

ქისტ-ღლიღვებთან ხანგრძლივი მეზობლობისა და ხშირად ნათესაური კავშირების გამო

(ვახუშტი ბაგრატიონი, ივ. ჯავახიშვილი, ა. შანიძე, ვ. ლაგაზიძე, მ. ლორთქიფანიძე, ლ.

შარაშიძე, დ. მუსხელიშვილი, გ. გასვიანი, გ. აბდუშელიშვილი და სხვ.).

დღესდღეობით წოვა-თუშები ცხოვრობენ ახმეტის რაიონის სოფელ ზემო ალვანში. მათი

რაოდენობა დაახლოებით შვიდასამდე ოჯახს შეადგენს. ისტორიულად ისინი სახლობდნენ

თუშეთის მთიანეთში: ჩრდილოეთით ესაზღვრებოდნენ ვაინახებს, დასავლეთით – ხევსურებს,

აღმოსავლეთით (ჩაღმა-თუშებთან ერთად) – დაღესტნელებს.

ივ. ცისკარიშვილის სიტყვები რომ მოვიშველიოთ, „თუშეთის ბუნება მრავალნაირ სურათს

წარმოგვიდგენს: იქ მაღალი მთებია, რომლის მყინვარებიც ერთმანეთში გადახლართულ

ღრმა ხეობებს ფარავენ, არის მიუწდომელი კლდეები, გაუვალი ტყეები და თვალწარმტაცი

მდელოები. ზაფხულში გზების უქონლობის გამო კახეთთან კავშირი ჭირს, ზამთარში კი

ნოემბრიდან მოყოლებული – მარტის ჩათვლით კომუნიკაცია ბართან საერთოდ წყდება“

(19.-#7-12) – ეს XIX საუკუნეა, თუმცა იქ დღესაც თითქმის არაფერი შეცვლილა.

ცხადია, მეცხვარეობა მოითხოვდა ყოფა-ცხოვრების შესაბამის პირობებს და წესების

დაცვას როგორც მთაში, ისე ბარში, ამდენად, ამან განაპირობა თანაბარი რაოდენობის

სოფლების გაშენება როგორც თუშეთში – წოვათაში, ისე დაბლობში – მდ. ალაზნის სანაპიროზე

(ალვანის ველზე). თუშეთში ეს სოფლები მდებარეობდა მდ. ალაზნის სათავეებთან, ესენი

იყო: ეთელტა, მოზართა, წარო, ინდურთა, შავწყალა, საგირთა, ნადირთა, ნაზართა; ხოლო

ბარის სოფლები განლაგებული იყო კახეთში, ალაზნის ველზე – ბახტრიონი, წიწალყურე,

ფხა კალყურე, ბაიჩლაყურე, მუხროვანი, გურგალჭალა, ოთხთვალა და ალონი (ალვანი).

მეცხვარეობის გარდა ისინი დაკავებული იყვნენ სხვა საქმითაც: მიწათმოქმედებით, მე-

ბაღეობით და მოჰყავდათ ბოსტნეული კულტურები, თუმცა მხოლოდ ისე, როგორც ხელი

მიუწვდებოდათ, რადგან მათი დროისა და ფიზიკური შესაძლებლობის მთავარი რესურსი

მო დიოდა მეცხვარეობაზე.

აღსანიშნავია, რომ დღემდე მთაშიც და ბარშიც შემორჩენილია მატერიალური და სუ-

ლიერი კულტურის ძეგლები (თავდაცვითი ნაგებობის, ეკლესიებისა და სალოცავების ნან-

გრევები), რომლებიც თარიღდება XII-XVII საუკუნეებით.

წოვა-თუშების ისტორიული წარსულის ნათლად წარმოსადგენად, საჭიროდ მიგვაჩნია,

მკითხველს საარქივო დოკუმენტების გარდა, გავაცნოთ ხალხის მეხსიერებას შემორჩენილი

თქმულება-ამბები, რაც გარკვეულწილად დაგვეხმარება წოვათის თემის მოსახლეობის

ეთნოგენეზისის აღწერა-გამოკვლევაში.

უნდა აღინიშნოს, რომ ზოგადად თუშეთთან, მისი მოსახლეობის ისტორიულ დისლოკა-

ციასთან დაკავშირებით არაერთი ტერმინი არსებობს – მოყოლებული პტოლო მეოსიდან,

რომელიც ბერძენი მოგზაური და გეოგრაფი იყო, დამთავრებული ჩვენი დროით.

ბერძენი ისტორიკოსის ჰეროდოტეს ცნობის თანახმად (ძვ. წ. მე-5 ს.) „...იმ ოც სატრაპთა

შორის, რომელთათვისაც დარიუს I-მა დააწესა ფულადი გადასახადები 300 კაბილონური

ტალანტის სახით, ნახსენები არიან მოსხები, ტიბარენები და მათი მეზობლები, რომელთა

შორის სახელდებიან ტუხბებიც...“

ჩვენ პირველწყაროდ, სადაც სიტყვა თუშია ნახსენები, მივიჩნევთ ახალი – თუშური ცხვრის

ჯიშის გამოყვანის ხანას. ეს პერიოდი თარიღდება დაახლოებით ჩვენი წელთაღრიცხვის

პირ ველი საუკუნით, რამდენადაც ცხვრის ეს ჯიში სწორედ აღმოსავლეთ საქართველოს

მთი ანეთში გამოიყვანეს (ამ საკითხს ჩვენ კიდევ დავუბრუნდებით).

ისტორიული დოკუმენტების თანახმად, IV საუკუნეში ძლევამოსილმა იბერიამ გააერთი-

ანა ეთნოგრაფიული ქართლი და ამით განავრცო იბერია-ჰერეთის საზღვრები. X-XI სს-ში

მან მოიცვა ივრისა და ალაზნის შუამდინარეთი. ამრიგად, ეთნონიმები *წობა და თუში IV-XI

საუკუნეებში საქართველოს ტერიტორიაზე უკვე არსებობდა ერთიან ქართულ კონტექსტში.

თუშეთი – ერთ-ერთი რეგიონია, სადაც სახლობენ ქართველური მთიელი ტომები, ხოლო

წობა|წოვა – ერთ-ერთი ამ ტომთაგანია. ამის დასტურია ისტორიული ცნობა, რომელიც

შეეხება წმ. ნინოს მიერ ქართლ-კახეთის მართლმადიდებლებად მოქცევის ეპიზოდს, როცა

ამ წმინდა მისიის შესრულებაში მას მხარში ედგნენ წობენები – მოგვყავს ტექსტი სრულად:

„და წარვიდა წმინდა ნინო და ეპისკოპოსი თუშის იოვანე და მათ თანა წარატანა მეფემან

ერისთავი ერთი. მივიდა და დადგა წობენს, და მოუწოდეს მთიულთა… ჭართალთა,

ფხოელთა, წილკანთა და გუდამაყართა და უქადაგეს მათ სჯული ქრისტიანეთა ჭეშმარიტი.

გარდამოვიდეს მუნით და დადგეს ჟალეთს, და უქადაგის ერწო-თიანელთა. ხოლო მათ

შეიწყნარეს და ნათელ-იღეს. ხოლო ფხოელთა დაუტევეს ქუეყანა მათი და გარდავიდეს

თუშეთს და სხუანიცა მთიულნი უმრავლესნი არა მოიქცეს, არამედ დაუმძიმა მათ მეფემან

ხარკი, ოდეს არა ინებეს ნათლის ღება“ (49.-126).

ბერძენი ასტრონომი კლავდიუს პტოლომეოსი (ჩვ. წ. IIს.) თუშებს ტუსკებად მოიხ სენიებს

და კავკასიისა და კერავიის მთებს შორის დიდოელების მეზობლად ასახლებს (59.-239). ამ

ტერმინს ვ. ლაგაზიძე პოულობს რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობებში არსებული წყაროების

ტექსტშიც და წერს: „1638 წელს საქართველოში გამოგზავნილ მოსკოვის სახელმწიფო

ელჩებს თუშეთზე უხდებოდათ გავლა. რუსეთის ელჩისა და თეიმურაზ I-ის წარმომადგენლის

საუბარში თუშები იხსენიება ტუსკებად: „Да приставов спрашивали послы, почему же земля словет

Туская и хто ею преж всего владели и ныне владеет... И приставы сказали послам, что та земля

слывёт Туская из стари; и владели до се местные владельцы, то есть Туские земли, горские мужики“

(59-254). მართალია, ამ ფაქტს ავტორი კომენტარების გარეშე ტოვებს, მაგრამ, ჩვენი აზრით,

იგი საინტერესოა იმდენად, რამდენადაც პტოლომეოსისეულ ინ ფორმაციას (150 წ. ქრ. შ.)

დროის ძალიან დიდი მონაკვეთი გვაშორებს და თუ სახელი ტუსკი თუშეთის მოსახლეობის

მეხსიერებას ამ დრომდე შემორჩა, ეს ამ ხალხის ინტელექტსა და მათი ისტორიული ფესვების

ურყეობაზე მეტყველებს, რამეთუ თეიმურაზ I-ის მეფობა XVII ს-ზე მოდის – ანუ, წყვეტა ეპოქებს

შორის 15 საუკუნეზე მეტია. (ამ საკითხს ქვემოთ კიდევ განვიხილავთ).

თუშის სახელი მოგვიანებით – უკვე VII ს-შიც მეორდება, თუმცა უკვე იმ ფორმით, რომ -

ლითაც დღემდე ჩვენამდე მოაღწია; სომხურ წყაროებში კავკასიის ტომთა აღწერისას იხსე-

ნიებიან თუშებიც: „Туши, Хуши, Колхи, Цхаваты, Гудамакары...“ (60.-317).

„ქართლის ცხოვრებაში“ კიდევ ერთი წყარო გვხვდება, სადაც თუშებია ნახსენები – ეს

არის შემდგომ წმინდანად შერაცხული მეფე არჩილის გამეფების ხანა, როდესაც მან შე-

მოიერთა მთლიანად კახეთი თავისი მთითა და ბარით; მემატიანე ასეთ ცნობას გვაწვდის:

„მოვიდა არჩილ კახეთად... აღაშენა ეკლე სია საძმორს... და პოვნა წუქეთს მთავარნი,

რომელთადა მიებოძა ვახტანგ მეფეს წუ ქეთი და იყო მაშინ რომელი ერისთავობდა თუშთა

და ხუნძთა და ყოველთა წარმართთა მის მთისათა, სახელად აბუხუასრო, და არა ინება

მისგან წაღება წუქეთი“ (49.-243). როგორც ვხედავთ, ამ წყაროს თანახმად, თუშეთი შედის

კახეთის სამეფოში, რომლის რეზიდენციასაც წუქეთი ეწოდება. მეფე არჩილის მეფობის

წლებია – 668-718, რაც მიგვანიშნებს იმაზე, რომ VII-VIII საუკუნეებში დასტურდება კიდევ

ერთი უტყუარი ცნობა თუშების ლოკალიზაციის შესახებ აღმოსავლეთ საქართველოს მთი-

ანეთში, რამდენადაც საბუთში ნახსენებია ხუნზახის ნაწილი და თუშეთი, რომლებიც ერთი

მეორის მეზობლად მდებარეობს.

კიდევ ერთი წყარო, რომელიც სამეცნიერო ლიტერატურაში სხვადასხვა ავტორების

მიერ არის ინტერპრეტირებული ისე, როგორც თავად კონკრეტულ ავტორს სურს – ეს არის

ქართველი მეცნიერისა და საზოგადო მოღვაწის ვახუშტი ბაგრატიონის ჩანაწერები თუშების

შესახებ. მის ტექსტს სრულად მოვიყვანთ: „პანკისის გარდა სწორ კავკასს იქით, არს წოვა;

წოვას ქუეით გომეწარი და მის ქვეით, არს ჩაღმა და ჩაღმიდამ გარდავალს გზა თორღასა

და ლოპოტის ჴევზედ. არიან დაბნები ესენი უმჯობესნი... ამის ჩრდილოთ არს ფარსმანის

თუშეთის ჴევი, რომელთა უძევს შორის კავკასივე... კახეთის თუშნი ინახავენ ცხოვართა

სიმრავლეს, ვინაითგან აქუთ ზაფხულს თვისთა მთათა შინა საძოვარი, და ზამთარს

ჩამოვლენ გაღმა-მჴარესა შინა და ამით უმეტეს მორჩილებენ კახთა. იგინი არა ჰყმობენ

კახთა მეპატრონეთა, ხოლო მორჩილნი, მოლაშქრენი და მეხარკენი არიან და არიან

ბრძოლისა შემმართებელნი, მჴნენი, ძლიერნი, მჴედარნი წარმატებულნი და უსაქციელონი,

ბრიყვნი... ხოლო სარწმუნოებითა და ენითა არიან ქართულთა. ხოლო რომელნი არიან

მჴარეთა ქისტთა და ღლიღუთა, უწყიან ენანი უფრო მათნი. გარნა ფარსმანის ჴევისანი

სარწმუნოებით და ენით შერეულნი არიან, ვითარცა ქისტნი...“ (2.-554-555);

გამოვყოთ მთავარი საკითხები, რომელშიც ავტორი წოვათის მოსახლეობის შესახებ

საუბრობს: ლოკალიზებული არიან კახეთსა და თუშეთში ერთდროულად; ჰყავთ მრა ვალი

ცხვარი; არ სცნობენ ბატონს – ანუ არ არიან ყმები, არიან კარგი მხედრები და მებრძოლები;

იხდიან ხარკს (გადასახადს), სარწმუნეობით და ენით არიან ქართველები – ანუ ქრისტიანები

და ქართულენოვანნი, ხოლო ფარსმანის ხევის მკვიდრნი, ანუ პირიქითლები ენითა

და სარწმუნოებით შერეულნი არიან და მათ საუბარში შეინიშნება ქისტებთან შერეული

მეტყველება – ეს არის და ეს! ვახუშტი ბატონიშვილი არსად არ ახსენებს მათ სხვა

წარმომავლობას გარდა ქართულისა. ვფიქრობთ, რომ ეს საკითხი იმ დროს საერთოდ

ეჭვგარეშე იყო და დარწმუნებით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ არც კი განიხილებოდა – სხვა

შემთხვევაში ავტორი უეჭველად აღნიშნავდა ასეთ მნიშვნელოვან დეტალს, რომელიც თემის

შემოსახლება-განსახლებას ეხებოდა.

სიტ ყვებითგან ირკვევა, რომ წოვებს ის (ვახუშტი – ა.შ.) იმავე ქართველ თუშებად სთვლიდა,

ოღონდ ფიქრობდა, რომ ქისტ-ღლიღვებთან მეზობლობის გამო მათი ენაც ჰქონდათ

შეთვისებული და ნარევს ენას ლაპარაკობდნენ“ (3.-47).

მკითხველს, ალბათ, ყურადღების მიღმა არ დარჩენია ვახუშტისეული მინიშნება – „ენი-

თა და სარწმუნოებით შერეულნი არიან...“. ამ შემთხვევაში ავტორს, როგორც ჩანს, მხედ-

ველობაში ჰქონდა შერევა წარმართობისა და ქრისტიანობის და არა ისლამის, რადგან

ისლამი ჯერ კიდევ არ იყო ასე ფართოდ გავრცელებული მთის რეგიონებში, თვით მე-

ზობელ ვაინახებშიც კი – ეს ერთი, და მეორე: თუშეთის ქრისტიანულ სამყაროში, ისლა-

მის მიმდევარი ვერც გაჩერდებოდა. არ გამოვრიცხავთ, რომ აქა-იქ იყო შემორჩენილი

რამ დენიმე წარ მართული ოჯახი, რომლებიც ოდესღაც გაქრისტიანობას მოერიდნენ და

მთებს შეაფარეს თავი. ხაზგასმით უნდა ითქვას, რომ თუშების ტრადიციით, ახლად მოსული

მოსახლე თუ სხვა რწმენის იყო, ვალდებული იყო, პირველ რიგში მონათლულიყო, შემდეგ

სხვა წესებს დამორჩილებოდა, თუ უნდოდა სამომავლო დამკვიდრება. ეს წესები (ერთიანი

რწმენა, შრომაში ჩაბმა, ზნე-ჩვეულებების დაცვა, ტრადიციების პატივისცემა და ა.შ.) მკაცრად

იყო გაწერილი და მხოლოდ მათი გათავისების შემდეგ ხდებოდა ხარ-ქვაბის რიტუალის

შესრულება. ცნობილია, რომ თუშებში ტყვედ ჩავარდნილს არ იტოვებდნენ – ან მაშინვე

ცვლიდნენ, თუ ვინმე ეგულებოდათ მოწინააღმდეგესთან, ან უკან უშვებდნენ ყოველგვარი

გამო სასყიდის გარეშე, ამიტომ ახალი მოსახლის მიღების წესებს მკაცრად იცავდენენ.

ივ. ჯავახიშვილი შემდეგ წერს: „როგორც ვახუშტის ზემოთმოყვანილი სიტყვებითგან

ირკვევა, წოვებს ის იმავე ქართველ თუშებად სთვლიდა, ოღონდ ფიქრობდა, რომ ქისტ-

ღლიღვებთან მეზობლობის გამო ისინი ნარევ ენაზე ლაპარაკობდნენ... ამგვარად, თუშურს

(წოურს) საზოგადოდ ვახუშტი ქართულ ენად სთვლიდა და მხოლოდ ერთ ხეობაში ატყობდა

იგი ენაში არსებითს განსხვავებას, რომლის მიზეზად მას უცხო მეზობელთა ენებთან აღრევა

მიაჩნდა“ (3.-47).

ყოველივე ზემოთ ქმულიდან გამომდინარე ჩანს, რომ ვახუშტი ბატონიშვილი და აკად.

ივ. ჯავახიშვილი თუშეთის მთელ მოსახლეობას მიიჩნევენ ერთიან ქართულ ეთნოსად,

და ვაინახების ხანგრძლივი მეზობლური კონტაქტებით ხსნიან.

იაკობ გოგებაშვილი კი ასე ახასიათებს თუშეთს და თუშებს: „შიგნით კახეთის თავს, ე.ი.

ჩრდილოეთით თუშეთი სძევს. ხალხის სიმდიდრეს აქ შინაური პირუტყვი შეადგენს, რო-

მელსაც მრავალს ინახავენ, რადგან იალაღი კარგი აქვთ. მეტადრე ცხვრის ფარისა და

ცხენის ჯოგის ყოლა ძლიერ არის გავრცელებული თუშეთში. თუშები ჰყიდიან ცხვარსა,

ცხენებსა, მატყლსა, ერბოსა, ყველსა და იმათი ფასით ყველაფერს საცხოვრებელს ყიდუ-

ლობენ. თუშეთში შეძლებული ხალხი ცხოვრობს და მთლად ქრისტიანები არიან. ზემო

თუშები ქართულად ლაპარაკობენ, ქვემო თუშები კი თუშურათ, მაგრამ ქართულიც ყველამ

იცის“ („ბუნების კარი“ – 1876 წ.).

ივ. ცისკარიშვილი წერს რომ, მიუხედავად თუშების სხვადასხვა ტერიტორიული გან-

ლაგებისა და სასაუბრო ენის განსხვავებულობისა, ისინი დანარჩენი კრიტერიუმებით ერთნი

არიან, ანუ ერთი გენეტიკისა და მსოფლმხედველობისა – აი, მისი სიტყვები: „Они отличаются

частью языком, частью местом жительства, но во всех других отношениях они совершенно

сходствуют между собой“ (19.-#7).

ლ. მარგოშვილი თავის მონოგრაფიაში წერს: „ჩვენ არ უარვყოფთ წოვა-თუშებისა

და ვაინახების ენობრივ სიახლოვეს. არაა საიდუმლო ისიც, რომ წოვა-თუშები ზოგჯერ

ქორწინდებოდნენ ვაინახ ქალებზე, და რადგან მამაკაცები ზამთარ-ზაფხულ დაჰყვებოდნენ

ცხვარს და ოჯახში ყოფნა ნაკლებად უხდებოდათ, ბავშვებს ძირითადად ზრდიდნენ დედები.

ბუნებრივია, რომ მათი სალაპარაკო ლექსიკა ნაწილობრივ შერეული იქნებოდა“ (7.-39).

ლ. მარგოშვილის ცნობა გვაძლევს საშუალებას ავხსნათ მიზეზი, თუ რატომ

ქორწინდებოდნენ თუში მამაკაცები ვაინახების ასულებზე: მოგეხსენებათ, თუშები უხსოვარი

დროიდან მეცხვარეობით იყვნენ დაკავებულნი. ჩვენი ჩრდილოელი მეზობლები (ლეკები

და ვაინახები) მუდმივად აყაჩაღებდნენ თუშეთს საქონლის გატაცების მიზნით, თუმცა ხშირად

ადამიანებსაც არ ინდობდნენ. რამდენადაც წოვათისა და პირიქითის მოსახლეობას დიდი

რაოდენობის ცხვარი ჰყავდა, მას მოვლის გარდა, დაცვაც სჭირდებოდა. სახელმწიფო

ამ საქმეში ხშირად ვერ ეხმარებოდა, რამდენადაც უცხო დამპყრობელთა წინააღმდეგ

გაუთავებელ ომებში იყო ჩართული. თუშები თავდაცვის მიზნით ხშირად გაღმა მხარესთან

დამოყვრებით ერთგვარ მოკავშირეს იძენდნენ. ამას ხელს უწყობდა ისიც, რომ თავად

თუშეთის მოსახლეობა არც თუ ისეთი მრავალრიცხოვანი იყო და ქალის მოყვანა ხშირად

მეშვიდე თაობამდე – გამომდინარე აქედან, საგვარეულოები ერთმანეთის ან მოყვრები

იყვნენ, ან განაყოფები (გვარიდან განაყარები). ამდენად, ცოლებს უფრო სხვაგან ეძებდნენ.

ქისტის ქალის მოყვანა ნაწილობრივ აგვარებდა ორ პრობლემას: 1. შორს წასვლა არ

სჭირდებოდათ, რამდენადაც სულ ახლოს იყო მათი საზღვარი და 2. ცოლეურები ერთგვარი

გარანტორები ხდებოდნენ მათი საქონლის დაცვისა და ჩრდილოეთის საზღვრებთან

მიმდებარე საძოვრების ქირაობაც ნაკლებად პრობლემური ხდებოდა.

თუშები ძალიან კარგი სახელით სარგებლობდნენ მეზობელ მთიელებში, განსაკუთრებით

ვაინახებში და ამიტომ ქალის გატანება მათთვის მისაღებიც კი იყო, რადგან ისინი თავის

სარგებელსაც ხედავდნენ ამ მოყვრობაში – ქალიც საიმედო ხელში იყო და თავადაც მუდ-

მივად უზრუნველყოფილნი იყვნენ სარჩო-სანოვაგით. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ მეც-

ხვარეობის მძიმე შრომის გამო თუში ბუნებით მომჭირნეა, მაგრამ თუ საქმე სამშობლოსა და

ოჯახს ეხება, იქ წინ წამოწეულია სხვა ფასეულობები.

1831 წლის კამერალური აღწერა ამის დამადასტურებელ მასალას იძლევა, მაგა-

ლითად, წოვათის მამაკაცების ცოლების ჩამონათვალში ვაინახებს მიეკუთვნებოდა არა-

ერთი სახელი, მაგალითად: ბაი (ნახსენებია 6-ჯერ – ვაინ. „ბებია“), ტაი (ნახსენებია 7-ჯერ

– ძალიან გავრცელებულია ჩეჩნებში და ინგუშებში), არაერთხელ გვხვდება სახელები ზოი,

თედიი, სანო, ქიიჩარა (ჩეჩ. „მზად იყავი“), ბიეგანა (ჩეჩ. „სასაცილო“), მადიე (ჩეჩ. „არ

გააჩინო“, „არ ქნა“) და სხვ. მოგეხსენებათ, ვაინახების ტრადიციით, ოჯახში გოგოს გაჩენა

ხშირად ნეგატურ დამოკიდებულებას იწვევდა და, შესაბამისად, ეს მის სახელშიც აისახებოდა

(მსგავსი მაგალითები გვხვდება დასავლეთ საქართველოშიც). იმავე კამერალური აღწერის

მასალებში ერთი ურყევი ტენდენცია შეინიშნება – რა წარმომავლობისა და რჯულისაც

არ უნდა ყოფილიყო დედა, შვილებს ერქმეოდათ ქართული სახელები, ინათ ლებოდნენ

ქართულ, მართლმადიდებლურ რჯულზე და ქართული წეს-ჩვეულებების თანახმად იზ-

რდებოდნენ.

ბავშვისთვის სახელის შერჩევას თუშები ძალიან დიდი პასუხიმგებლობით ეკიდებოდნენ.

ამიტომაა, რომ მათში ძირითადად „ძველი აღთქმის“ სახელებია დღემდე გავრცელებული

– აბრამი, იასე, მოსე, იოსები, ევა, მაგდალინა, რებეკა, მარიამი და სხვ. ქართული ტრადი-

ციისამებრ, წოვა-თუშები პაპა-ბებიის სახელების დარქმევის წესსაც აქტიურად მისდევდნენ.

ჩვენთვის ძალზე საინტერესოა ანთროპოლოგების მიერ მოწოდებული ცნობა, რომლის

თანახმადაც ირკვევა, რომ, მორფოლოგიური ნიშნების მიხედვით წოვა-თუშები ახლოს

დგანან აღმოსავლეთ საქართველოს, კერძოდ, კახეთის მოსახლეობასთან. ლ. შარაშიძე

წერს: „თვალში საცემია წოვა-თუშების მორფოლოგიური მსგავსება ქართველურ ჯგუფებთან;

არის მსგავსება წოვა-თუშებსა და კახელებს შორის... წოვა-თუშები, რომლებიც ენობრივად

დაკავშირებულნი არიან ქისტებთან, ანთროპოლოგიურად განსხვავდებიან მათგან. ამ მხრივ

ისინი ახლოს არიან ქართველურ ჯგუფებთან: მოხევეებთან, ფშავლებთან, ხევსურებთან,

მთიულებთან, გუდამაყრელებთან და სხვ. მათი მსგავსება ქართველურ ჯგუფებთან, პირველ

რიგში კი – ჩაღმა-თუშებთან, საფუძველს იძლევა ვიფიქროთ, რომ წოვა-თუშების ჯგუფი

არ არის ქისტებისა და ჩაღმა-თუშების ასიმილაციის შედეგი. ეს რომ ასე ყოფილიყო, წოვა-

თუშები აღმოჩნდებოდნენ გარდამავალ ჯგუფში ჩაღმა-თუშებსა და ქისტებს შორის... წოვა-

თუშები წარმოადგენენ ავტოქტონური წარმომავლობის ადგილობრივ ქართველურ ჯგუფს;

ისინი არ არიან გაქართველებული ქისტური ტომი, როგორც ამას ამტკიცებს ზოგიერთი

მკვლევარი“ (8.-273-274).

კვლავ მივუბრუნდეთ საარქივო და წერილობით წყაროებს. აი, რას წერს გერმანელი

მოგზაური ი. გიულდენშტედტი: „თუშები, როგორც ამას მათი ენა მოწმობს, არის ქართული

დიალექტი, რომელიც შენარევია მრავალი ქისტური სიტყვით, რასაკვირველია, ქართველები

არიან და ერეკლე მეფე მათ უყურებს როგორც თავის ქვეშევრდომებს და ჩაყენებული ჰყავს

მათთან მოურავი... 1772 წელს (თუშეთის მოურავი) ჩერქეზიანთა (ჩერქეზიშვილების – ა.შ.)

თავადური გვარიდან იყო. წლის გარკვეულ დროს ისინი მეფეს აძლევენ სასახლის მცველებს,

ხოლო ომში გამოჰყავთ ჯარი. ალაზნის გაყოლებით ველზე მდებარე ნაწილი კახეთისა ეხლაც

ძალზე დასახლებულია და შეიცავს ბევრ სოფელს და სწორკუთხა გალავანშემორტყმულ

ციხეებს...“ (9.-175). ავტორი ჩამოთვლის სოფლებს: „წოვათა, საგირთა, ეთელტა, ინდურთა,

ვერხოვანი, დოჭოარე, ბოჭორმა, შენაქო, დიკლო-არე, დართლო-არე, დანო-არე, ჭეშო-

არე, ფარსმა-არე, გირევი-არე, ქუმელაურთ-არე, ჯვარბოსელი-არე, გუდანთ-არე, ომალო-

არე. მთელი მოსახლეობა აღნიშნული სოფლებისა ვალდებულია, ქვეყნისთვისთვის

აუცილებლობის შემთხვევაში, შეკრიბოს 500-ზე მეტი შეიარაღებული მებრძოლი. პირველ

ოთხ სოფელში ლაპარაკობენ შერეულ ქართულ და ქისტურ ენაზე. მათი მცხოვრებნი,

შესაძლოა, ქისტების შთამომავლები იყვნენ, მაგრამ საკუთარი სახელები მათ ქართული

აქვთ – მამუკა, ცისკარა, ივანე, შანქო, გიორგი, ნინო, თამარი, ანა, მარიამი, მათე და ა.შ..

მამაკაცები იცვამენ ქართულ წესზე, ქალები არ ატარებენ ქისტურ თავსაბურავს, რომელიც

რქებს წააგავს, არამედ ისინი თავს იკრავენ ქართული წესის მიხედვით“ (9.-263). ამ

ციტატას ეხმიანება კიდევ ერთი საინტერესო ცნობა, რომელიც ივ. ჯავახიშვილის ნაშრომშია

მოცემული იგი წერს, რომ „ტანსაცმლის მიხედვით შეიძლება განისაზღვროს, თუ რომელ

კუთხეს ეკუთვნის იგი – თუ ჩვენ დავაკვირდებით კედლის მხატვრობას IX ს-ის ტაძრებში,

შევნიშნავთ სწორედ თუში ქალის თავსაბურავების ფორმას“ (4.-4).

იოჰან გიულდენშტედტი წერს, რომ თუში ხალხი შედგება ქართველებისგან, თუმცა მათი

ნაწილის მეტყველებაში ქისტური სიტყვები შეინიშნებაო. იგი არსად აღწერს მათ მიგრაციულ

გზებს და არ აღწერს სხვაგან არსებულ მათ ისტორიულ კვალს. ავტორი არაფერს არ

ამტკიცებს – იგი მხოლოდ ვარაუდს გამოთქვამს. ვფიქრობთ, მან მხოლოდ საოჯახო ენის

ნაწილობრივი სხვაობის გამო გაუსვა ამ საკითხს ხაზი, რამდენადაც იმ დროს, ალბათ, ეს არც

იყო აქტუალური, რადგან წოვა-თუშების ქართველობასა და მათ ქართულ მენტალიტეტში

ისედაც არავის ეპარებოდა ეჭვი.

ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ ჩვენ არაფერი გვაქვს საწინააღმდეგო ვაინახებთან

საერთო ისტორიული წარსულისა – ეს რომ იყოს სინამდვილე. საუბარია იმაზე, რომ საოჯახო

კერიის ენაში არსებული გარკვეული პროცენტის საერთო ლექსიკისა და ზოგიერთი მოგზაურის

სუბიექტური შეხედულებების გამო, ეჭვქვეშ დგება წოვათის მთლიანი თემის ქართული

ეთნოგენეზისი და ისტორიული ფესვები – რაც, ხაზგასმით ვამბობთ, რომ კატეგორიულად

მიუღებელია ჩვენთვის, რადგან ეს საკითხი წყდება მრავალი კრიტერიუმის ერთობლივი

თანხვედრის საფუძველზე (ანთროპოლოგია, გენეტიკური კოდი და ისტორიული ფესვები,

სულიერება, მენტალიტეტი და სხვ.).

ი. გიულდენშტედტის მოგზაურობა კახეთსა და თუშეთში თარიღდება 1771-1772 წლებით

– იგი მეფე ერეკლე II-ის პირადი სტუმარია. ეს პერიოდი არცთუ ისე შორსაა პირველი კამე-

რალური აღწერიდან, რომელიც ჩატარდა თუშეთში 1831 წ. წოვათაში დაფიქსირებულია

1531 მოსახლე – აქედან სულ რამდენიმე (5-6) ოჯახის გასწვრივ მიწე რილია ქისტი, 2 –

ხევსური და ერთიც – ებრაელი.

ი. გიულდენშტედტის ცნობა რამდენიმე გარემოების გამოა საყურადღებო:

1. თუშეთში ოთხი საზოგადოებაა წარმოდგენილი (წოვა, პირიქითი, გომეწარი და

ჩაღმა) – ორ მათგანში (წოვათა და ნაწილობრივ პირიქითი) საუბრობენ ქისტებთან შერეულ

ენაზე, თუმცა მიეკუთვნებიან ქართულ ეთნოსს; 2. მათ, როგორც მთაში, ასევე კახეთის ბარში

აქვთ თავიანთი საცხოვრებელი ტერიტორიები და მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავთ ქვეყნის

საზოგადოებრივ ცხოვრებაში; 3. თუშების ბევრი წარმომადგენელი მსახურობს სამეფო

კარზე მეფის პირად დაცვაში, ხოლო ომის დროს გამოჰყავს ლაშქარი და სხვ. (9.-263),

ე.ი. თუშეთის ყველა თემის წარმომადგენლები ქართველები არიან, რადგან თანაბრად

მონაწილეობენ ქვეყნის ყველა საპასუხისგებო მოვლენასა თუ საქმეში. ი. გიულდენშტედტის

ცნობას „Некогда именно из тушин комплектовали отряды охраны грузинских царей, так как они

имели репутацию людей очень храбрых и преданных своим хозяевам“ (70.-392), ეხმიანება

დავით ბატონიშვილიც: „ქე შიკად (წარჩინებულ მცველებად) მეფისა, ანუ ღვარდიად

არიან ადრიდგანვე დაწესებულნი თუშნი, ხევსურნი და ფშავნი. ესენი არიან მთის კაცნი

და ერთგულნი მეფეთაგანი“. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ უცხო თემის წარმომადგენელი მეფის

პირად დაცვაში ვერ იმსახურებდა.

საგანგებოდ უნდა აღინიშნოს, რომ ყველა წყაროსა და კვლევებში ხაზგასმულია, რომ

თუშები საქართველოს მეფეების პირად დაცვას ოდითგანვე შეადგენდნენ. ეს ასეც არის და

საქართველოს ისტორიის ყველა მონაკვეთში ეს ფაქტი დასტურდება და იგი დიდი სიამაყით

გადაეცემა თუშთა თაობებს. თუმცა საქართველოს ნებისმიერ კუთხეში რომ ჩახვიდეთ, იგივეს

გაიგონებთ: ჯავახეთში – რომ მეფეების დაცვა ევალებოდათ მათ თანამემამულეებს, სვანეთში

– რომ თბილისის სვანეთის უბანი ზუსტად იმის დამადასტურებელი საბუთია, რომ მეფის

პირად ლაშქარს სვანები შეადგენდნენ, ხევსურეთსა და მთიულეთში ხომ ამის დამამტკიცებელ

ფოლკლორულ ნიმუშებს წარმოგიდგენენ და ა.შ. ეს არცაა გასაკვირი, რადგან ჩვენი ქვეყნის

მეფეების სიბრძნე ზუსტად იმაში გამოიხატებოდა, რომ ასე ისინი ყველა კუთხის საუკეთესო

შვილებს თავისთან მოიზიდავდნენ ხოლმე და ამით მთლიან მოსახლეობასთან კავშირს

აძლიერებდნენ. იმ დაცვაშიც ყველას მოვალეობები გაწერილი იყო და პირველობის მინიჭება

თავად მეფის უპირატესობა იყო და, ვფიქრობ, მათ საკუთარ საიდუმლოდ რჩებოდა. ერთი კი

ნათელია – თუშებს (წოვა-პირიქითი-გომეწარი-ჩაღმა) თავისი ღირსეული და მყარი ადგილი

ეკავათ როგორც სამეფო ტახტის დაცვაში, ისე ქვეყნისთვის საჭირბოროტო საქმეებშიც.

სიტყვამ მოიტანა და დავამატებთ: აბა, გადავხედოთ ჩვენი ქვეყნის ყველა კუთხის ისტორიას

– რომელი მხარის მოსახლეობა იყო ასეთი მუდმივი ბრძოლის რეჟიმში, როგორც აღმოსავლეთ

საქართველოს მთიანეთი – განსაკუთრებით, თუშეთი: ომების დროს – ერთი მხრივ, ქვეყნის

განმათავისუფლებელ ბრძოლებში იყვნენ ჩართულები, მეორე მხრივ – მეზობელ ყაჩაღებს

იგერიებდნენ, რომელთა აქტიურობა მატულობდა ზუსტად მაშინ, როცა ქვეყანას უჭირდა.

ამავდროულად, ცხვარ-საქონლის მოშენება-გამრავლებასაც არ ივიწყდებდნენ, რადგან იმ

დროს ეს საქმე ქვეყნის ხაზინის ერთ-ერთ შემადგენელ ნაწილს წარმოადგენდა.

თუშების შესახებ კიდევ ერთ ცნობას წარმოვადგენთ კ. კოხისა და ო. სპენსერის შრო-

მებიდან: „თუშები გაერთიანებული არიან ოთხ საძმოში, ზაფხულობით ისინი ცხოვრობენ

მდინარე ალაზნის სათავეებთან, ზამთრობით – ალვანის დაბლობზე, ალაზნის სანაპიროზე;

წარმოშობით ისინი ქართველები არიან, სარწმუნოებით – ქრისტიანები; ისინი საშუალო

ტანის, ძლიერი აგებულების ხალხია, მკვეთრი და სწორი სახის ნაკვთებით; ამიერკავკასიის

და საქართველოს სხვა დანარჩენ მკვიდრთა მსგავსად, მათაც კეხიანი ცხვირი აქვთ, თვალები

მრგვალი და ვიწრო, გამჭოლი მზერით“ (12.-94).

კ. კოხი დაწვრილებით აღწერს რა ალავერდის ტაძარს, მის შესანიშნავ არქიტექტურას,

კედლების მოხატულობას და იძლევა რა ალაზნის ველზე განლაგებული სოფლების

ჩამონათვალს, წერს: „ალბანეთის ველზე ახლა მთის ერთ-ერთი ტომი – თუშები ატარებენ

საძოვარზე თავის ფარებს გაზაფხულსა და ზამთარში. გამიხარდა, რომ შესაძლებლობა

მომეცა ამ მცირერიცხოვანი გმირი ხალხის ნაწილი მაინც გამეცნო. ლეკებს მათი გან-

საკუთრებით ეშინიათ. თუშები 1000 ოჯახისგან შედგებიან, რომლებიც ოთხ საძმოში არიან

გაერთიანებულნი. თუშები ალაზნის სათავეებთან ბინადრობენ. ისინი ალაზანს ალბანეთის

ველამდის ჩამოჰყვებიან. შთამომავლობით ქართველები არიან და ქრისტიანულ რელიგიასაც

სცნობენ“ (12.-256). ცხადია, აქ საუბარია წოვათის თუშებზეც, რომელთა განვითარებული

მეცხვარეობის წყალობით, მათი ფარები ჰერეთის მდელოებსაც აღწევდა.

ა. შიფნერიც ტერმინ თუშებ-ში გულისხმობდა, რა თქმა უნდა, წოვა-თუშებს, რამდენადაც

მის მიერ წარმოდგენილი ენის გრამატიკული აღწერის სათაურია „თუშური ენის გრამატიკა“

(Schiefner, Uber die Tusch Spracher, 1854.) (13.-71,93). აქ მიზანშეწონილია აკად. ა. შანიძის

თვალსაზრისი, რომელიც ერთგვარ სიცხადეს შესძენს აღნიშნულ საკითხს, რამდენადაც,

როგორც ცნობილია, იგი თავად იმყოფებოდა თუშეთში, სწავლობდა წოვა-თუშების

ენას, ჩაღმა-თუშების დიალექტს და მივიდა შემდეგ დასკვნამდე: „რამდენადაც ვიცი,

ისტორიულ წყაროებში არსად არ არის გარჩეული თუშები – ყველანი თუშებად იწოდებიან.

„თუში“ საერთო სახელია ყველასი, ვინც თუშეთის ალაზნის ხეობაში ცხოვრობდა. ერთ-

ერთ დოკუმენტში, რომელიც 1682 წელს უნდა იყოს დაწერილი, ნათქვამია: „ერთობით

თუშებისათვის – წოვა და ჩაღმისათვის“ (14.-105). და კიდევ: „ჩაღმა-თუშების ქართულში

უხვად ურევია ელემენტები, რომლებიც უტყუარად მოწმობს, რომ ერთ დროს მათი მამა-

პაპანიც წოვა-თუშურად ლაპარაკობდნენ და შემდეგ თანდათან გადმოვიდნენ ქართულზე“

(იქვე). ამას ადასტურებს ივ. ცისკარიშვილიც, რომელიც თავად არის მოწმე იმისა, რომ ჩაღმა-

გომეწრელებისთვის წოვა-თუშური არ არის უცხო – პირიქით, მისი მოსახლეობის დიდი

ნაწილი თავისუფლად ფლობს ამ ენას თანაბრად მისი კერიის სამეტყველო ქართულის

დიალექტთან ერთად და წერს: „Остальные два общества тушин – Гомецарское и Чагминское,

суть верные оригиналы предков нынешних грузин... Речь их древне-грузинская, однако почти

большая часть из них может объясняется и на тушинском языке (19.-#7-12).

ახლა განვიხილოთ, თუ როგორ მოიხსენებენ თუშებს (წოვებს – ჩაღმებს) მეზობელი

ტომები.

1. ჯერ კიდევ კლაპროტი აღნიშნავდა, რომ ლეკები თუშებს, რომლებიც სახლობენ მდ.

ალაზნის სათავეებთან (წოვა), მოსოხს უწოდებენ (ანუ ქართველებს – ა.შ.) (3.-51); იმავეს

წერს ნ. მარიც: „По дидойски Цув ад(а) букв. – Цова-кахи (в смысле цова-грузины, собственно

цова-тушины и чагма-тушины – тушины...“ (23.-32.). ასეცაა, ლეკები კახეთის მთიანეთს

უწოდებენ მოსოხს.

ამ საკითხს შეეხნენ პ. უსლარი, ივ. ჯავახიშვილი, კ. წერეთელი და სხვ. ყველა ავტორი

ერთხმად თანხმდება, რომ დაღესტნელები ტერმინ მოსოხს ზოგადად ქართველთა აღსა-

ნიშნავად ხმარობენ. ძველ ბერძნულ და სხვა წყაროებშიც ამ სახელით ქართველურ ტომებს

ახსენებენ, თუმცა არ გამორიცხავენ კავშირს ებრაულ მეშუქს, აქადურ მუშკუსა და ბერძნულ

მოსხოის შორის (79.-22). ამავე აზრისანი არიან ნ. მარი (23.), ს. ჯანაშია (83.) და კ. წერეთელი

(82.-113). უფრო მეტიც – ივ. ჯავახიშვილი წერს: „...ყველა ეს სახელები: მუსკი, მოსხოი, მუშ-

კები, მეშეხი ერთი და იგივე ქართველი ტომის მესხების საკუთარი სახელია, ეს ისედაც სავ-

სებით ცხადია (79.-22). ამის დასტურად ასახელებენ პ. უსლარის მიერ მოყვანილ მასალას,

რომელიც ამ ავტორმა ავარიული ენის კვლევისას ჩაიწერა: „ერეკლე მეფის დროშა მოჩანს.

დროშა გარშემორტყმულია თუშებით და მოსოჴებით (ავარ.: ერეკლიბანასურ ბაირაჴბიჰულა

– ბაირაჴსოირუნ ბუგო ტუშგუნ მო მოსოჴო) (81.-12); და კიდევ: „მოსოჴის სახელწოდებაში

ისინი გულისხმობენ თუშ-ფშავ-ხევსურეთის მაცხოვრებლებს“ (იქვე).

ამ ხუნძურ მაგალითში, როგორც ვხედავთ, მოსოხის პარალელურად თუშები არიან

ნახსენები, როგორც მათი მთავარი სამიზნე, რადგან კარგად გამოცდილი ჰქონდათ, რომ

თუ შებთან ბრძოლა კარგს არაფერს უქადდა. ამ ფაქტს ივ. ჯავახიშვილი ასე ხსნის: „ლეკები

თუშებს ეხლაც მოსოხებს ეძახიან“ (79.-22).

დაღესტნელების ფოლკლორიდან ჩვენც ჩავიწერეთ მსგავსი მაგალითები ჩვენი

მორიგი ექსპედიციის დროს, აი, რამდენიმე მათგანი: წუმადის რაიონის ქიდიროს თემის 105

წლის ახმედხან სულეიმანოვი: „მოსოქი და თუში ძმები არიან, ორივეს ქრისტიანი რჯული

აქვთ. მოსოქები აქვე თუშების მეზობლად ცხოვრობენ. თუშები გამრჯე ხალხია, მათ ცხვარი

უყვართ, მეცხვარე ხალხია. მახსოვს ასეთი ლექსი: „ვაჟკაცი ხარ, ამაყი ხარ – სტუმარი ხარ

ჩვენი მხრისა; თუშო მწყემსო, მალე მოდი – გელოდებით წუმადშია...“ და ერთიც: „ვიყავ

მოსოხთან – მიმიღო სტუმრად, ცხვარიც დამიკლა – მიმღერა ტკბილად..“ ნიშანდობლივია,

რომ მათ ფოლკლორში მრავალია ლექსი, სადაც ლეკის ქალებისთვის ქართველები

(მოსოხები, თუშები) წარმოადგენენ ერთგვარ ნიმუშს ვაჟკაცობისა, ერთგულებისა და

სამართლიანობისა მაგ.: „შე ვაჟკაცო, შე ერთგულო, ძმაო მოსოხისაო – სტუმრად მოდი,

სტუმრად მოდი, ან მე მოვალ შენთანაო...“

აქ გვახსენდება ამბავი, რომელიც უკავშირდება თუშების ლეგენდარულ გმირს დილოიძეს,

რომელსაც ნადირობიდან წამოსულს, შეუნიშნავს ლეკების ჯგუფი – ეტყობოდა ერთი დიდი

ოჯახი იყო ქალებითა და ბავშვებით, სადაც მამაკაცები ცხენებზე შემსხდარნი მოდიოდნენ,

ქალებს კი ბავშვების გარდა, აკიდებული ჰქონდათ საკმაოდ დიდი ტვირთი. გაბრაზებულა

ჩვენი თუში, მიუშვერია იარაღი და უთქვამს: – აბა, ეხლავე ჩამოდით ცხენებიდან, შესვით

ქალები და ბავშვები, თქვენ კი აიკიდეთ ეს ბარგი-ბარხანაო... რა უნდა ექნათ, კაცები

მართლაც გადმოსულან ცხენებიდან, შეუსვამთ ქალები, თვითონ წამოუკიდებიათ ტვირთი

და ასე იარაღის მუქარით დილოიძეს ისინი კარგა ხანს უტარებია – მანამ, სანამ მათი

სამშობლო არ გამოჩნდა. ქალებს დიდი კმაყოფილება ეტყობოდათო, – ყვებოდა თურმე

მერე ჩვენი თუში. ვფიქრობთ, აქედანაა ლეკების ფოლკლორში არსებულ ლექსებში ამ

თემატიკის პოზიტიური გამოძახილი.

2. ოსები თუშებს (წოვასა და ჩაღმას) ეძახიან გუდას (ვფიქრობთ, გამომდინარე მათი

საქმიანობიდან), რაც ქართულად ნიშნავს ტიკს – გუდას, სადაც თუშები ინახავდნენ ყველს

(დღემდე შემორჩენილია ტერმინი გუდა-ყველი, ანუ თუშური ყველი). ვფიქრობთ, იგი

შედარებით გვიან წარმოქმნილი ტერმინია – ოსების კავკასიაში გამოჩენის შემდეგ. სავსებით

დასაშვებია, რომ საზოგადო სახელი გუდა კავკასიაში თუშური ყველის განსაკუთრებული

პოპულარობის გამო ქცეულიყო საკუთარ სახელად იმ ხალხისა, რომელიც აწარმოებდა მას.

მაგალითად, ტერმინი „გუდამაყარი“ შესაძლოა ინტერპრეტირებულ იქნას როგორც გუდა

და მაყარი (*მაყარ < მაჴალლონ – ასე ეძახიან ქართველებს დაღესტნის დარგოელები), ანუ

„ქართველები – ყველის მწარმოებლები“.

3. ვაინახები – ჩეჩნები და ინგუშები თუშებს უწოდებდნენ ბააცაი (წოვასაც და ჩაღმასაც).

სამეცნიერო ლიტერატურაში ეთნონიმ ბაც – „ბაცბის“ ეტიმოლოგიის არაერთი ვერსია

არსებობს: პროფ. ი. დეშერიევი მას ბუც-ს უკავშირებს, რაც ვაინახურში ნიშნავს ბალახს;

აღნიშნულ ტერმინს საკუთარი სახელიდან წარმოქმნილად თვლის აკად. ა. შანიძე და სხვ.

ჩვენთვის მისაღებია ბ. შავხელიშვილის მოსაზრება – იგი წერს: „ჩვენი აზრით,

ეთნონიმი ბაცა (წ.-თ. ბაც-ა-ვ ) შეიძლება უკავშირდებოდეს *ბაწა -ს, რომელიც

მომდინარეობს *წა-ნ||*წო.. – ფუძიდან. ენათმეცნიერებაში საყოველთაოდ ცნობილია,

რომ ძველად სახელების წარმოქმნაში დიდი როლი ეკისრებოდა დეიქტურ ნიშნებს,

რომლებსაც ახალშექმნილ ლექსიკურ ერთეულში ხშირ შემთხვევაში შორიახლოობის

სემანტიკა შემოჰქონდათ. ეს პროცესი თითქმის ყველა ენაში შეინიშნება (მაგ., ქართ.

კახელი-კოლხი, რომელიც წ.-თ.უშურში ასე აისახა: კახითა „კახეთი“, კახლოვ (კახელი)

– კოხივ „ქართველი“ – კუიხ „ქარ თველობა”; თავად წოურშიც გვაქვს ამისი არაერთი

მაგალითი: *ა-ს „მე“ (სუბიექტი), *ე-სე „აქ“ (სუბიექტის გვერდით), *ი-სი „იქვე“ (სუბიექტის

შორი-ახლოს), *ო-სი (სუბიექტისგან მოშორებით), *უ-ის (იქ, სუბიექტისგან შორს) – ანუ,

ხმოვნებს *ა-*ე*-ი-*ო-*უ თავდაპირველად სივრცეში მინიშნების ფუნქციაც ჰქონდათ; *წა-

ნ||*წო-ვასთან მიმართებაში იგივე პროცესები შეინიშნება: *წა-ნ-არ: *წ-ა – პირველადი

ფუძეა, სადაც სუბიექტი იკვეთება წ-*ა, (*ნ – ისტ. კლასის ნიშანი და *არ – მარავლ. ნიშ.)

– *წო-ვა : *წ-ო, სადაც *ო – სუბიექტთან მოშორებით ყოფნას ნიშნავს, *ვ-ა – კოპულა

(სადაც ვ – კლ. ნიშ.) – ანუ *წან-არები მოიაზრებიან როგორც ერთ გარკვეულ ადგილზე

ლოკალიზებული ადამიანები, ხოლო *წოვა – იქვე შორიახლოს მყოფი იგივე ჯგუფი;

იმავე მოდელით შექმნილია ტერმინი წობანი: *წო + ბა (კოპულა კლ. ნიშნით ბ-) + *ნი

(დღეს მრავლ. სუფ., რომელიც ისტ. კლასის *ნ-ს ნაშთია)“ (ბ. შავხელიშვილი, „ეთნონიმ

წოვას და ბაცბის ეტიმოლოგიისათვის წოვა-თუშურში“ – 2000 წ.).

და შემდეგ განაგრძობს: „თავად წანარის წარმომავლობას ჩვენ ვხედავთ ასე: სულხან-საბას

ლექსიკონში წარ ძვ.ქართ. ითარგმნება როგორც „მცირედ რამ წარზიდული“, ანუ მოვლენა,

ან მოქმედება, რომელიც უსწრებს არსებულ მდგომარეობას, ანუ წანები||წანარები იყვნენ

ადამიანები, რომლებმაც პირველებმა დაიკავეს გარკვეული ადგილი. ამას მიგვანიშნებს იმავე

ლექსიკონში არსებული სახელი ქუე-წარ-ი (56.-2,289), სადაც: 1. *ქვე.. „ქვეით მყოფი, მიწასთან

ახლოს“ (56.) და 2. *წა-რ (სადაც *რ – მრავ. ნიშ.) – ანუ, *ქუე-წარ – ანუ ეს არის ადამიანთა ჯგუფი,

რომლიც პირველები არიან ლოკალიზებული გარკვეულ ადგილას. დროთა განმავლობაში,

ფუძე *წა||წო – *წა-რ||*წა-ნ||წოვ გახდა მრავალი ახალი ლექსიკური ერთეულების შექმნის

წყარო, რომლის პროცესი საუკუნეებზე გაიწელა – აქ შეიძლება რამდენიმე ეტაპის გამოყოფა:

კოპულა (დამხმარე ზმნა დ-(ვ|ბ|ჲ)ა), 1. სუფიქსის სახით – წო-*ვა, წო-*ბა (მრ. – „წობანი|*წობონი)

და 2. როგორც პრევერბი:*ბა-წა-რა (თავდაპირველი *წარ - ფუძის არსებობის მიმანიშნებელია

ტოპონიმი ბაწარა , რომელიც თუშეთის მისადგომებთან პანკისის ხეობაში დღესაც არსებობს),

სადაც *ბ-ა – კოპულა, წა – ფუძე, *რ-ა – მრ. სუფ. (ბაწარ წ.-თ. შალის ძაფიცაა (შდრ.: ქართ.

ბაწარი), რომელიც ტოპონიმ ბაწარასაც უნდა უკავშირდებოდეს, რადგან ცნობილია, რომ

თუშეთიდან ცხვრისგან მიღებული მთელი ნაწარმი თავს იყრიდა ზუსტად პანკისის ბაწარაში);

გრამატიკული ფორმა ბაწარა, თავის მხრივ – ბაცბის ჩამოყალიბების წინარე ეტაპია, შდრ.: <

*ბა+*წა-*რა < *ბა+*წა-*ბა; თავად *ბა-წა-ბა > *ბა-ც-ბა > ბა-ც-ბ-ი“ (იქვე).

ამრიგად, ეთნონიმ ბაცას დაკავშირება ძველ ქართულ ფუძე წან||წანართან, ვფიქრობთ,

სავსებით ლოგიკურია. ლოგიკურია ისიც, თუ რატომ შერჩა წოვა-თუშებს ეს სახელი

როგორც მათი თვითსახელწოდება, რომელსაც ისინი იყენებენ მხოლოდ კერიის ენაზე

(წოვა-თუშურად) საუბრის დროს.

სწორედ ეს ამოუხსნელი ამოცანა იქცა საბაბად იმ შეცდომისა, რომელიც მოგვიანებით

დაუშვეს, როცა თუშების ენის აღსანიშნავად ენათმეცნიერებაში შემოვიდა ტერმინები ბაცბი

და ბაცბური. ამ საკითხს ჩვენ უკვე შევეხეთ, მაგრამ კიდევ ერთხელ ხაზგასმით გვინდა

აღვნიშნოთ, რომ ამით ნებსით თუ უნებლიეთ შეცდომაში შეიყვანეს მომდევნო თაობები

– წოვა-თუშურის ბაცბურით ჩანაცვლებით ერთიანი ეთნოსი თუში – წოვა-თუში – ბაცბი

გამოცხადდა სხვადასხვა ტომად და ცნება თუშურისაგან მათი საერთოდ ჩამოშორების

საშიშროებაც გაჩნდა. ამ შეცდომის გამოსწორება აუცილებელია, რადგან ეთნონიმი ბაცბი

– ხელოვნურად შექმნილი ტერმინია და ამით იკარგება წოვა-თუშების – საქართველოს

ერთ-ერთი უძველესი ტომის ისტორია, მისი ლეგენდარული წარსულით, მისი აწმყოთი და,

შესაძლოა, მომავლითაც.

ბ. შავხელიშვილის ლინგვისტური ანალიზი მოიცავს ინფორმაციას წოვა-თუშებთან

დაკავშირებული თითქმის ყველა ტერმინის შესახებ (*წანი, *წანარი, წობონი, წოვა, ბაწარა,

*ბაწაბი>ბაცბი, ბაცავი...) და იძლევა უტყუარ პირობას მათი არსებობისა ისტორიულ წარ-

სულშიც. ამ ჩამონათვალთა შორის არიან წანარები, რომელთა ისტორიული კვალის შესახებ

საკმაოდ ვრცელი ინფორმაციაა შემონახული ქართულ ისტორიოგრაფიაში, კერძოდ, აი,

რას წერს პროფ. რ. თოფჩიშვილი: „საისტორიო საბუთებით აშკარაა, რომ თერგის ხეობა

თავის დროზე წანართა ქართველური ტომით იყო დასახლებული, რომლებმაც თავის

დროზე დიდი როლი ითამაშეს VIII-IX სს-ში კახეთის სამთავროს წარმოქმნაში“ (55.-56).

საქმე ისაა, რომ ამ პერიოდში კახეთში არაბთა წინააღმდეგ ბრძოლა, როგორც აკად. მარიამ

ლორთქიფანიძე ბრძანებს, წანარების მეთაურობით იწყება. ამას ეხმიანება ნ. მარის მოსაზრება,

რომელიც თვლის, რომ თუშები (მათ შორის წოვები||*წანები||*წანარები) თავდაპირველად

ცხოვრობდნენ აღმოსავლეთის საზღვრებიდან მოყოლებული – დარიალამდე. მოსახლეობა,

რომელიც ერწო-თიანეთს – კუხეთ-კახეთსა და თუშ-ფშავ-ხევსურეთს მოიცავდა, ერთიანი,

ქარველური წარმომავლობის ტომი უნდა ყოფილიყო, რომელიც ერთობლივი ძალებით

იბრძოდა არაბთა ექსპანსიის წინააღმდეგ. ნ. მარი წერს: „თუშები სახლობდნენ მდ. არაგვის

ხეობაში, რომელზეც გადიოდა დიდი ისტორიული კავკასიური გასასვლელი... ის ამბავი,

რომ საქართველოს სამხედრო გზა არც ერთ წყაროში არ მოიხსენიება როგორც თუშური

გზა, წარმოადგენს იმის მტკიცებულებას, რომ იგი უძველესია“ (23.-1399).

მაშასადამე, წანარები აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის ფართო ტერიტორიაზე

სახლობდნენ, დიდძალი ჯარის შეკრება შეეძლოთ და იმთავითვე სათავეში ედგნენ ქვეყნის

დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლას. აი, რას ვკითხულობთ „საქართველოს ისტორიის

ნარკვევებში”: „ამიერკავკასიის არაბ მოხელეს არ გააჩნია საკმაო ძალა იმისთვის, რომ

ებრძოლოს აჯანყებულ წანარებს და მათ წინააღმდეგ დამხმარე ჯარს მოითხოვს. მხოლოდ 20

000-იანი ძალის მიღების შემდეგ ახერხებს ის წანართა დამარცხებას. დამარცხებულ წანარებს

16 000 მეომარი მოუკლეს და შემდეგ მდევრები დაადევნეს..“ (56.-380). ავტორს ეჭვი ეპარება,

რომ ამხელა ძალა წანარებს შეეძლოთ წარმოედგინათ და ფიქრობს, რომ ეს კახეთისა და

მთიელების ერთიანი ძალა იყო. ალბათ ასეც იყო. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ეს წყარო ძალიან

საინტერესოა, რადგან იგი გვიჩვენებს, რომ არაბთა წინააღმდეგ ბრძოლა დაწყებულია IX ს-ის

დასაწყისში და ამ ბრძოლაში მათ უპირისპირდებიან წანარები, როგორც ერთ-ერთი მძლავრი

ძალა. აქ საყურადღებოა ივ. ჯავახიშვილის სხვა ციტატაც: „განა სიმართლეს შეეფერება იმის

უარყოფა, რომ უძველესი წობენი და სოფლების დღევანდელი სახელები – წუბენი, წობონი

და წობანო იდენტურია სახელთან წოვა, რომლებიც ცხოვრობენ მთებში და თუშეთში? რადგან

მსგავსება სრულიად აშკარაა, ეს არ შეიძლება შემთხვევითი იყოს. ამიტომ თავისთავად იბადება

აზრი, რომ ეს სახელები წარმოადგენენ იმ ფაქტის დადასტურებას, რომ წოვა ოდითგანვე

ცხოვრობდა ლეხურა-ქსნისა და არაგვ-ივრის ხეობებს შორის“ (3.-47).

პროფ. რ. თოფჩიშვილი წერს, რომ „წანართა გადმოსახლება რომ მოხდა კახეთის

მთის წინეთ ბარში, ამის მაჩვენებელია ისიც, რომ შემდეგ წანარები, როგორც ისტორიულ-

ეთ ნოგრაფიული ჯგუფი, ქრებიან ისტორიის ასპარეზიდან“ (55.-58). ბ. შავხელიშვილის მიერ

წოვას და ბაცას დაკავშირება *წა..||წან..||წანარ-თან გვაძლევს საფუძველს დასკვნისა, რომ

წანარები კი არ გამქრალან, არამედ ისინი წოვას||ბაცას (<*ბაწა-ბი) სახით დამკვიდრდნენ

ნაწილობრივ კახეთის დაბლობზე და შეერივნენ მის მოსახლეობას, ნაწილობრივ კი

დამკვიდრდნენ მთაში – თუშეთში.

(ბ. შავხელიშვილი: ზუსტად ამას მიუთითებენ ტერმინები წანი და წოვა: პირველში –

ჩანს მათი პირველი ლოკალიზაციის ადგილი ფუძისეული *წა-ს სახით, მეორეში – მათი

მეორედ დამკვიდრების ადგილი *წო-ს სახით. ამის მიმანიშნებელია დეიქტური ნიშნები

ა და ო. ჩვენ ვარაუდს ამყარებს აკად. ნ. მარის თვალსაზრისი ტერმინ ხევსურის – ხევ-

წორიდან (<*ხევის წორი) წარმომავლობის შესახებ, სადაც იგი გამოყოფს *წორ- ფუძეს

და დასძენს, რომ იგი წოვა-სთან უნდა იყოს კავშირშიო. ბარის წანარებსა მთის წოვებს

შორის მუდმივმა კავშირმა განაპირობა მომთაბარული ცხოვრების წესის შემოღებაც

ცხვრის გაშენების მიზნით. ეს კავშირი არ გაწყვეტილა საუკუნეების მანძილზე, ანუ წანა-

რები პირველი ქართველური ტომია, რომელიც სახლობდა აღმოსავლეთ-სა ქარ თვე ლოს

მთიანეთის საკმაოდ დიდ ფართობზე, დროთა განმავლობაში კი მათი მუდმივი ლო-

კალიზაციის ადგილის გათვალისწინებით პატარ-პატარა თემებად ჩამოყალიბდნენ და

დაერქვათ სახლები, სადაც ზოგი მათგანის ფუძეს შერჩა კავშირი პირველ ფუძესთან, მაგ.:

ხევსურები (<ხევის წურებიდან), წობონები (<წანარიდან) >*ბაწაბი>ბაცბი, ზოგს კი დაერქვა

ფშავი (<ფხოვიდან), მთიული (<მთა-დან), მოხევე (ხევიდან) და ა.შ. თუმცა ერთიანობის

კავშირი, რომელსაც ქართველური ტომების ერთობა ჰქვია, ვფიქრობთ, მათ არასდროს

დაუკარგავთ. რა იყო ამ მოსახლეობის სამეტრყველო ენა – ამ გადასახედიდან დაზუსტებით

ძნელია დავასკვნათ, თუმცა ერთ-ერთი არქაული ქართველური ენათაგანი ნამდვილად

იქნებოდა, რომელიც გასაგები იყო თუშეთის მთლიანი მოსახლებისათვის – ზუსტად ამას

მიუთითებს აკად. აკაკი შანიძე.)

ჩვენ ჯერ კიდევ 1960-იან წლებში ვეცადეთ „სომხურ გეოგრაფიაში“ (VII ს.) ნახსენები

ცხავათები, რომლებიც ამ გეოგრაფიის მონაცემებით ლოკალიზებული არიან მთიულ-

გუდამაყრის მეზობლად, დაგვეკავშირებინა წოვათასთან და წოვებთან, მაგრამ მეცნიერთა

გარკვეული წრეების ნაწილის კრიტიკას ვერ ავცდით (ა. რობაქიძე, რ. ხარაძე). ზემოთ

მოყვანილი კვლევების შედეგად შეკრული ერთგვარი ჯაჭვი გვარწმუნებს, რომ ჩვენ

შემთხვევაში, ეს ერთ-ერთი უძველესი ტომი სახელად *წანები-წანარები||*წობენი-

წობონები||წოვები||*ბაწაბები-ბაცბები... (იგივე – *ცხავათები) მაინც დარჩნენ ჩვენი ქვეყნის

პოლიტიკურ-ეკონომიკურ ასპარეზზე, რადგან საუკუნეების განმავლობაში, მთაში ისინი

ქმნიდნენ ამ რთული რეგიონისთვის შესაფერისი ცხოვრებისა და თვითგადარჩენის პირობებს,

მოგვიანებით კი, როცა სახელმწიფო ჩამოყალიბდა, როგორც პილიტიკური ერთეული,

იცავდნენ მის ჩრდილო-აღმოსავლეთის საზღვრებს.

ახლა, რაც შეეხება ტერმინებს ტუსკი, ტუში, თუში: საქართველოს მთიანეთის ეს რეგიონი

ამ სახელით, ვფიქრობთ, არსებობდა ჩვენს წელთაღრიცხვამდე ბევრად ადრე. უძველეს

წყაროებში მათი ხსენება ხმელთაშუაზღვის აუზიდან მოყოლებული დამთავრებული საქარ-

თველოს ჩრდილოეთის საზღვრით არ უნდა იყოს შემთხვევითი. ვფიქრობთ, არაა შემ-

თხვევითი ამ სიტყვების მთასთან დაკავშირებაც, რამდენადაც მათი თავდაპირველი საც-

ხოვრებელი ადგილიც, სადაც არ უნდა ეცხოვრათ, შესაძლოა, მთა იყო.

ეთნონიმ თუშისა და ტოპონიმ თუშეთის შესახებ გ. ზარდალიშვილი წერს: „თუში (მთუში)

ქართულად მთიელს ნიშნავს. იგი მთა-დან გამომდინარეობს, ხოლო მთათუშეთი – ძველი

ქართული ლექსიკონის მეშვეობით შეიძლება აიხსნას, მაგ., ქვეშეთი (ქუხშეთი), რაც მთის

ძირობას ნიშნავს, ხევსურეთი – წარმოსდგა ხევიდან, ხოლო მთიულეთი – მთიდან...“ (78.-50-

51), რაც სავსებით მისაღებია ჩვენთვისაც. ამ საკითხთან დაკავშირებით, აკად. ივ. ჯავახიშვილი

შემდეგ მოსაზრებას გვთავაზობს: „დაბადების სახელი მათუშალა ანუ მათუსალა შეიძლება

თუშების სატომო სახელს უდრიდეს... ბერძნული მართლწერის მათუსალას ძირი თუსა

უდრის ამ ტომის თუშების სახელს, როგორც მათ ბერძნები ეძახდნენ. პტოლომეოსი, მაგ.,

თუშების სახელს ტუსკოდ ასახელებს“ (79.-410). ეს ორივე მოსაზრება ავსებს ერთიმეორეს,

რადგან არაა გამორიცხული, რომ თავად ცნება მთა და მთიელი პირდაპირ კავშირში იყოს

ბერძნების მიერ დაფიქსირებულ სახელთანაც.

ვასო ლაგაზიძე სწორად მსჯელობს, როცა ამბობს, რომ თუშეთი შეიქმნა ქართველური

ტომების ერთად დასახლება-შერწყმა-შეკავშირების შედეგად, რომლებიც შემდგომ გან-

ლაგდნენ ოთხ თემად, სადაც ყოველ მათგანს თავად რეგიონის სირთულისა და პერი-

ოდულად არამშვიდობიანი მეზობლობის გამო, თანაბარი მოვალეობები ეკისრებოდა:

1. საზღვრების დაცვა, რაც მოითხოვდა თავდაცვითი კოშკების მშენებლობას (თავისი

სათ ვალთვალო სისტემით, ფარული გვირაბების დატანებით, რაც ამავდროულად საცხოვ-

რებელი პირობების შექმნას და მტრისაგან თავდაცვას ითვალისწინებდა და სხვ.),

2. ისეთი ცხოვრების წესის შექმნა, რომელიც მისცემდა მათ საშუალებას იმ მძიმე

პირობებში თავისი საქმიანობით თავიც გადაერჩინათ და ბართან კავშირიც არ დაეკარგათ.

ვფიქრობთ, მესაქონლეობა – ძირითადად, მეცხვარეობა იყო ზუსტად ის საქმე, რომელიც ამ

პირობებს უზრუნველყოფდა.

საქმეც გონივრულად გაანაწილეს – მოსახლეობის ერთი ნაწილი მეცხვარეობას მის-

დევდა, ამიტომ მომთაბარეობას ეწეოდა და კავშირს ინარჩუნებდა ბართან, ნაწილი კი

ბინადარ ცხოვრებას ეწეოდა – უვლიდა მსხვილფეხა საქონელს და ზოგადად მესაქონ ლე-

ობიდან მიღებული ნაწარმის მოვლა-პატრონობას უნდებოდა. სავარაუდოდ, თუშეთში თვით-

გადარჩენისა და ერთ სივრცედ ჩამოყალიბების პროცესი უკვე დიდი ხნის დასრულებუ ლი

იყო წმინდა ნინოს საქართველოში შემოსვლისთვის და აღნიშნული რეგიონი წარმოადგენდა

ერთ მთლიან საზოგადოებას ერთი საკომუნიკაციო ენით, ერთიანი ინფრასტრუქტურითა

და საქმიანობით. წმინდა ნინოს დამხდურთა შორის სხვა მთიელებთან ერთად, როგორც

აღვნიშნეთ, იხსენიებიან წობონები (წობანები) და მათი ლოკალიზაციის ადგილი – თუშეთია.

წმინდა ნინოს ძალისხმევითა და მეფე მირიანის მხარდაჭერით მართლმადიდებლობა

აღმო სავლეთ საქართველოს მთასა და ბარში საბოლოოდ დამკვიდრდა და თუშეთის წოვა-

თაში ამის ნიშნად ერთ-ერთი პირველი სალოცავი „ბერი-სამებაც“ აიგო. სარწმუნოება სუ-

ლიერად აერთიანებს და აძლიერებს მთელი საქართველოს საზოგადოებას და თუშეთი ამ

თვალსაზრისით ერთ მუშტად შეკრულ საიმედო რეგიონს წარმოადგენს.

აკად. ნ. მარი წერს, რომ თუშეთში გადადიოდნენ ფშავლები და ყვარლის მოსახლენი,

რომლებიც თავს არიდებდნენ ქრისტინობის მიღებას – აი, ეს ციტატა: „Услышав о насиль-

ственном распространении христианства средь соседних горских племён кварелы перебрались

в Тушетию. Тушетия была в это время – следовательно, по ту сторону горы Хади и там к осевшим

тушинам примыкали пхойцы“ (23.-4). ვფიქრობთ, ეს ცნობა მეტყველებს იმაზე, რომ თუშეთი,

თავისი მიუდგომელი გზა-ბილიკების წყალობით ერთგვარი ზოგისთვის დროებითი,

ზოგისთვის კი მუდმივი თავშესაფარი იყო ყველასთვის, ვინც რაიმე გასაჭირს განიცდიდა ბარში

– იყო ეს ახალი რწმენისადმი მიკერძოვებული დამოკიდებულება, ბეგარის გადაუხდელობა,

თუ სხვა მიზეზი.

საყოველთაოდ ცნობილია, რომ ეთნონიმ-ტოპონიმები ძალიან დიდ ინფორმაციას

ინახავენ. ამ მხრივ თუშეთიც არაა გამონაკლისი, უფრო მეტიც – ტოპონიმებში

აღბეჭდილია თუშების ცხოვრების წესი, სადაც მოსახლეობის ნაწილი მტრების შემოსევებს

იგერიებს და ხშირად წარმატებულადაც, თუმცა მარცხსაც არ გამორიცხავს, ზოგი ცხვარს

მისდევს და მომთაბარედ ცხოვრობს და ამით მყარად ინარჩუნებს კავშირს ბართან,

ზოგი ბინადარ ცხოვრებას ეწევა – შინაურ პირუტყვს ამრავლებს და თუშეთის ყველა

კუთხის საქონლისგან მიღებული სარჩო-სანოვაგისა თუ სხვა პროდუქციის მოვლა-

პატრონობასა და გასაღებას უნდება და ა.შ. ასეთი ერთიანი გარჯით ეს კუთხე არა

მარტო თავის თავს ირჩენს, არამედ ქვეყნისთვისაც სარგებელი მოაქვს. ჩვენ ვახსენეთ,

რომ თუშეთის მთლიანი მოსახლეობა ჩართული იყო საქმიანობაში, რომელიც ოთხივე

თემის მოსახლეობის საერთო კეთილდღეობას ემსახურებოდა. ვფიქრობთ, თუშეთი იმ

დროს ერთ დიდ არტელს წააგავდა, სადაც მოსახლეობის ერთი ნაწილი თუ ფიზიკურად

პირუტყვს ამრავლებდა და უვლიდა, მისი მეორე ნაწილი მისგან მიღებულ პროდუქციას

პატრონობდა.

(ბ. შავხელიშვილი: ამაზე მიუთითებენ ის ტოპონიმები, რომლებიც გავრცელებულია

თუშეთის მთელ ტერიტორიაზე და ფუძეები იმდენად გამჭვირვალეა, რომ თავისუფლად

იხსნება წოვა-თუშურითა და ძველი ქართულით: წოვათა (*წა..|| *წან.. > *წ-ო- ვა +

მთა < წოვათა), გომეწარი (გომე.. < ძვ.-ქართ. „ნაგებობა, ფარდული“ + *წანარ..

<*გომე + წანარი > *გომეწანარი > გომეწარი), პირიქითი, ჩაღმა. ასეთი ბევრია.

თუშეთის ტოპონიმების ფუძეების რეკონსტრუქციაზე მუშაობისას, გაგვახსენდა პროფ.

ა. შავხელიშვილის მიერ გამოთქმული ვარაუდი იმის შესახებ, რომ „თუშეთი ერთ დიდ

არტელს წააგავდა, სადაც საქმიანობაში ჩართული იყო მთლიანი მოსახ ლეობაო“.

ჩვენ ავტორის ამ მოსაზრების დამამტკიცებელი ტოპონიმები ბევრი მოვიძიეთ, რამაც

ისეთ დასკვნამდე მიგვიყვანა, რომ მესაქონლეობის შესანახი თუ გასასაღებელი

პროდუქციის მოვლა-პატრონობა სოფელ-სოფელ იყო განაწილებული და ეს საქმე

თითოეული სოფლისთვის ხდებოდა პრიორიტეტული და ხშირად აისახებოდა

ტოპონიმებშიც; ასე, მაგალითად, თუშეთში გვხვდება: დართლო – ჩეჩნები მას თავისი

ენით ხსნიან: ჩეჩ. დართა „არწივი“, თუმცა, ვფიქრობთ, იგი დართვასთან – მატყლის

დართვასთან უნდა იყოს დაკავშირებული; ფარსმა, „ფარტანას“ (>ფარა) შეიძლება

დავუკავშიროთ – ს-საბას ლექსიკონში იგი განმარტებულია როგორც „მატყლის

ფთილა, მატყლი დაჩეჩილი“ (57.-2,185); ჩეჩნები მას ხშირად ჩეჩ. ფჰ’არს-ს „მკლავს“

უკავშირებენ, რაც, ჩვენი აზრით, ალოგიკურია; ჭონთიო – საბას ლექსიკონში კი ჭონი

ახსნილია, როგორც „ბეწვის და ქუდის მკერავი“ (57.-2,406); ვფიქრობთ, ამ სოფელში

მოსახლეობა სწორედ ასეთი საქმიანობით იყო დაკავებული; თუმცა არ გამოვრიცხავთ,

თუშეთის ტოპონიმის ანალოგიით ჩეჩნეთშიც მსგავსი სახელის გამოყენებას, მით

უფრო, თუ მისი მოსახლეობა მსგავს საქმიანობას მისდევდა; კოკალთა: წ.-თ. კოკ

„ტყაპუჭი”; დოჭუ: წ.-თ. დო- „აკეთებს“ + ჭუ > წ.-თ. ჭუი „საქსოვი ჩხირები“, ანუ ქსოვა

ჩხირებით – სოფელი, სადაც ხელსაქმით კავდებოდნენ და ა.შ.

ამ რამდენიმე სოფლის ტოპონიმთა რეკონსტრუქცია გვაძლევს წარმოდგენას

თუშების საქმიანობაში მწყრობრი ჯაჭვის არსებობაზე: ერთ სოფელში მატყლს

რეცხავდნენ (რადგან ყველა სოფელი თავისი მდებარეობის გამო ვერ იქნებოდა

უზრუნველყოფილი იმ რაოდენობის წყლით, რომ მატყლის დიდი რაოდენობა

გარეცხილიყო) და ჩეჩავდნენ, მეორეში – მას ართავდნენ, მესამეში – მისგან ნაწარმს

კერავდნენ და ა.შ. ასე რომ, თუშეთში ზამთარ-ზაფხულ საქმის გარეშე არავინ

რჩებოდა – ეს წარმოუდგენელიც იყო, რადგან მოსახლეობაში უსაქმურობა ყველაზე

დიდ სირცხვილად ითვლებოდა.

სხვა ტოპონიმებსაც არაქართულ კვლევებში ხშირად უცხო ენით ხსნიან, თუმცა

სინამდვილეში ასეთი სურათი გვხვდება: ჟველურთა: უკავშირდება ძვ.ქართ. ჟოლას

„თუთის ხეს“ (57.-1,634); კესელო: ამ სახელით ცნობილია მთათუშეთში მდებარე ციხე-

კოშკის კომპლექსი „კესელო“, რომლის ნიადაგსაც კესს უწოდებენ და უკავშირდება

ძვ-ქართ. კას-ს (იხ. კასრი“ მაგარი ქვის ნაირსახეობა“ (57.-1,221); დიკლო: ს-საბას

ლექსიკონში დიკა ახსნილია როგორც „გაზაფხულს ნათესი ხვარბალი“ (57.-1, 221);

ცოკალთა: წ.-თ. ცოკალ „მელიაა”; დადიკურთა – „მამათა კვამლი“, ანუ მამათა ოჯახი

(წ.-თ. დად „მამა“, კურ „კვამლი, ოჯახი”); ილიურთა – ივ. ჯავახიშვილი წერს, რომ „ს.

სორში ელიაობა ნააღდგომევს სამ პირველ კვირიაკეს ხუთშაბათობით, აგრეთვე 20

ივლისს და სექტემბერს იციან ხოლმე თუშეთში...“ ამ ტოპონიმს ძალიან საინტერესო

ახსნა აქვს: საბასთან ვკითხულობთ: „ებრაულში ასეთი გამოთქმა არსებობს: ილი,

ილი... ლამა საბაქთანი – „ღვთო... ღვთო (ღმერთო – ა.შ.) ჩემო, რასათვის დამიტევებ

მე...“ (57.-1-327); სინამდვილეში ეს ის სიტყვებია, რომელიც იესომ წარმოთქვა

საბოლოოდ, სანამ აღესრულებოდა; ამ ფრაზას ძველ არამეულად წარმოთქმულადაც

მიიჩნევენ, თუმცა ზემო ალვნის მკვიდრმა რეზო ორბეთიშვილმა ასეთი ახსნა მისცა

მას: ელი ელი ლამა სა ბექ თანა წ.-თუშურად ითარგმნება ასე: „ელი... (სახელი

მამის) ცაში დაუძახე სულსა თანა“, სადაც ლამა იობ ცისკარიშვილის მიერ 1847

წელს შედგენილ ლექსიკონში – „ცაა“, სა – „სული“, ბ-ექა (< დ-ექა) „დაძახება“, თან

– „თავისთან“. რამდენადაც დაუჯერებელი არ უნდა იყოს – ეს ზუსტი თარგმანია და

ჩვენც ვეთანხმებით ამ ვერსიის ავტორს. თუშებში შემორჩენილია ასეთი თქმულება:

როდესაც იესო ქრისტე ჯვარს გააკრეს, იქ ჩვენი თუშებიც ყოფილან და შეძახილებით

ამხნევებდნენ მას ჩვენს ენაზე და მას ესმოდა ჩვენი ენაო.

ისიც ცნობილია, რომ თუშები თავად ჩადიოდნენ წმინდა მიწაზე და უშუალოდ

თაყვანს სცემდნენ მაცხოვრის სავანეს, დაბრუნებულებს კი, ვფიქრობთ, შეეძლოთ

იქიდან ჩამო ტანილი სიწმინდით ნიში დაედგათ მაცხოვრის სახელზე ასეთი შეძახილით:

– ილი... ილი.., დროთა განმავლობაში მას დაემატა სუფიქსი ურ+*მთა > ილი-ურ-თა.

ერთ-ერთ ინტერვიუში გ. ცოცანიძე საინტერესო ცნობას გვაწვდის: „დოჭუურ ჯვარულში“

მამაკაცები ასეთი შეძახილებით მიმართავდნენ ღმერთს: – ჰოი.. ჰოი.. ილი.. ილი..

ილი..: – გიორგი სახეოსას გაღმარჯვებია – ჰოი... ჰოი... ილი... ილი... ილი.., გიორგი

გომეწრისას გაღმარჯვებია ჰოი... ჰოი... ილი... ილი... ილი... – ანუ, ჰოი... ჰოი... ილი...

ილი... ილი... შეძახილებით ახსენებდნენ ყველა წმინდანს“ (ინტერნეტ-სივრცე).

შუეხჩო: წ.-თ. ჩუეჴჴჩო „ჩასავარდნი“ (ჩუ- (წინსართი ჩა-), ეჴჴა „ხტომა); აგიურთა

– წ.-თ. აგ „ბებია“ (*აგ-ე ნათ. ბრ., ურ – მიმართ. სუფ., თა სიტყვამაწარმოებელი

სუფ.); მაწარეხი: წ.-თ. მაწრი-ხი „ტკბილი წყალი“ (მაწრი „ტკბილი“, ხი „წყალი”) – ანუ,

სამკურნალო წყალი; კურეხი: წ.-თ. კურე-ხი „კვამლიანი წყალი“ (წ.-თ. კურ „კვამლი,

ბოლი“, შესაძლოა ბუნებრივ თბილ წყალთან ასოცირდება); ნაყაიჩო: წ.-თ. *ნაყა-იხ-ჩი

(ნიყ „გზა“ < ნაყა (ადგ. ბრ.) + იხ „სიარული“ = ჩო (თანდებული), ანუ, „იქ, სადაც გზად

გაღწევა შეიძლება”; ჰ’ეღო: წ.-თ. ჰ’უ „ტყე“ (*ჰ’უ-ე(ნ) – ნათ. ბრ.), ღო (წ.-თ. სვლა), ანუ

ტყედ (გავლა); შენაქო: წ.-თ. შუნ „თქვენ“ (*შუ-ე(ნ) ნათ. ბრ.) > *შენ + აჰ’ო „ქვემოთ“,

ანუ „თქვენს ქვემოთ“ და სხვ.

არამარტო თუშეთში, არამედ მთიულეთსა და ფშავშიც შეხვდებით ტოპონიმებს,

რო მ ლებიც წოვა-თუშურად აიხსნება. ერთი ასეთი მაგალითია ფშავის სოფ. მათუ რა-

ანთ-კარის ძველი სახელწოდება ჟებოტა, რომელიც წ.-თ.უშურად სიტყვა-სიტყვით

ნიშ ნავს პირუტყვის გადასასვლელი||გადასარეკი (ჟაბ „პირუტყვი“ + *ბ-ოტა (< დ-ოტა

„გადასვლა, გადაბიჯება“ > ჟაბ-*ბოტა > ჟაბ-ე(ნ) (ნათ. ბრ.) + ბ-ოტა > ჟე-ბოტა“.

აქვე უნდა განვმარტოთ, თუ რატომ მივუსადაგეთ სიტყვა ჟაბ და არა ჟე „ცხვარი“,

რომელიც უფრო მარტივად ჯდება (შდრ. *ჟე-ბოტა): საქმე ისაა, რომ ტოპონიმ ჟე-ბ-

ოტა-ში გამოიყოფა ისტ. კლასის ნიშანი – *ბ, რომელიც ჟაბ-ოს „პირუტყვის, საქონლის“

კლასის აღმნიშვნელია, განსხვავებით ჟე-სგან, რომელიც დ- კლასს მიეკუთვნება

(მხ. – მრ.); ანუ ჟე-ს გამოყენების შემთხვევაში იქნებოდა ტოპონიმი *ჟედოტა და

არა ჟებოტა. ისტორიულად ცნობილია, რომ ამ ადგილას გადიოდა გზა, რომლის

საშუალებითაც მწყემსებს მთის იალაღებზე გადაჰყავდათ საქონელი და იმავე გზით

უკან ბრუნდებოდნენ.

ამ ტერმინების განხილვისას ჩვენ გვახსენდება პროფ. თ. გვანცელაძის დაკვირვება

-თა მაწარმოებლის შესახებ, რომელიც ასე აქტიურად არის გამოყენებული თუშეთის

ტოპონიმთა წარმოებისას: „თუშეთის, მათ შორის, წოვათის თემის სოფელთა სახელებისა

და მიკროტოპონიმების ნაწილი ბოლოვდება -თა სუფიქსით: ნადირ-თა, საგირ-თა,

მოზარ-თა, ჟველურ-თა, კოკალ-თა, ცოკალ-თა, ილიურ-თა, დადიკურ-თა, აგიურ-თა,

წოვა-თა და სხვ. მათზე და თუშეთის მეზობელ მთის მხარეებში (ფშავ-ხევსურეთში,

მთიუ ლეთ-გუდამაყარში, ხევში) წარმოდგენილ, ძველ წერილობით წყაროებში ფიქ-

სირებულ ტო პონიმთა დიდ ჯგუფზე დაკვირვება გვარწმუნებს, რომ მთის მხარეებში

ძველთაგანვე გავ რცელებული ყოფილა ქართული ეტიმოლოგიის ტოპონიმთა მთელი

წყება, რომლებიც ნაწარმოებია ადამიანის (ძირითადად მამაკაცთა) პირსახელებზე,

პატრონიმებსა და გვარებზე ქართული ენის ნართანიანი მრავლობითი რიცხვის -ნ და

-თა ნიშნების დართვით. მაგალითად, დუშეთის რაიონის ფშაურ, ხევსურულ, მთიულურ

და გუდამაყრულ სოფლებს სახელწოდებებად დარქმეული აქვთ ამ ტიპის შემდეგი

-ნ სუფიქსიანი ტოპონიმები: ბედო-ნ-ი „ბედოს შთამომავლები, ანდა ბედოშვილები“,

დიდება-ნ-ი „დიდებას (კაცის სახელია) შთამომავალნი, ან დიდებაშვილები“, ვეშაგურ-

ნ-ი „ვეშაგურები“, ზემო ამირ-ნ-ი „ამირის (კაცის სახელია) შთამომავლები, ანდა

ამი რი ძეები“, თოთიაურ-ნ-ი „თოთიაურები“, კაიშაურ-ნ-ი „კაიშაურები“ (შდრ.: იმავე

რაი ონში მდებარე სოფელი კაიშაური), მეჯილაურ-ნ-ი „მეჯილაურები“, ნადიბა-ნ-ი

„ნადიბას შთამომავალნი, ან ნადიბაიძეები“, სეთურ-ნ-ი „სეთურები“, სიჯანა-ნ-ი „სიჯანას

შთამომავლები“, უშარ-ნ-ი „უშარის შთამომავლები“. იმავე დუშეთის რაიონში არსებობს

მრავლობითი რიცხვის -თა სუფიქსიანი შემდეგი სოფლის სახელები, რომლებშიც ეს

დაბოლოება კუთვნილებას გამოხატავს: ბუჩუკურ-თა „ბუჩუკურის გვარის კუთვნილი“,

გოგოლაურ-თა „გოგოლაურის გვარის კუთვნილი“, კარწაულ-თა „კარწაულების

კუთვნილი“, მიგრიაულ-თა „მიგრიაულების კუთვნილი“ (შდრ. იმავე რაიონის სოფელი

მიგრიაული), უძილაურ-თა „უძილაურების კუთვნილი“, შდრ. ასევე ყაზბეგის რაიონის

სოფელი ცოცოლ-თა „ცოცოლის შთამომავალთა კუთვნილი”.

სრულიად უდავოდ მიგვაჩნია, რომ თუშეთში გავრცელებული -თა დაბოლოების

მქონე ყველა ტოპონიმიც ქართულია, ნაწარმოებია ძველი ქართული ენის

მრავლობითი რიცხვის მაწარმოებელი -თა სუფიქსით და კუთვნილებას გამოხატავს.

შესაბამისად, ვვარაუდობთ, რომ საანალიზო თუშური ტოპონიმების თავდაპირველი

მნიშვნელობა ასეთი იყო: წოვა-თა „წოვების კუთვნილი, წოვებისა“, მოზარ-თა –

„მოძღვართა ნაცხოვრი ადგილი“, ნადირ-თა „ნადირის (კაცის სახელია), ან ნადირის

შთამომავალთა კუთვნილი“ (შდრ. იმავე პირსახელისაგან მომდინარე გვარები:

ნადირაძე, ნადირაშვილი); ცოკალ-თა „ვინმე ცოკა ლის, ან ცოკალის შთამომავალთა

კუთვნილი“. შდრ. წ.-თ. ცოკალ („მელია“), რომელიც მეტსახელიც შეიძლებოდა

ყოფილიყო და პიროვნების ოფიციალური სახელიც. გავიხსენოთ თამარ მეფის

დროინდელი დიდებული ქალბატონი ცოქალი და სხვ.“ (ხელნაწერი).

ბ-ნი თეიმურაზი უმეტეს შემთხვევაში მათ წარმოშობას უფრო ადამიანთა პირ-

სახელებს უკავშირებს, ჩვენ – ტოპონიმების ფუძისეული რეკონსტრუქციის შედეგებით

ვხელ მძღვანელობთ, თუმცა ორივე ავტორი ერთ დასკვნამდე მივდივართ,

რომ თუშეთის ტერი ტორიაზე არსებული ტოპონიმიკა ეტიმოლოგიურადაც და

გრამატიკულადაც აიხსნება წოვა-თუშურითა და ქართულით და თავისი ფესვებით

უკავშირდება ძველქართულს და არქაულ ქართულს.)

ისევ ვუბრუნდებით ლიტერატურულ წყაროებს: აკად. ა. შანიძის თვალსაზრისით,

„... ჩაღ მელებმა მალე დაკარგეს იგი (წოვა-თუშური – ა.შ.) და დღეს თუშების ერთი ნაწილი

ლა პა რაკობს მხოლოდ ქართული დიალექტით, ხოლო მეორემ შეინარჩუნა ენა, რომელ ზეც

საუბრობდა თუშეთის მთელი მოსახლეობა (ოთხივე თემი) – ამაზე მიუთითებს ქართულ-

ენოვანი თუშების მეტყველების ანალიზი... ასეთი ელემენტებია, უპირველეს ყოვლისა,

ადგილის სახელები, ფონეტიკური მოვლენები და შემდეგ ცალკეული სიტყვები“ (14.-104).

ვფიქრობთ, ამ შემთხვევაში ავტორი მიგვითითებს იმ ფაქტზე, რომ თუშეთის მოსახლეობას

არ შეეძლო ესაუბრა მისთვის უცხო ენაზე და მისი მშობლიური ენა უნდა ყოფილიყო ერთი

სამეტყველო ენა, რომელიც შესაძლოა იყო წოური, რამდენადაც ჩაღმურიც და წოურიც

თავისი ფესვებით უკავშირდება ძველ, ანუ არქაულ ქართულს.

საინტერესოა რ. ერისთავის ისტორიული ცნობა, რომლის მიხედვითაც, „თუშების ორი

საზოგადოება – წოვა და პირიქითი, ასევე ხევსურული არხოტიონი და შატილიონი, ქარ-

თულის გარდა, საუბრობენ ქისტურ-ჩეჩნურ კილოზე, ხოლო დანარჩენი ხევსურები და

ფშავლები ლაპარაკობენ ძველი ქართულით...“ (გაზ. „Кавказ“, #43, 1854). ვფიქრობთ, აქ

ავტორი ხაზს უსვამს იმ ფაქტს, რომ ამ კუთხის მოსახლეობის ნაწილს სამეტყველოდ ჰქონ-

და მშობლიური ქართული, თუმცა, მას ესმოდა მეზობლის ენაც. მეზობელი თემის, თუ ერის

ენის ცოდნა, მით უფრო, როცა ისტორიული ხანგრძლივი კავშირები გაერთიანებს, არ იყო

გასაკვირი – ამას მიესალმებოდნენ კიდევაც და სასაზღვრო ზოლზე მცხოვრებმა ორივე მხა-

რემ თანაბრად იცოდა მეზობლის ენა. ეს აუცილებელიც იყო, რადგან არ არსებობდა თარ-

ჯიმნის ინსტიტუტი და კომუნიკაციის გარეშე ცხოვრება მაშინაც შეუძლებელი იყო.

სამეცნიერო ლიტერატურაში მითითებულია, რომ 1912 წლის არქეოლოგიური გათ-

ხრების დროს სოფ. წაროში (წოვათა-გომეწრის საზღვარი) მიკვლეულია VII-IX სს-ის

სამარხები. ეს იმის მანიშნებელია, რომ დროის ამ მონაკვეთში წოვათის ტერიტორია უკვე

კომპაქტურად იყო დასახლებული. ამასთან დაკავშირებით საინტერესოა გ. რჩეულიშვილის

დასკვნაც: „მსუქანკუდიანი, უხეშმატყლიანი ცხვრები თუშეთში გამოჩნდნენ დაახლოებით

ახალი წელთაღრიცხვის პირველი ათასწლეულის მეორე ნახევარში. ასეთი ცხვრების

გამოჩენა დაკავშირებულია საქართველოს ტერიტორიაზე მათი მონათესავე სარმატული

ტომების (ღალღას) გადმოსახლებასთან“ (15.-145,153).

ავტორის ვარაუდით, ესენი წოვა-თუშების წინაპრები უნდა იყვნენ. თუმცა, ვფიქრობთ,

რომ ავტორის მიერ წოვა-თუშების სარმატული ტომების ნარჩენებთან დაკავშირება

განაპირობა მხოლოდ მათმა მომთაბარე ცხოვრების წესმა, რამდენადაც სარმატებიც მეტ-

ნაკლებად მისდევდნენ მესაქონლეობას და მომთაბარე ცხოვრებას ეწეოდნენ. აქ თავს

იჩენს ორი მთავარი გარემოება: 1. პირველი ათასწლეულის პირველ ნახევარში თუშე-

თის ტერიტორიაზე არის თუშური ჯიშის ცხვარი, რომელიც კოლხური და ვოლოშინის

ჯი შების შეჯვარებით არის გამოყვანილი; ავტორი არ ითვალისწინებს იმას, რომ თუ შების

მეცხვარეობის ტერმინოლოგიაში უნდა აისახოს სარმატების მეტყველებასთან დაკავ-

შირე ბული ლექსიკა; და 2. ამ დროისთვის აღმოსავლეთ საქართველოს ცენტრალურ

ნა წილსა და მთიანეთში კომპაქტურად ცხოვრობენ ქართველური წარმომავლობის

ტომები – კახელები, თუშები, ფხოველები და სხვ. თუ გავიხსენებთ, რომ წმ. ნინოს მიერ

მონათლულ თემებს შორის სხვებთან ერთად იყვნენ წობანები , რომლებიც თუშეთის

მკვიდრნი არიან, მაშინ ადვილად შეიძლება განვსაზღვროთ დროის ის მონაკვეთი,

რომელსაც გვთავაზობს გ. რჩე ულიშვილი – ესაა პერიოდი ახ. წ. 326 წლამდე. რატომ

უკავშირებს ავტორი წოვათის თუშებს მოსულ ტომს, ჩვენთვის გაუგებარია, თუმცა ჩვენ არ

გამოვრიცხავთ, რომ ამ რე გიონში ოდითგანვე მცხოვრებ ქართველ მთიელებს თუშების

ოთხივე საზოგადოების სახით, რიგ მიზეზთა გამო, აქა-იქ ემატებოდნენ მეზობელი ტომების

თითო-ოროლა ოჯახი, დავუშვათ, იმავე სარმატების, დიდოელების, ვაინახების და ა.შ.

უკვე აღარ ვსაუბრობთ საქართველოს ბარის მოსახლეობაზე, რომელიც გაუთავებელი

თავდასხმების შედეგად პერმანენტულად აფარებდა თავს მთის მიუვალ ადგილებს,

კერძოდ, თუშეთს. ხიზანთა შემატება სულაც არ ნიშნავდა ადგილობრივი, მკვიდრი

მოსახლეობის დაკნინებას, დაჯაბნას ან სულაც გაქრობას იმ ტერიტორიიდან. ეს არც

თუშეთში მომხდარა, რადგან იმდენად მწირი იყო ხიზანთა რაოდენობა, რომ მკვიდრი

მოსახლეობის იდენტობაზე გავლენას ვერ მოახდენდა. ტრადიციული კავშირების

წყალობით, რაც ურთიერთდახმარებაში, ყონაღობა-დაძმობილებაში და ხშირად

დანათესავებაშიც ვლინდებოდა, მეზობელი ტომების წარმო მადგენლები მუდმივად

პოულობდნენ თავშესაფარს საქართველოს ყველა კუთხეში.

აქვე დავძენთ, თუ თუშური ცხვრის გამოჩენა საქართველოში უცხო ტომის ნარჩენებთან

არის დაკავშირებული, მაშინ რატომ დაერქვა მას მაინცადამაინც თუშური და რატომ არ

დასტურდება ასეთი ჯიშის ცხვრის მოშენების კულტურა იმავე ისტორიულ სარმატებში

ან თვით ინგუშებში – მეცხვარეობის დარგისთვის განვითარებული ფორმა და მასთან

დაკავშირებული დამახასიათებელი უნარ-ჩვევები არც ისტორიულად ფიქსირდება

მათთან და არც დღემდეა შემონახული. მაგალითად შეგვიძლია მოვიყვანოთ ივრისა

და არაგვის ხეობაში არსებული ტოპონიმი (სოფლის სახელი) წობონი და მთის

სახელწოდება წობონის მთა , რაც აკად. ივ. ჯავახიშვილს აფიქრებინებს, რომ ამ

ტერიტორიებზე ოდესღაც სახლობდა თუშეთში მცხოვრები ტომი, რომელსაც უწოდებენ

წოვას , ან დღემდე შემორჩენილი ტოპონიმი ბაცალიგო , რომელსაც იგივე ავტორი

წოვათაში მცხოვრებ თუშების თემს უკავშირებს. მსგავსი კვალი ინგუშეთშიც ხომ უნდა

არსებობდეს? აქ ნიშანდობლივია მოვიშველიოთ ვ. ლაგაზიძის აზრი, რომელიც მან

გამოთქვა ა. ზისერმანის ცნობასთან დაკავშირებით, სადაც ნახსენებია, რომ ინგუშეთის

სოფელ ერზიდან სისხლ-მესისხლეობის ნიადაგზე წოვათაში გადმოსახლებულან

ღლიღვები: „შესაძლოა, სოფელ ერზის საზოგადოების ღლიღვთა ტო მიდან მართლაც

გადმოსახლდა რამდენიმე ოჯახი, მაგრამ ეს არ ხსნის ჩვენს ეჭვს ვაი ნახური მოდგმის

მოსახლეობის მთათუშეთში ჩასახლების შესახებ. ჩვენ ვფიქრობთ, ამით მოსახლეობას

მხოლოდ რაოდენობა ცოტაოდენ გაიზარდა“ (62.-59). ამას დავამატებდით: მოსახლეობის

რაოდენობრივი გაზრდა – არ ნიშნავს მათი იდენტობის შეცვლას.

ცნობილია, რომ საქართველოს სახელმწიფოებრიობის ჩამოყალიბების პერიოდიდან

განისაზღვრა მისი საზღვრები და გავლენის სფეროები. საზღვრების დაცვა წარმოადგენდა

სახელმწიფოს უსაფრთხოების დაცვის აუცილებელ ატრიბუტთა მთელ კომპლექსს –

თავდაცვითი ციხე-სიმაგრეებისა და კოშკების მშენებლობა, მათი ურთიერთდაკავშირების

გზა-ბილიკები და სხვა საშუალებები და ა.შ. მთავარი იყო ადამიანთა რესურსები და ძალა,

რომელიც უზრუნველყოფდა ყოველივე ზემოჩამოთვლილს. ჩვენი ღრმა რწმენით, სა-

ხელმწიფოს დაცვა ევალებოდათ მოსახლეობის სწორედ იმ წარმომადგენლებს, რომ ლებიც

გამოირჩეოდნენ მოვალეობის მაღალი შეგნებით, ერთსულოვნებითა და სამშობლოსადმი

უსაზღვრო პასუხისმგებლობითა და სიყვარულით. აი, რას წერს ამის შესახებ ივ. ცისკა-

რიშვილი: „მთელი თუშეთის მოსახლეობა მართლმადიდებელი ქრისტიანები არიან და

რაოდენობით იგი 900-ზე მეტ ოჯახს ითვლის. ეს მოსახლეობა ოდითგანვე არა მარტო

იცავდა ქვეყნის საზღვრებს მთლიანი თუშეთის სასაზღვრო ზოლის გაყოლებაზე, არამედ

მათი სათვალთვალო კოშკების საშუალებით უმალ აგებინებდა მთა-ბარს მოახლოვებული

საფრთხის შესახებ“ (19.-#7).

რ. ერისთავი სხვა ცნობასაც გვაწვდის – იგი წერს: „კახეთის (და როგორც ჩანს, სხვა

რეგიონებისაც – ა.შ.) დაცვისათვის ქართველი მეფეების მიერ დაარსებული იყო სამხედრო

დასახლებანი, მტრულად განწყობილი მეზობელი მთიელებისგან დასაცავად“ (16.-#33).

ამიტომ დაისმის ლოგიკური კითხვა – ქვეყნის საზღვრის გასწვრივ მცხოვრები ქართველური

მოსახლეობა ხომ არ არის იმ ლაშქართა ნაშთი? უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ, საარქივო

წყა როების თანახმად, „აღმოსავლეთ საქართველოს საზღვრების დაცვის თვალსაზრისით,

არ არსებობდა უკეთესი ადგილები, ვიდრე თუშების, ფშავლებისა და ხევსურების საცხოვ-

რისებია. საზღვრების დაცვა ნიშნავდა, საჭიროების შემთხვევაში, მეზობელი ტომების არა

მარტო შიშის ქვეშ ყოლას, არამედ ამავდროულად, მათ მართვასაც.“

რ. ერისთავი სხვა ცნობასაც გვაწვდის, სადაც იგი აღწერს თუშების ლოკალიზაციას და

გამოთქვამს ვარაუდს, თუ რატომ მოხდა ბარის მოსახლეობის ნაწილის მთაში გახიზვნა:

„... нет сомнения, что большая часть этих племён (тушин – А.Ш.) – выходцы из долины Грузии;

черты их лица и то, что они говорят древним книжным грузинским языком – меня убеждает в

этом и служит самым верным доказательством. Но что могло принудить их оставить роскошные

долины Кахетии и других мест Грузии и поселиться на неприступных и бесплодных скалах? – Это

приводит меня только к одному заключению, и именно к тому, что жители Грузии, страдавшие

от частых нашествий персиян и турок, принуждены были оставлять свои жилища и удаляться в

горы“ (15.-77).

რ. ერისთავი თვლის, რომ წოვები გვიან შეუერთდნენ თუშეთის მოსახლეობას და

წერს: „წოვების შემოერთება სავსებით ხელსაყრელი იყო... წოვები, გარდა იმისა, რომ მათ

გააძლიერეს თუშეთი, ძალიან მალე გახდნენ ერთ-ერთი პირველი დამცველნი იმ კუთხისა.

მათმა წინაპრებმა თუშეთის დასაცავად არაერთხელ დაღვარეს სისხლი“ (16.-#33). ეს

ციტატა ამყარებს ჩვენს ვარაუდს წანართა (წობონთა) ნაწილის ლოკალიზაციის თაობაზე

აღმოსავლეთ საქრთველოს მთიანეთსა და ბარში ერთდროულად, რადგან ავტორი წოვებს

ხედავს ბარშიც (თუშეთის მისადგომებთან (კახეთი) და მთაშიც (თუშეთის წოვათა). ეს ის

ერთ-ერთი ქართველური ტომია, რომელმაც VIII-IX სს-ში მთავარი როლი ითამაშა კახეთის

სამთავროს ჩამოყალიბებაში. ვფიქრობთ, მაშინაც წანარ-წობონ-წოვების განლაგება

ერთდროულად მთასა და ბარში ქვეყნის გაერთიანება-გამყარების საქმეს ემსახურებოდა.

ეს იგივე წობონებია, რომლებიც ნახსენებია წმინდა ნინოს დამხდურთა რიგებში. მათი

მომთაბარული ცხოვრება ზუსტად იმით აიხსნება, რომ ბარისა და მთის წანარ-წობონებს

ერთმანეთთან კავშირი არასდროს არ გაუწყვეტიათ – ასეთი მჭიდრო კავშირი ბარსა და

მთას შორის, როგორიც თუშეთის ამ ერთ ნაწილს ჰქონდა, შეინიშნება სვანეთშიც. ჩვენ

უფრო და უფრო გვიმყარდება ეჭვი, რომ უცხო ურდოების დაუსრულებელმა შემოსევებმა და

პატარ-პატრა სამეფოებად დაყოფილმა მთავრების ურთიერთ კინკლაობამ კახეთის ბარის

მოსახლეობას იძულებულს ხდიდა თავისი ფიზიკური გადარჩენის მიზნით მთასა და ბარში

ერთდროულად ეცხოვრა - ზუსტად წოვათის მოსახლეობის ისტორიულად შემორშენილი

წესი დღეს გვაძლევს საშუალებას ეს მოდელი აღვადგინოთ.

ნ. დუბროვინი, ეხება რა მთიელთა მეომრულ სულს, წერს: „თუშები, ფშავლები და

ხევსურები ყოველთვის წარმოადგენდნენ ქართული ლაშქრის საუკეთესო რაზმებს. თუშები

იშვიათად მარცხდებოდნენ და მათი მოწინააღმდეგე თითქმის ყოველთვის დიდ დანაკლისს

განიცდიდა“ (17.-287-288). იგი თუშების აბორიგენობასაც ეხება და წერს: „... тушины в отда-

лённейшие времена населяли занимаемую ими сейчас землю. Ещё при Святой Нине обращены

были в христианство...“ (17.-281). მართალია, ეს ავტორი ვარაუდს გამოთქვამს წოვა-თუშები

ქისტურ ეთნოსთან შესაძლო კავშირის შესახებ, მაგრამ იგი, როგორც სხვა ავტორები

(ა. ზისერმანი, პ. ზაგურსკი) იმოწმებენ იობ ცისკარიშვილს; თუმცა თავად იობ ცისკარიშვილი

ამ საკითხს ასე გამოკვეთილად არც განიხილავს – მარი ბროსეს სახელზე გაგზავნილ წე-

რილში, სადაც იგი აღწერს თავის მუშაობას „თუშურ-წოურ გრამატიკაზე“, აღნიშნავს, რომ

შესაძლოა ეს გრამატიკა ქისტებსაც გამოადგეთ, რადგან მისი გამოკვლევიდან ზოგი რამ

მათთვისაც იქნება გასაგები იმ საერთო სიტყვათა რაოდენობის გამო, რომელიც არსებობს

მათ ენებს შორის შორისო. ამ გადასახედიდან ვფიქრობთ, შემოსახლებულთა თუ რა

პროცენტი შეერეოდა ხოლმე ადგილობრივ მოსახლეობას დიდი მნიშვნელობა არ ჰქონდა,

რადგან მის ქართულ იდენტობას, რწმენას და მენტალიტეტს ეს პროცესი ვერ ცვლიდა.

აი, რას წერს მ. ოლშანსკი თავის წერილებში: „თუშები მათი ენითა და ქრისტიანობით –

ქართველები არიან. მათ დაკავებული ჰქონდათ ძნელად მისადგომი და ადვილად დასაცავი

ადგილები. თუშებს არათუ არ ეშინოდათ თავისი მტაცებელი მეზობლების – დიდოელებისა

და ქისტებისა, არამედ, პირიქით, თავიანთი შეუპოვარი ვაჟკაცობის წყალობით, ყოველთვის

საშიშნი იყვნენ მათთვის“ (18.-185). მათ დამოუკიდებელ ხასიათსა და სიმამაცეზე მეტყველებს

სტროფები ხალხური პოეზიიდან: „თუშთ არ იციან ვითარცა, ვინ არის მონა-ბატონი; თვითონ

არიან თავისი ბრძანებელიც და ბატონიც!“ მათ არასდროს შეხებია სოციალურ ფენად

დაყოფა.

ვახუშტი ბატონიშვილი ზოგადად თუშს ასეთ დახასიათებას აძლევს: “არამედ არს

ქუეყანა ესე [თუშეთი] ყოვლითავე, ვითარცა აღვსწერეთ ოსეთი, სიმაგრით, მოსავლით,

პირუტყჳთ, ნაყოფიერებით და ჴელოვნებით [საქმიანობით]. არამედ კახეთის თუშნი [ანუ

კახთა მეფეების მორჩილი თუშები] ინახვენ ცხოვართა სიმრავლესა, ვინაჲთგან აქუთ

ზაფხულს თჳსთა მთათა შინა საძოვარი, და ზამთარს ჩამოვლენ გაღმა-მჴარსა შინა, და

ამით უმეტეს მორჩილებენ კახთა.

ხოლო ფარსმანი უფრო მწირ არს, გარნა ამათ მიერ იგინიცა გამოიზრდებიან კახეთით,

რამეთუ მათ მოჰყავთ და ვაჭრობენ. არამედ იგინი არა ჰმონებენ კახთა მეპატრონეთა, ხოლო

ესენი მორჩილნი, მოლაშქრენი და მოხარკენი არიან; და არიან ბრძოლასა შემმართებელნი,

მჴნენი, ძლიერნი, მჴედარნი წარმატებულნი და უსაქციელონი, ბრიყუნი, რამეთუ, ოდეს შობს

დედაკაცი, არავინ მიეახლების, არამედ განუტევებენ შორს მარტოდ, და შობისა შემდგომად

მ~ დღეთა [40 დღის მერე] მოიყვანებენ შობილითურთ. ხოლო უკეთუ ვინ მდედრი [მხდალი,

მშიშარა] იყოს გულითა კაცთაგანი და ივლტოდეს ბრძოლასა შინა, ამას აჭმევენ ძაღლთა

თანა გობასა შინა ძაღლთასა და არღარა კაცთა თანა.

ხოლო სარწმუნოებითა და ენითა არიან ქართულითა. აწ მწყსის ალავერდელი

[ეპისკოპოსი], მიმტაცე ხარჭაშნისა [ხარჭაშნის ეპარქიისა]. არს ეკლესია მცირე, აღშენებული

ძუელითვე, და უვისთ ხუცესნი, არამედ უმეტეს უცნობელნი ჭეშმარიტებისანი, რამეთუ აქუსთ

კლდე დიდი და მაღალი, და დღესა ილია წინასწარმეტყუელისასა მივლენ და შესწირვენ

მას კლდესა ცხოვარსა და ძროხასა, და თაყუანისცემენ კლდესა მას, და რა იგი ესმის

კლდისა მისგან, რწამთ უმეტეს ყოვლისა იგი. ხოლო რომელნი არიან მჴარეთა ქისტთა

და ღლიღუთა, უწყიან ენანი უფროს მათნი. გარნა ფარსმანის ჴევისანი სარწმუნოებით და

ენით შერეულნი არიან, ვითარცა ქისტნი. არა იქნების მათ შინა სიძუა ანუ მრუშება და, უკეთუ

მძლავრის ვინმე და შეეყოს მის თანა, მოიკლავს თავს დედაკაცი იგი, და კაცსა მას მოჰკულენ

თემნი, და მცნობი არა ილტვის სხუათა ქუეყანასა“ (82.-554,555).

ამონარიდი ივ. ცისკარიშვილის წერილიდან „Записки о Тушети”: „Народ тушинский

не раз доказывал собою превосходство храбрости над числом врагов... Вообще строгая

нравственность и особенная склонность к добру всегда отличали тушин от других горцев.

Храбрость, честность, справедливость, гостеприимство, благотворительность, уважение

к старшим, а особенно к старикам, – вот добродетели, завещанные предками потомству!

Но при этом: гордость, мстительность, упрямство, грубость и некоторая дикость, пороки

неразлучные в жизни сынов гор – суть также отличительные свойства их характера“ (19.-

#7). იმავე ავტორის ცნობით: „... თუშები მეტად იშვიათად მარცხდებიან და მომხდური

ყოველთვის დიდ დანაკლისს განიცდის, თუ მათ შეება ბრძოლაში. თუ კარგად

დააკვირდებით ამ მცირერიცხოვან ტომს, თქვენ დარწმუნდებით იმ ჭეშმარიტებაში, რომ

იგი შეიძლება დასახელდეს როგორც ნიმუში პი რა დი და, შეიძლება ითქვას, არნახული

სიმამაცისა..., რადგან თუშები არასდროს არ კით ხულობენ მომხდურის რაოდენობას –

ბევრია იგი, თუ ცოტაა – მტერს პირველი დანახ ვისთანავე ეტაკებიან... როდესაც სოფელს

შემოესეოდა მტერი, ქალებიც კი თავიანთი სიმ ღერებითა და შეძახილებით ამხნევებდნენ

და მოუწოდებდნენ სიმამაცისკენ. კავკასიელთა არცერთი თემი არ სარგებლობს ასეთი

სიმამაცის სახელით, როგორც თუშები. დაღესტანშიც კი დიდი პატივისცემით თხზავენ და

მღერიან სიმღერებს თუშთა გულად ჭაბუკებზე. თუშები – სახელოვნები თავის სიმამაცით,

აგრეთვე განთქმულნი იყვნენ თავისი ერთგულებით საქართველოს მეფეებისადმი და

შეადგენდნენ მათი პირადი დაცვის ამალას და ყოველთვის ახლდნენ მათ საქმეთა

საგმირონში“ (იქვე).

როგორც ვხედავთ, არაერთი ძველი ავტორი მიუთითებს თუშეთის მთლიანი მოსახლე-

ობის მართლმადიდებლობასა და ქართველობაზე. მართალია, ზოგი მათგანი წოვათის

და ნაწილობრივ პირიქითის თუშების ქისტებთან საერთო ლექსიკური პარალელების გამო

მათთან ისტორიულ კავშირსაც არ გამორიცხავს, მაგრამ, ეს ავტორები ენის ნაწილობრივი

სიახლოვის გარდა, სხვა ფაქტებს ვერ ასახელებენ.

მკითხველის ყურადღება უნდა შევაჩეროთ თუშების, კერძოდ, წოვა-თუშების

სარწმუ ნოების საკითხზე, რამდენადაც ამ საკითხის ირგვლივაც შეინიშნება გარკვეული

გაუგებრობა. ვახუშტი ბატონიშვილი ამის შესახებ წერს: „ხოლო რომელნი შინა არიან

მჴარეთა ქისტთა და ღლიღვთა, უწყიან უფროს, ენანი მათნი, გარნა ფარსმანის ჴევისანი,

სარწმუნოებითა და ენითა შერეულნი არიან, ვითარცა ქისტნი“ (2.-555). ვახუშტის ცნობები

XVIII საუკუნეს ეხება და ამ დროისთვის თუშეთი მთლიანად მართმადიდებლურია, თუ

არ ჩავთვლით ქისტეთიდან გადმოსულ რამდენიმე კომლს, რომლებიც ალბათ იყვნენ

წარმართები, რადგან, როგორც აღვნიშნეთ, ამ დროს ისლამი ჩეჩნეთსა და ინგუშეთში ჯერ

ასე ფართოდ ფეხმოკიდებული არ არის.

წოვათის მოსახლეობის თუშეთიდან აყრა დაიწყო მე-19 ს-ის პირველ ნახევარში,

როდესაც ღვარცოფმა წალეკა წოვათის ერთ-ერთი ყველაზე დიდი სოფელი საგირთა. ამ

სტიქიური უბედურების ზუსტი თარიღი დაუდგენელია.

პროფ. ი. აბაშიძის ცნობით, სოფელ საგირთის ტრაგედია მოხდა დაახლოებით 1810-

1813 წლებში, რამდენადაც, მისი აზრით, ეს ამბავი დაემთხვა თუშებისა და ფშავლების

დავას, რომელიც ეხებოდა ტბათანის მახლობლად განლაგებულ მიწებს. ეს დავა

თუშების სასარგებლოდ გადაწყდა. მოგვყავს ამონარიდი მისი მასალიდან: „1813 წელს

გენერალ სიმონოვიჩს ოფიციალურად კვლავ დაუმტკიცებია სადავო ტერიტორია. ამის

შემდეგ ტერიტორიული პრეტენზიები მაინც არ დამცხრალა, ამიტომ მაშინდელი კავკასიის

მმართველობა იძულებული გამხდარა შეექმნა სპეციალური კომისია საკითხის შესასწავლად.

ეს კომისია შედგა 1818 წელს. თუშების მხრივ კომისიაში შედიოდნენ მამუკა ბაძოშვილი და

დავით ლაგაზიშვილი. კომისიის მუშაობა მეტად დაძაბულ ვითარებაში მიმდინარეობდა.

ცხარე კამათის დროს რუსი ოფიცერი იძულებული გამხდარა ჩამოშორებოდა კომისიის

მუშაობას. მის ნაცვლად დაინიშნა პოლკოვნიკი დ. ანდრონიკაშვილი. ამ დროს დაემთხვა

სტიქიური უბედურებაც, რის შედეგადაც წოვათის სოფელი საგირთა ზვავსა და ნიაღვარს

მთლად დაუნგრევია. ...ალბათ, ამ ფაქტმაც ერთგვარი როლი შეასრულა და ტბათანის

ბედი თუშების სასარგებლოდ გადაწყვეტილა. საქართველოს არქივში შემონახულია

ამ დავის სათანადო საბუთები. ამიერიდან იწყება ტბათანის დასახლება, ე.ი. 1820-იანი

წლებიდან“ (73.-).

აქ უნდა მოვიხმოთ გენერალი გ. რადდეს ცნობა ტბათანის შესახებ, რომელიც იქ

მოხვედრილა გზად ხევსურეთიდან 1860 წელს. იმ დროისთვის ამ სოფლის მოსახლეობა

უკვე მრავალრიცხოვანია. იგი აღწერს სოფელ ტბათანის ლამაზ განლაგებას, მის მობი-

ნადრეებს და წერს: „ეს ის წოვები არიან, რომლებმაც 150 წლის წინათ ალვანიდან

გარეკეს თათრები – ალაზნის დასავლეთი კუთხიდან“ (66.-315.). იგი აღნიშნავს, რომ „თუში

ახალგაზრდები ფრიად განათლებულნი არიან, სწავლობენ გიმნაზიებში და დიდ ინტერესს

იჩენენ პირადად მისი მუშაობისადმი“. გენერალი იმასაც წერს, რომ ამ სოფელში ძირითადად

სოფელ საგირთიდან გადმოსახლებული მობინადრეები არიან. მისი მოწოდებული მასალა

საინტერესოა ამ სოფლის განადგურების დროის განსაზღვრის თვალსაზრისითაც, რადგან

იგი წერს: „Это было в царствование Императора Александра I, т.ч. в это же время с. Сагирта

было совершенно смыто разливом воды“ (66.-314) – ე.ი. გამოდის, რომ სოფელი საგირთა

ზვავმა დაახლოვებით 1820-იან წლებში წალეკა. საინტერესოა, რომ ავტორს ტბათანის

მოსახლეობის მატერიალური შესაძლებლობაც არ დარჩენია ყურადღების მიღმა: „ჩვენ მიერ

ნანახი ნაბდის ქოხები 200-მდეა. უმრავლესობა აქაური თუშებისა კარგი შესაძლებლობისანი

არიან“ (66.-315).

თუშური ნაბდის ქოხები

საარქივო წყაროებით, სოფელი საგირთა წოვათის ყველაზე მრავალრიცხოვანი სო-

ფელი ყოფილა. 1831 წლის კამერალური აღწერის თანახმად, მისი მოსახლეობა შეადგენს

393 მობინადრეს, ხოლო 1846 წლის კამერალური აღწერით აქ ირიცხება 69 კომლი,

რომლის ბინადართა რაოდენობა დაახლოებით იგივეა. ამ მონაცემების თანახმად, სოფელ

საგირთაში მოსახლეობის ან ის ნაწილია, რომელიც სტიქიას გადაურჩა, ან სტიქია აქ ჯერ

საერთოდ არ მომხდარა. ვფიქრობთ, სოფელ ტბათანის დაარსებას საგირთის სტიქიასთან

კავშირი არ უნდა ჰქონდეს – იგი ბევრად ადრე უნდა იყოს დაარსებული, რადგან მისი

მდებარეობა ძალიან ხელსაყრელი იყო წოვათის ბართან კომუნიკაციის თვალ საზრისით. თავდაპირველად იგი შესაძლოა გზად კახეთიდან ალაზნისთავისკენ და შემდეგ წოვათისკენ მგზავრთა ერთგვარი მოსასვენებელი ან ღამით სადგომი ადგილი ყოფილიყო, რადგან ამ მთლიანი გზის დაფარვა ერთ დღეში ვერ ხერხდებოდა.

ივ. ბუქურაულის ცნობით, ტბათანაში მას უნახავს ლოდი, რომელზედაც ამოტვიფრული ყოფილა წარწერა წოვათის სოფელ საგირთიდან ტბათანაში გადასახლების შესახებ – ეს 1865 წელია.

სოფ. ტბათანის ხის სახლი (გადაღ. 1968 წ.)

მისივე ცნობით, წოვებს შეუერთდა პირიქითისა (ფარსმის – ა.შ.) და გომეწრის მოსახლეობის

ნაწილი. ამ ცნობებს ვეცნობით ივ. ცისკარიშვილის წერილშიც: „საგირთის მოსახლეობა

ძირითადად დაიღუპა, ხოლო დარჩენილი ნაწილი, მთავრობის ნებართვით, დასახლდა

ტბათანაში, რომელიც ტერიტორიულად უფრო ახლოს არის ბარის თუშეთთან, პანკისის

გაყოლებაზე“ (20.-#7-12).

სოფელ საგირთის მოსახლეობისგან დაცლასთან დაკავშირებით ცნობას რ. ერისთავიც

გვაწვდის, სადაც წერია: „Нельзя также не упомянуть о снегах, прек ра щающих сообщение через

горы с ноября по июнь месяц, о завалах, о ледниках и проч., но от всего этого несчастий кажется

очень мало бывает. Раз только и именно 44 года тому назад деревня Сагирта Цовского Общества

в горной Тушетии была снесена ночью водою, увеличившеюся неимоверно от растаявших

снегов, причём погибла большая часть жителей этой деревни“ (გაზ. „კავკაზი“ – 1854 წ.). ეს

წყა რო გვაუწყებს, რომ საგირთის ტრაგედია მოხდა დაახ ლოებით 1810 წელს – ბევრად

უფრო ადრე, ვიდრე სხვა მასალებიდან ჩანს. ასეთი სიჭრელე თარიღებისა ამ სოფელში

მომხდარი ტრაგედიისა და ტბათანაში მოსახლეობის პერმანენტურად მომატებისა, ჩვენ

გვაფიქრებინებს, რომ წოვათის აღნიშნულ მიდამოებში ღვარცოფის მოვარდნის შედეგად

მოსახლეობა არაერთხელ დაზარალდა, რამაც სტი ქიას გადარჩენილები იძულებული

გახადა უსაფრთხო ადგილას, კერძოდ, ტბათანაში გადასახლებულიყვნენ. იმავე წყაროს

თა ნახმად, წოვათის დაცარიელებულ სახლებს, მათი მფლობელების ნებართვით, ზოგჯერ

იკავებდა ქედს აქეთ გადმოსული თითო-ოროლა ქისტის ოჯახი, რომელიც ძირითადად

წარმართი იყო და ისლამიზაციას არიდებდა თავს (იქვე). ქისტების გარდა, როგორც ვიცით,

თუშეთს თავს აფარებდა კახეთის მოსახლეობის ის ნაწი ლი, რომლიც ასევე გაურბოდა

წარმართული რწმენის შეცვლას (ნ. მარი).

ვფიქრობთ, სწორედ ამ ფაქტმა მისცა ვახუშტი ბატონიშვილს საბაბი, ფარსმის მოსახ-

ლეობის ერთი ნაწილი მიეკუთვნებინა „სარწმუნოებით შერეულთათვის“.

ნიშანდობლივია ად. დირის მიერ მოწოდებული მასალა (1909 წ.) იმის შესახებ, თუ

რას უწოდებენ წოვა-თუშები ქართულს: „ქართულ ენას ბაცბები კოხურის გარდა ბუიღე

მოტტსაც უწოდებენ...“ (69.-7). უნდა აღინიშნოს, რომ ძველ ქართულში ბუღაური „სვეტის

თავს“ ნიშნავს (57.-123), რაც მიგვანიშნებს იმაზე, რომ ამ წოვა-თუშებისთვის ქართული

ენა გათანაბრებული იყო იმ წმინდა სვეტთან, რომელიც მცხეთაში ქვეყნის გაქრისტიანების

ნიშნად აიგო – მის ადგილზე დღეს დიდებული სვეტიცხოველი დგას.

მ. ჯანაშვილი წერს: „სარწმუნოება და ენა მათი (თუშების – ა.შ.) ქართულია; ახლა მათ

მწყემსავს ალავერდელი (ალავერდის არქიეპისკოპოსი)...“ (21.-35), ანუ თუშეთის მთლიანი

მოსახლეობა საუბრობს ქართულად და არიან ქრისტიანები.

მთელი თავისი ისტორიის მანძილზე თუშებს IV საუკუნიდან მოყოლებული, როცა მათ

მიიღეს ქრისტიანობა, არასოდეს უღალატიათ საკუთარი რწმენისთვის. მოგვიანებით, რო-

დესაც წოვათის მთელი მოსახლეობა მთიდან ბარში გადმოსახლდა, მათ მრავალი ეკლესია

ააგეს – „სამება“, „ღვთიშობელი“, „კვირაცხოველი“, „წმინდა გიორგი“ და ა.შ. (აღნიშნულ

საკითხს ეძღვნება ჩვენი შრომის ერთ-ერთი ნაწილი).

საგულისხმოა, რომ მრავალი მეცნიერი თუ მოგზაური, რომელიც მოხვდა წოვათის

თუშებთან, განსაკუთრებით ხაზს უსვამს მათ განათლებულობას. გ. რადდეს გარდა, ამას

აღნიშნავს აკად. ნ. მარიც: იგი წერს: „უნდა გამერკვია, რა გზით წავსულიყავი – თიანეთისა

თუ თელავის გავლით, რომ მოვხვედრილვიყავი იმ თუშებთან, რომლებიც წარმოადგენენ

თავისებურ ცოცხალ ბილინგვებს; იციან რა კარგად ქართული, ლაპარაკობენ თავიანთ

მშობლიურ თუშურ ენაზე. მე დამაინტერესა ამგვარმა გულგრილობამ მათი ცოცხალი ტომის

ენის მიმართ, თუმცა ანეგდოტურად მცირერიცხოვანის, მაგრამ ცნობილი არა მხოლოდ

განთქმული კავკასიური ყველით, არამედ სრულიად ორიგინალური განათლებითა და

მწყემსური ცხოვრების ერთიანობით“ (23.-1383); ან კიდევ: „უეჭველად მეტ ყურადღებას

ითხოვს ცნობა იმ ხალხის შესახებ – მწყემსებზე (თუშებზე), რომლებიც სრულად წერა-კითხვის

მცოდნეა, ხოლო რიგ შემთხვევაში – უმაღლესი განათლებაც აქვთ“ (23.-1386). ასეთივე სა-

ინტერესო წყაროს გვაწვდის გ. რადდეც: „Мужчины отличаются предприимчивостью, юно-

шество учится хорошо. Здесь мне представилось 12 благоправных тушинских мальчиков, прово-

дивших каникулы у своих родителей. Они говорили по-русски, были чисто одеты и держали себя

скромно и сдержанно... все интересовались моими знаниями“ (66.-315)

აქ მიზანშეწონილად მიგვაჩნია მოვიყვანოთ საგაზეთო ცნობა, სადაც აღწერილია, თუ

როგორ არიან დაინტერესებული თუშები სწავლით:

„სასოფლო გაზეთი“, #13, 1875 წ. (გვ. 2):

„...ამ უკანასკნელ ჟამს ქალაქის სასწავლებლებში გლეხის შვილებს ვხედავთ. მაგრამ

ესეც კი უნდა ვიცოდეთ, რომ სხვას არავის ნახავთ თუშების გარდა; ამათ შემდეგ – ხევსურებს,

სხვას კი ნუ მოიკითხავთ. თუშები უფრო გიმნაზიაში არიან, ხევსურები – სემინარიაში; ქარ-

თლიდამ ან კახეთიდამ სოფლის შვილს თუ ნახავთ ამ სასწავლებლებში, სომხები არიან და

უმეტეს სომხის სემინარიაში სწავლობენ. ქართველები ვინც არიან, ეტყობათ, რომ უფრო

გიმნაზიის სწავლას ეტანებიან; ეს იმიტომ არის ასე, რომ მღვდლებად არ აპირებენ შესვლას.

ვინც სასულიერო სემინარიაშია, ისინი შკოლის ოსტატობას რჩეობენ. ამ ჟამათ თუშებისაგან

ერთი უმაღლეს სასწავლებელშია საფრანგეთში. როგორც სხვა საქმეში და აღება-

მიცემაში, ჩვენს გლეხ ხალხში თუშებმა გაიმარჯვეს. როგორც ომიანობის დროს პირველი

მეომრები იყვნენ, მშვიდობის დროსაც თუში პირველი არის. ამ ახლო ხანებში ალვანში

სახალხო შკოლას მართავენ, საჭიროება დიდი ხანია იყო და ახლა მოუწადინებიათ შკოლაც

გამართონ. ფულიც საკმაოდ გადაუდიათ და მთელ თუშის თემობას გაუღია.“ (საფრანგეთში,

როგორც ჩანს, უკვე სწავლობს ვინმე ცისკარიშვილებიდან – ა.შ.)

ამ წერილში მოყვანილია ასეთი ფრაზა – „როგორც სხვა საქმეში და აღება-მიცემაში,

ჩვენს გლეხ ხალხში თუშებმა გაიმარჯვეს“. აღება-მიცემაში ვფიქრობთ, იგულისხმება ამ

ხალხის ფულადი ანგარიშსწორების ოსტატობა, რაც, პირველ რიგში, ამ საქმის უღა ლატო-

ბაში ვლინდებოდა. საზოგადოებაში პატიოსნობა დიდად ფასობდა და ადამიანის ერთ-

გვარი შემფასებელიც იყო – მას ან უქმნიდა კარგ სახელს, ან უკარგავდა მას საერთოდ;

თუშების სასახელოდ ისიც უნდა ითქვას, რომ ამ წერილში მათი საზოგადოებრივი ცხოვრება

შედარებულია იმ უმწიკლო სახელთან, რაც მათ ბრძოლებში მოიპოვეს; აღსანიშნავია, რომ

თუშები დღესაც არ ღალატობენ ამ ტრადიციას (ამ საკითხს ჩვენ კიდევ დავუბრუნდებით)

ნ. მარი, აანალიზებს რა წოვა-თუშების ენას, ხედავს მათ მსგავსებას ვაინახურ

ენებთან, მაგრამ გაკვირვებას ვერ მალავს: „მათი სიტყვების თითქმის ორი მესამედი

ქართულია“; მას კარგად ესმის, რომ ენამ არ შეიძლება ასე ძლიერ განიცადოს სხვა

ენის გავლენა. გარდა ამისა, ავტორი ხედავს ბევრ პარალელს მეგრულ, ჭანურ და ძველ

ქართულ ლექსიკასთან და აღნიშნავს: „...ფონეტიკური მოვლენების მთელი რიგი აახ-

ლოებს თუშურ ენას მეგრულთან და ჭანურთან... ძველ ქართულში გვხვდება თუშური

წარ მოშობის სიტყვები“ (23.-1397). იგი წორ -ს ადარებს ჴევ-სორ -ს, ბაცბი -ს კი მოსოჴ -ს…

და დასძენს: „თუ თუშები არიან დანამდვილებით ეთნიკური თუშები, ან წოვები, როგორც

მათ უწოდებენ ქართველები, ან ბაცბები, როგორც ისინი თავიანთ თავს ეძახიან – მაინც

რო გორც ღვთიური დღე ნათელია, რომ მათ ეკავათ კავკასიონის სამხრეთი მთიანეთი

მისი ზეკარის ჩათვლით“ (23.-1398).

ნ. მარი აღნიშნავს კავკასიური ენების სირთულეს და ამის მიზეზს მათ მრავალრიცხოვნო-

ბასა და ურთიერთაღრევაში ხედავს. „ქართული ენაც კი, – წერს იგი, – აღმოჩნდა შერეული

ტიპისა და თანაც არა მარტო ძველ-ქართული, არამედ თანამედროვე, ცოცხალი ენაც“

(23.-1387). ენათა ნაწილობრივი ურთიერშერევა აუცილებელი პროცესია ყველა ქვეყნის

სამეზობლოში და ზოგადად დამახასიათებელია ენათა განვითარების პროცესისთვის. თუმცა,

ნ. მარი წოვა-თუშურის ნათესაურ კავშირებს ვაინახებთან, ვფიქრობთ, ხედავს მხოლოდ

ენობრივი სიახლოვის გამო, რამდენადაც არცერთი თქმულება და დამადასტურებელი საბუთი

(ტოპონიმი და სხვ.) მას არსად არ მოჰყავს. სამწუხაროდ, მისი მომხრე სხვა ავტორებიც

არიან (ი. დეშერიევი, ა. გენკო, ს. მაკალათია, ვ. ელანიძე და სხვ.) – მათ შორის არის პროფ.

თ. უთურგაიძე (იხ. „აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელების ეთნიკური წარმოშობისათვის“).

დასანანია, რომ ცნობილი მეცნიერი არ შეეცადა უფრო ღრმად შეესწავლა ეს საკითხი,

რადგან მისი ლინგვისტური ცოდნა და მეცნიერული ალღო, დარწმუნებული ვართ, ამ სა-

კითხში ჩვენ თანამოაზრეებად გაგვხდიდა.

(ბ. შავხელიშვილი: სიტყვამ მოიტანა და აქვე მოვიყვანთ პროფ. რ. თოფ ჩიშ-

ვილის ციტატას, რომელიც წერს, რომ ავტორთა ნაწილი (მაგ., ეთნოლოგი ს. არუ-

თი ნოვი) ცდება წოვა-თუშების ეთნო-გენეტიკურ შეფასებაში: “საკითხი სვანების და

წოვა-თუშების ქართველობა-არაქართველობის შესახებ მოსახლეობაში არც არა-

სოდეს დამდგარა. მხოლოდ რუსეთის იმპერიის ინტერესებში შედიოდა სხვადასხვა

ეთნოსებად მათი გამოცხადება. ეთნოგრაფიული ყოფით ისინი თითქმის არაფრით

განსხვავდებიან ქართველთა სხვა ეთნოგრაფიული ჯგუფებისაგან. ესა თუ ის

განმასხვავებელი ნიშანი განპირობებულია ბუნებრივ-გეოგრაფიული გარემოთი. წოვა-

თუშები ეთნოგრაფიული თვალსაზრისით (სამეურნეო ყოფა, მატერიალური კულტურა,

სოციალური ურთიერთობები, სულიერი კულტურა) თითქმის არაფრით განსხვავდებიან

იმავე ქართულენოვანი თუშებისაგან და აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის სხვა

ეთნოგრაფიული ჯგუფებისაგან“ (80.).

პარადოქსია, მაგრამ ერთი წუთით წარმოვიდგინოთ, რომ წოვა-თუშებს ასეთი

ენობრივი მონაცემებითა და კულტურით რომ ეცხოვრათ ვაინახების ტერიტორიაზე –

ხომ იქნებოდა დაუსრულებელი საუბარი იმაზე, რომ ეს თემი საქართველოდან გად-

მოსახლებულია და ეთნიკური ქართველები არიანო?..

ამიტომ, ჩვენ ვაყენებთ საკითხს ამგვარად – თუშები (წოვა, ჩაღმა, პირიქითი და

გომე წარი) არიან აბორიგენები, ერთ-ერთი უძველესი გენეტიკურად ქართველური

ტომი (ისეთივე, როგორიც არიან მთიულები, მოხევეები, ფშავლები, ხევსურები და სხვ.).

ისი ნი ქართული თვითშეგნებისანი არიან და ენით (ჩვენი ღრმა რწმენით!) ქართველურ

ენათა ერთ-ერთი არქაული მონათესავე ენის მატარებელნი არიან – ენის ის ნაწილი

კი, რომელიც ვაინახურ ენებშიცაა წარმოდგენილი, ერთი მხრივ – იმავე არქაული ქარ-

თველური ლექსიკის ნაწილია (რომელიც საკვლევია, თუ რა დონეებს აღწევს), მეორე

მხრივ, არ გამოვრიცხავთ, რომ მისი მცირეოდენი ნაწილი თუშებისა და ჩეჩენ-ინგუშების

ხანგრძლივი კეთილმეზობლური და ზოგჯერ ნათესაური კავშირების შედეგია.

თუ დავუშვებთ, რომ წოვა-თუშები მოსულნი არიან საქართველოში, მაშინ ასახსნელი

ხდება მრავალი სხვა საკითხი: როგორ მოხდა, რომ ტომი, რომელსაც არ გააჩნდა

არავითარი გენეტიკური ერთიანობა ქართველებთან, სულ მოკლე დროში დაუახლოვდა

სამეფო კარს ისე, რომ აღმოჩნდა მისი პირადი დაცვის რიგებში? რითი დაიმსახურეს

მათ ისეთი ნდობა, რომ XVII ს-ში წოვა-თუშები შეადგენდნენ ელჩების ბირთვს დელე-

გაციისა, რომელსაც ევალებოდა რუსეთ-საქართველოს შორის დიპლომატიური ურთი-

ერთობების მოგვარება? უკვე ვახსენეთ და გავიმეორებთ – რატომ მოხდა, რომ თუშური

ტოპონიმები ასე ფართოდაა გავრცელებული საქართველოს ტერიტორიაზე (სვანეთის

ჩათვლითაც კი!) და, რაც მთავარია, – საიდან წოვა-თუშურში 2/3 ძველი და ახალი

ქართული ენობრივი მასალისა?

აქვე წარმოგიდგენთ ნ. მარის კიდევ ერთ ციტატას, რომელსაც ზოგი მეცნიერი

არაეთგვაროვან შეფასებას აძლევს და მოჰყავს როგორც არგუმენტი იმისა, თუ როგორ

შეიძლება გარემომ შეცვალოს ენა: „Тушинский сильно разрушен влиянием грузинского

языка; не менее двух третьих его слов – грузинские; одна половина тушинского народа

двуязычна, говорит на родном тушинском и усвоенном грузинском, а другая половина

утратила родную грузинскую речь, говорит на особом тушинском говоре грузинского языка..

но непредвещая пока ничего, оценивая только фактически бесспорное влияние грузинского

народа на языковую психику чеченских племён, даже тех которые находятся по сю сторону

хребта в плоскостной Чечне...“ (თარგმანი: „თუშური ძალზე დაშლილია ქართული ენის

გავლენით; მისი ენის არამცირედი ორი მესამედისა – ქართულია; თუში ხალხის ერთი

ნახევარი ორენოვანია, ლაპარაკობს მშობლიურ თუშურსა და შეთვისებულ ქართულ

ენებზე; მეორე ნახევარმა დაკარგა მშობლიური ქართული ენა და ლაპარაკობს ქარ-

თული ენის თავისებურ თუშურზე... თუმცა, მიუხედავად ახალი მოლოდინებისა, ვხედავთ

ქართულის უდავო ზეგავლენას ჩეჩნური თემების ფსიქიკაზე – მათზეც კი, რომელნიც

არიან ქედსგაღმა – ბარის ჩეჩნეთში...“ (23.-1395).

ნ. მარისთვის, პირველ რიგში როგორც ენათმეცნიერისთვის, რა თქმა უნდა, შეუმ-

ჩნეველი არ დარჩენილა თუშური ენის ვაინახურთან გარკვეული ლექსიკური სიახ ლოვე.

მისივე სხვა ნაშრომების თანახმად, იგი ხშირად წინააღმდეგობაში ვარდება: ერთი მხრივ,

წოვათის მოსახლეობაში იგი ხედავს მშობლიური ენის დონემდე ქარ თულის ცოდნას და,

მეორე მხრივ, – მისი კერიის ენის ქართულის მიერ ერთგავრ „დაშლას“ ამჩნევს, მაგრამ

ამ საკითხის ბოლომდე გამოკვლევას ავტორი არ ცდილობს. ვფიქრობთ, კვლევის

გაგრძელება მას მიიყვანდა იმ დასკვნამდე, რომ არ შეიძლება ენამ ისესხოს თავისი

ლექსიკა-გრამატიკის ორი მესამედი!.. თუ ეს ასეა, მაშინ ხომ უნდა არსებობდეს თუნდაც

ერთი მსგავსი პრეცედენტი მსოფლიოში, როცა ენა „დაშლილა“ იმ დონემდე, რომ მისი

ენის მხოლოდ ერთი მესამედიღა შერჩენია მას?.. გარდა ამისა, როგორც ვიცით, ენა

ინახავს მისი მა ტარებლის ყოფა-ტრადიციების ყველა დამა ხასიათებელ ნიშანს: წოვა-

თუშურში ქართული რომ ასახულია, ეს ისედაც კარგად ჩანს (თუმცა ამას ნამდვილად

ვერ ვიტყვით ჩეჩნურ ენასა და მისი მატარებლების ფსიქიკასა და მეტყველებაზე, რაზეც

მიუთითებს ავტორი).

წოვა-თუშებისა და ვაინახების ყოფა-ტრადიციების დიდი ხნის კვლევის შედეგად,

გარდა საერთო-კავკასიური უნარ-ჩვევებისა, ჩვენ ვერაფერი დავადგინეთ – ის ერთი

მესამედიც კი არ ჩანს, რაზეც საუბრობს აკად. ნ. მარი. იგი ეხება რა წოვა-თუშების (ის

ხშირად ტერმინ ბაცბის იყენებს) გადასახლების საკითხს თუშეთში, აღნიშნავს: „უცნობია,

როდის მოხდა ეს. ამის შესახებ ნათქვამია ბაცბებისა და ინგუშების თქმულებებში“ (23.-

1395). სავსებით დასაშვებია, რომ ინგუშეთის მოსახლეობის ნაწილი გადასახლდა

თუშეთში, მაგრამ არსად არ დასტურდება ამგვარი თქმულების ტექსტის არსებობის ფაქტი

არც ინგუშებში, არც წოვა-თუშებში და არც თავად ავტორს მოჰყავს რომელიმე თქმულება

ტექსტის სახით. მიუხედავად ამისა, პროფ. იუნუს დეშერიევი თავის მონოგრაფიაში,

რომელსაც „ბაცბური ენა“ უწოდა, წერს: „ინგუშური თქმულებით, ბაცბები ღლიღვეთიდან

გადმოსახლებული ვაინახური მოდგმის ეთნიკური ჯგუფია“ (72.-7), თუმცა თავად

თქმულების ტექსტი არც მას არ გააჩნია.

პროფ. ი. არსახანოვმა შემოგვთავაზა ტერმინ „ბაცბის“ შესახებ დამატებითი ცნობა,

რომლის თანახმადაც, ამავე სახელწოდების ერთი შტო ხასავიურთის რაიონის სოფელ აქის

თემში სახლობსო (71.-2-15). ამ საკითხის ადგილზე შესწავლით დადგინდა, რომ აქიელების

თემთა შორის გვხვდება არა ბაცას თეიფი, არამედ ბაჰ’სოის თეიფი, რაც აქიურად „მთის

მწვერვალზე მცხოვრებლებს“ ნიშნავს (ჩეჩ. ბოაჰ’ „წვერი“, მრ. ბაჰ’აშ). ამ გვარს აქის მთად

ცნობილი სოფ. ბაჰ’სო-ში უცხოვრია და როცა ბარში ჩამოსახლდნენ, იგივე სახელი ბაჰ’სოი

შეუნარჩუნებიათ (1970 წ. საექსპედიციო მასალებიდან – რვ. 3). აღსანიშნავია ისიც, რომ

არც ერთ ინგუშურ თქმულებაში არ ფიგურირებს „ბაცასთან“ ან „წოვასთან“ დაკავშირებული

ეთნონიმი ან ტოპონიმი. ეს ტერმინები ქართულ ენობრივ სივრცეშია შექმნილი (ბ.

შავხელიშვილი) და არცაა გასაკვირი, რომ სხვაგან მათი მოძებნა ჭირდეს.

ვაინახები ბააცას უწოდებენ ყველა თუშს – წოვასა და ჩაღმას. ნ. მარიც ამას ადასტურებს:

„Термин цова не чужд бацбиям, они называют его в качестве названия одного из четырёх племён

своего народа“ (24.-32). ე.ი. ნ. მარს მიაჩნია, რომ წოვათის თემი, ზოგადად ბაცბების ერთ-

ერთი ნაწილია – სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ეთნონიმ „ბაცბიში“ იგი გულისხმობს ოთხივე

(წოვა, პირიქითი, გომეწარი და ჩაღმა) საზოგადოების მოსახლეობას – ესაა მთავარი,

რაც გამორჩათ პატივცემულ ოპონენტებს (იმედია, განზრახ არა!). აქედან გამომდინარე,

არალოგიკურია თუშურ ენას ეწოდოს ბაცბური ენა, რადგან, ნ. მარის თანახმად, ტერმინები

თუში და ბაცბი ისტორიული სინონიმია, ე.ი. ისინი თანაბრად მიეკუთვნებიან როგორც წოვას,

ისე ჩაღმას.

მკითხველმა სწორად უნდა გაგვიგოს: ჩვენ არაფერი გვაქვს საწინააღმდეგო თავად

ვაი ნახებისა და მათი კულტურისა – აქ მეცნიერულად არასწორი შეფასებაა, რომელიც

მიუ ღებელია არა მარტო ამ გამოკვლევის ავტორისთვის, არამედ ვფიქრობთ, ყველა

იმ მკვლევრისთვის, ვინც კარგად არის ჩახედული ამ საკითხში. არ შეიძლება მხოლოდ

მეტყველებაში მცირეოდენი საერთო ლექსიკა-გრამატიკული რეალიების გამო, მთლი ანად

ტომის იდენტობა გადაწყვიტო.

კვლავ დავუბრუნდეთ სამეცნიერო ლიტერატურის ანალიზს.

ჩვენი აზრით, ძალზე საინტერესოა XIX ს. ცნობილი ქართველი საზოგადო მოღვაწისა

და ეთნოგრაფის ივანე ცისკარიშვილის პუბლიკაციების სერია თუშეთის შესახებ. იგი არა-

ერთხელ ყოფილა თუშეთსა და მის მეზობელ რეგიონებში, სადაც უშუალოდ ეცნობოდა

თუშების ყოფას, მათ მატერიალურ და სულიერ კულტურას. ამ მოგზაურობის შედეგად

მან გამოაქვეყნა სტატიების მთელი სერია თუშების შესახებ გაზეთ „კავკაზში“. ავტორი

განიხილავს რა მარტო თუშების პოლიტიკური ისტორიის საკითხებს, არამედ აკვირდება

მათ ურთიერთობას მეზობელ ხალხებთანაც (20.-#7-12).

ივ. ცისკარიშვილის აზრით, თუშები უძველესი დროიდან ცხოვრობენ ცენტრალური

კავკასიონის სამხრეთ ფერდობებზე. თუშების სამი თემისათვის (ნაწილობრივ პირიქითი,

გომეწარი და ჩაღმა) დამახასიათებელი იყო მთის ბინადარი ყოფა-ცხოვრების წესი და მათი

მეურნეობაც შეესაბამებოდა ამ წესს. თუმცა, ივ. ცისკარიშვილის წერილებში ზოგიერთი სა-

კითხი ჩვენთვის სადავოა და მიუღებელი. ჩვენ ვეჭვობთ, რომ იგი ენის მსგავსების საფუძ-

ველზე ასკვნის, რომ წოვათის მოსახლეობა თავისი წარმოშობით ღლიღვებთან უნდა იყოს

დაკავშირებული. სამწუხაროდ, ეს ცნობა გადაიქცა შემდგომში მკვლევრებისთვის უტყუარ

საბუთად, რადგან ივ. ცისკარიშვილი თავად წოვა-თუში გახლდათ (ა. ხახანაშვილი, ი. დეშე-

რიევი და სხვ.). ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ასეთი აზრი ივ. ცისკარიშვილს დაებადა თუშებში არ-

სებული ერთი გადმოცემის გამო, რომლის თანახმადაც, სანამ ვაინახები ჩეჩნეთის ახლან დელ

მითხოში დასახლდებოდნენ, ეს ადგილი ძველად თუშებს ეკუთვნოდა. ცნობი ლია, რომ ჩეჩნებმა

და ინგუშებმა ურთიერთდახმარებით ვოუბა და მითხო თუშებს იძულებით დაატოვებინეს.

XIX ს. პირველ ნახევარში თუშების ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ შესწავლას შეუდგა

იროდიონ ელიოსიძე. იგი იყო მღვდელი და ალვანის „სამების“ ტაძარში მოღვაწეობდა,

ამდენად, კარგად იცნობდა იმ მხარეს. ძალზე საინტერესო და მრავალი ინფორმაციის

მომცველია ი. ელიოსიძის ხელნაწერები. იგი წარმოადგენს ერთ-ერთ პირველ ცდას

თუშების ისტორიულ-ეთნოგრაფიული წარსულის შესწავლისა ივ. ცისკარიშვილის მასალების

ანალიზისა და პირადი დაკვირვებების საფუძველზე. მასში მოცემულია ცნობები თუშეთის

გეოგრაფიული საზღვრების შესახებ, აღწერილია მრავალრიცხოვანი გზა-ბილიკები, რომ-

ლებიც აკავშირებდა თუშეთს მეზობელ რეგიონებთან, აგრეთვე მოცემულია ცნობები თუშების

ეკონომიკური, პოლიტიკური და კულტურული ცხოვრების შესახებ.

საინტერესოა იობ ცისკარიშვილის (ბაჩულაშვილი) შრომები თუშური ენის შესახებ. ჩვენ

ზემოთ უკვე ვისაუბრეთ მასზე, მაგრამ ახლა გვინდა შევეხოთ მის მემკვიდრეობას, რომელიც

მან დატოვა შრომების სახით: „თუშურ-წოური ენის გრამატიკა“ (16), „თუშურ-ქართულ-რუსული

ლექსიკონი“ და „სახარების მცირე ნაწილების თარგმანი თუშურ ენაზე“ (ყველა ხელნაწერის

სახით). აღსანიშნავია, რომ იობ ცისკარიშვილის ნაშრომები ძალზე საინტერესოა ლინგვისტური

თვალსაზრისითაც. თავის ჩანაწერებში იგი ეხება თუშების კულტურასა და ტრადიციებს, რასაც

ჩვენი კვლევისას აუცილებლად გამოვიყენებთ. იგი თავისი დროის ერთ-ერთი მოწინავე

საზოგადო მოღვაწე იყო – ათწლეულების მანძილზე უძღვებოდა სასუ ლიერო საქმიანობას

თიანეთის მაზრაში, იყო მისი ბლაღოჩინი. რეგულარულად მონაწილეობდა ქართველ და

ჩრდილოკავკასიელ მთიელებს შორის ჩამოვარდნილ ლო კალურ კონფლიქტურ გარჩევა-მო-

ლაპარაკებებში და მშვიდობიანად აგვარებდა მათ. აღსანიშნავია ისიც, რომ ივანე ცისკა რიშვი-

ლთან ერთად, იგი აქტიურად მონაწილეობდა კავ კასიის სასულიერო კომისიის მუშაობაში,

რომელიც მიზნად ისახავდა წერა-კითხვის გავ რცელებასა და ქრისტიანული სულიერების

განმტკიცებას მოსახლეობაში. ამ სასიკეთო საქმეში მას მხარში ედგნენ თანასოფლელები,

იმდროინდელი განსწავლული თუშები – გიორ გი და იოსებ ბაძოშვილები.

ცნობილი ისტორიკოსის ვ. ლაგაზიძის გამოკვლევაში იობ ცისკარიშვილის მოსაზრების

შესახებ წერია: „იობ ცისკარიშვილის მასალები საყურადღებოა იმით, რომ ვიგებთ მთათუშეთში

ორი საზოგადოება ლაპარაკობს ქისტურთან მსგავსი ენით; მაგრამ ის სრულებითაც არ

მიაკუთვნებს ამ საზოგადოებების წარმოშობას ქისტ-ჩეჩენთა ტომების ჯგუფს“ (62.-50); უფრო

მეტიც, ავტორი განიხილავს რა ცისკარიშვილის მასალებში წარმოდგენილ ფოლკლორს,

ამბობს, რომ „წოვების თემატიკა მხოლოდ ქართულია და სიმღერებსაც მხოლოდ ქართულად

ასრულებენ“ (იგივე). ჩვენ ვიზიარებთ ავტორის ამ მოსაზრებას და დავამატებთ: წოვა-თუშების

ფოლკლორში პოემა „სიყვარულის ვაზის“ გარდა, სადაც თუშურ-ვაინახების ერთობლივი

მოტივები ჟღერს, სხვა ნაწარმოები არ მოიპოვება და პატრიოტულ სიმღერებსაც, როგორც

წესი, ქართულად ასრულებდნენ; ამიტომაა, რომ მათ სასიმღერო რეპერტუარში წოურად

ნამღერი დღემდე მხოლოდ სასიყვარულო ხასიათის რამდენიმე სიმღერაა შემორჩენილი.

რევოლუციამდელ ავტორთა შორის, რომლებიც გარკვეულ ცნობებს იძლევიან

თუშების შესახებ, უნდა დასახელდეს ნ. დუბროვინი, ა. ზისერმანი, ვ. პოტტო, გ. რადდე,

ნ. გრაბოვსკი და სხვ. მათ ნაშრომებში წოვა-თუშები ლოკალიზებულნი არიან კახეთის

ჩრდი ლო-აღმოსავლეთით – თუშეთში, ესაზღვრებიან ჩეჩნებს, უკავიათ ძნელად მისავალი

ადგილები, არიან კარგი მეომრები, არიან მეცხვარეობის დარგის ერთ-ერთი წამყვანები,

არიან განათლებულები და მეფის ტახტისა და ქვეყნის ერთგულები. მათი კერიის ენის გამო

ეს ავტორები ზოგჯერ წოვათისა და ნაწილობრივ პირიქითის თუშებს ვაინახებს უკავშირებენ,

მაგ რამ ამის დამადასტურებელი სხვა ფაქტები არ მოჰყავთ.

დღეს მეცნიერება წინ წავიდა, საყოველთაოდ ცხადი გახდა, რომ იდენტობის დადგენას

მრავალი კრიტერიუმი სჭირდება: ისტორიული ფესვები და ლოკალიზაცია, რწმენა-

წარმოდგენები, ანთროპოლოგია, კერიის ენის კვალიფიკაცია (რომელი ტომის კუთვნილებაა)

– შეინიშნება თუ არა მასში სხვა ენის მახასიათებლები და თუ შეინიშნება, რა დოზით და რა

გზითაა შემოსული ენაში და ა.შ. ისიც ხაზგასასმელია, რომ ხშირად რესპონდენტი, ვისგანაც

იწერებოდა მასალა*1, შესაძლოა სულაც არ იყო ადგილობრივი წარმომავლობისა. არ

გამოვრიცხავთ, რომ თუშეთში მიგრანტთა რაოდენობაც დიდი იყო, რადგან ხშირმა

შემოსევებმა და ქვეყნის ომებში მონაწილეობამ, ამავდროულად მეცხვარეობის მძიმე

ხვედრმა, რომელიც სულ საფრთხის ქვეშ აყენებდა ამ საქმის მიმდევართა სიცოცხლეს,

საფრთხეს უქმნიდა თუშეთის მოსახლეობის დემოგრაფიულ ზრდას, ამიტომ ყოველი ახალი

მოსული, რომელიც მოისურვებდა მათი ცხოვრების წესით ცხოვრებას და მზად იყო საერთო

ჭირ-ვარამის გაზიარებისთვის, ძვირფასი და სასურველი იყო მათთვის.

* დღეს მასალის მოპოვებისა და მისი საიმედოობის განსაზღვრისათვის მთელი მეთოდოლოგიებია

შემუშავებული.

თუმცა უნდა ხაზგასმით აღვნიშნოთ ისიც, რომ ახალი მოსახლის მიღება თუშეთში არც

თუ ისე მარტივი იყო: ეს პროცესი გარკვეულ კანონებს ექვემდებარებოდა და შესაბამისი

რიტუალებით სრულდებოდა. ახალმოსახლის დაცვა მთლიან თემს ეკისრებოდა; მიმღების

გვარის შერჩევისას, პირველ რიგში, არჩევდნენ ისეთ გვარს, რომელსაც გამგრძელებელი

მემკვიდრე არ ჰყავდა, ანუ გვარის გაწყვეტის საშიშროების წინაშე იდგა. თავის გვარ-სახელს

ახლად მოსულებს იშვიათად თუ უტოვებედნენ (მათ არც აწყობდათ საკუთარი ვინაობის

გამჟღავნება), რამდენადაც მიზეზი მათი მოსვლისა ხშირად არც თუ ისე სახარბიელო იყო.

გვარში მიღებისას იყო განსაზღვრული ვალდებულებები, რომელიც ეკისრებოდა ორივე

მხარეს – მათი დარღვევა ძალიან მკაცრად ისჯებოდა და ა.შ.

მთხრობელთა მეხსიერებით, სოფელ წაროსთან, რომელიც წოვათისა და გომეწრის

ხეობათა მიჯნაზეა, არის გვირაბი, სადაც ტყვეებს ან ახლად შემოსახლების მსურველ პირებს

მალავდნენ. ტყვეებს, როგორც წესი, მალევე ცვლიდნენ თავისიანებში, ქედს გაღმა, თუ

ასეთი სადმე ეგულებოდათ. მათი მონებად დატოვება და შენახვა უფრო ძვირი ჯდებოდა,

ამიტომ ტყვეების მონებად დატოვების წესიც კი არ არსებობდა თუშებში. რაც შეეხება იმათ,

ვისაც თუშებში დასახლება სურდა, მთხრობელ ბ. ბაიხოიძის გადმოცემით, ისინი ჯერ ამ

გვირაბში მოჰყავდათ და აკვირდებოდნენ. წინასწარ დადებული პირობების დარღვევის

შემთხვევაში, ისინი მაინც ვერ ასცდებოდნენ გაძევებას. მკაცრად ისჯებოდა უზნეობა

და უჯიშობა (ურწმუნოება) – მათ უმალ თავის გზას გაუყენებდნენ. მთავარი მოთხოვნები

ასეთი იყო: საღვთო სჯულის შესწავლა და მთლიანი თემის ერთგულების ფიცის დადება.

როგორც წესი, ყველა მოსული პირობას ასრულებდა, ამიტომ სოფლებში სახლდებოდა.

ერთი წლის მანძილზე მათ მატერიალურად უზრუნველყოფდა მთელი სოფელი, აცნობდნენ

ადგილობრივ წესებს და პარალელურად საგვარეულოსაც ურჩევდნენ, რომელიც იღებდა

მათი ბოლომდე პატრონობა-გაძღოლის ვალდებულებას.

გვარში შესვლა ხდებოდა თეთრი ხარის შეწირვის წესების დაცვით, რის შედეგადაც

ორივე მხარე ფიცს დებდა მთლიანად თემის წინაშე, რომ პირნათლად დაიცავდა ნათესაური

კავშირით გათვალისწინებულ კანონებს. მათი დარღვევა მკაცრად ისჯებოდა. რაც შეეხება

გვირაბს, უნდა ითქვას, რომ ძვლების რაოდენობა, რომელიც იქ არის, მეტყველებს იმაზე,

რომ იყვნენ ისეთებიც, რომლებიც წაყენებულ პირობებს არ ემორჩილებოდნენ და სიკვდილს

ირჩევდნენ; თუმცა არაა გამორიცხული, რომ მათ რამე სენი სჭირდათ და იმ გვირაბში დალიეს

სული. ამ გვირაბით სარგებლობა შეეძლო წოვათისა და გომეწრის საზოგადოებების ყველა

წევრს“ (თუშეთის ექსპედიციის მასალებიდან, რვ. 3).

იმავე ცნობას გვაწვდის ფილიპე ყიზილაშვილიც: „თუშების შემადგენლობაში რომ

შემოსულიყვნენ, განსაკუთრებულ წესს უნდა დაქვემდებარებოდნენ: მოსულ უცხო მოყმეს

1-2 წლის განმავლობაში თავისი შრომითი საქმიანობით უნდა ესახელებინა თავი, უნდა

ყოფილიყო თუშეთის ერთგული დამცველი, მომხვდური მტრის მიმართ დაუნდობელი,

ადგილობრივი წეს-ჩვეულებების პატივისმცემელი, ღვთის მორწმუნე და ერთგული“ (80.- 9.).

როგორც ზემოთ ითქვა, გვარის მიცემისას ისეთ საგვარეულოს არჩევდნენ, რომელიც ან

დაკნინებული იყო გვარის გამგრძელებლის არყოლის გამო, ან სთავაზობდნენ ისეთ გვარს,

რომელიც ძველად უკვე არსებობდა, რამდენადაც ძველი გვარის აღდგენა-გაგრძელება

ხალ ხში დიდ მადლადაც ითვლებოდა. ამ გზით თავად თემის საზოგადება ცდილობდა არ

დაეკარგათ ძველი გვარები და არსებული საგვარეულოები გაეძლიერებინათ.

ამ საკითხს ჩვენ ისევ დავუბრუნდებით.

(ბ. შავხელიშვილი: ზოგადად უნდა აღინიშნოს, რომ თუშები ძალიან განიც დიდნენ

ნებისმიერი გვარის დაკნინება-გადაშენებას, ამიტომ არ ივიწყებდნენ დაკარგულ

გვარებს და, თუ მათი აღდგენის საშუალება ეძლეოდათ, უმალ იყენებდნენ ამ შესაძ-

ლებლობას. ასე, მაგალითად, აღადგინეს შავხელიშვილების გვარი, რომელიც ალ.

ყაზბეგის „ნამწყემსარის მოგონებანში“ გვხვდება. აი, რას ვკითხულობთ ავტორის „მოგო-

ნებანში”: „გაიარა რამდენიმე ხანმა, მე მოვამზადე საჭირო ბილეთები და სტეფანწმინდის

პირდაპირ, თერგს გაღმა, შავხელიანთ სათიბებში ყველა ნამგალეები მოვგროვდით,

დავუ რიგეთ ერთმანეთს ცხვარი და, რადგან მეორე დღეს გამგზავრებას ვაპირებდით,

ჩვეულებისამებრ გავმართეთ საღმრთო“ (77.-492).

1831 წლის კამერალურ აღწერაში ერთადერთი ოჯახი აღირიცხება შავხელიშვილის

გვარით. თუმცა თავად გვარში მისი წარმოშობის შესახებ ასეთი ლეგენდა არსებობს:

შავხელიშვილები – ედიშერიძეებიდან (ედიშერიშვილებიდან) გამოსული გვარია, რომე -

ლიც ისე გაზრდილა, რომ ერთი და იგივე სახელები ხშირად მეორდებოდა, რაც დიდ

დისკომფორტს უქმნიდა მოგვარეებს. ამის გამო უხუცესებს გადაუწყვეტიათ ედიშე-

რიძეების გვარს გამოყოფოდნენ რომელიმე ერთ-ერთი ახალგაზრდა კაცის სახელის

გამოყენებით; ასეთ გვარებს თუშები განყოფებს ეძახიან. ნათესაობის თვალსაზრისით,

მათ შორის არაფერი არ იცვლება – ისევ იგივენი რჩებიან. გიგო ედიშერიძეს (ედი-

შერიშვილს) სამი ვაჟი ჰყავსო – უთქვამთ, მოდით, მას ვთხოვოთ მისი ერთ-ერთი

შვილის სახელზე გავუშვათ გვარიო. ასე, შოვხალასგან, რომელიც გიგოს ნაბოლარას

ერქვა, წამოსულან შავხელიშვილებიო. თქვენი მონა-მორჩილის პაპა – იობი (იბო) იყო

იმ გიგოს შვილთაშვილი, მაგრამ სიცოცხლის ბოლომდე ვერ შეელია თავის წინაპრის

გვარს, ედიშერიძეს და ამ სახელზე აღებული პასპორტით აღესრულა.

ვფიქრობთ, ალ. ყაზბეგის მოთხრობაში მოცემული „შავხელიანთა სათიბები“ მიგ-

ვანიშნებს იმაზე, რომ განაყოფებად (წ.-თ. განყოფებად) გასვლისას ჩვენი წინაპ რები

პირველ რიგში, ძველად არსებულ გვარებს მიმართავდნენ და ამით ძველი ფა სე-

ულობების გადარჩენას ცდილობდნენ. ამ ლოგიკით, სავარაუდოა, რომ გიგო ედიშე-

რიძის მესამე ვაჟის – შოვხალას სახელი ჟღერადობით მიუსადაგეს იმ ძველ შავ-

ხელიშვილს და მის მემკვიდრეებს გადაულოცეს.)

თუშების ისტორიის მეცნიერული შესწავლა საბჭოთა პერიოდს უკავშირდება, როდესაც

დაიწყო სამეცნიერო კადრების მომზადების ინტენსიური პროცესი ჰუმანიტარული მეცნიერე-

ბის სხვადასხვა სპეციალობებში. აკადემიკოსებმა ნ. მარმა, ივ. ჯავახიშვილმა, ს. ჯანაშიამ, გ.

მელიქიშვილმა, ნ. ბერძენიშვილმა და სხვებმა განსაკუთრებული ყურადღება მიაქციეს კავკასიის

ხალხთა ისტორიის შესწავლას. თუშების ისტორიის ძირითადი პრობლემები მათ განიხილეს

ფეოდალური საქართველოს ერთიანი ისტორიული პროცესების შუქზე, რაც ითვალისწინებდა

თუშების მონაწილეობას ქვეყნის ეკონომიკურ, პოლიტიკურ და კულტურულ განვითარებაში.

პროფ. სერგი მაკალათიამ გამოიკვლია რა თუშების ისტორიულ-ეთნოგრაფიული

წარსული, შეაგროვა მრავალი ცნობა თუშების სამი თემის – პირიქითის, ჩაღმასა და გომეწრის

შესახებ და მათ მაგალითზე განახორციელა ზოგადად თუშეთის აღწერა. სამწუხაროდ,

წოვათის შესახებ თავად ავტორს და სხვა მკვლევრებს, ვინც თუშეთის თემატიკას შეეხო,

ძალიან მწირი ინფომაცია გააჩნიათ. თუმცა უახლოეს წარსულში, საკმაოდ ხანგრძლივი

პერიოდის მანძილზე, ცენტრალური კავკასიის მთისა და ბარის რეგიონების ისტორია

სპეციალური კვლევის საგანს წარმოადგენდა, რის შედეგადაც განისაზღვრა თუშების ადგილი

საქართველოს ისტორიაში და ჩამოყალიბდა ახალი კონცეფცია, რომლის თანახმადაც,

მეცნიერული მტკიცებებულების მოშველიებით, აღიარეს თუშების აბორიგენობა.

ამ კონცეფციამ მეცნიერებში აზრთა სხვადასხვაობა გამოიწვია და, როგორც უკვე აღვნიშნეთ,

სწორედ ამ დაუსრულებელმა კამათმა გადაგვაწყვეტინა წინამდებარე ნაშრომის დაწერა.

ნაშრომზე მუშაობის დროს შევისწავლეთ სპეციალური ლიტერატურა, სადაც ასახულია

წოვა-თუშების ეკონომიკური, პოლიტიკური და კულტურული ცხოვრების საკითხები,

გაანალიზებულია ისტორიულ თხზულებათა კრებული – „ქართლის ცხოვრების“ I ტომი და

ბერი ეგნატაშვილის „ახალი ქართლის ცხოვრება“. „ქართლის ცხოვრებაში“ წარმოდგენილია

ქართველი და კავკასიელი ხალხების ისტორია უძველესი დროიდან, „ახალი ქართლის

ცხოვრებაში“ კი – XIV-XVII სს-ის საქართველოს ისტორია. ეს წყაროები მოიცავს საყურადღებო

ცნობებს თუშეთის ისტორიული განვითარების შესახებ.

თუშების პოლიტიკური ისტორიის საკითხებზე საინტერესო მასალაა წარმოდგენილი

ს. ჩხეიძის, პ. ორბელიანის და ო. ხერხეულიძის შრომებში. საყურადღებოა აგრეთვე დავით

ბატონიშვილის „ახალი ისტორია“ და სხვ.

ჩვენ მაქსიმალურად ვიხელმძღვანელეთ საქართველოს სახელმწიფო ცენტრალურ

საისტორიო არქივში დაცული მასალებით თუშების შესახებ და აგრეთვე კ. კეკელიძის სახ.

ხელნაწერთა ინსტიტუტის ფონდებში შემონახული დოკუმენტებით. გარდა ამისა, არაერთ

საინტერესო ცნობას ვხვდებით თუშებზე გერმანელ მოგზაურთა ნაშრომებში და XIX-XX სს-ის

პერიოდულ გამოცემებში.

განსაკუთრებით საყურადღებოა ი. მაჩაბლის წყაროები. აღსანიშნავია, რომ ი. მაჩაბელი

არ ჰყოფს თუშებს წოვებად და ჩაღმებად. მისი აზრით, თუშების ოთხივე თემი ადგილობრივი

მოსახლეა. ავტორს მოჰყავს სტატისტიკური მონაცემები თუშეთის მეცხოველეობის განვი-

თარების შესახებ და ამ მონაცემებს აღმოსავლეთ საქართველოს ყველა მთიელის

კუთვნილებად აცხადებს – რაც ჩვენთვის გასაკვირია, რადგან იგი რატომღაც არ ითვა-

ლისწინებს წოვათის თუშების მეცხვარეობის განვითარების იმდროინდელ მაღალ დონეს,

სადაც თითო კომლი ზოგჯერ ათასობით ცხვარს ითვლის.

ამ პრობლემასთან დაკავშირებით საინტერესოა ა. საფაროვის სტატია, რომელიც

გამო ქ ვეყნდა გაზ. „კავკაზის“ ფურცლებზე. სტატიაში აღწერილია თუშური ცხვარი, მოცე-

მულია ცნობები მისი ფიზიკური ამტანობის შესახებ შორეულ გზებზე, მის ჯიშიანობაზე, რძის

პრო დუქტების ხარისხიანობაზე, ყველის გამოყვანის ტექნოლოგიაზე და სხვ. ავტორი საგან-

გებოდ მიანიშნებს თუშური ცხვრის პროდუქციის მაღალ საბაზრო ხარისხზე, მაგალითად,

იგი აღნიშნავს, რომ თელაველი სომეხი ვაჭრები დიდი რაოდენობით ყიდულობდნენ

თუშურ ცხვ არს და მის ნაწარმს სარფიანად ჰყიდდნენ არა მარტო ჩვენთან, არამედ

საზღვარგარეთაც კი.

საინტერესოა დიმიტრი ფურცელაძის ცნობა თუშებზე – აი, რას წერს იგი: „ხევსურები,

თუშები და ფშავლები ცხოვრობენ კავკასიონის კალთებზე.… მემატიანეთა ცნობით ისინი

ყველანი ფხოველებად იხსენიებიან. ისინი ქართული მოდგმისანი არიან და ქართულად

ლაპარაკობენ. თუშების ერთი საზოგადოება და ხევსურების ორი საზოგადოების მცხოვრებნი

– არხოტის და პირიქითის, ქართული ენის გარდა ლაპარაკობენ ქისტურით“ (63.-#42).

ავტორი გამოკვეთილად გვამცნობს, რომ ეს ქართული მოდგმის ხალხია და ენაც ქართული

აქვთ და ვინც ქისტების მეზობლად ცხოვრობს, მათ ქართულის გარდა, იციან ქისტურიც –

ისევ და ისევ – მეზობლის ენის ცოდნაზეა საუბარი.

აქ უპრიანია მოვიყვანოთ 1744 (კახეთი)-1760 (ქართლი) წლებში შედგენილი კალენდარი,

რომელიც დიმიტრი ფურცელაძის მიერ არის გამოცემული 1893 წ. (გვ. 179) – ამონარიდი:

„...საქართველოს ნაწილები: საინგილო, შიდა-კახეთი, ქიზიყი, გარე-კახეთი, თუშ-ფშავ-

ხევსურეთი, გუდამაყარი, მთიულეთი, თერგის ხეობა, ჯავახეთი, ახალციხის მხარე, სომხითი,

აჭარა-ქობულეთი, გურია, სამეგრელო, სამურზაყანო, ზემო და ქვემო იმერეთი, რაჭა-

ლეჩხუმი და სვანეთი. საქართველოს ყველა ქვეუბნებში, რომელიც ახლა ჩამოვთვალეთ,

ცხოვრობენ ქართველნი, რომელნიც არის ტომისა ერთისა ჩამომავლობისა, ერთის

სისხლისა და ხორცისანი არიან. მართალია, ქართველები სხვადასხვა თემში სხვადასხვა

სახელს ატარებენ, მაგრამ ეს იმას არ ამტკიცებს, რომ ისინი სხვადასხვა ხალხი, ან სხვადასხვა

ტომის ან გვარისანი არიან. ყველას იმათ ჰქონდათ და ახლაც აქვთ ერთი და იგივე ენა,

ერთი და იგივე ზნე-ჩვეულება, ერთი და იგივე მწერლობა. მართალია, ლაპარაკის კილო

სხვადასხვა თემში ცოტაოდენ განსხვავდება, ზნე-ჩვეულებაც მცირედ იცვლება, მაგრამ ვერც

ამით მტკიცდება, რომ ისინი სხვადასხვა ტომს ეკუთვნიან...“

ცნობილია, რომ თუშების ისტორიის შესახებ მრავალი ნაშრომი არსებობს, ზოგიერთზე

ჩვენ უკვე ვისაუბრეთ. მათში მოყვანილი მასალა ხშირად ურთიერთგამომრიცხავია, მაგრამ

ავტორთა უმრავლესობა მაინც ერთ აზრს იზიარებს – თუშები (წოვა, ჩაღმა) – ეთნიკურ-

სოციალური ერთიანობაა და მას საერთო ფესვები და ისტორია აქვს.

თუმცა, სამწუხაროდ, არიან ამ თვალსაზრისის მოწინააღმდეგებიც და თუშებში განხეთ-

ქილების შემტანებიც. ერთ-ერთი ასეთი ავტორია ვ. ელანიძე. ჩვენ მოვიყვანთ რამდენიმე

ამონარიდს მისი წიგნებიდან:

1. „ხალხურ თქმულებებსა და წერილობით წყაროებში არსად არაა დაფიქსირებული,

რომ წოვები XV-XVI სს და XVII ს-ის პირველ ნახევარში ცხოვრობდნენ თუშეთში“ (25.-257)

– მსგავსი ხალხური თქმულება არ არსებობს;

2. „თუშები ცხოვრობენ სამ ადგილას – ჩაღმა, გომეწარი და პირიქითი (ფარსმა),

ხოლო XVII ს-ის 60-იანი წლებიდან მათ მიუერთდათ საზოგადოება წოვა“ (25.-29) – ყველა

არსებული წყაროს თანახმად, თუშები ცხოვრობენ ოთხ საზოგადოებად (წოვა, გომეწარი,

პირიქითი და ჩაღმა).

ვ. ელანიძის ეს და სხვა თემები საჭიროებს გაშლას, რამდენადაც ავტორი ზემოთ

ხსენებულის მხოლოდ დეკლარირებას ახდენს, რამეთუ არ არსებობს ამგვარ გამონათქვამთა

დამასაბუთებული მსჯელობები – ასე, მაგალითად:

1. ვ. ელანიძე მიუთითებს, რომ თუშეთში XVII საუკუნემდე არ ფიქსირდებიან წოვები, თუმცა

იგი ვერ ასახელებს წყაროს და ვერც იმას მიუთითებს, თუ რომელი დოკუმენტის თანახმად

ფიქსირდებიან იქ ჩაღმები (პირიქითი, გომეწარი), რამდენადაც ცნობილია, რომ ეთნონიმი

თუში ისტორიულად მიეკუთვნება ოთხივე თემს თანაბრად – წოვას, გომეწარს, პირიქითს და

ჩაღმას. ავტორი სრულ იგნორირებას უკეთებს თუშეთში არსებულ ტოპონიმებს, რომლებიც

წოვა-თუშურად აიხსნება და ეთნონიმების, მათ შორის, წმინდა ნინოს დროინდელი წობენის

არსებობის თემას, ფოლკლორს და სხვა ქართულ წყაროებს, რომლებიც ეხება წოვათას და

მის მოსახლეობას.

2. გაუგებარია რის საფუძველზე ამტკიცებს ვ. ელანიძე, რომ წოვა მხოლოდ XVII ს-ის

მეორე ნახევარში შეუერთდა დანარჩენ თუშებს – სად არის საამისო დოკუმენტური მასალა?

თქმულებები? – ეს გადმოცემები უნდა შემონახულიყო იმავე ღლიღვეთში (ინგუშეთი).

გარდა ამისა, ამ ტერიტორიაზე უნდა არსებობდეს ამის დამადასტურებელი შესაბამისი

ტოპონიმიკა. საქმე ისაა, რომ ჩრდილოეთ კავკასიაში, კერძოდ, ინგუშეთში არ აღინიშნება

არცერთი ტოპონიმი, რომელიც დაკავშირებულია არა მარტო თუშთან, არამედ წოვასა და

ბაცასთან (ამაზე ჩვენ ნ. მართან დაკავშირებით ვისაუბრეთ) – თუ არ მივიღეთ მხედველობაში

ვაბო, რომელიც ჩვენი ღრმა რწმენით ოდესღაც იყო თუშეთის კუთვნილება. ეს რომ ასე

არ იყოს, როგორ ფიქრობს ავტორი, ნუთუ ეს ინფორმაცია გამორჩებოდა რომელიმე

ვაინახ ან რუს მკვლევარს, რამდენადაც უკვე მრავალი წელია ისინი თავად ცდილობენ

ამ ვერსიის გატარებას, რათა დაამტკიცონ ვაინახური ფენომენის არსებობა საქართველოს

ტერიტორიაზე უხსოვარი დროიდან და ამისთვის ზუსტად იმ ცრუ „გადმოცემებით“

აპელირებენ, რომლებითაც ასე მანიპულირებს ბატონი ელანიძე. ამ ყველაფრის პასუხია

ამონარიდი „არჩილიანიდან“ (არჩილ II (1647-1713), სადაც წოვა-თუშების საუკუნეების

მანძილზე მოპოვებულ ერთგულებაზე და ნდობაზეა საუბარი:

„შენის რძით გაზრდას მიჯობდა, თუმც ძაღლის ძუძუ მეწოვა;

გულსა შენ მიერ ლახვარი, ვინ თქვას რამდენ გზის მეწოვა!

მაგ საქმის ჩემდა საქნელად არ მეტყვის თუში მე წოვა;

შენ ნამუსისა ჩიქილა რად თავზე შემოგეწოვა...“

3. კიდევ ერთი ამონარიდი ვ. ელანიძის ნაშრომიდან: „...შესაძლოა, რომ თუშეთში

მცხოვრები ღალღები (წოვები) განსხვავებით სხვა ღალღებისგან უფრო მეტად ავლენდნენ

ქარ თულ ენასთან, მშობლიურ რელიგიასთან, ისტორიულ სამშობლოსთან თავდაპირველ

ნა თესაობას, რაც საფუძველი გახდა იმისა, რომ თუშურმა ტომმა თავის კრებაზე მიიღო გა-

დაწყვეტილება დაეკმაყოფილებინა საძმოს თხოვნა დასახლებულიყვნენ თუშეთში“ (26.-26).

ავტორი კვლავ ამტკიცებს სრულიად საწინააღმდეგოს, რომელიც არ ექვემდებარება

ლოგიკას – კერძოდ, წოვები იყვნენ ისტორიული ქართველები, რომლებიც ოდესღაც

გადასახლდნენ ინგუშეთში, ხოლო შემდეგ დაუბრუნდნენ თავის მოძმე თუშებს?... მიზეზი?..

და თუ ეს ასეა, ისევ ისმის კითხვა – რატომ არ ტოვებენ ისინი არავითარ კვალს იმავე

ინგუშეთში (ღლიღვეთში)?.. შეუძლებელია, რომ მთელი ტომი საცხოვრებელ ადგილს

უკვალოდ იცვლიდეს.

კიდევ ერთხელ მაგალითისათვის მოვიშველიოთ სვანეთში არსებული ტოპონიმი –

„თუშრე ნამზიგვ“, რის შესახებაც რ. ხარაძე და ალ. რობაქიძე წერენ, რომ „ყურადღებას

იპყრობს ბ. ნიჟარაძის მიერ უშგულში ჩაწერილი მასალა ტოპონიმ „თუშრე ნამზიგვ-ის“

შესახებ, რომელიც შეიცავს ცნობას ძველად აქ არსებულ თუშების მოსახლეობაზე. ანგარიშ-

გასაწევია აგრეთვე თქმულება, რომელიც „თამარ მეფის ციხე-სიმაგრეს“ შეეხება. უშგულის

მდებარეობა საქართველოს ჩრდილოეთ საზღვარზე, სადაც თავს იყრიდა მრავალი

გადასასვლელი, სრულიად ბუნებრივს ხდის მოსაზრებას, რომ როგორც „თამარის ციხე“,

ისე არასვანური ტიპის კოშკები აშენებულია საქართველოს იმდროინდელი ცენტრალური

ხელისუფლების მიერ, რომელმაც, შესაძლებელია, მართლაც საჭიროდ ჩათვალა ამ ციხე-

სიმაგრეებში თუშური გარნიზონის ჩაყენება“ (26.-35).

ვ. ელანიძის ყველაზე დიდი შეცდომა საარქივო მასალების გაყალბებაა – იგი ცდილობს,

დაამტკიცოს, რომ თუშები ცხოვრობდნენ მხოლოდ სამ თემად – ჩაღმა, გომეწარი და პირი-

ქითი. საამისოდ მოჰყავს დოკუმენტი რუსული არქივიდან, სადაც ვკითხულობთ: „1657

წელს დიპლომატიური მისიით საქართველოს მეფე თეიმურაზ I აგზავნის მოსკოვში ელჩებს

თუშების მეთაურობით. რუსთა მეფეს კითხვაზე – თუ სად ცხოვრობენ, ელჩები პასუხობენ:

„ჩვენ ვცხოვრობთ გამაგრებულ ადგილებში, მთებში, სამ ბანაკად“ (47.-555). ვ. ელანიძე ამ

ამონარიდს ასე განმარტავს: „წოვებს რომ ამ დროისათვის თუშეთში ეცხოვრათ, მაშინ თუში

ელჩები ნაცვლად „სამ ბანაკისა“ იტყოდნენ – ვცხოვრობთ გამაგრებულ ადგილებში, მთებში,

ოთხ ბანაკადო“ (25.-257,258).

ვ. ელანიძეზე ბევრად ადრე ეს საკითხი სპეციალურად გამოიკვლია პროფ. ი. ცინცაძემ;

იგი წერს: „საფიქრალია, რომ თვითეულ კუთხეს (თუშეთი, ფშავი, ხევსურეთი – ა.შ.) თითო

წარმომადგენელი ჰყავდა, მაგრამ აქ აღსანიშნავია ერთი გარემოება, რომ რუსულ ძეგლებში

ამ ელჩობას თუშეთის ელჩობას უწოდებენ. იქ არსად არ არის ნათქვამი, რომ ელჩობა მთის

საქართველოს სამ კუთხეს ეკუთვნის. ამ შემთხვევაში კი, როცა დანამდვილებით მოჩანს

თუშეთში ხევსურის გვარი არაბული 1660 წელს, ელჩებს მაინც თუშებს უწოდებენ რუსული

საარქივო მასალები. საფიქრალია, რომ რუსეთთან თუშ-ფშავ-ხევსურეთის ურთიერთობაში

წამყვანი ადგილი თუშებს ეკუთვნოდათ“ (29.-19).

ამის დასტურია ამონაწერი „საქართველოს ისტორიიდან“ (1958წ.), რომლის ავტორები

არიან ნ. ბერძენიშვილი, ვ. დონდუა, მ. დუმბაძე, გ. მელიქიშვილი, შ. მესხია, პ. რატიანი:

„1656 წელს თეიმურაზმა და მისმა მომხრეებმა თუშ-ფშავ-ხევსურეთში დიდი სამზადისი

ჩაატარეს, ეს სამი კუთხე გააერთიანეს თუშების მეთაურობით და მათი ელჩები რუსეთში

მფარველობის სათხოვნელად გაგზავნეს. 1657 წლიდან დაწყებული თუშები არაერთხელ

იყვნენ მოსკოვში“ (1.-303).

ძალზე მნიშვნელოვანია მ. ჯანაშვილის შრომებში წარმოდგენილი საარქივო დოკუ-

მენტების არსებობა, სადაც მოყვანილია თუშების მრავალი წერილი რუსთა მეფეებისადმი,

რომლებიც თარიღდება 1657 წლამდე და შემდეგაც. ამ დოკუმენტებში ავტორი ახასიათებს

თუშეთს, მოიხსენიებს ცალკეულ თემთა სახელწოდებებს – წოვასა და გომეწარს. აღსანიშნავია,

რომ მ. ჯანაშვილის ეს ნაშრომი დაწერილია XIX ს-ის ბოლოს. მისივე კომენტარების თანახმად,

მისთვის არ დგას საკითხი – წოვა და ჩაღმა, ავტორი მათ ერთიან კონტექსტში განიხილავს.

ამავე საკითხს ეხება აკად. მარიამ ლორთქიფანიძეც: „ჩვენთვის საინტერესოა ის, რომ

ქართულ დოკუმენტებში სამი ეთნიკური ჯგუფი – თუში, ფშავი და ხევსურია მოხსენებული და

ამდენად, ბუნებრივია, რომ რუსულში ნათქვამი „в трёх станах“ გავიგოთ როგორც თუშთა,

ფშავთა და ხევსურთა საცხოვრებელი, როგორც ესმის ეს ი. ცინცაძეს. ელანიძეს უნდა

მეცნიერული საბუთიანობით უარეყო ამ დოკუმენტის ცინცაძისეული გაგება და წამოეყენებინა

და დაესაბუთებინა თავისი გაგება; ასეთი სამუშაო კი მას შესრულებული არ აქვს“ (30.-3).

ვ. ელანიძის მიერ წარმოდგენილ დოკუმენტებში ჩვენ, სამწუხაროდ, ვერაფერი

აღმოვაჩინეთ, გარდა მითითებისა ე. თაყაიშვილისეულ დოკუმენტზე „ორი წარწერა ქვაზე“.

ისიც გაუგებარია, თუ რატომ მოჰყავს ავტორს ეს დოკუმენტი, რამდენადაც ავტორი ეხება

თუშებისთვის ნაბოძებ მიწებს…და მასში ნათქვამია: „... ერთობით თუშებისათვის – წოვას

და ჩაღმასთვის (ერთად)“. ეს საბუთი მიუთითებს იმას, რომ XVII ს-ში წოვა და ჩაღმა

იხსენიება ერთად – ერთ თუშებად, მაგრამ არსად არაა აღნიშნული, როგორც ამას აკად.

მ. ლორთქიფანიძეც შენიშნავს, რომ წოვა-თუშები გამოჩნდნენ თუშეთში XVII ს-ის მეორე

ნახევარში.

ვ. ელანიძეს თუ ვენდობით, გამოდის, რომ საქართველოს მეფეები ადვილად და

უხვად ურიგებდნენ თავის მიწა-წყალს უცხო ტომის წარმომადგენლებს და, თუ წოვა-

თუშები უცხო ტომისანი იყვნენ, მაშინ რა დამსახურებისათვის უნდა მისცემოდათ მათ ისეთი

პრივილეგია, რომ წოვასა და ჩაღმას ყველგან იხსენიებენ, როგორც თუშეთის ერთიან

თემს? არ დაგვავიწყდეს, რომ ეს ის პერიოდია, როდესაც „ბახტრიონის ბრძოლა“ უკვე

დასრულებულია. ვ. ელანიძის აზრით, „ბახტრიონის ბრძოლაში“ მხოლოდ ჩაღმა-თუშები

მონაწილეოდნენ, რადგან ამ ბრძოლის მონაწილე ყველა გმირს მიაკუთვნებს ჩაღმა-

თუშებს.

„ბახტრიონის ბრძოლა“ ზეზვა გაფრინდაულის გარეშე მართლაც წარმოუდგენელია.

ზეზვა – თუშების სახელოვანი და საამაყო მეთაური, უდავოდ დიდი გმირი იყო. „ბახტრიონის

ბრძოლაში“ მისი ღვაწლი ფასდაუდებელია, მაგრამ მის გვერდით იბრძოდნენ მეტი

საღირიშვილი, შველა შველაიძე და მრავალი სხვა. XIX ს-ის მოღვაწეები იობ და ივანე

ცისკარიშვილები, ი. ელიოსიძე და XX ს-ის თუშეთის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული პირველი

გამოკვლევის ავტორი ს. მაკალათია ერთხმად ასახელებენ, რომ ეს გმირები იყვნენ წოვათის

თემიდან. მათაც მოჰყავთ ნაწყვეტი შემდეგი ხალხური პოეზიიდან:

ჯერ შუაღამე არქმნილა, ნაქერალს გროვდებიანო,

შველაო შველაიძეო, პანკისს გასტეხე წყალიო,

უკუღმ დავჭედოთ ცხენები, დავამალვინოთ კვალიო,

საგათენებლოდ დავეცეთ ბახტრიონს გალავანზედა.

ისტორიული ფაქტია, რომ „ბახტრიონის ბრძოლა“ დაიწყო ორი მიმართულებიდან:

ერთი რაზმი შველა შველაიძის ხელმძღვანელობით წოვათა-პირიქითიდან ნაქერალათი

დაშვებული პანკისის ხეობით ბახტრიონისკენ წამოვიდა. თათრების თვალის ასახვევად

მეომრებმა ცხენებს ნალები უკუღმა მიაკრეს და გამთენიისას მოულოდნელად დაეცნენ ბახ-

ტრიონის ციხეს. მეტი საღირიშვილი მის მიერ გამოთლილი სარების საშუალებით ციხის

გალავანზე გადამხტარა, ყარაულები დაუხოცავს და კარი გაუღია თავისი თანამებ რძო-

ლებისთვის – ყველა ეს ფაქტი ფოლკლორშია დაწვრილებით აღწერილი, ამიტომ ბ-ნ

ელანიძესთან დავას აზრი არა აქვს. ერთ წყაროს კი მოვიყვანთ: ფოლკლორისტი ქსენია

სიხარულიძის გამოკვლევაში ნათქვამია: „ზეპისიტყვიერებაში შედგენილია ლექსები და

გადმოცემები „ბახტრიონის ბრძოლის“ მონაწილე სახალხო გმირების – თუშების ზეზვა

გაფრინდაული-საღირიშვილი-ფუნჩიაშვილის და შველაიძის შესახებ“, სადაც ზეზვას გვარი

სამ გვარადაა წარმოდგენილი და ეს შემთხვევითი არ არის, რადგან, როგორც პოეტი გიორგი

ლეონიძე აღნიშნავს, „ზეზვა თუში იყო, ფუნჩას-ძე, თუშეთის ბელადი, გვარად გაფრინდაული“

(78.-420). ზეზვას მამა ფუნჩა საღირიშვილი წოვათის მკვიდრი ყოფილა, მაგრამ სულ

ახალგაზრდა დაღუპულა. დედამისი მამისეულ სახლში სოფელ ვაკისძირში დაბრუნებულა

და იქ გაუზრდია თავისი ვაჟი – ამიტომაა, რომ ფოლკლორში ზეზვას დაბადების ადგილად

იხსენიება ეს სოფელი. ისტორიაში მისი გვარის გაფრინდაულით დამკვიდრება, ვფიქრობთ,

განპირობებული იყო მხოლოდ ხალხის სურვილით განესხვავებინათ ზეზვა გაფრინდაული

– არანაკლებად სახელოვან მეტი საღირიშვილისგან.

მეტი საღირიშვილზე ჩვენ უკვე არაეთხელ დავწერეთ („აღმოსავლეთ საქართველოს

მთიანეთს ისტორიიდან“ – 1977 წ.), მაგრამ აქაც განვმეორდებით: იგი არის ახლანდელი

თუში აბაშიძეების წინაპარი. გვარი მეტისშვილი სოფელ ინდურთიდან მოდის და, როგორც

სხვა ცნობებიდანაც ჩანს, საღირის მეტის სახელს უკავშირდება; იგი შესულია გ. აბაშიძის

მიერ 1931 წ. შედგენილ აბაშიძეთა გენეოლოგიაში. გადმოცემით, მეტი საღირიშვილი

„ბახრტრიონის ბრძოლის“ დროს 25-27 წლის ყოფილა, საშუალო ტანის, ძალიან უშიშარი

და გამორჩეული მებრძოლი. ამიტომ შერჩა ხალხის მეხსიერებას მისი სახელი, როგორც

გმირის. „ბახტრიონის“ ხალხურ პოემაში მეტი ასე მიმართავს თურქმან-ბაშს:

„გარეთ გამოდი სულთანო, თუშნი გისხედან კარზედა

თუ ნებით შენ არ გამოხვალ – გამოგიყვანენ ძალზედა!

მეტი ვარ საღირიშვილი, ნუ მიმზერ ტალავარზედა –

ფეხს დავკრავ გადავფრინდები, ბახტრიონს გალავანზედა“

„ბახტრიონთან“ დაკავშირებით ერთი ამბავიც უნდა გავიხსენოთ, რომელიც ეხება ამ

ბრძოლის ერთ მონაწილეს ბაძოშვილების გვარიდან: ეს იყო სასულიერო პირი, რომელსაც

მისი პატარა ტანისა და მსუბუქი წონის გამო, თუშები ეძახდენენ „ბუმბულ-მოძღორს“.

მიუხედავად მისი პატარა ტანისა და სიმსუბუქისა, მოძღვარი საქმესა და მოძრაობაში

გაოირჩეოდა დიდი სისწრაფითა და სიმარდით. ამ თვისებების გამო იგი მოხვედრილა

იმ მებრძოლთა შორის, რომლებსაც პირველებს უნდა გადაელახათ ბახტრიონის ციხის

გალავანი, შეპარულიყვნენ თათრების სავანეში, დაეხოცათ ყარაულები და გაეღოთ კარი

ჩვენი მეომრებისთვის. ბუმბულ-მოძღორს მისთვის დაკისრებული ვალდებულება ისე

შეუსრულებია, რომ დიდი ქება დაუმსახურებია. მართალია, არ ჩანს, იმ ბრძოლაში ის

მოძღვარი ცოცხალი გადარჩა თუ არა, მაგრამ სახელი მაინც დაუმკვიდრებია. ლეგენდა

დღესაც გადადის თაობიდან თაობაში, როგორც ბაძოშვილების გვარის საამაყო სახსოვარი.

ცხადია, რომ იმ დროს თუშებს ბევრი გმირი ჰყავდა და ყველა გმირი მოიხსენიებოდა

როგორც თუში და ამ ოთხი საზოგადოებიდან რომელ თემს მიეკუთვნოდა იგი, არავითარი

მნიშვნელობა არ ჰქონდა. სიმართლე გითხრათ, დღესაც ამას ჩვენთვის არავითარი

მნიშვნელობა არ აქვს. თუშები დღესაც იმავე აზრისანი არიან, რომ ყველანი იმ თუშთა

ერთობის შთამომავალთ ეკუთვნიან. ამიტომ ჩამოვთვლით ჩვენთვის ხელმისაწვდომ

გვარებს, რომლებმაც თავი ისახელეს არა მარტო ბახტრიონის ბრძოლაში, არამედ ქვეყნის

გამათავისუფლებელ სხვა ომებში (თუმცა ისინი ბევრად უფრო მეტნი იქნებოდნენ): ზეზვა

გაფრინდაული, მეტი საღირიშვილი, გიორგი თილიძე, შველა შველაიძე, შეთე გულუხაიძე,

ივანე ელიზბარიძე, ალექსანდრე ელიზბარიძე, კოხიო ბობღიაშვილი, მღვდელი ბორძიკიძე,

მამუკა ბაძოშვილი, ნაკუდა ქუიძეშვილი, დილოიძე (დილრიძე), ითაბანული, გიო მოზაიძე,

ბერო ბექურიძე, ღანიშა ბორძიკიძე, იაკობ ლეკაიძე, ბაკური ჭვრიტიშვილი, დავით კვესიაიძე,

დავით ნაკუდაშვილი, ზეზვა ოჩონაიძე, ჯეო ბერიკაიძე, თორღვა და ელანი ქაზნიაურები,

ლევან ეფიშვილი (ქადაგიძე), დავით შანქიშვილი, გეო ქავთარიშვილი, ივანე ცისკარიშვილი,

დიმიტრი ცისკარიშვილი, ზეზვა უთურგაიძე, დავით, ხუტა და ქავთარ გულუხაიძეები (შეთეს

შვილები), დანიელ გესლიაიძე, ღვთისო ოსორაული, ლუხუმი და მრავალი სხვა.

მით უფრო გასაკვირია ბ-ნ ელანიძის პოზიცია, თუ რატომ ცდილობს იგი, წაართვას

საკუთარი ისტორია წოვათის თუშებს და მიაწეროს მის ჩაღმა მხარეს. ამ ავტორის

გამოკვლევებში საერთოდ არ მოიხსენიებიან წოვათის თემიდან: შველა შველაიძე, მეტი

საღირიშვილი, დევდრის ანთა, დიმიტრი ცისკარიშვილი, კოხიო ბობღიაშვილი, ლევან

ეფიშვილი (ქადაგიძე), დავით შანქიშვილი, გიოგრი ქადაგიძე, თევდორე და ლევან

ლაგაზიშვილები, ივანე ცისკარიშვილი და მრავალი სხვა, მიუხედავად იმისა, რომ ისინი

არიან ისტორიული გმირები, როგორც ხალხური გადმოცემებით, ისე ისტორიული წყაროების

მიხედვითაც. (ამაზე ჩვენ კიდევ ვისაუბრებთ)

ზემოთ აღნიშნულ საკითხებზე 1988 წელს გაიმართა მწვავე დისკუსია, რადგან ვ. ელა-

ნიძის წიგნის გავლენით ზემო და ქვემო ალვნის მოსახლეობაში გაჩნდა არაჯანსაღი ინ-

ტერესი ამ საკითხის მიმართ. ვ. ელანიძე თავისი შეხედულებებს პროპაგანდას უწევდა და

ამით ერთმანეთს დაუპირისპირა წოვები და ჩაღმები. დისკუსიაში ჩაებნენ არა მხოლოდ

ავტორიტეტული მეცნიერები, არამედ მას საქართველოს იმდროინდელმა მთავრობამ

სპეციალური სხდომაც კი მიუძღვნა (ეს მასალები ამ წიგნის მეორე ტომშია შესული).

ვ. ელანიძემ, დაინახა რა საზოგადოებრიობის მწვავე დამოკიდებულება, მოინანია

თავისი საქციელი (იმედია – გულწრფელად...) და გაუგზავნა გაზეთ „კომუნისტის“ რედაქციას

შემდეგი შინაარსის წერილი (მოგვყავს ამ წერილის სრული ტექსტი):

„წერილი რედაქციას!

ჩვენი მონოგრაფიის – „თუშეთის ისტორიის საკითხები“-ს (1988 წ.) გამოქვეყნების შემ-

დგომ, ჩვენთვის თანდათან ცნობილი გახდა, რომ შეცდომა გვაქვს დაშვებული ზოგიერთი

საკით ხის გაშუქებაში. კერძოდ, ბუნდოვნად და არადამაჯერებლად არის საუბარი წოვა-თუშების

წარმომავლობაზე და თუშეთში მათი დასახლების თარიღად არასწორად მიჩნეულია XVII

საუკუნის მეორე ნახევარი. საკითხის განმეორებითმა შესწავლამ დაგვარწმუნა, რომ დაშვებული

გვაქვს შეცდომა, რაზედაც ბოდიშს ვუხდით მკითხველ საზოგადოებას. დაბეჯითებით აღვნიშნავთ,

რომ წოვა-თუშები ისეთივე ქართველი და ისეთივე მკვიდრი მოსახლეობა იყო თუშეთისათვის,

როგორც ჩაღმა-თუშები. ისინი განუყოფელნი იყვნენ და მათ ერთი ჰქონდათ ფიქრი და

საზრუნავი. ეს კარგად ჩანს მათს მრავალსაუკუნოვან ისტორიაში.

ჩვენ მიერ დაშვებული შეცდომა ნაწილობრივ გავასწორეთ კიდეც წიგნის გამოქვეყნების

შემდგომ ერთ საგაზეთო წერილში, სადაც აღვნიშნეთ, რომ „წოვთა ტომი ერთ-ერთ უძველეს

ქართულ ტომად მიგვაჩნია... მიგნებული გვაქვს და ჩვენს ხელთ არის საინტერესო მონა ცემები,

რომელთა შესახებაც სპეციალურ გამოკვლევაში გვექნება საუბარი“.

ვალერიან ელანიძე

(„1988 წლის პოლემიკის...“ სრულყოფილი მასალა იხილეთ ამ გამოცემის II ტომში)

თითქოს ავტორი გულწრფელად აღიარებს თავის შეცდომებს, მაგრამ მომდევნო გამო-

ცემებში, სამწუხაროდ, მისი პათოსი და შეხედულებები არ შეცვლილა – უფრო მეტად თუ არ

გამწვავდა. ერთხელ აკად. ა. შანიძემ მისი მისამართით გააგზავნა თავისებური გაფ რთხილება:

„გულსატკენი ამბავია, რომ, როგორც ვ. ელანიძის მიმოხილვიდან ჩანს, ავტორი სათა ნადოდ

ვერ გარკვეულა თუშთა წარმოშობის საკითხებში და მცდარ დასკვნამდე მისულა. საწყენი ამბავია,

მაგრამ, იმედია, რომ მომავალში ასეთი რამ აღარ განმეორდება. თუშების ერთობა, რომელიც

კარგად ცნობილია ადრიდანვე, არაფერმა არ უნდა დაარღვიოს და შეარყიოს“ (14.-106).

და ერთიც: ბ-ნი ვ. ელანიძე თავის გამოკვლევებში რატომღაც თქვენი მონა-მორჩილის

პირველი მონოგრაფიის მასალას უთითებს, სადაც ჩვენ ვიზიარებდით იმ დროისთვის

გაბატონებულ წოვა-თუშების ლინგვო-გენეტიკურ კავშირს ვაინახებთან (11.). მას

შემდეგ გავიდა მრავალი წელი და ჩვენ უკვე არაერთი მონოგრაფია გამოვეცით, სადაც

უარვყავით ეს შეხედულება და მეცნიერულად დავასაბუთეთ, რომ წოვათის თუშების

და ვაინახების გენეტიკური კავშირი არ მტკიცდება და წოვა-თუშები არიან აბორიგენები

და ქართველური წარმომავლობა აქვთ. ენაში ვაინახებთან ნაწილობრივი ერთობა კი

შეინიშნება, რომელიც საკვლევია, რადგან ნასესხობას და უცხო ენის გავლენასაც თავისი

კანონები და საზღვრები აქვს.

განვაგრძობთ ჩვენს კვლევას.

სამეცნიერო ლიტერატურაში ტოპონიმი ვაბოს ადგილმდებარეობა საკმაოდ ბუნდოვანია

– ზოგი ავტორი მას თუშეთის ტერიტორიაზე აფიქსირებს და წოვათის მოსახლეობის

საქონლის ერთ-ერთ გასადევარ ადგილად მიიჩნევს, ვაინახი მეცნიერები მას შუა ინგუშეთში

მიუჩენენ ადგილს.

საგანგებოდ უნდა აღინიშნოს, რომ წოვებში ვოუბა ძალიან მიღებული ტოპონიმია

და ზოგჯერ ამ სახელით ზოგადად წოვათასაც მოიხსენიებდნენ ხოლმე, თუმცა ხშირად

მაშინ, როდესაც საძოვრებს და ცხვრის სადგომ ბინებს ახსენებდნენ. ინგუშები ამ ტოპონიმს

გამოთქვამენ როგორც ჶეფფიი. ჩვენ სულაც არ გამოვრიცხავთ, რომ მიგრანტთა შორის,

რომლებიც შესაძლოა ოდესღაც მოემატა წოვათის მოსახლეობას, ვაბოელებიც იყვნენ,

მაგრამ იყვნენ კი ისინი ინგუშები? ჩვენი ჩანაწერები და საარქივო მასალები ამტკიცებს, რომ

ისინი ვაინახები არ იყვნენ.

უსუფ მარგოშვილი, რომელსაც ვ. ელანიძე იმოწმებს, თითქოს ბაცბები (წოვა-თუშები)

ოდესღაც ინგუშეთიდან (ვაბოდან) გადმოსულან თუშეთში საცხოვრებლად, თქვენი მონა-

მორჩილის სიმამრი იყო (ეთნოლოგ პროფ. ლეილა მარგოშვილის მამა). ვაბო დღეს

ინგუშეთს ეკუთვნის, მაგრამ გადმოსახლებულნი ნამდვილად არ იქნებოდნენ ინგუშები,

რადგან ბ-ნი უსუფი თვლიდა, რომ ისტორიულად ვაბო თუშების საქონლის გასადევარი

ადგილი ყოფილა და თუშებს ეკუთვნოდა. ამ ისტორიის სიმართლეში ჩვენ დავრწმუნდით,

როცა დაახლოებით იგივე ამბავი მოგვიანებით ლეო ბაჩულაშვილის მონათხრობიდანაც

შევიტყვეთ, რომელიც მას მისმა ქისტმა ყონაღმა ბისანა ბორჩაშვილმა მოუყვა. ბატონი

უსუფი წოვა-თუშებს თვლიდა გენეტიკურ ქართველებად და მათი კერიის ენას კი – მათი

მამაკაცების ვაინახ ქალებზე ხშირი ქორწინებით ხსნიდა (მისი ქალიშვილი თავის ნაშრომებში

ზუსტად ამ მოსაზრებას ავითარებს).

(ბ. შავხელიშვილი: ფუძე ვაბო|ვებოს-თან დაკავშირებით გვახსენდება ძალიან

საინ ტერესო ცნობა, რომელსაც გვაწვდის აკად. ივ. ჯავახიშვილი, რომელიც ბუნებრივი

მოვლენების კერპთა თაყვანსაცემ ტერმინოლოგიის შესწავლისას ასეთ პარალელებს

ავლებს: „შესაძლოა სვანურში თავდაპირველად ცა-ღრუბლის, სეტყვა-ავდრის ღვთაება

იყო სახელად ვობი, ანუ ვები, რომელიც უკავშირდება აფხაზურ ძივოის (< ძი (“წყალი“

და ვოუ (იგივეა, რაც სვან. „ვობი”) და ნიშნავს „წყალი (მომეც) ვობი“ (ანუ, წყალი მომეც,

ღმერთო (ვობი) – ბ.შ.). ავტორი ადარებს რა სვანურ და აფხაზურ ენობრივ მასალას, წერს:

„ვოუ-ვობი-ს გარდა, აფხაზურში ყოფილა სვან. ვები-ს შესატყვისი ა-ვებ, რომლისგანაც

უნდა იყოს წარმომდგარი თანამედროვე აფხაზური სახელი აჶჶ, რომელიც უნდა

უდრიდეს სვანურ ვები-ს, ვოუბ-ის, ვობი-ს“, ანუ „წყლის ვობი“ – წყლის ღმერთი (78.-74).

აქვე ავტორს მოჰყავს ვახუშტი ბატონიშვილის ჩანაწერი, რომელიც ეხება თუშების ერთ

ჩვეულებას: „აქუსთ კლდე დიდი და მაღალი და დღეასა ილია წინასწარმეტყველისასა

მივლენ და შესწირავენ მას კლდესა ცხოვარსა და ძროხასა და თაყვანისცემენ კლდეს

მას, და რა იგი ესმის კლდისა მისგან რწამთ უმეტეს ყოვლისა იგი...“ (78.-72); როგორც

ტექსტიდან ჩანს, ეს რიტუალი სრულდებოდა „ელიაობას“, ანუ გვალვის დროს. აკად.

ივ. ჯავახიშვილი ცა-ღრუბლისა და სეტყვა-მეხის ღვთაების ქართულ სახელს ვები, ანუ

ვობის აგრეთვე უკავშირებს ხეთურ ელვა-ქუხილის ღვთაებას „თეშუბი-ს“, რომლის

თავდაპირველი ფორმაც, ჩვენი ღრმა რწმენით, იყო თეშ-ვოუბი, რაც წ.-თუშურად სიტყვა-

სიტყვით ნიშნავს თეშ „იწამე“ + ვოუბი, ანუ „იწამე (ღმერთი) ვოუბი”.

ზემოთ მოყვანილი მასალა კავშირშია ერთმანეთთან და წოვა-თუშური ტოპონიმის

ვოუბას (ვაბოს) ახსნის საშუალებას იძლევა: ზოგადად ეს სახელი შეიძლება წარმართული

დროიდან მომდინარეობდეს და კერპის სახელს უკავშირდებოდეს, რომელიც აქაც,

ისევე როგორც საქართველოს სხვა კუთხეებში, ცა-ღრუბლის, სეტყვა-ავდრის ღვთაების

სახელი უნდა ყოფილიყო და მის პატივსაცემად თუშებშიც დაერქვა სახელი ადგილს,

რომელიც ამ თვალსაზრისით ძვირფასად მიაჩნდათ, რამდენადაც წმინდა იყო მათ-

თვის. აღსანიშნავია, რომ ამ ვერსიას არ გამორიცხავს ტოპონიმ ინდურთის ჩვენი

კვლევაც, რომელიც მიგვანიშნებს იმას, რომ თავდაპირველი ტოპონიმების ამოსავალი

სახელები თავისი შინაარსით ხშირად დაკავშირებული იყო ბუნებრივ მოვლენებთან

და შესაბამისად, კერპების სახელებს უკავშირდებოდა. ამის ნათელი მაგალითია წო-

ვათის სოფ. ეთელტის ფუძის რეკონსტრუქციაც: სულხან-საბასთან ეთერი „ცეცხლი არს

შემცველი ცათა უმდაბლესად“ (1.-232); სავარაუდოდ, ეთელ-ტა-ში ტა < *თა-დანაა

და რ-ს > ლ-ში – წოვა-თუშურისთვის კანონზომიერია; მსგავსად მითხო-სი, რომელიც

ვფიქრობთ, უკავშირდება მათხ-ს „მზე“, რომლის ფუძისეული -ა > ო-ში იმავე მოდელით,

რომელიც გვქვს *წა-ნ... > *წო-ვ-თან მიმართებაში.

ქართულ ფოლკლორში, სადაც თუშური თემატიკაა განხილული, ვხვდებით ასეთ

სტრიქონებს:

ვებუში უშიძის შვილი – ჩიღოელია ცხვარზეო,

უშიში, გულადი თუში – ფარას აძოვებს მთაზეო...

მწყემსი მოგიკლეს დავითო, ჩობანი შენი ცხვრისაო,

ვინ უპატრონებს ვებუში იობის თუშის შვილსაო...

ლექსში აღწერილია ახალგაზრდა მეცხვარე უშიძის და ლეკის ორთაბრძოლის

ამბავი, სადაც ორივე იღუპება. ლექსის ლაიტმოტივი იმაში მდგომარეობს, რომ თუშის

ბიჭი არა მარტო საკუთარ ფარას იცავს, არამედ იღუპება საკუთარ მიწა-წყალზე,

თავდამსხმელი კი შემოპარული მტერია; და ერთიც – ლექსში ნახსენებია პირვანდელი

სახელი მითხო და არა ვაინახური მელხისტა, რომელიც მათ შეარქვეს მას შემდეგ, რაც

დაეპატრონენ ამ ადგილს.)

ძალიან საინტერესო ზეპირი ცნობა ჩვენ მოგვაწოდა 81 წლის ლეო ბაჩუ ლაშვილმა

– მას კი მისმა მეგობარმა ქისტმა კაცმა ბისანა ბორჩაშვილმა უამბო: „მითხო, ქისტების

(ვაინახების) გამოჩენამდე, თუშების გასადევარი ადგილი იყო. ჩვენი წინაპრები იტ ყოდ-

ნენ, სანამ ჩეჩენი შემოვიდოდა მითხოში, თუშებისა (ბაცა) ყოფილა ეს ადგილიო. თუშებს

აქ დიდი ხნის წინ ცხვრის დასაყენებელი ბინებიც ჰქონიათ. „მიშის ხევიც“ მათ ეკავათ. აქ

ზამთარშიაც კი ჰყავდათ ცხვარი და ძროხა, რადგან ისეთი შედარებით კარგი ჰავაა, რომ

პირუტყვი ძამთარსაც უძლებს. ჩეჩნები, რომლებიც ეხლა აქ ცხოვრობენ, ღალღელები

არიან. ისინი ჯაირახიდან და თერგის ხეობიდან სხვადასხვა დროს გადმო სახლებულან

და გარკვეული დროის შემდეგ, მათ აქ ჩეჩნებთან კარგი მეზობლობა დაუმ ყარებიათ.

დროთა განმავლობაში მათ თუშების განდევნის მიზნით ერთმანეთში პირი შეუკრავთ

და დაპირისპირებიან – ძალით მოინდომეს თურმე თუშების აყრა მითხოდან. თუშებს

თავიანთი მამა-პაპისეული საძოვრები ასე ადვილად არ დაუთმიათ, რის გამოც დიდი

შეტაკება მომხდარა. გამართულა ხელჩართული ბრძოლა, მაგრამ თუშები უკან არ

იხევდნენ, მიუხედავად იმისა, რომ ვაინახებმა არამც თუ პირუტყვი გადარეკეს, არამედ

იარაღის დამჭერი ერთი კაცი არ დაუტოვეს, ეს ერთი მუჭა თუშები (ბააცა) მაინც დიდხანს

არ ნებდებოდნენ. მაგრამ საბოლოოდ მაინც მოუწიათ ამ ადგილების დათმობა, რადგან

მოწინააღმდეგის ქომაგნი უფრო მეტნი იყვნენ – მთელი ითონხალის, შატოვის და გალან-

ჭოჟის მთიელები ებრძოდნენ თურმე ამ თუშებს. მიუხედავად ყველაფრისა, ისინი მაინც

ვერ გატეხეს, რადგან მათი ცხვარი ყოველთვის გადმოდიოდა აქეთ და ზაფხულობდა

მითხოს და ვაბოს მთებში. მელხის ადგილებში ახლაც არის ნასოფლარები, რომელთაც

„ბააცა მეთთიგს“ (თუშების ადგილებს) ვეძახით“ (რვეული #7).

აღსანიშნავია, რომ ქისტებში ამ თემაზე სიმღერაც არსებობს – აი ერთი სტროფი:

„მითხოს ნაძოვნი შიშაქი, ყველ-ერბო თუშის ყოჩითა;

ღმერთმა გიმრავლოს პატრონი – ვაჟკაცნი ცხენ-უნაგირითა.“

ასე რომ, რეალურად თუშების კუთვნილებაში მქონე საძოვრების რაოდენობა ისტო-

რიულად ბევრად უფრო მეტი იყო, ვიდრე ეს დღეს სხვადასხვა წყაროებიდან ჩანს.

(ბ. შავხელიშვილი: აქ გვახსენდება პროფ. თამილა მგალობლიშვილის მონათ-

ხრობი, როდესაც ჩვენ 2012 წ. ერთად მოვფრინავდით ქ. იერუსალიმიდან. იმ ხანებში

ქ-ნი თამილა ხელმძღვანელობდა ექსპედიციას, რომლის მიზანიც იყო ანტიოქიაში

არსებული ქართული მონასტრების აღნუსხვა – აი, ისიც:

„მაცხოვრის ტაძრის გასაღები ტრადიციულად ინახება არაბებთან, თუმცა,

როგორც შევიტყე, იმ არაბთა შორის არის ოჯახი, რომელსაც შთამომავლობით

დაეკისრა გასაღების ფლობა და მისი მემკვიდრეობით გადაცემა. ეს საპატიო მისია

მათ წინაპარს ჰქონდა მოპოვებული და ტრადიციულად, მხოლოდ მამაკაცის შტოს

ეკისრებოდა; თუმცა, დროთა განმავლობაში, ამ გვარში პირდაპირი მემკვიდრე

მამაკაცი რომ აღარ დარჩა, ტრადიციას არ უღალატეს და გადასცეს ქალის

შთამომავალს, ოღონდ იმ პირობით, რომ გენეტიკური ჯაჭვი უნდა გაგრძელებულიყო.

მე შევხვდი ერთ ქალბატონს, რომელიც აღმოჩნდა ღრმად მოხუცებული, დღეს

უკვე ეთნიკური არაბი მანდილოსანი, რომელმაც ჩემი ქართველობა რომ შეიტყო,

ძალიან გაუხარდა და გამანდო თავისი წინაპრების ე.წ. საიდუმლო , რომლის

თანახმადაც, თურმე მისი წინაპარი – პირი, რომელსაც უფლის ტაძრის დაცვა და

კარის გასაღების შენახვა ევალებოდა, წარმოშობით იყო საქართველოს მითხოდან .

ამ ადგილას, როგორც მითხრეს, დღეს ჩეჩნები ცხოვრობენ და მის მოსახლეობას

მელხიი -ს უწოდებენ და ადგილს კი – მალხისტას “.

ამ მონათხრობმა თუშეთის სხვა ტოპონიმებიც გაგვახსენა, რომლებიც ეტიმო-

ლოგიურად უკავშირდება კერპთაყვანისმცემლობის დროინდელ სიწმინდეებს (ვაბო,

ეთელტა, ინ დურთა..). ტოპონიმი მითხოც, ვფიქრობთ, უნდა მომდინარეობდეს წ.-

თ. მეითხა-დან, რაც „სამზეოს, სამყაროს“ ნიშნავს, (< მათხ „მზე”), სადაც ფუძისეული

*ა>ი (მათხ > მითხო) მონაცვლეობა – ისეთივე დეიქტური ნიშნების მონაცვლეობაა,

როგორიც *წან-არ .> *წო-ვის შემთხვევაშია. ტოპონიმ მითხოს ეტიმოლოგიური კავშირი

კერპებთან და სიწმინდეებთან ეჭვს არ უნდა იწვევდეს. ჩეჩნური მელხიი – თუშური

მითხოს ანალოგით შექმნილი ტერმინი უნდა იყოს (> ჩეჩ. მალხ „მზე”).

ქალბატონ თამილა მგალობლიშვილის მონათხრობმა კიდევ ერთხელ მიგვანიშნა

იმაზე, რომ ოდესღაც მითხო (ისევე, როგორც ვაბო ) თუშების ტერიტორიული

კუთვნილება უნდა ყოფილიყო. გამომდინარე იქიდან, რომ ისტორიულად თუშები

(წობონები ) ჩვენი ქვეყნის გაქრისტიანების პროცესებში აქტიურ მონაწილეობას

იღებდნენ და იერუსალიმამდეც ჩასულან, ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ქ-ნ თამილასთან

მოსაუბრე ქალბატონის წინაპრები მითხოელები – ქართველები უნდა ყოფილიყვნენ

(ანუ, თუშები ).

ისტორიოგრაფიაში ხშირად შეხვდებით ასეთ გამონათქვამს: „მთიელები დროდა-

დრო განუდგებოდნენ ხოლმე ქართველ მეფეებსო“ – ასეც იყო. აღმოსავლეთ საქარ-

თველოს მთის მოსახლეობა (თუშეთი, ფშავი, ხევსურეთი, მთიულ-გუდამაყარი...),

შეწუხებული ჩრდილო კავკასიელების დაყაჩაღებითა და მიწების ძალით მითვისებით,

სთხოვდა მთავრობას დახმარებას, რასაც ვერ იღებდა. ამის მიზეზი ხშირად ქვეყნის

მთავრების ერთმანეთში კინკლაობა იყო, რაც მთიელების სამართლიან პროტესტს

იწვევდა. თუშების განდგომის ძირითადი მიზეზი ბარში ცხვრის გამოსაზამთრებელი

ადგილების გამოყოფის მოთხოვნა და ჩრდილო კავკასიელებისგან საზღვრების დაცვაში

დახმარება იყო, რადგან ჩვენს მეზობლებს თვალი ეჭირათ არა მარტო პირუტყვსა და

ადამიანებზე, არამედ მოსაზღვრე ტერიტორიებზეც. ვფიქრობთ, მითხოს და ვაბოს

დაკარგვაც ამ მიზეზით მოხდა.)

კიდევ ერთხელ ჩამოვთვლით წყაროებს, სადაც შესაძლოა ნახსენები იყვნენ ბაცბები

და მათთან დაკავშირებით фეფფიელები: ნ. გრაბოვსკი, პ. უსლარი და ნ. იაკოვლევი

ვაინახთა კულტურულ-ეთნოგრაფიული საკითხების შესწავლისას, ივ. ცისკარიშვილის მიერ

წამოყენებული ვერსიის გარდა, სხვა წყაროს ვერ ასახელებენ. აგრეთვე ჩახა ახრიევი (XIX ს.),

რომელმაც პირველმა აღწერა ინგუშური ფოლკლორი, ბაცას და фეფფიის საერთოდ არსად

არ ახსენებს.

აქვე დავძენთ, რომ ყველგან, სადაც თუშებს გაჰყავდათ ცხვარი საბალახოდ, იმ ადგილებს

შერჩა ტოპონიმები, სადაც ბაცა, წოვა და თუშია ნახსენები, მაგალითად, შავშეთის მხარეში

არსებობს ადგილი, რომელსაც ჰქვია ხანთუშეთი. ეთნოგრაფიული მასალების თანახმად, ამ

მიდამოების იალაღებით თუშები დროდადრო სარგებლობდნენ ცხვრის საბალახოდ. დღეს

აქ ქართულის მცოდნეს ვერც შეხვდებით და სოფელსაც ჰანლის ეძახიან.

ეს საკითხი ჯერ ძირფესვიანად შესწავლილი არ არის. ვფიქრობთ, ცალკე უნდა შე-

ის წავლოს ის გზები და ცხვრის გასადევარი ადგილები, რომლითაც სარგებლობდნენ

ქარ თველი მთიელები, რომლებიც მეცხვარეობას მისდევდა. ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს,

რომ ასეთი საკითხების სრული გაშუქება არ გართულდება, თუ ისინი კომ პ ლექსურად

შეისწავლება ისტორიკოსების, ლინგვისტებისა და არქეოლოგების ერ თობლივი კვლევების

საფუძველზე. დღეს ავტორები მათ სიღრმისეულ შესწავლას ერიდებიან: ზოგი ავტორი

დიდი ავტორიტეტების ზეგავლენით მექანიკურად იმეო რებს მათ დასკვნებს, ზოგი მეგობარ-

მეზობელს არ უტეხავს ხათრს და დუმს, ზოგიც ქართველებისადმი არაკეთილად განწყობილი

გარეშე ძალების დავალებებს ას რულებს. ისევ განვმეორდებით – რთულია ამ საკითხის

შესწავლა: ერთი მხრივ, ამ ხალხის ქართული გენეტიკა და ისტორიული ფესვები, მეორე

მხრივ – კერიის ენა (წოვა-თუშური, ბაცბურად წოდებული), რომელიც კითხვებს ბადებს და

პასუხგაუცემელი რჩება.

თუშების წარმომავლობის საკითხზე ჩვენ ვმუშაობთ თითქმის 50 წელია. ჩვენამდე ეს

საკითხი შეისწავლა მკვლევარ-ისტორიკოსმა ვასო ლაგაზიძემ („თუშეთის ისტორიიდან“)

და ძალიან ბევრ საკითხს მოჰფინა ნათელი (თუშების დასახლება, სოციალურ-ეკონო-

მიკური ურთიერთობები, საქართველოს ომებში თუშების მონაწილეობა, თუშების ბარად

ჩამო სახლება და ა.შ.). ჩვენს გამოკვლევებში დიდწილად ვიზიარებთ და ვეყრდნობით ამ

ავტორის მიერ წარმოდგენილ მასალას, თუმცა მოვიპოვეთ ახალიც: ვეცადეთ ყოველმხრივ

შეგვესწავლა არსებულ წყაროთა უდიდესი ნაწილი (ქართული, რუსული და უცხოური),

ჩავატარეთ არაერთი არქეოლოგიური და ეთნოგრაფიული ექსპედიცია აღმოსავლეთ

საქართველოს მთის რეგიონებში (თუშეთი, ხევსურეთი, ფშავი, მთიულეთ-გუდამაყარი) და

ჩრდილო კავკასიაში (დაღესტანი, ჩეჩნეთ-ინგუშეთი, ჩრდილო ოსეთი (1959-1990 წწ.).

აღნიშნული საკითხის კომპლექსურად შესწავლის საფუძველზე გამოვაქვეყნეთ არაერთი

მონოგრაფია ქართულ და რუსულ ენებზე. წინამდებარე ნაშრომიც ამ მუშაობის ერთ-ერთი

ნაყოფია.

ჩვენ მიერ გაკეთებულ დასკვნებს ჩამოვაყალიბებთ ბოლოს – ვეცდებით იგი იყოს

არგუმენტირებული და დამაჯერებელი. ერთს კი წინასწარ ვაცხადებთ – მეზობელ ტო მებთან

არსებული მრავალსაუკუნოვანი კონტაქტები უდავოდ იწვევს ცხოვრებისეული უნარ-ჩვევებისა

და სამეტყველო ენაში ლექსიკის ურთიერთსესხებას, მაგრამ ეს სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ

იცვლება ან ითრგუნება რომელიმე მხარის თვითშეგნება ან მენ ტალიტეტი. მაგალითისთვის

შეიძლება მოვიხმოთ საქართველოში 26 საუკუნის მანძილზე მცხოვრები ებრაელები,

რომელთაც არ დაუკარგავთ საკუთარი იდენტობა, მიუხედავად იმისა, რომ მათმა ძირითადმა

მასამ დაივიწყა მშობლიური ენა. წოვა-თუშებსაც კარგად ახსოვთ მათი ქართული ფესვები და

მცდელობა მათ ინტრიგებით მოუშალონ ეს მეხ სიერება, ვფიქრობთ, ფუჭია.

თუ წოვა-თუშები მართლაც გადმოსახლდნენ საქართველოში XVII ს-ში (ვ. ელანიძე),

გამოდის, რომ მათ სამი საუკუნის მანძილზე დაივიწყეს საკუთარი წარსული – ეს ხომ

აბსურდია. ნებისმიერ თაობას შესაძლებლობა აქვს იქონიოს ცოცხალი ინფორმაცია

ხუთი თაობის ჩათვლით. ამის მაგალითია, თუნდაც თქვენი მონა-მორჩილის ბიძა ილი-

კო შავხელიშვილი, რომელიც დაბადებული იყო 1882 წელს და გარდაიცვალა ასი წლის

ასაკში – 1982 წ. მას თავისუფლად შეეძლო მოეწოდებინა ჩვენთვის ინფორმაცია მისი პაპის

თაობის შესახებ, რომელიც დაბადებული იყო დაახლოებით XIX ს-ის დასაწყისში ან XVIII

ს-ის ბოლოს. ე.ი. ცოცხალი ინფორმაციული ჯაჭვი ითვლის 200 წელიწადს. დარწმუნებით

შეგვიძლია ვთქვათ, რომ დროის ამ მონაკვეთში, ჩრდილო კავკასიისა და საქართველოს

სხვადასხვა რეგიონებიდან რიგი მიზეზების გამო თუშეთში გადმოსახლებულ ზოგიერთ

გვარს დღესაც შესანიშნავად ახსოვს თავისი გენეტიკური ფესვები, მაგრამ ეს არამც და არამც

არ ეხება წოვათის თუშების ისტორიულ-გენეტიკურად ქართულ მოსახლეობას, რომელიც

დახვდა იქ იმ ზოგიერთ გადმოსახლებულს, შეი ფარა და შესაძლოა ბევრ უბედურებასაც

გადაარჩინა.

ამდენად, ზუსტად ამ ქართულ მკვიდრ მოსახლეობას ეხება აკად. ივ. ჯავახიშვილის სიტყვები

იმის შესახებ, რომ „უძველესი წობენის და თანამედროვე სოფლების სახელების წუბენი, წობონი

და წობანოს იდენტურობა სახელ წოვასთან, რომელიც თუშეთის მთიანეთშია – უდავოა და არაა

უბრალო დამთხვევა“ (55.-26) და ჩვენთვისაც ეჭვგარეშეა. და კიდევ: „ქართული წყაროების

თანახმად, ისინი არაგვის ჴეობის მცხოვრებნი იყვნენ, სომხური „უსახელო გეოგრაფიაც“ ამას

ამტკიცებს.. ამას ამტკიცებს ჩვენი ძველი მატიანეც.

წოვათის თუშების მიერ განვლილი ეკონომიკური, პოლიტიკური და კულტურული ცხოვრება

მჭიდროდ იყო დაკავშირებული საქართველოს მრავალსაუკუნოვან ისტორიასთან. მომთაბარე

მეურნეობის პირობებში მათ შექმნეს საკუთარი ეკონომიკა: მიწათმოქმედება და მეცხვარეობა;

რამდენადაც მეცხვარეობის მიმდევრები ძირითადად წოვათის მოსახლეობა იყო, მათ შექმნეს

და ჩვენამდე მოიტანეს ისეთი ცნებები, როგორიცაა: თუშური ცხვარი (წ.-თ. ჟე), თუშური

მატყლის ნაირსახეობა (წ.-თ. კეჭ), თუშური ყველი (წ.-თ. ნაჩხ), თუშური წუღები (წ.-თ. ჯანი),

რომელსაც დაემატა მაღალგანვითარებული, კონკურენტუნარიანი შინამრეწველობა, რაშიც

შედიოდა თუშური ქუდი, ხურჯინი, წინდა-ფაჩუჩები, ფარდაგები და სხვა, რაც თუშეთის მთლიანი

მოსახლეობის ერთობლივი ქმნილებაა და კუთვნილებაა. თუშურმა ცხვარმა განსაკუთრებული

გავრცელება ჰპოვა საქართველოს ფარგლებს გარეთ – ირანსა და თურქეთში იმდენად დიდი

იყო მოთხოვნა ხორცზე, ყველზე, მატყლსა და მის ნაწარმზე, რომ მათ უთმობდნენ საუკეთესო

საძოვრებს, რისთვისაც თუშები იხდიდნენ საბაჟო გადასახადებს (იმედია, თუშებსაც ჰქონდათ

კარგი მოგება, რამდენადაც, მიუხედავად შორი მანძილისა და იმ ქვეყნების მიერ დაწესებული

საბაჟო გადასახადებებისა, მაინც არ ეპუებოდნენ სირთულეებს და იპყრობდნენ ბაზარს). არქივში

დაცულია საბუთი, საიდანაც ჩანს, რომ, მაგალითად, 1845 წლის 25 მაისს #1216-1226 და

#1724-1743 პასპორტებითა და ნებართვით წოვა-თუშებს გაუვლიათ ალექსანდროპოლის #585

პოსტი ლევან ბუქურაულის ხელმძღვანელობით. საბუთში ნათქვამია, რომ თუშებმა თავიანთი

საქონელი უნდა გარეკონ საზღვარგარეთ და უკან დაბრუნების დროს ბაჟი გადაიხადონ, როგორც

შემოტანილ, ისე შინაურ საქონელზე (74.-ფ.4,საქ.#95,ფურც.1,2). ამის დასტურია გ. რადდეს

მიერ მოწოდებული შემდეგი ცნობაც: „Так, тушин Кадагидзе (Цовского Общества) уже в 1863 году

сам отправлял шерсть своих овец прямо в Марсель, и таким образом освободился от необходимости

прибегать к посредничеству перекупщиков армян“ (66.-315).

ცხვარი დიდ შემოსავალს იძლეოდა, ამდენად წოვათის ცხვრის მფლობელნი ხშირად

მატერიალურად უზრუნველყოფდნენ სასულიერო ხუროთმოძღვრული კომპლექსების

მშენებლობებს, როგორც მთაში, ისე ბარშიც და ამას მთლიანი თუშეთის სახელით

აკეთებდნენ. იქ, სადაც სახლობდნენ – მთასა თუ ბარში, ქმნიდნენ ისეთ საცხოვრისს,

რომელიც, ერთი მხრივ, არქიტექტურულად ავსებდა ერთიან ქართულ კულტურულ

სივრცეს (ამას წოვათის სოფლების ნაგებობები მოწმობს), მეორე მხრივ კი დროის კარნახს

უწყობდნენ რა ფეხს (სოფელი ალვანი გაშენდა წოვა-თუშის დავით აბაშიძის დაგეგმარებით,

რომელსაც განათლება პეტერბურგში ჰქონდა მიღებული), თავისი შინაარსით ისევ

ქართულ ფასეულობებს არ სცილდებოდნენ. ხალხური პოეზიის ნიმუში „თუშთ არ იციან,

ვითარცა, ვინ არის მონა, ბატონი – თავად არიან თავისი მბრძანებელი და პატრონი“ ალ.

ხახანაშვილმაც დაადასტურა და წერს: „თუშები მუშად არ მიდიან და ბატონყმობა თავის

დღეში არ სცოდნიათ“. ამ თავისუფლებას თუშებს მათი გარჯა და შრომა აძლევდა, რამეთუ

მატერიალური უზრუნველყოფა იყო იმის გარანტი, რომელსაც, ძირითადად მეცხვარეობის

დარგის განვითარება იძლეოდა.

წინამდებარე ნაშრომში ჩვენ ყველა ამ საკითხს წვრილ-წვრილად აუცილებლად

განვიხილავთ. მოდით დავიწყოთ პირველი წყაროებიდან.

თუშეთის წოვათის თემის მცხოვრებნი ოდითგანვე აქტიურად მონაწილეობდნენ ქვეყნის

აღმშენებლობით პროცესებში. მათ შემოინახეს ყოფითი ცხოვრების ამსახველი მრავალი

ტრადიციული ნივთი თუ სამეურნეო ხელსაწყო, რომელიც იდენტურია ქართულისა და

ეს კარგად ჩანს არქეოლოგიური გათხრების შედეგად მოძიებულ ნიმუშებში. როგორც

სპეციალური ლიტერატურიდანაა ცნობილი, არქეოლოგიურმა გათხრებმა თუშების განსახ-

ლების ტერიტორიაზე (პანკისი, ქისტაური და თუშეთის მთიანეთი) გამოავლინა ბრინჯაოს

დამუშავების ფაქტები ძვ.წ. V-III ათასწლეულიდან. გათხრების ჩატარების პერიოდში ამ

ადგილებში ქალის ერთ-ერთი სამარხის გათხრისას, აღმოაჩინეს ბრინჯაოს სამკაულები –

სამაჯურები, საყურეები, ძეწკვები, ბალთები და სხვ... აქვე იპოვეს ისრის კაჟის ბუნიკები,

ქვის იარაღები, სპილენძის პატარა ცულები და თიხის ნაწარმის ნამტვრევები. ეს მასალა

ანალოგიურია ზემო ალვნის, ბახტრიონის, ახმეტისა და ჯანჯაანის სამარხებში ნაპოვნი

საგნებისა.

ინტერესმოკლებული არაა აგრეთვე ზემო ალვნის ტერიტორიაზე არსებულ, ძვე ლად

„კაკლიანად“ წოდებულ მონაკვეთში ძველი ნასახლარების ნარჩენები. აქაუ რი საცხოვრებელი

ნაგებობების ნაწილი შედგებოდა მოწნულ-მობათქაშებული კედ ლებისაგან. ანალოგიური

სადგომები ნანგრევების სახით შემორჩენილია სხვა სოფ ლებშიც – გურგალჭალაში, ოთ-

ხთვალაში, წიწალყურესა და მუხროვანში. გათხრების შედეგად აქ ნაპოვნია ისრის პირები,

ნამგლების (კაჟისა და ობსიდიანის) ნაწილები, ქვის ხელსაფქვავები, ჭურჭელი და სხვადასხვა

შრომის იარაღი. ანალოგიური მასალა აღმოჩენილია სოფლებში – წიწალყურე, ახმეტა და

ბახტრიონი.

არქეოლოგიური მონაცემების მიხედვით, ბრინჯაოს ხანაში თუშეთში იწყება წარ-

მოების ახალი ფორმების განვითარება. პროფ. გ. ლომთათიძე ასე ახასიათებს აღმო-

სავლურ-ქართულ გვიანბრინჯაოს ნივთიერ კულტურას: „მთავარი დამა ხასი ათებელი კი

დიდრონი მახვილებია და ისიც ნაირ-ნაირი: წვეტიანი, წვერმომ რგვალებული და სულაც

წვერმოკვეთილი, მარტოოდენ საჩეხად განკუთვნილი. შეგ ვიძლია ვიფიქროთ, რომ ისინი

ქართლ-კახელთა წინაპრების მელითონე და მეიარაღე ოსტატების საკუთარი შემოქმედების

ნაყოფია”.იგივე ავტორი წერს, რომ ამ კულტურის მონაპოვარია არქეოლოგიური

გათხრების შედეგად საქართველოს აღმოსავლეთში ნაპოვნი მთლიანად ჩამოსხმული

სატევრები, შუბისპირები და ისრისპირები, ბრტყელი სარტყელები, საბრძოლო ცულები და

სხვ. (58.-115). ეს პროცესი დამახასიათებელია საქართველოს მთელი ტერიტორიისათვის.

ზოგიერთი მკვლევრის აზრით, ბრინჯაოს ბალთები, რომელზეც გამოსახულია დაჩოქილი

ცხენები, მოგვაგონებს სკვითურ-სარმატული ხელოვნების ნიმუშებს და თარიღდება ძვ.წ. V-III

საუკუნეებით (1.-16-17).

(ჩვენ ამ საკითხს კიდევ დაწვრილებით განვიხილავთ).

თუშებს ეკავათ კავკასიონის ქედის ცენტრალური და დასავლეთი ნაწილი. ანტიკური

ხანის ისტორიკოსები – ჰეროდოტე, სტრაბონი, პტოლემეოსი – თუშებს იხსენიებენ სხვადასხვა

სახელწოდებით: ტუბინები, ტუსკები, ტუსები და სხვ., რომლებიც, მათივე ცნობით, სახლობენ

ტერიტორიაზე, სადაც მათ აღმოსავლეთით ცხოვრობს დიდურთა ტომი, ჩრდილოეთით – ძურ-

ძუკები და კუშტები, ანუ ვაინახები. მოგვიანებით, ძვ.წ. III-II სს-ში, კავკასიონის ჩრდილოეთით

ჩნდება დიდი ეთნიკური წარმონაქმნი, რომელიც, ჰეროდოტეს ცნობით, სკვით-სარმატების

მონათესავეა. მეცნიერთა ერთი ნაწილის ვარაუდით, სარმატულ მოსახლეობაში მოჩანს

იბერიულ-კავკასიური ეთნიკური ფენა. ტერიტორიულად ისინი აღმოსავლეთ საქართველოს

მთიანეთს ესაზღვრებიან. იმავე წყაროების მიხედვით, ქართველი მთიელები და მათ შორის

თუშები დიდხანს იდგნენ გვაროვნული საზოგადოების უკანასკნელ საფეხურზე: ისინი

ირჩევდნენ ხევისბერს და იცავდნენ იერარქიულ დიფერენციაციას.

ბერძნულ-რომაული წყაროების მიხედვით, იმ პერიოდში თუშების მეურნეობაში წამყვანი

ადგილი ეკავა მესაქონლეობას, თუმცა ნაწილობრივ მისდევდნენ მიწათმოქმედებასაც.

თუშეთის მთიან რეგიონებში განვითარებული იყო ტერასული მეურნეობა, ბარში (ალონი

(ალვანი), პანკისი, ახმეტა, ლოპოტი, ქისტაური, ხორხელი, ხოდაშენი), ვაკე ადგილებში

მოჰყავდათ ხორბალი, ქერი, ფეტვი და სხვ.

მომთაბარე მეურნეობით დაკავებული თუშების ცხვრის ფარები მთებში ბალახობდნენ

მხოლოდ ზაფხულის პერიოდში. შემოდგომას, ზამთარს და გაზაფხულს ისინი ატარებდნენ

ბარში. სწორედ ამით აიხსნება ქართველი მეფე-მთავრების განსაკუთრებული ყურადღება

თუშების ზამთრის საძოვრების მიმართ.

თუშების ცხოვრებაში უმნიშვნელოვანესი პერიოდი იყო ადრეფეოდალური ხანა (V-IX

სს). საკვლევ პერიოდში აღმოსავლეთ საქართველოს მთის, მთისწინა და ბარის რეგიონები

განვითარების სხვადასხვა საფეხურზე იდგნენ. მთის მკაცრი გეოგრაფიული პირობები

ხელს უშლიდა მეურნეობის განვითარებას, ამდენად ბარის რეგიონები წარმოადგენდნენ

თუშური მეურნეობის განვითარების ძირითად ბაზას. ამ დროს თუშებში, ისევე როგორც

სხვა მთიელებში, ახალი სარწმუნოება – ქრისტიანობა აქტიური განმტკიცების სტადიაშია.

მიუხედავად იმისა, რომ წობონ-თუშები ერთ-ერთი პირველთაგანი შეეგებნენ და ხელი

შეუწყეს ამ რწმენის აღმოსავლეთ საქართველოში გავრცელებას, ამ პროცესს მაინც

გარკვეული სირთულეები ახლდა, რამდენადაც მეზობელი ტომების (ფშავლები, ხევსურები)

ნაწილი მოსახლეობა ძნელად ელეოდა ძველ რწმენა-წარმოდგენებს და ამ მიმართულებით

ქართველ მეფეებს ზოგჯერ უხდებოდათ საკმაოდ მკაცრი ზომების გატარება.

წერილობითი წყაროების მიხედვით, IV ს-ში ქართლის მეფე მირიანმა აღმოსავლეთ

საქართველოს მთის რეგიონებში გააგზავნა წმ. ნინო ქრისტიანობის გასავრცელებლად.

„ქართლის ცხოვრებაში“ ნათქვამია: „და წარვიდა წმინდა ნინო და ეპისკოპოსი თუშის იოვანე

და მათ თანა წარატანა მეფემან ერისთავი ერთი. მივიდა და დადგა წობენს, და მოუწოდეს

მთიულთა… ჭართალთა, ფხოელთა, წილკანთა და გუდამაყართა და უქადაგეს მათ სჯული

ქრისტიანეთა ჭეშმარიტი. გარდამოვიდეს მუნით და დადგეს ჟალეთს, და უქადაგეს ერწო-

თიანელთა. ხოლო მათ შეიწყნარეს და ნათელ-იღეს. ხოლო ფხოელთა დაუტევეს ქუეყანა

მათი და გარდავიდეს თუშეთს და სხუანიცა მთიულნი უმრავლესნი არა მოიქცეს, არამედ

დაუმძიმა მათ მეფემან ხარკი, ოდეს არა ინებეს ნათლის ღება“ (1.-126). ვახუშტი წერს,

რომ „მდინარე თიანეთის-წყლის დასაწყისში... თეთრი არაგვის ახლოს არის ხარჭაშოს

გუმბათიანი ეკლესია, კარგად ნაგები და ზის აქ ერწო-თიანეთის, ფშავ-ხევსურეთის და

თუშეთის ეპისკოპოსი”; დავაკვირდეთ ვახუშტის სხვა სიტყვებსაც: „გარდაეცათ ჰერეთისა

ერთი ნაწილი ვიდრე კავკასიონამდე კახეთის მთითა და – თუშეთი“ (იქვე).

ქართული მატიანეს წყაროებს თუ დავაკვირდებით, ქვეყნის ისტორიის ყველა მონაკვეთზე

წობენების (წანარების) მონაწილეობის კვალი შეინიშნება, კერძოდ, ივ. ჯავახიშვილის მიერ

აღწერილ „არაბთა შემოსევის და მათი ბატონობის პირველ ორ საუკუნეში“ აღმოსავლეთ

საქართველოში მათ მიერ დაპყრობილი (654 წლიდან) კუთხეების ჩამონათვალში ნახსენები

არიან: ხერკი, ქსოვრისი, ხუნანი, სამცხე, შავშეთი, კლარჯეთი, კახეთი, კუხეთი, დარიალნი,

წანარნი, არტაჰანი, ბაზალეთი და დიდოელნი“ (78.-2,73), იგივე წყაროს თანახმად, წანარებს

ხშირად კახელებთანაც აიგივებენ, კერძოდ, „841-842 წწ. არაბთა ხალიფის ბრძანებით, ამირ

ხალიდის სიკვდილის შემდეგ მოვიდა მისი ვაჟი მოჰმედი და „...ტფილისის ამირს საჰაკს

შეებრძოლა და ამ არაბთა შორის ჩამოვარდნილი მტრობით ისარგებლეს ქართველთა

მთავრებმა. მათ კახელნი, ანუ „წანარნი“ ეშველებოდნენ...“ (78.-2,94). კიდევ ერთი წყარო

გვამცნობს, რომ, როდესაც ბაგრატ III-ის შვილი გიორგი მეფე ავიდა ტახტზე, სახელმწიფოს

მართვა ბიზანტიის კეისრის წინააღმდეგ ბრძოლით დაიწყო და მთელი თავის სიცოცხლე ამ

საქმეს შეალია. ერთ-ერთი ასეთი ბრძოლის აღწერისას, მემატიანე გვამცნობს: „1020-1021

წწ., როდესაც მეფე გიორგი ნაილის გზით სამცხეში გადავიდა. აქ მას მოუვიდნენ მეშველნი

წანარნი...“ (78.-133).

ქართული ნარატიული წყაროებისა და თუშების სიგელ-გუჯრების მიხედვით, თუშები

შედიოდნენ წუქეთის საერისთავოში. „ქართლის ცხოვრებაში“ ნათქვამია: „ამის შემდგომად

მოვიდა არჩილ II (668-718 წწ. – ა.შ.). კახეთად და ყოველთა ტაძრეულთა მისთა მიუბოძა

კახეთი, და აზნაურთა ჰყვნა იგი აღაშენა ეკლესია… და დაჯდა წუქეთს... და პოვნა წუქეთს

მთავარნი, რომელთადა მიებოძა ვახტანგ მეფესა წუქეთი. და იყო მაშინ რომელი ერის-

თავობდა თუშთა და ხუნძთა ზედა და ყოველთა წარმართთა მის მთისათა, სახელით

აბუხუასრო, და არა ინება მისგან წაღებად წუქეთი“ (32, გვ. 243).

ისტორიოგრაფია იუწყება, რომ „არჩილ II-მ გააერთიანა ძირითადი პროვინციები: კახეთ-

ჰერეთი (გარდა თბილისის მხარისა, სადაც არაბები ისხდნენ), მესხეთი, ნაწილი ლაზიკისა...

მისი სამფლობელო სწვდებოდა ცენტრალურ კავკასიას (ნუხის მხრიდან) ვიდრე შავ ზღვამდე

(ჭოროხის ხეობა), გარდა ამისა, სამეფოს გავლენა ვრცელდებოდა ჩრდილო კავკასიის

მთიელთა ზოგიერთ პროვინციაზე (დაღესტნის სანაპირო თემებზე), ხოლო მისი სამყოფელი

კახეთი შეიქმნა“. როგორც წარმოდგენილი ამონაწერიდან ჩანს, არა მარტო თუშეთი,

არამედ მისი მეზობელი რეგიონი – ხუნძახიც შედიოდა წუქეთის საერისთავოში. ბუნებრივია,

რომ მთიელები ადმინისტრაციულად წუქეთის ერისთავს ემორჩილებოდნენ. მეზობელ

ტომებთან ურთიერთობისას არც ერთ კარდინალურ საკითხს ერისთავთან შეთანხმების

გარეშე არ წყვეტდნენ. წუქეთის ერისთავთან შეთანხმებით ხორციელდებოდა ქრისტიანობის

გავრცელება ჩრდილო კავკასიაშიც და ეს თუშეთის არტერიების გავლით ხდებოდა, რასაც

მნიშვნელოვანი პოლიტიკური დატვირთვა ენიჭებოდა და, აქედან გამომდინარე, ჰერეთ-

კახეთის ხელმძღვანელობა დიდი ყურადღებით ეკიდებოდა მას.

ვახუშტის ცნობების მიხედვით, თუშეთის ეკონომიკური, პოლიტიკური და კულტურული

ცხოვრება IX ს-ში აღმავლობის გზაზე იდგა. ამ დროს თუშები წარმოადგენდნენ გარკვეულ

გაერთიანებას, რომელიც ქართველთა სამეფოსთან შეთანხმებით და მათი ზედამხედველობით

თავის გავლენას ავრცელებდა მეზობელ ხალხებზე, კერძოდ, ქისტებსა და ლეკებზე.

როგორც აღვნიშნეთ, საქართველოს სახელმწიფოს გაძლიერების კვალდაკვალ

უმჯობესდება თუშების ეკონომიკური მდგომარეობა (XII-XIII სს). ანა ანტონოვსკაიას „დიდ

მოურავში“ ასეთი ცნობაა წარმოდგენილი თუშების შესახებ: „Цовское, Гомецарское, Чагминское

и Пирикительское общества и представляют собой тушинский народ, отважный, воинственный

и независимый. До царицы Тамар тушины жили у подножия гор и составляли отдельное царство

„без царя“. Тамар, покорив горские племена, подчинила тушин не столько оружием, сколько

посулами. Со времён Тамар тушины еще при царях Лаша и Вахтанге-II славились суровостью и

неустрашимостью. Но раздробление феодальной Грузии на отдельные царства и княжества и

беспрестанные нашествия мусульман вынудили тушин отойти к южным отрогам Кавказского

хребта, к подножию Борбало и Накерали“ (68.-16).

თუშები დიდი ნდობით სარგებლობენ მეფის კარზე. ისინი ხშირად შედიან მეფეების

პირადი დაცვის შემადგენლობაში. მაგალითად, თამარის ეპოქაში სამეფო კართან თუშების

მჭიდრო კონტაქტზე მიუთითებს მრავალი ისტორიული ფაქტი – ერთ მათგანს წარმოგიდგენთ:

„სოფ. მოზართაში (წოვათა) ერთი საცხოვრებელი ნაგებობის კედელზე იყო XII-XIII სს-ის

წერის მანერით შესრულებული წარწერა, სადაც ნახსენები იყო დავით სოსლანი. თქმულების

თანახმად, ერთხელ მეფე თამარმა გააგზავნა თავისი მეუღლე დავით სოსლანი ინდურთის

ტაფობში, რათა მას ენახა კედელი ამ წარწერით“ (33.-177).

ამას ეხმიანება თუშებში არსებული თქმულებაც, რომლის თანახმადაც, ერთ ზაფხულს,

მეფე თამარი თუშეთში დღეობაზე დასასწრებად ასულ მეუღლეს დავით სოსლანს ელო-

დებოდა „იახსარის“ სალოცავში, რომლის ნანგრევები დღემდეა შემორჩენილი ზემო ალვნის

მიდამოებში. თქმულება იმასაც გვაუწყებს, რომ თუშებს მეფე თამარისთვის სალოცავის

ეზოში საქანელაც კი აუგიათ, რათა სიცხეს მოფარებოდა სათაყვანებელი სტუმარი.

თამარის მეფობას უკავშირდება კიდევ ერთი თქმულება, რომელიც სვანებში არსებობს

თუშებთან მიმართებაში – თქვენს მონა-მორჩილს თავად მოუსმენია იგი სვანებისგან:

ერთხელ მეფე თამარს სვანები აჯანყებიან და თამარი თავად გამგზავრებულა სვანეთში

მათ დასაშოშმინებლად; მისი ამალა ძირითადად თუშებისგან შედგებოდა; როცა

მშვიდობა დამყარდა და თამარი ბრუნდებოდა, მას თავისი ამალის ნაწილი დაუტოვებია

უშგულში ერთგვარი ზედამხედველობისთვის. დროთა განმავლობაში, სვანებს, როგორც

ბესარიონ ნიჟარაძე წერს, „მობეზრდათ თუშების უკუღმართი და კუმატიანი ხასიათი და

განუზრახავთ მათი ღალატი, ამოწყვეტა. ამგვარი განზრახვა უშგულელებისა თუშების

ნათესავ ქალს გაუგია და შეუტყობინებია მათთვის; თუშები აბარგებულან და ერთ ღამეს

დაუტოვებიათ ის მიდამო...“ (28.-149.). იმავე ავტორის ცნობით, თუშები მისულან ქვეყნის

*კეისართან (ხელმწიფე, მეფე – ა.შ.) და უთხოვიათ სამოსახლო ადგილი – აქ ისევ

ავტორისეულ სიტყვებს მოვიშველიებთ: „საქართველოს კეისარს რომ დაუნახავს მამაცნი

და მოსულის ტანის თუშნი, სიამოვნებით მიუღია მათი თხოვნა და დაუსახლებია თავის

საკეისროს იმ კუთხეში, საიდანაც მტრების შემოსევის შიში ჰქონდა ხოლმე, ე.ი. იქ, სადაც

დღეს არიან დაბინავებულნი...“

უნდა აღინიშნოს, რომ ჩვენი მთხრობელების მონაყოლი ასე სრულდება: „... და

მეფეს გაუშვია ისინი იქ, სადაც მათი თანამოძმეები სახლობდნენ, ანუ თუშეთში. ბესარიონ

ნიჟარაძის ცნობა და ჩვენი ჩანაწერები, ფაქტობრივად, თითქმის ავსებენ ერთმანეთს,

თუმცა პატივცემულ ავტორს მათი დასახლების ადგილი თუშებისთვის რატომღაც „ახალ

სამშობლოდ“ მიაჩნია, რამდენადაც იგი წერს: „ახალ სამშობლოში თუშები გამრავლებულან

და კეისრის საყვარელნი და უძლეველნი მეომარნი გამხდარან“ (28.-149.).

ბ. ნიჟარაძის ეს ჩანაწერები XIX ს-ის შუა წლებით თარიღდება, და ვფიქრობთ, რომ

პატივცემული ავტორი სრულად ვერ ფლობდა ინფორმაციას თუშების ისტორიულ დასახლება-

განსახლების შესახებ, რამეთუ თამარის დრომდეც თუშები აღმოსავლეთ საქართველოს

მთასა და ბარში უკვე მოიხსენიებიან და ქვეყნის აღმშენებლობის, მისი დაცვისა და მართვის

პროცესებში აქტიური როლი ეკისრებათ. უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ სვანეთში დარჩენილი

რაზმი იმ დროის განმავლობაში, სანამ იქ მსახურობდა, ისევ მეფის დაქვემდებარებაში

რჩებოდა, თუმცა, სამსახურს უკვე უშუალო ტახტისგან მოშორებით ასრულებდა.

კიდევ ერთხელ მაგალითისათვის მოვიშველიოთ სვანეთში არსებული ტოპონიმი –

„თუშრე ნამზიგვ“, რის შესახებაც რ. ხარაძე და ალ. რობაქიძე წერენ, რომ „ყურადღებას იქცევს

მასალა, რომელიც ჩაწერილია უშგულში ბ. ნიჟარაძის მიერ, იმის შესახებ, რომ აქ ძველად

ცხოვრობდნენ თუშები. აუცილებელია, ყურადღება მიექცეს თქმულებას „თამარ მეფის ციხე-

სიმაგრის“ შესახებ. უშგულის მდებარეობა საქართველოს ჩრდილოეთ საზღვარზე, სადაც

იკვეთება მრავალი უღელტეხილი, გვაფიქრებინებს, რომ, როგორც „თამარ მეფის ციხე-

სიმაგრე“, ისე კოშკები აქ არაა სვანური სტილისა. ეს ნაგებობები აგებულია საქართველოს

იმდროინდელი ცენტრალური ხელისუფლების მიერ, რომელმაც საჭიროდ ჩათვალა

ჩაეყენებინა ამ ციხე-სიმაგრეებში თუშური გარნიზონი“ (27.-35).

თუშების სვანეთიდან უკან გამოწვევა, ვფიქრობთ, დროში გაიწელა და სვანებს

ზედმეტი ზედამხედველობა მობეზრდა, რამაც მათ თუშების ამოხოცვის გადაწყვეტილება

მიაღებინა. თუშები თავისი ბუნებით ძალიან კანონმორჩილნი და საქმის ერთგულნი იყვნენ

და ვფიქრობთ, სვანების გარკვეულწილად თავისუფალი და ზოგჯერ თავნება ხასიათი ვერ

გუობდა მსგავს დამოკიდებულებას.

ბესარიონ ნიჟარაძის ამ ცნობასთან დაკავშირებით, გვახსენდება წოვათის თუშების

ედიშერიძეების (ედიშერიშვილების) გვარში შემონახული ასეთი ზეპირი გადმოცემა: –

თუშების სვანეთიდან უკან გამოწვევა დროში გაიწელა და მეფეს (არ იციან, რომელ მეფეზეა

საუბარი, რადგან ამ დროისთვის თამარი უკვე ცოცხალი აღარ არის...) ნაწილი მათგანი

კარგი მსახურებისთვის თავისი ამალის რიგებში დაუტოვებია და ტიტულიც მიუცია (როგორც

ამბობენ, აზნაურობა უბოძებია), ნაწილი კი თუშეთში, თავის ძველ ნასახლარ ადგილებში

დაუბრუნებია. წოვებში ტიტულოვანი გვარების წარმომადგენლებს შორის ედიშერიძეების

გვარიც იხსენიებოდა – მათი ნაწილი ედიშერიშვილებადაც იწერებოდა. როგორც ამბობდნენ,

ედიშერიძეები ზუსტად იმ აზნაურთა შთამომავლები ყოფილან. ამდენი საუკუნის შემდეგ, ამ

საკითხში რამე სიზუსტის შეტანა ჩვენ გვიჭირს, თუმცა ერთი კი ნათელია – ედიშერიძეების

და ედიშერიშვილების ერთ-ერთ შტოს მეხსიერებას შემორჩა ის ფაქტი, რომ მათ წინაპარს

ოდესღაც სვანეთთან ჰქონია დროებითი კავშირი.

თამარის მეფობის შემდეგ საქართველო, მრავალ მიზეზთა გამო, დაშლის გზაზე

აღმოჩნდა, რამაც დაძაბა ურთიერთობები ქვეყნის ზოგიერთი კუთხის მოსახლეობასა და

ხელისუფალთ შორის.

XIII-XIV სს-ის მიჯნაზე საქართველოში იმატა იმიერკავკასიელი ტომების თარეშმა. მონ-

ღოლთა დამსჯელმა ექსპედიციებმა, რომლებიც არბევდნენ ქვემო ქართლის, ჯავახეთისა

და შიდა ქართლის გარდა, არაგვის ხეობას, ერწოსა და მთათუშეთს, ქვეყანა მიიყვანა

უკიდურეს გაჭირვებამდე (66.-611).

ვახუშტის ცნობით, თუშები ხან ემორჩილებიან ერისთავს, ხან კი არა; იგი წერს: „გიორგიმ

დაიკავა მთელი კახეთი, გააუქმა ჰერეთის საერისთავო და იქ დასვა მოურავი. მან გაყო

სამეფო ოთხ სადროშოდ და მათი დროშები გადასცა ეპისკოპოსებს... თუშები, ფშავლები და

ხევსურები არ დაემორჩილნენ მას...”.

იმავე ცნობის თანახმად, მეფე გიორგიმ ქვეყანაში ბევრი ცვლილება განახორციელა,

რამაც არაეთგვაროვანი დამოკიდებულება შექმნა მმართველებსა და მოსახლეობას შორის.

კახეთში გააუქმა პანკისის საერისთავო და დააწესა პანკისის სამოურავო. თუშები შევიდნენ

პანკისის სამოურავოში, რადგან ამ ტერიტორიაზე განთავსებული იყო მათი სავარგულები.

უნდა აღინიშნოს, რომ მიუხედავად თუშების პროტესტისა მეფე გიორგის ე.წ. რეფორმების

მიმართ, ამ პოლიტიკური აქტის განხორციელების შემდეგ მათი ეკონომიკა და ცხოვრების

პირობები აშკარად გაუმჯობესდა.

XV ს-ში თუშეთი შედის კახეთის სამეფოში, რომელიც ამ დროისათვის შაქამდე

ვრცელედებოდა (66.-75).

მეფე გიორგიმ და მისმა მსახურებმა კარგად იცოდნენ, რომ თუშებს ცხვრის ზამთრის

სადგომად და გასარეკად ესაჭიროებოდათ ბარის ტერიტორიები, რადგან ის მიწები,

რომლებსაც ისინი ფლობდნენ, მათთვის სამყოფი არ იყო. მიუხედავად ამისა, როგორც

წყაროებიდან ჩანს, მეფე გიორგი თუშების მიმართ ზედმეტად მომთხოვნი ყოფილა და

ზოგჯერ ძალასაც იყენებდა – აკისრებდა მეტად მძიმე გადასახადს. ამდენად, თუშები,

ნაკლები გადასახადის ძიებაში იძულებულნი იყვნენ ქვეყნის გარეთ მოეძებნათ ზამთრის

საძოვრები და ეს, ძირითადად, ჩრდილო კავკასიის მთებში ხერხდებოდა.

აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელები და მათ შორის თუშები დროდადრო,

განუდგებოდნენ ხოლმე ხელისუფალთ, მაგრამ მალევე ურიგდებოდნენ მათ. ზუსტი მიზეზები

ამ განდგომისა ჩვენთვის უცნობია, თუმცა, ვფიქრობთ, მათ ერთი სატკივარი ამოძრავებდათ

– მთავრობას ისინი უპროტესტებდნენ დიდ გადასახადებს, ცხვრის გასადევარი და

გამოსაზამთრებელი მიწების სიმწირეს და დახმარებას სთხოვდნენ ჩრდილოკავკასიელთა

თარეშის მოგერიებაში (ქართველთა მიწების თვითნებურად მიტაცებამ და ლეკიანობამ შუა

საუკუნეებში თავის პიკს მიაღწია...). ვახუშტისთან ვკითხულობთ, რომ ფშავ-ხევსურებისა

და თუშების დაუმორჩილებლობა გაგრძელდა ლევან მეფის დრომდე (1520-1574

წწ.). მეფე ლევანმა ისევე, როგორც თავის დროზე მეფე თამარმა, ისინი ძალით კი არ

დაიმორჩილა, არამედ შეჰპირდა, რომ მათი ცხვრები შეძლებდნენ ძოვას კახეთში და ამის

დასტურად თიანეთს მათთვის საჩუქრად ქრისტეს ჯვარი გაუგზავნა. ამის შემდეგ თუშები

ლევანს უგზავნიდნენ ლაშქარს და უხდიდნენ ხარკს (3.-138). ამას მ. მაჩაბელიც ადასტურებს

და წერს, რომ ალვანის მინდვრები თუშებს ჯერ კიდევ ლევან კახთა მეფისგან ჰქონდათ

ნაბოძები და ამის დამამტკიცებელი გუჯარიც ჰქონდათ მათ, რომელიც ერთ-ერთი ხანძრის

დროს დაეწვათ.

სერგი მაკალათია წერს: „მეცხვარე თუშებისათვის არსებითი მნიშვნელობა ჰქონდა

ზამთრის საძოვრებს, რომლებიც მდებარეობდა კახეთში – ალონის ველზე (ალვანის),

ამიტომ თუშები იძულებულნი იყვნენ კახეთის ხელისუფლებასთან კეთილ განწყობილებაში

ყოფი ლიყვნენ. თავის მხრივ, კახთა მეფეებიც ცდილობდნენ მოლაშქრეთა და ბეგარის

მიღების მიზნით, გულადი თუშების შემომტკიცებას. საყურადღებოა, რომ თუშებს ეს

ისტორიული ფაქტი დღესაც ახსოვთ; მათგან ხშირად გაიგონებთ, რომ ალვნის ველი თუშებს

ლევან მეფემ უბოძა“ (31.-16). სინამდვილეში კი თუშები საკმაოდ დიდ ტერიტორიებს უკვე

ფლობდნენ მანმადე, სანამ ეს გუჯარი გაიცემოდა – ახმეტა, პანკისი, ბახტრიონი, ქისტაური,

ხორ ხელი, ალვანი, ლოპოტა. დროთა განმავლობაში ქვეყნის მმართველთა და თუშების

ეს კავშირები უფრო მყარებოდა, რამდენადაც თუშები მათთვის საიმედო და საყრდენ

ძალას წარმოადგენდნენ ქვეყნის ყველა გასაჭირში – ეხებოდა ეს მატერიალურ მხარეს,

თუ პოლიტიკურს.

XVI ს-ის გარკვეულ პერიოდში, კახეთი ეკონომიკურად განვითარებული რეგიონი გახდა.

კახეთმა, აღიარა რა ირანის ვასალობა, ამით დროებითი მშვიდობა შეინარჩუნა. თუმცა,

მდგომარეობა მალე შეიცვალა. 1562 წელს ირანის შაჰი – შაჰ-თამაზი კატეგორიულად

აფრ თხილებს ლევან კახთა მეფეს, რომ წახურის (დაღესტანი) მფლობელი არავინ შეა-

წუხოს. მეფე ლევანი ყოველნაირად ცდილობს მშვიდობიანი ურთიერთობა შეინარჩუნოს

მეზობლებთან – მათ შორის, შაჰთანაც. 1556 წელს ლევან მეფემ საჩუქრებით დატვირთული

თავისი ვაჟი იესე გაუგზავნა შაჰ-თამაზს. თუმცა ირანის შაჰი რატომღაც აღარ ენდობა ლევან

მეფეს და თავს იზღვევს იმით, რომ ბატონიშვილ იესეს იძულებით მიაღებინებს ისლამს

და განაწყობს მას საკუთარი მამის წინააღმდეგ. ბატონიშვილი მალევე მიხვდება შაჰის

ვერაგობას, უარყოფს მუსულმანობას და მოახერხებს გაქცევას, მაგრამ მას მოკლე დროშივე

შეიპყრობენ და ალამუთის ციხეში გამოამწყვდევენ (34.-165).

მარტო ეს ეპიზოდი მეტყველებს იმაზე, რომ მეფე ლევანის მმართველობის ხანა

არანაკლებ რთულია საქართველოს ისტორიაში. ცნობილია დაღესტნელი ფეოდალების

მეთაურობით არაერთი თავდასხმა, განხორციელებული კახეთსა და თუშეთში. გარდა

მატე რიალური ხეირისა, ამ თავდასხმების მიზანი იყო მოსახლეობის მათ სარწმუნეობაზე

მოქცევა. მატიანე გვამცნობს, რომ მეფე ლევანი პირიქით ცდილობდა განემტკიცებინა

ქრისტიანობა და დროდადრო ამ მიზნით აგზავნიდა მისიონრებს ჩვენს მეზობელ

მთიელებში. ერთხელ მას მისიონერთა ერთი ჯგუფი გაუგზავნია დიდოეთს. დიდოელებს

არამცთუ არ მიუღიათ ისინი, არამედ დიდი შეურაცხყოფა მიუყენებიათ (ვირზე უკუღმა

შემჯდარი მღვდლები სოფლებში შემოუტარებიათ) და დაუხოცავთ. ამით განრისხებული

მეფე ასულა დიდოეთს და რამ დენიმე სოფელი აუოხრებია. ეს გამხდარა მიზეზი იმისა, რომ

ომარ-ხანის დავალებით, და ღეს ტნელთა ერთი დიდი რაზმი ნუცალ-ხანის მეთაურობით

გაემართა თუშეთისკენ (39.-703,704).

ნუცალ-ხანი ერთი თავდასხმით გეგმავდა თუშეთის აღებასა და მოსახლეობისთვის

ხარკის დაკისრებას, მეჩეთების აშენებასა და მთიელებს შორის ისლამის გავრცელებას.

თუშეთში ასვლისთანავე მან ააოხრა, ააწიოკა და მიწასთან გაასწორა არაერთი ჩაღმის

სოფელი (დიკლო, შენაქო) და მიზანმიმართულად თუშეთის სიღრმისაკენ მიიწევდა. მან

თავისი არმია ორად გაყო – ერთს თავად მიუძღოდა პირიქითისკენ და მეორე მურთაზს

ჩააბარა, რომელსაც გომეწარი და წოვათა უნდა დაერბია და გაენადგურებინა. თუშები

მედგრად იბრძოდნენ, ამიტომ ნუცალი შეფიქრიანდა – ასე ნაუცბადევად, როგორც ის

გეგმავდა ამ კუთხის აღებას, ვერ შეძლებდა. ნუცალის არმია 30-ათასიანი იყო და მის

წინააღმდეგ მთელ თუშეთს შეეძლო მაქსიმუმ 2000 მეომრის გამოყვანა. ხალხი ძალიან

მძიმე დღეში ჩავარდა და ამიტომ საჭირო იყო სხვა გზების გამოძებნა, რადგან მთლიანად

თუშეთს ემუქრებოდა სრული განადგურება. თუშებმა შეკრიბეს ყრილობა „მირგველას

ველზე“ და გადაწყვიტეს, ხანთან ელჩები გაეგზავნათ მოსალაპარაკებლად და ამით დრო

მოეგოთ. აირ ჩიეს წოვათიდან დევდრის ანთა, ომალოელი გიორგი და ითაბანული.

თუშებში არის შემორჩენილი ფოლკლორული მასალა, სადაც ეს შეხვედრაა აღწერილი

– აი, ერთი ამონარიდი ლექსიდან „ნუცალ-ხანი”:

„წოვათის დევდრის ანთაი ნუცალს მიუვა კარზედა,

წინ დაუდგ ოქროს ტაბაკი, ზედ კვიცის ხორცი აწყვია;

თანა ზედ უძევს ჯვარი, გიშრისა ტარი აგია –

ჭამასა ვეღარ ძღებოდის, ღვთისაგან მოელ შველასა.“

ნუცალს კი მიუღია თუშები და მოუსმენია მათთვის, მაგრამ საპასუხოდ მძიმე ბეგარა

დაუ კისრებია: კომლზე თითო სული ცხვარი, ერთი კოდი ხორბალი, ხოლო მძევლად დევ-

დრის ანთა და ერთი თუშის ქალი. განსაკუთრებით ბოლო პირობა, რომელიც მძევლად

ქალს ითხოვდა, თუში კაცისთვის ძალიან მძიმე მოსასმენი იყო და ამ მიზეზით, დევდრის

ანთას მოფიქრებისთვის დრო უთხოვია. ამასობაში თუშებმა შექმნილი ვითარების შესახებ

უმალ ლევან მეფეს აცნობეს. დათქმულ დროს ნუცალ-ხანისა და ხევისბერის შეხვედრაც

შედგა. ამ შეხვედრის დროს, უცებ ხანმა რაღაცა შუქს მოჰკრა თვალი და შეეჭვდა, მაგრამ

დევდრის ანთამ დაამშვიდა, რომ სიტყვა – სიტყვაა და მას არავითარი საშიშროება არ

ელის. მიუხედავად იმისა, რომ ნუცალ-ხანს დიდი ლაშქარი ახლდა, მას მაინც ეჭვი

ეპარებოდა ამ ხალხის ასე ადვილად დანებებაში. ასეც მოხდა: ვითომ მშვიდ ვითარებაში

მყოფ ნუცალს, მოულოდნელად თუშებისა და ლევან მეფის მიერ გამოგზავნილი ფშავ-

ხევსურებისა და კახელების გაერთიანებული ლაშქარი თავს დაესხა და, მიუხედავად მისი

მცირერიცხოვნობისა, ამ უთანასწორო ბრძოლაში გამარჯვება მოიპოვა. ამ გამარჯვების

შემდეგ თუშების ისტორიაში დევდრის ანთას სახელი დარჩა, როგორც ერთ-ერთი გონიერი

და წარმატებული ხევისბერისა. აქვე დავამატებთ, რომ მე-17 საუკუნის დასაწყისში დევდრის

ანთას ქალიშვილი წოვათისა და პირიქითის საზოგადოებების გაერთიანებულ სასამართლოს

ხელმძღვანელობდა ღრმა სიბერემდე. ამ ქალბატონს წერა-კითხვაც სცოდნია და მამამისივით

ძალიან გონიერი და გამჭრიახე ყოფილა.

ვასო ლაგაზიძე აღნიშნავს, რომ ნუცალ-ხანის ამ ლაშქრობის თარიღი უცნობია, თუმცა,

ცნობილია, რომ თავად ნუცალი 1568 წელს ერთ-ერთ ბრძოლაში დაღუპულა. ამდენად,

ზემოთ აღწერილი მოვლენები უნდა მივაკუთვნოთ მე-16 საუკუნის 50-იან წლებს. ასეთი

მრავალი ისტორიული საბუთი მოიპოვება საქართველოს საარქივო წყაროებში და, რაც

არანაკლებ მნიშვნელოვანია – ხალხის მეხსიერებაში.

ისტორიული წყაროების თანახმად, ე.წ. „ლეკიანობის“ პერიოდი საკმაოდ ხანგრძლივი

იყო და ძალიან დიდი დაღი დაასვა როგორც კახეთს, ისე ზოგადად ჩრდილო-აღმო-

სავლეთის მთიანეთს. დაღესტნელი ფეოდალები თავიანთი ყაჩაღური შენაერთებით

უფრო აქტიურდებოდნენ თურქ-სპარსელთა აგრესიის დროს და, როგორც წესი, მათგან

იმართებოდნენ. როგორც ვხედავთ, საქართველოს უხდებოდა მძიმე ბრძოლების გადატანა

მრავალი ფრონტის მიმართულებით.

მსგავს მრავალ მიზეზთა გამო, ქრისტიანი რუსეთის გამოჩენას კავკასიაში ქართველები

ერთგვარი იმედით ხვდებიან. ამით ილუზია იქმნება იმისა, რომ ქვეყანა ასე თუ ისე გაუმ-

კლავდება ამდენი უცხო რჯულის მტრის შემოტევას.

1557 წელს ყაბარდო შეუერთდა რუსეთს. ლევან კახთა მეფეს გაუჩნდა შესაძლებლობა

თავისი ელჩები რუსეთში გაეგზავნა. ასეც მოხდა – 1563 წელს ვინმე იაკობის ხელმძ-

ღვანელობით საქართველოს ელჩობა ეწვია რუსეთს, რომლის შემადგენლობაში თუშებიც

ყოფილან (35, II,IV). მართალია, ეს საკითხი ზემოთ უკვე ვახსენეთ, მაგრამ საჭიროდ

მიგვაჩნია წარმოვადგინოთ კიდევ რამდენიმე საინტერესო ცნობა: XVI ს-ის წყაროების

თანახმად, თუშეთის გზა-ბილიკებით ხორციელდებოდა საქართველო-ჩრდილო კავკასიისა

და საქართველო-რუსეთის კავშირები. ამ გზით შემოდიოდნენ კახეთში მიმავალი ელჩებიც,

რომელსაც შეადგენენ თუშ-ფშავ-ხევსურები. ისინი კახეთის მეფის დავალებით ჩადიან

რუსეთის მეფესთან. როგორც აღვნიშნეთ, მათ ხშირად „თუშების ელჩობასაც“ უწოდებდნენ.

აღსანიშნავია ისიც, რომ ელჩები რუსეთის მეფისგან არაერთხელ დასაჩუქრებულან. ერთი

საარქივო ცნობის მიხედვით, „თუშების ორ კაცს ერგო 40 სიასამურის ბეწვი, 40 მანეთი

თვითეულს, ხოლო დანარჩენ თუშებს – 6 კაცს ხაზინიდან 40 სიასამურის ბეწვი და 20 მანეთი

თვითეულს“ (29.-181). დანამდვილებით შეგვიძლია თქმა, რომ ყველა საჩუქარი ქართველთა

მეფის კარამდე მოდიოდა და ხაზინის კუთვნილება ხდებოდა, ხოლო ფულით ელჩები

იძენდნენ ისეთ ნივთებს, რაც წინასწარ იყო შეთანხმებული მეფის კართან. ი. ციციშვილი

თუშების საქმისადმი დამოკიდებულებას ასე აფასებს: „არც ერთი ტომი კავკასიის მთიელებს

შორის თავისი მამაცობით იმდენჯერ არ ქებულა, რამდენჯერაც თუშები. კავკასიის რომელ

კუთხეში არ მოგიყვებიან თუშების ვაჟკაცობის შესახებ“. ამას მოწმობს ამონარიდი, რომელიც

თუშ-ფშავ-ხევსურებმა 1657 წ. რუსეთის მეფესადმი მიწერილ წერილში აღნიშნეს: „ჩვენ მაგარ

ალაგს ვართ გამაგრებულნი და არა კაცს შევეპოვებით. ამდენი ხანია ჩვენ საქართველოს

ყაენი ებრძვის და ჩვენ არც კი შემოგვიშვია ყაენის კაცი და სადაც მოგვიხელებია – მოგვიკლავს

და მისი სარდარი გაგვიქცევია და ლაშქარი გაგვიწყვეტია..“ (59-254).

კავკასიაში რუსეთის გამოჩენამ თურქების მკვეთრად უარყოფითი რეაქცია გამოიწვია.

ამ გარემოებამ აიძულა ლევან კახთა მეფე უარი ეთქვა რუსეთის ჯარის შემოყვანაზე

საქართველოში. ასე რომ, რუსეთსა და კახეთს შორის პირველი კონტაქტები კრახით

დასრულდა (38.-393).

დაღესტნელთა და სხვათა ყაჩაღური თავდასხმები განსაკუთრებით გახშირდა ირანის

შაჰის – აბასის შემოსევის შემდეგ ქართლსა და კახეთში (1616 წ.). შაჰ-აბასმა ააოხრა

ქართლი და კახეთი, მოსახლეობის დიდი ნაწილი კი (ენისელი, წუქეთი, შაქი) ძალით

გადაასახლა ირანში. ხოლო დაცარიელებულ ქართულ მიწებზე დაღესტნელები დაასახლა.

ლეკებმა დაიკავეს ფიფინეთი და ჭარი, რომლებიც ეკონომიკურ ცენტრებად გამოცხადდა.

კახეთის მოსახლეობა თავდადებით იბრძოდა უცხო დამპყრობთა წინააღმდეგ. შაჰ-

აბასი ძალზე უკმაყოფილო იყო მეფე თეიმურაზ I-ის რუსული ორიენტაციით და ამიტომ

კახეთში თურქმანების ჩასახლება გადაწყვიტა. ბევრი შეაკვდა მტერს, ხოლო რამდენიმე

ათასი – უფრო მეტად ბავშვები და ქალები შაჰმა ირანში ტყვედ წაიყვანა. ამას უსწრებდა

სხვა ღონისძიებებიც.

მოჰამედ თაჰერის ცნობით, ირანის შაჰს სურდა კახეთში თურქმანების 15000 ოჯახი

ჩაესახლებინა და ამით კახეთის საუკეთესო მიწები მათთვის გადაეცა. თურქმანები –

მომთაბარე ხალხი იყო და ისინი შაჰის განკარგულებით, კახეთის ნაყოფიერ მიწებს უნდა

დაპატრონებოდნენ და ხელი მოეკიდებინათ მიწათმოქმედებისათვის (37.-393).

იმავე მოჰამედ თაჰერის ცნობით, შაჰი მთელი ძალით ცდილობდა თავისი ვერაგი

ზრახვების შესრულებას. ამ ღონისძიების გატარება ალავერდი-ხანს დაევალა, მაგრამ

მას უარი უთქვამს; მოგეხსენებათ, ალავერდი-ხანი ირანის სარდალი, გამაჰმადიანებული

ქართველი გვარად უნდილაძე იყო. შაჰმა მას ეს უარი არ აპატია და სულ მალე

სიცოცხლეს გამოასალმა. როგორც ცნობილია, ამის შემდეგ, შაჰ-აბასმა კახეთი ორად

გაყო – ივრის დასავლეთი მხარე ბაგრატ-ხანს ჩააბარა, ხოლო აღმოსავლეთი – ფეიქარ-

ხანს. ცნობილია ისიც, რომ შაჰის ზრახვები ამ ორი სარდლის ერთობლივი ძალებით

განხორციელდა – სამწლიანი (1614-1617 წწ.) ბრძოლების შემდეგ სრულიად განადგურდა

კახეთის ქალაქ-სოფლები და მოსახლეობა: 100 ათასამდე ქართველი დაიღუპა, ხოლო

ათასობით კი წაიყვანეს ფერეიდანში. დაცარიელებულ კახეთში თურქმანების ტომები

დასახლდა.

მართალია, ამჯერად უპირატესობა შაჰ-აბასის მხარეზე იყო, მაგრამ კახელებისა

და თუშ-ფშავ-ხევსურების ბრძოლა კიდევ დიდხანს გაგრძელდა და მოგვიანებით მაინც

ქართველების გამარჯვებით დამთავრდა.

ირანელებმა თავისი მეომრები ჩააყენეს ალავერდის ტაძარში და თავდაცვისთვის

გალავანი მიუშენეს. შაჰს განზრახული ჰქონდა კახეთში სამი ციხე-სიმაგრის აგება. მშენებ ლობა

საჭირო მუშახელით, ოსტატებითა და სხვა საჭირო მასალითაც თვითონვე უზრუნველყო (37.-

393). ეს ისტორიული ცნობები იმიტომ მოგვყავს, რომ ნაწილობრივ მაინც წარმოვიდგინოთ

ის გაუსაძლისი გზა, რომელიც ჩვენმა ერმა გამოიარა და სწორად გავიაზროთ „ბახტრიონის

ბრძოლის“ წინაპირობა.

წერილობითი წყაროების მიხედვით, ბახტრიონის ციხეც ირანელების მიერ არის

აშენებული (38.-42), თუმცა, სავარაუდოდ, ეს უკვე შაჰ-აბას II-ის დროს განხორციელდა.

ვფიქ რობთ, ვიდრე ბახტრიონის ტერიტორიაზე არ ჩატარდება არქეოლოგიური გათხრები,

ძნელია რაიმის მტკიცება ამ ციხე-სიმაგრის წარმოშობა-აგების შესახებ.

მიუხედავად იმისა, რომ 1659 წლის კახეთის აჯანყების შესახებ სამეცნიერო ლიტ-

ერატურაში აღწერილია მრავალი საარქივო საბუთი და ხალხური თქმულება, ვფიქრობთ,

არსებული ინფორმაცია უნდა შევავსოთ დამატებითი ცნობებით. „საქართველოს ისტორიის

ნარკვევებში“ ვკითხულობთ: „სახალხო მოძრაობა თურქმან-ოსმანების წინააღმდეგ მათი

ჩამოსახლებისთანავე დაიწყო. მთიელთა – განსაკუთრებით თუშების პარტიზანული რაზმები

თავს ესხმოდნენ როგორც ელებს, ისე ყიზილბაშ მეციხოვნეებს. ქართულ ხალხურ საის-

ტორიო პოეზიაში დაცული მასალების მიხედვით, ამ მოძრაობის ბელადი იყო სახალხო

გმირი ზეზვა გაფრინდაული. აჯანყების ხელმძღვანელობა საკუთარ თავზე ზაალ ერისთავმა

აიღო, რომელსაც მხარს უჭერდა ადგილობრივი მოსახლეობის ფართო ფენები, მათ შორის,

ფეოდალებიც“ (39.-331).

„ქართლის ცხოვრების“ მიხედვით ასეთი სურათი იხატება: „ხოლო რა ესმა საქმე ესე ზაალ

ერისთავსა, დიდად მწუხარე იქმნა, და იყო მას ჟამად ზაალ ერისთავი ყაენის მომდურავი. მაშინ

შემოიფიცა ქსნის ერისთავი შალვა და ელიზბარ და კახი სუფრაჯი ბიძინა ჩოლოყაშვილი. და

შემოიფიცეს მთის კაცნი თუშნი, რამეთუ შალვა ქსნის ერისთავი სიძე იყო მისი“ (40.-438).

ეს ის დროა, როდესაც შაჰ-აბას II-ის ელები მართავენ კახეთს, ტახტის მემკვიდრე

თეიმურაზ I კი იმერეთს აფარებს თავს. თეიმურაზ I-ის თანამებრძოლებად ითვლებიან

შალვა და ელიზბარ ქსნის ერისთავები და თავადი ბიძინა ჩოლოყაშვილი, რომლებიც ხელ-

მძღვანელობენ აჯანყებულ მებრძოლთა ჯგუფებს – თუშეთიდან ზეზვა გაფრინდაულის, ხევ-

სურეთიდან ნადირა ხოშარაულის და ფშავიდან გოგოლაურის მეთაურობით. აჯანყებას,

რომელსაც „ბახტრიონის ბრძოლა“ დაერქვა, თანადგომა გამოუცხადა კახეთის, მთიელ-

გუდა მაყრისა და ქართლის მოსახლეობამაც, ამდენად, ამ აჯანყებამ მიიღო მართლაც სა-

ყოველთაო მასშტაბები და ქართველების გამარჯვებით დასრულდა.

ზეზვა გაფრინდაულზე ბევრი დაიწერა – ის რომ „ბახტრიონის ბრძოლის“ მთავარი

გმირია, ვაჟა-ფშაველას ცნობილი პოემიდან „ბახტრიონი“ და ხალხური პოეზიიდანაც კარგად

ჩანს. თუშები ძალიან ამაყობენ მისი გმირული ცხოვრებით, რადგან ზეზვას თავდადებისა და

ორგანიზატორული ნიჭის გარეშე ამ ბრძოლას ვინ იცის, რა დასასრული ექნებოდა. თუშების

წვლილი კი ამ ბრძოლასა და გამარჯვებაში იმდენად დიდი იყო, რომ სამეფო ტახტის

გადაწყვეტილებით თუშებს გუჯარის განახლებით ხელმეორედ დაუკანონდათ მიწები, რო-

მლებსაც ისინი ფლობდნენ ჯერ კიდევ ლევან კახთა მეფის დროიდან. აქ ჩვენ გავიმეორებთ

ი. მაჩაბლის სიტყვებს: „ალვანის მინდვრები რომ თუშებისაა, ამის დამამტკიცებელი გუჯარიც

ჰქონდათ, რომელიც ერთ-ერთი ხანძრის დროს დაეწვათ. ამ გუჯარში ეწერა, რომ ლევან

კახთა მეფე გადასცემს „ერთობით თუშებისთვის – წოვას და ჩაღმას ოდითგანვე მათ სარ-

გებლობაში მქონ მიწებს...“ – ეს ტექსტი თუშებში ზეპირადაც გადაეცემოდა თაობიდან თაო-

ბებს, რამდენადაც იგი ძალიან მნიშვნელოვანი და ძვირფასი იყო მათთვის.

„ბახტრიონის ბრძოლასთანაა“ დაკავშირებული ასევე საინტერესოა ცნობა მეტი საღი-

რიშვილის პიროვნების შესახებ, რომელსაც მიეძღვნა ცნობილი ფილოლოგის, პროფ.

ლევან ჭრელაშვილის და თქვენი მონა-მორჩილის ერთობლივი სტატია, სადაც აღწერილია

საღირიშვილის ბიოგრაფია, გმირული წარსული და მისი ფესვები; აი, ერთი ამონარიდი:

„მეტი საღირიშვილი იყო დღეს სოფ. ზემო ალვანში მობინადრე აბაშოშვილების-აბაშიძეების

წინაპარი. 1831 წ. კამერალურ აღწერაში სოფ. ინდურთაში გვხვდება ამ გვარის შემდეგი

წარმომადგენლები: აბაშო მეტისშვილი, გრიგოლ მეტისშვილი, პავლე მეტისშვილი, ლუარ-

საბ მეტისშვილი, დიმიტრი მეტისშვილი, რომელთა შთამომავლებად ზემო ალვნის მკვიდ-

რნი აბაშოშვილები-აბაშიძეები გვევლინებიან. მეტი საღირიშვილის სახელის თუშეთში არსე-

ბობის შესახებ შეიძლება დავასახელოთ დოც. გ. აბაშიძის მიერ 1931წ. შედგენილი ამ გვარის

წინაპართა გენეალოგია, სადაც შემდეგი სურათი დგინდება: არინდა – საღირი – მეტი –

აბაშო – დაქო – საღირი, გრიგოლ – ლეო – კოსტალე – ილო“ (64.-191). (აბაშიძეების გენე-

ალოგია იხილეთ ამ გამოცემის II ტომში).

ქართველების ბრძოლა ირანელებისა და თურქმანბაშების წინააღმდეგ კიდევ დიდხან

გაგრძელდა და ხან წარმატებით მთავრდებოდა ჩვენთვის, ხან კი წარმატება მტრის მხარეზე

იყო, მაგრამ ჩვენი მებრძოლები ღირსეულად ხვდებოდნენ ყველანაირ განსაცდელს.

ვფიქრობთ, დახასიათება, რომელიც ა. ზისერმანმა მისცა თუშ მეომრებს, ყველა დროში

იყო აქტუალური: „...тушинские наездники бросались в самые жаркие сечи и умирали с

восторгом при мысли, что они будут оплакиваемы как герои, что песни об их деяниях зазвучат на

устах красавиц... и воспламенят соревнование храбрых, что память об них дойдет до позднего

потомства...“ (43.-244).

ისტორიაში თუშების გმირული წარსულის შესახებ არაერთი ცნობაა შემონახული.

ერთ-ერთ მათგანს ასე ყვებიან: „ალაზნის ველზე დიდი ბრძოლა გამართულა, სადაც

მტრის რაოდენობა ბევრად სჭარბობდა და მოგებაც მათ მხარეზე ყოფილა. ბრძოლის

დამთავრების შემდეგ ყულიხანს (ასე უწოდებდა ხალხი ყულიხა-ხანს) თვალი გადაუვლია

ალაზნის ველისთვის და ერთ-ერთი ხის ძირში რამდენიმე წერტილი რომ შეუნიშნავს,

უკითხავს – ეს წერტილები რა ჩანსო... – ვეზირს გაღიმებია და უთქვამს: ეს თუშები არიან

– ცამეტი კაციაო... – რატომ არ გარბიან, ბრძოლა ხომ დამთავრდაო, – უკითხავს ხანს; –

მათ არ ჩვევიათ ბრძოლის ველიდან გაქცევაო, – უპასუხნია ვეზირს; მაშინ ხანს 30-კაციანი

რაზმი გაუშვია და უბრძანებია – ცოცხლად შეიპყარით და მომიყვანეთო. გასულა დრო

და, რომ არავინ დაბრუნებულა, ხანს მაცნე გაუშვია, რომელსაც დაბრუნებულს უთქვამს –

ორივე მხრიდან დაღუპულები დამხვდაო... გამწარებულ ხანს უბრძანებია: – ჩამოახრჩეთ ეს

თუშების ცხედრები მკერდზე წარწერით: იმიტომ არა, რომ ძაღლები არიან, არამედ იმიტომ,

რომ ქართველები არიან... – და კიდევ დაუმატებია: კიდევ იმიტომ ჩამოახრჩეთ – ყველამ

იცოდეს, თუ როგორ უნდა უყვარდეთ სამშობლო და ისიც დაინახონ, რომ ჩვენ მტრების

გვამებსაც არ ვინდობთო...”

ეს ამბავი შემონახულია ერთდროულად ქართულ ხალხურ ფოლკლორსა და ხალხის

მეხსიერებაში. თუმცა ხაზგასმით უნდა აღვნიშნოთ, რომ ეს ისტორიული ფაქტია, რომელიც,

ვფიქრობთ, მომავალი თაობებისთვის სამაგალითო უნდა იყოს, თუ როგორი თავდადებით

ებრძოდნენ ჩვენი ქართველები – ამ შემთხვევაში, თუში მეომრები მტერს. დაახლოებით

იმავე ამბავს ვკითხულობთ ანა ანტონოვსკაიას „დიდ მოურავში“ (მოგვყავს ამონარიდი):

„Тушины – конники Датиа – не переставали поглядывать на горы Тушети… верные данному

слову, тушины оставались на сторожевом посту у подножия Борбало. Седой Датвиа молча

сидел у тлеющего костра. Услышав о предательском избиении в Греми и глубоко потрясенные

оскорблением женщин, тушины ринулись вниз по течению Дуруджа. Проскакав Энисели, они,

размахивая обнаженными шашками, с разгона ворвались в Греми.

Карчи-хан поспешно выстроил сарбазов в густую колонну, преграждая путь тушинской

коннице. Но тушины, почти сойдясь вплотную с сарбазами, искусно повернули коней влево,

стремительно обскакали колонну и, не дав опомниться сарбазам, с неимоверной ловкостью

ударяли на них шашки. Седой Датвиа и Чуа, юный внук его, первые врезались в колонну сарбазов.

Изумленно смотрел Карчи-хан, как редели ряды сарбазов. Каждый взмах тушинских шашек

прорубал кровавую улицу. Отрубленные головы отбрасывались копытами коней. Сарбазы были

растоптаны. Обезображенные трупы образовали вал. Смятение охватило иранцев. Разъяренный

Карчи-хан вводил в битву новых и новых сарбазов. С балкона дворца, наблюдая за невиданным

конным боем – сто против тысячи, шах Аббас радовался своей прозорливости: если бы шамхал

не задержал тушин в горах, то...

Шах-Аббас приказал изловить дерзких тушин живыми. Но ни один не дался в руки врага,

дорого продавая свою жизнь: в смертельной схватке падали тушины и их боевые друзья – кони.

Последние тринадцать могли бы прорваться и ускакать, но тушины знают одну почетную смерть

в схватке с врагом – ни один тушин не покинет поле битвы, обагренное кровью его братьев.

Датвиа взмахнул кинжалом. – Э-эй, тушины!! И последние тринадцать образовали у древнего

дуба круг, став тесным строем плечом к плечу и вскинув круглые щиты, окованные железом.

Они приседали на корточки и, приняв удар на щит, стремительно выпрямлялись, нанося

сокрушительные ответные удары. Их шашки разлетелись осколками, точно серебряные птицы.

Тогда они обнажили мечеподобные кинжалы. По кольчуге Датвиа медленно стекала кровь.

Лавина сарбазов бросилась на приступ. Лица тушин потемнели. Но Датвиа, победно подняв щит,

снова задорно выкрикнул:

– Э-эй, тушины!! И с новой яростью кинжалы рассекали головы сарбазов, вонзали острие в

сердце врага. Но один за другим падали тушинские витязи... Вот упал Мгела... Вот Важика... Вот

еще... Остались двое – Датвиа и Чуа. Они взялись за руки – обряд братства перед смертью – и

дрались, пока не упали вместе, не выпуская из крепко сжатых рук залитые кровью кинжалы. В

бешенстве Карчи-хан ударил ногой в изрубленное лицо Датвиа и велел тут же на дубе повесить

тринадцать мертвых тушин. Но храбрецы остались жить в песнях тушинского народа“.

ეს ხდება 1625 წელს, როდესაც შაჰ-აბასის დავალებით ყარჩიხა-ხანი (ყარჩი-

ხანი) კახეთის ასაოხრებლად და მთლიანად გასაწყვეტად უკვე შემოსულია კახეთში.

მის წინააღმდეგ დაუღალავ ბრძოლაში ჩაბმულია დიდი მოურავი გიორგი სააკაძეც.

მართალია, ეს ბრძოლა ზოგჯერ ქართველთა დამარცხებითაც მთავრდება, ისეთით,

რომელიც ზემოთაა აღწერილი, მაგრამ ხშირად წარმატებას აღწევს. ჯამში ირანელებმა

60 ათასამდე მოლაშქრე დაკარგეს, რის გამოც შაჰ-აბას I-მა უკან დაიხია და

საბოლოოდ გამარჯვება მაინც ქართველებმა მოაპოვეს. „საქართველოს ისტორიაში“

ასე წერია: „მიწა-მამულის დასაცავად მთელი ქვეყანა წამოიშალა: კახი, თუში, ფშავ-

ხევსური, მთიული, მოხევე ზვავად მოასკდა და საშინელი დაკვრით ერთბაშად გაწმინდა

ჩამოსახლებული უცხოელებისგან სამშობლო მიწა-წყალი“ (65.-352).

აღსანიშნავია, რომ ირანელების დამარცხების შემდეგ განახლდა ჯერ კიდევ ლევან

მეფის (1520-1574 წწ.) დროს დამყარებული კავშირები რუსეთთან.

1657 წელს თეიმურაზ I და რუსეთის მეფე ალექსი მიხეილის ძე ერთმანეთს

უგზავნიან ელჩებს. მოლაპარაკებების დაწყების პირველივე დღიდან საქართველო-

რუსეთის „ტრაქტატის“ ხელმოწერამდე, რუსეთში გაგზავნილ ყველა ელჩობაში თუშებიც

მონაწილეობდნენ, მათ შორის, წოვათის საზოგადოების წარმომადგენლები (ეს მონა-

წილეთა გვარების ჩამონათვალიდან ჩანს). ისინი კარგად ფლობდნენ ენებს – რუსულს,

თურქულს, სპარსულს. ამ ენების შესწავლას ხელს უწყობდა მათი მომთაბარული

ცხოვრება. ხაზგასასმელია, რომ თუშები გამოირჩეოდნენ საქმისა და ქვეყნისადმი დიდი

ერთგულებით. ამასთან ისინი ხასიათდებოდნენ განსაკუთრებული სიმამაცით, იყვნენ

უტეხნი და სიძნელეების ამტანნი, ჯიუტნი და, რაც მთავარია, შესანიშნავი მეომრები და

საქმის ერთგულნი. გამომდინარე აქედან, საქართველოს მეფეებიც განსაკუთრებულად

ექცეოდნენ მათ. საინტერესოა ერთი ფაქტი, რომელიც მემატიანემ შემოგვინახა: „კახეთში

ლეკებთან ბრძოლის დროს მეფე დავით II-ეს შემოფანტვია მებრძოლეები და მტერთან

პირისპირ დარჩენილა; ცოტაც და მეფე შესაძლოა მტერს ხელში ჩავარდნოდა, მაგრამ

ეს თუშებს შეუნიშნავთ და უმალვე იხსნეს მეფე განსაცდელისგან. ამ ბრძოლის შემდეგ

(1719 წ.) ქართველებსა და ლეკებს ზავი დაუდიათ. მიუხედავად ამისა, ლეკები მაინც

არ ეშვებოდნენ ჩუმ თარეშს და იტაცებდნენ ხალხსაც და ცხვარსაც. გამწარებულან

თუშები – გადასულან ლეკეთში, მათი ერთ-ერთი სოფელი დაურბევიათ და გატაცებული

ცხვარ-ძროხის გარდა, დიდძალი ნა დავლიც წამოუღიათ. დავით მეფეს ვახტანგ VI-

ისთვის მიუმართავს დახმარებისთვის, რომ დადებული ზავის გამო, თუშებს მოეთხოვათ

წაღებული ნადავლის ლეკებისთვის დაბრუნება. მეფე ვახტანგი თავად ასულა თუშებთან

და უთხოვია მათთვის ნადავლის დაბრუნება. თუშებს უარი უთქვამთ. მეფეს ღალატად

მიუღია თუშების ეს დაუმორჩილებლობა და უბრძანებია მათი თოფით დახოცვა, რაზედაც

თუშებს შემდეგი პასუხი გაუციათ: დაულაგებიათ მოხსნილი იარაღი გვერდზე და მეფისკენ

ზურგშექცევით დამსხდარან. ასეთმა გაუგონარმა გაუტეხაობამ თურმე გააკვირვა მეფე

ვახტანგი, მაგრამ შეუნდო თუშებს ეს საქციელი. თუმცა ნადავლის დაბრუნება თუშებს

მაინც მოუწიათ“.

ჩვენ მიერ მოპოვებული მასალების თანახმად, თუშების ცნობიერებაში მეფეები ძალიან

დიდი ავტორიტეტით სარგებლობდნენ, მაგრამ ერეკლე II მოიაზრებოდა როგორც ღმერთის

ტოლი რაინდი – წმინდა და ყოველისშემძლე მეფე. ივ. ბუქურაული აღწერს ერთ-ერთი

თავისი მთხრობელის ნაამბობს მეფე ერეკლე II-ის შემოსვლის თაობაზე წოვათაში:

„...ამ დროს აღმოსავლეთის მხრიდან მოშორებით გამოჩდნენ ცხენოსნები, რომლებიც

ჩვენსკენ მოდი ოდნენ. აბა შიშიანობა იყო მაშინ და ამისთვის ჩვენც მოვემზადენით

დასახვედრად – მტერს მტრულად, მოყვარეს – მოყვრულად. მე პატარა ვიყავი მაშინ.

როდესაც მოგვიახლოვდნენ, ერთმა გვითხრა, რომ მეფე ერეკლე მობრძანდება ამალით,

უნდა მივეგებნეთ და თავი დავუკრათო. ერეკლე ჯერ არ მენახა და გულის კანკალით

ველოდებოდი მის ნახვას. რომელია ერეკლე, – ვკითხე ერთ ჩემს ახლოს მდგომ ხნიან

თუშს. აი, ის არის, რომელიც თეთრ ცხენზე წინ მობრძანდებაო. სულ წინ, ცოტა მოშორებით

მობრძანდებოდა მეფე და მისი თეთრი ბედაურიც ისე მოჰქროდა, თითქოს ჰაერში

მისცურავსო. ძლიერ მოხუცებული იყო და ამიტომ ძლივს უჭერდა თავს ცხენს. როდესაც

მოგვიახლოვდა, მეფე მიუბრუნდა ამალას და ბრძანა: – ეგენი ვინ არიანო?

– თუშები გახლავან, – უპასუხა ამალამ. ჩვენ მივედით და სალამი მოვახსენეთ მეფეს.

– როგორა ხართ, ჩემო თუშებო, ცხვარი როგორა გყავთ? – დაგვეკითხა მეფე. – თქვენ

ცოცხალი ბრძანდებოდეთ მეფეო, და ჩვენ თუნდ ერთ დღეს დავიხოცებით შენთვის –

ვუპასუხეთ ერთხმოვნად.

– მადლობელი ვარ, თუშებო, მადლობელი.. ყოჩაღები ხართ, ყოჩაღად იყავით, – ამ

სიტყვებით მეფე დაგვშორდა“.

(ივ. ბუქურაული, გაზ. ივერია, #2, 1896წ).

აი, კიდევ ერთი ამონარიდი ჩვენი ჩანაწერებიდან:

„ერთი თუშური გადმოცემის თანახმად, 1795 წელს, როცა აღა-მაჰმად-ხანმა ააოხრა

თბილისი, ერეკლე II იმყოფებოდა წოვათაში. მეფეს მისი ამალაც ახლდა. თუშებისთვის

დიდი პატივი იყო სახელოვანი მეფის სტუმრობა, მაგრამ ერეკლე მეფემ შეიტყო თუ არა

თბილისში დატრიალებული ტრაგედიის შესახებ, შეკრიბა მთიელთა დიდი ლაშქარი,

ჩავიდა ტფილისს, თავს დაესხა დამპყრობლებს და გაანადგურა ისინი. ამ გამარჯვებით და

მისი ერთგული თუშ-ფშავ-ხევსურებითა და მთიულ-გუდამაყრელებით იგი განსაკუთრებით

ამაყობდა“, – გვიყვება მთხრობელი.

„ჩვენი ხალხი ერეკლეს სახელს იფიცებდა არა მარტო მაშინ, როცა ეს სამშობლოს

ეხებოდა, არამედ მაშინაც კი, როცა საქმეები ირჩეოდა ორ დაპირისპირებულ მხარეს შორის.

ასე, მაგალითად, 1913 წელს მაჩაბლიშვილის გვარი მტრობდა ბობღიაშვილის გვარს იასონ

ბობღიაშვილისა და ალექსი მაჩაბლიშვილის გამო... სოფლის უხუცესთა ჩარევის შედეგად,

ეს ორი გვარი შერიგდა – მათ დაიფიცეს ღმერთი, მეფე ერეკლე და ცხვრის ბარაქიანობა,

რომ შემდგომში მეგობრულად იცხოვრებდნენ. ასეც მოხდა... შემდგომი მათი თანაცხოვრება

მშვიდობიანი და მეგობრული იყო“

(დღიურიდან).

თუშებში შემონახულია ბევრი თქმულება ამ თემაზე, მაგრამ მკითხველს ჩვენ ერთსაც

შევთავაზებთ: „ერთი თუში ერეკლე მეფის სასახლეს იცავდა თურმე. ერთ დღეს ისეთი

ბურუსი და სიბნელე ყოფილა, რომ სასახლისკენ მიმავალი მეფე ვერ უცვნია და ძახილით

– ვინა ხარო? – გამოჰკიდებია მას. მეფეს პასუხი არ გაუცია; თუში უმალვე დასწევია მას

და ერთი გვარიანად შემოულაწუნებია მეფისთვის. მეფე აღშფოთებულა: – შე ბრიყვო,

საკუთარ მეფეს თავს როგორ ესხმიო?! შეწუხებულა თუში, ისე დაბნეულა, რომ სიტყვაც ვერ

დაუძრავს. ერეკლე მეფეს კი მხარზე ხელი მოუთათუნებია და გაუმხნევებია: – ყოჩაღ, თუშო,

მუდამ ასე ფხიზლად დაიცავი შენი მეფე და მისი სასახლეო...“

ვფიქრობთ, კახეთის მეფეების და კერძოდ, ერეკლე II-ისა და თუშეთის მოსახლეობის

ურთიერთობები სამეცნიერო ლიტერატურაში ჯერ არც შესწავლილა და არც შეფასებულა

და ეს მომავლის საქმეა, თუმცა ხაზგასმით უნდა აღვნიშნოთ, რომ ქართველი მეფეებისა და

თუშების ურთიერთნდობა და ერთგულება, თავის მხრივ, ხელს უწყობდა თავად თუშების

კეთილდღეობას და, ამავდროულად, ქვეყნის ეკონომიკური და კულტურულ-პილიტიკური

ცხოვრების განმტკიცებას. ეს არ არის ლიტონი სიტყვები, რამდენადაც თუშები ყველა დროში

ქვეყნისთვის სასარგებლო და სასიკეთო საქმით იყვნენ დაკავებულნი: მშვიდობის დროს

იცავდნენ სახელმწიფო საზღვრებს, ამრავლებდნენ ცხვარს იმდენს, რომ სახელმწიფო

ხაზინასაც ავსებდნენ, ომებსა და განსაცდელში კი – ქვეყნის დამცველთა შორის პირველ

რიგებს იკავებდნენ, რამდენადაც ხშირად მეფეებისა და მთავარსარდლების პირადი დაცვის

ამალას წარმოადგენდნენ. ეს ხალხურ ზეპირსიტყვიერებაშიც ხშირად მოიხსენიება, მაგ.,

შაჰ-აბაზ II-ის ლაშქრობის ხანას ეკუთვნის ფშაური ერთ-ერთი ლექსი, რომელიც მურთაზ

ხანის წინააღმდეგ მთიელების ბრძოლას აღწერს და ასე იწყება: „თუშო, გაგვიძეხ, წოვაო,

მურთაზს სად უდგა ჯარია...“

წოვა-თუშის (ისევე, როგორც თუშეთის ყველა თემის) ისტორიულ წარსულში არ არსებობს

ღალატის თუნდაც ერთი უმნიშვნელო შტრიხი. ამას მოწმობს ამონარიდი „არჩილიანიდან”:

„შენის რძით გაზრდას მიჯობდა, თუმც ძაღლის ძუძუ მეწოვა;

გულსა შენ მიერ ლახვარი, ვინ თქვას რამდენ გზის მეწოვა!

მაგ საქმის ჩემდა საქნელად არ მეტყვის თუში მე წოვა;

შენ ნამუსისა ჩიქილა რად თავზე შემოგეწოვა...“

ზოგადად თუშების მჭიდრო კავშირზე სამეფო სახლთან მეტყველებს კიდევ ერთი

საარქივო ცნობა: 1757 წ. ქართველი თავადები ცდილობდნენ თუშებისათვის წაერთმიათ

ზამთრის საძოვრები და სავარგულები. თუშებმა მიმართეს მეფე ერეკლე II-ს, რომელმაც

მათ გადასცა შემდეგი შინაარსის დოკუმენტი: „არც ჩვენ, არც ჩვენმა შთამომავლებმა არ

უნდა ჩაასახლონ (ხალხი) აქ (ალვანში – ა.შ.)... ალონის სავარგულები არავის მიეცეს. ჩვენ

გიბოძეთ (ეს ადგილები) თქვენ (თუშებს – ა.შ.) და თქვენ შვილებს სამუდამოდ – თქვენი

ერთგულებისა და (ჩვენდამი) სამსახურისათვის... დაე, იყოს ასე სამუდამოდ ...“ (42, ს.

#10063, 13-14). (ამ საბუთის მიღებას ხელის მოწერით ადასტურებენ თვითონ თუშებიც).

ამ საბუთიდან ჩანს, რომ თუშური მეცხვარეობის განვითარებისათვის საჭირო იყო ახალი

საძოვრები – მეფე არც ამაზე ეუბნება მათ უარს. არც თუშები რჩებოდნენ ვალში – მათ

გარკვეული თანხა შეჰქონდათ სამეფოს ხაზინაში. თუმცა, მეფე თავის განსაკუთრებულ

დამო კიდებულებას გამოხატავდა იმითაც, რომ ხშირად ათავისუფლებდა მათ გადა სახა-

დებისაგან. აი, საბუთი, რომელიც გაცემულია მეფე ერეკლე II-ის მიერ 1757 წელს, რაზედაც

დასმულია მეფე თეიმურაზის II-ის ბეჭედი:

„ჩვენ – იესიან, დავითიან, სოლომონიან, პანკრატოვმან, საქართველოს მეფედ ცხებულ-

მან პატრონმან მეფედ-მეფემან თეიმურაზ და ძემან ჩვენმან, კახთ მეფემან ერეკლემ, და

საყვარელმან პატრონის შვილმან, პატრონმან ვახტანგმან და პატრონმან გიორგიმ და ლევან

– ასე ჟამთა და ხანთა გამოსადეგი წიგნი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქვენ ჩვენს მამა-პაპათაგან

ნამსახურთ და დიდად ერთგულ ყმათაგან ჩვენთა სულ ერთობილთ თუშთ – დიდთა, პატარათა

– შეგიწყალეთ და გიბოძეთ ალონი, ადგილი ჩვენი საღალო სადგომად და ბალახი საჭმელად:

ესე რომ ჩვენს მამა-პაპათაგანაც წყალობად ჰქონდათ და ჩვენც ამრიგად ისე გვიბოძებია. ვინცავინ

მოხნევდეს საღალოს მიწას, ღალა ჩვენ უნდა მოგვცემოდეს, და თქვენ, როგორც ძველთაგანვე,

ან საბალახე და საფოთლე გერთმეოდეთ. ამრიგად, ასე წყალობა გვიქნია: ალონის ადგილში

სოფელი არ ყოფილიყოს, და დღეს არც ჩვენ და არც შვილმან ჩვენმან აქ სოფელი არც

დაასახლოს და არც ავაშენოთ ჩვენ და არც ალონის ადგილი და მიწა გავცეთ. თქვენთვის

და შვილთა თქვენთათვის ამრიგად გვიბოძებია ჩვენად ერთგულებისთვის და სამსახურისთვის

სამკვიდროდ, ისე გიბოძეთ, რა გვარადაცამ სიგელში გვიწერია. არ მეგეშალოსთ ჩვენგან და

არცა სხვათა ჩვენთა შემდგომთა მეფეთა და მეპატრონეთაგან. აწე გიბოძებთ კარისა ჩვენისა

მოსაქმენო, ჩვენც ისე დაუმტკიცეთ და ნურავინ მოუშლით“.

(დაწერა ბრძანება და ნიშანი ესე თვისა თებერვლის 7, ხელითა მდივნისა ოთარისათა.

ბეჭედი მეფე თეიმურაზ II: მეფე ერეკლე II – 1757 წ.

ასლიდამ სწორად გადმოვწერეთ. იოსებ სოლოღოვი. ამ ორი წიგნის ასლი მივიღეთ

თუშებმა ფოცხვერიმ, თათომ, ივანემ. 7 თებერვალი, 1757 წ.)

(კ. კეკელიძის სახ. ხელნაწერთა ინსტიტუტი, ფ. ჰდ, #10-063)

ამ საბუთის მიმღებნი არიან წოვათის მცხოვრებნი, რამდენადაც მათი სახელების განსჯით,

ფოცხვერის შთამომავლები დღეს ცისკარიშვილებად იწერებიან, თუმცა მათ დამატებით

ფოცხვერიშვილებსაც ეძახიან – ეს გვარი 1831 წლის კამერალური აღწერით ირიცხება

წოვათის სოფელ საგირთაში, თათოსშვილები – სოფელ ინდურთაში და ივანისშვილები

– სოფელ წაროში. მაშასადამე, უნდა ვივარაუდოთ, რომ ეს სამივე პიროვნება წოვათის

თემიდან იყო. ეს არცაა გასაკვირი, რადგან იმ დროში თუშეთის ინტერესებს წამოადგენდა

თუშეთის ნებისმიერი თემის მცხოვრები, რადგან საერთო სათუშო საქმეს უძღვებოდა და

არავითარი მნიშვნელობა არ ენიჭებოდა, თუ რომელი თემიდან იყო იგი. რამდენადაც

წოვათის და ნაწილობრივ პირიქითის თუშებს მათი საქმიანობის გამო ხშირი კავშირი

ჰქონდათ ბართან, საერთო სათუშო საქმეების გაძღოლა მათ ეკისრებოდათ.

იმავე საბუთიდან:

„მაგათი ცხვრის დასაყენებელი ადგილი ლოპოტის ხეობა ყოფილა, ალონი და პანკისი:

ახლა ამ სამს ალაგას უნდა დააყენონ; ფშავლები პანკისზე რომ ეტანებიან, იმათ ფშავლებს

საქმე არ აქვთ, – თუშებისა არის. თუ ამ სამს ალაგს მაგათი ცხვარი არ მოთავსდეს, კახეთის

სოფლებში ორ-ორს ფარას სოფლის ბოლოში დააყენებდნენ. თუ თითოს სოფელზე ორს

ფარაზე მეტი მიიყვანეს, არც დააყენებენ და ავათაც მოებყრობიან; თუ ძალადობა ან სიავეც

რომ დაიწყონ, გალახავენ და უპატრონოდ გახდიან და ქურდობაზე კიდეც მოჰკვლენ. ეს

თუშებს ყველას ასე შეატყობინე: ორ-ორს ფარას თითო სოფელში ვეღარ დააყენებენ,

თვარე ასე დაემართებათ, როგორც მოგვიწერია“ (იქვე).

1787 წლის საბუთში ვკითხულობთ:

„ჩვენი ბრძანება არის თუშთ მოურაო და ერთობით თუშნო მერე ალვანში, რომ

ლალისყურელთ, ფშაველთ და მაღრანელთ ხვნა მოუნდომებიათ და თუშნი კი უშლიან

სადმე. რატომ უნდა დაუშალონ: რამდენიც პურის სიიაფე იქნება, უფრო სარგებელი არ იქნება

თუშებისათვის? სამამულოდ ხომ არავინ გეცილებიანთ ესენი და ხვნას რად უშლით? თუშთ

მოურაო, ეს საქმე შენთვის გვიბრძანებია – ვინც უარს ამბობდეს, დაუშალე და მოახვნევინე.

1787 წ. მეფე ერეკლე II“ (იქვე).

არქივში ასეთი საბუთები ბევრია, თუმცა, ერთსაც მოვიყვანთ, სადაც მეფე ერეკლემ

ცისკარიშვილები დაასაჩუქრა წყალობის წიგნით მათი ერთგული სამსახურისთვის: „ქ. ეს

წყალობის წიგნი გიბოძეთ შენ, ჩვენს ყმას და ერთგულს ცისკარიშვილს გოგიას და გურამს და

მამუკას და ღვინიას, ასე რომე ჩვენს ერთგულებაზე და ჩვენი ქვეყნის გულისათვის ბატონიშვილის

ერეკლესთან ნოქრად წახვედ და ჩვენც ეს წყალობა გიყავით, თამაზ ეშიკაღაბაშმა და სვიმონ

და პაპუამან და დათუამან. ასე რომე, რაც ჩვენი ბეგარა და გამოსავალი გედვათ რა, არც შენ და

არც შენს სახლის კაცს ჩვენგან: ამის მეტი რომა, რაც შენის სახლის კაცი იყოს და ჩემმა სახლის

კაცმა წყალობის მეტი არაფერი არა გამოართოს რა არც ჩვენ და არც ჩვენმა სახლისკაცმა.

დაიწერა მარიამობის თვის გასულს ქრონიკოს ეინი. ხანა“ – 1764 წ. (ფ. A, #1380)

ცნობილია, რომ 1770 წლის „ასპინძის ბრძოლა“ ოსმალეთის ლაშქართან ერეკლე

II-ის სარდლობით განხორციელდა რუსეთ-ოსმალეთის ომის დროს (1768-1774 წწ.). ამ

ბრძოლაში მონაწილეობდნენ მეომრები საქართველოს ყველა კუთხიდან და, რა თქმა

უნდა, – თუშები, ფშავლები და ხევსურები. ყველა თავდადებით იბრძოდა, მაგრამ თუშებს

გან საკუთრებით უსახელებიათ თავი ბრძოლაში და მეფის ყურადღებაც მიუქცევიათ. ეს

ისტორიული ფაქტი ფოლკლორშიც აისახა (მოგვყავს მასალა ვ. ლაგაზიძის დისერტაციიდან):

„მეფის ლაშქარში გამოირჩეოდნენ თუშები – ბობღიაშვილი, ყუისძეშვილი, დილრიძე და

სხვ. კოხიო ბობღიაშვილისადმი მიძღვნილ ლექსში ასეთი სტრიქონებია:

„ასპინძის ველზე ორმოცი თუშით

ორასი თურქის გატეხა შეძელ!

გმირად ჩასახლდი ერეკლეს გულში,

დღესაც ლეგენდებს ამბობენ შენზე.

ვერა ძღებოდეს ასპინძის ომით.

გებანებოდა მტრის სისხლით მკერდი

და მძვინვარე ლომს მეორე ლომი,

შენ დილოიძე მოგდევდა გვერდით…“

ამავე თემას ეხება რ. ერისთავის მიერ გამოქვეყნებული ლექსი:

„კოხიო ბობღიაშვილი, აქებენ – რაებს შვრებაო,

გამგელებულა ეს თუში, წინ ვერვინ დაუდგებაო;

ნაკუდა ქუისძეს შვილი – რა კანჯარივით ხტებაო,

შვიდი დაკაფა ხმალ-და-ხმალ, რიგი ხანჯალზე დგებაო.“ (43.-15,16)

თუშების ცნობით კოხიო არის იასონ ბობღიაშვილის დიდი პაპა. თავად იასონი

სოციალისტ-ფედერალისტური პარტიის წევრი ყოფილა, რომელიც მოითხოვდა ეროვნულ

დამოუკიდებლობას ბურჟუაზიული რუსეთისგან. 1905 წელს პარტია ამზადებდა აჯანყებას.

ამ საქმეში მას იარაღით ეხმარებოდა იაპონია. გიორგი დეკანოზიშვილმა, რომელიც მეთა-

ურობდა ამ აჯანყებას, ზუსტად იასონ ბობღიაშვილს დაავალა, თურქეთიდან მომავალი

იარაღით დატვირთული გემი შემოეყვანა ფოთში. მაგრამ სანამ გემი ფოთის სანაპიროს

მოაღ წევდა, ეს შეთქმულება ღალატით გაიცა. გემს დახვდა ჟანდარმერია, რომელმაც

იარაღის ერთი ნაწილის დაკავება შეძლო, მეორე ნაწილი კი დაიკარგა. თავად იასონი

და ჭერას ბეწვზე გადაურჩა, მაგრამ შემდგომში ის მუდამ იმალებოდა. მისი სიცოცხლის

ბოლო კვალიც არსად ჩანს. თუმცა მან მოასწრო ვაჟიშვილისთვის ჩაენერგა თავისი პატ-

რიოტული აზრები, რადგან ადამ ბობღიაშვილი – ადამ-ალვანელად ცნო ბილი პოეტი, იყო

საქართველოს დამოუკიდებლობისთვის მებრძოლი საიდუმლო ჯგუფის „სამანის“ თუშეთის

ფრთის ხელმძღვანელი და ისევე, როგორც მისი წინაპრები, თა ვისი სიცოცხლე ქვეყნის

დამოუკიდებლობისთვის ბრძოლას შესწირა.

ბობღიაშვილის გვარის წარმომადგენლის შესახებ არსებობს კიდევ ერთი ლეგენდა:

„თუშ ბობღიაშვილს (წოვათის თემიდან – ა.შ.) თავისი 11 ვაჟიშვილი გაუგზავნია „ასპინძის

ომში“. ცხარე ბრძოლაში თერთმეტი ძმიდან 10 დაღუპულა, მხოლოდ ერთიღა დაბრუნებულა

სახლში – მეფისგან ქებული და დაჯილდოებული. შვილს გამოგებებია მამა და პირველ

რიგში უკითხავს ძმების ამბავი. გაიგო თუ არა, რომ მან თავისი 10 ძმა ბრძოლის ველზე

დაკარგა და მარტო დაბრუნდა, მამას შვილი არ მიუღია და უთქვამს: „წადი, სადაც შენი

ძმები დაიღუპნენ – შენც იქ უნდა მომკვდარიყავიო, – და დააბრუნა უკან...“ (62.-185). ამ

ლეგენდას ზოგჯერ კოხიოს სახელთანაც ახსენებენ ხოლმე.

ამ გადმოსახედიდან ძნელია დანამდვილებით თქმა, არის თუ არა ეს ორი ლეგენდა

ერთ მანეთთან დაკავშირებული, თუმცა ფაქტი სახეზეა – ამ გვარმა შთა მომავლებში დატოვა

ღირსეული სახელი.

ბევრმა თუშმა ისახელა თავი იმ ბრძოლაში. აქ არ შეგვიძლია არ გავიხსენოთ გმირი,

რომელსაც კოხიოს სახელთან ერთად ამღერებენ ფოლკლორულ ნაწარმოებებში – ეს

დილოიძე ყოფილა (იგი დილრიძითაცაა ნახსენები). იგი არაა წოვათიდან, მაგრამ არის

ყველა თუშისთვის საამაყო და ძლიერი მეომარი – აი, რას ყვებიან მასზე: „ბრძოლის

დროს მტრის ბანაკში ერთი შევარდნით დილოიძეს შვიდი კაცი გაუნადგურებია და ეს მეფე

ერეკლეს არ გამორჩენია მხედველობიდან. მოიხმო თურმე თავისთან დილოიძე და უთქვამს:

„ჩემო თუშო, შენი მამაცობისათვის გჩუქნი ამ ხეობასო“. დილოიძეს გაუხედია ხეობასკენ და

უთქვამს: – არა, მეფეო, ხეობის ნაცვლად აი, იმ ხევსურის ხმალი მომეცი – მას ხმალი მაინც

უქმად აქვსო, – და გაუხედია ერთი ზარმაცი მეომრისაკენ. მაშინ ბრძენმა ერეკლემ თუშს

იმდენი ოქრო გაატანა, რამდენსაც ხევსურის ხმალი იწონიდა“ (62.-15-16).

დილოიძის ამბავს ცოტა სხვაგვარადაც ყვებიან: „ერეკლე მეფეს თავისი კაცი გაუგზავნია

თუშეთს – თქვენი შველა მჭირდება თურქთა ჯარის წინააღმდეგ ბრძოლაშიო და როგორმე

დამატებითი რაზმი შეკრიბეთ და მომაშველეთო. თუშები ძალიან შეწუხებულან, რადგან ამ

დროს ისინი ხელჩართული ბრძოლით ძლივს იგერიებდნენ ლეკებს და თავად განიცდიდნენ

მებრძოლთა ნაკლებობას, ამიტომ ორას კაცამდე ძლივს შეუკრებიათ და ერთი რაზმი მაინც

გაუგზავნიათ. ერთი მათგანი ზედმეტად ახალგაზრდა, გვარად დილოიძე ყოფილა. ძალიან

კი გამწყრალა მეფე – ეს პირტიტველა ბიჭებიღა მაკლდნენო..., მაგრამ, აბა, რას იზამდა.

ბრძოლა ჩვენთვის წარმატებულად რომ დამთავრდა, აღმოჩნდა, რომ მებრძოლებს ამ

უთანასწორო შეტაკებაში წინ ზუსტად ის დილოიძე უძღოდა, რომელსაც თავადაც უამრავი

თურქი გაენადგურებინა. ამ ამბის ფინალი კი ერთია – ერეკლე მეფემ ნამდვილად გადასცა

დილოიძეს ხევსურის ხმალი, თუმცა, არც ხევსური დატოვა განაწყენებული“. ხალხმა კი

ლექსად ასე გამოთქვა:

„ხმალო, ხევსურეთს ნაბეჭდო,

თელავში თუშმა გაგფერა;

მეფე ერეკლემ გაკურთხა,

სალაშქროდ ჯვარი დაგწერა!“

არქივში ასეთი მრავალი სხვა ცნობაც მოიპოვება. 1770 წელს „ასპინძის ომში“ საქარ-

თველოს ყველა კუთხიდან მოიყარეს თავი მეომრებმა. სიმართლე უნდა ითქვას – არა

მარტო თუში, არამედ ყველა მეომარი იყო მეფე ერეკლე II-ის ყურადღების ცენტრში და

არცერთი მათგანი არ დარჩენილა დამსახურებული ჯილდოსა თუ შექების გარეშე.

თუში მეომრის ქადაგიძის შემთხვევაშიც ასე მოხდა, როცა მეფემ მას თავდადებული

ბრძოლისთვის აზნაურობა უბოძა. რაოდენ გასაკვირიც არ უნდა იყოს, ქადაგიძეს უარი

უთქვამს ამ ტიტულის მიღებაზე და ასე დაუსაბუთებია: მე განსაკუთრებული არაფერი

გამიკეთებია – სამშობლოს გასაჭირში მხოლოდ მოვალეობა შევასრულეო.

თუმცა ხალხში სხვა ვერსიასაც გაიგონებთ: ქადაგიძემ იცოდა, რომ მისი აზნაურობა

თუშებში არაფერს ნიშნავდა – პირიქით, აზნაურობის მიღების შემთხვევაში, თუშებს შეეძ-

ლოთ მისთვის უარი ეთქვათ საბოლოოდ ალვანში დამკვიდრებაზე და სამოსახლოც არ

გამოეყოთ“. რამდენად ძვირფასი უნდა ყოფილიყო თუშისთვის საკუთარი ფესვები, რომ

ტიტული, რომლის მოპოვებაც მეომრებს ხშირად სიცოცხლის ფასად უჯდებოდათ, ასე

იოლად უარეყო. თუშებში ხშირად გაიგონებთ ასეთ ფრაზას: „ვისთან უნდა ეაზნაურაო?..“,

ანუ ყოველი ადამიანის შინაგანი თავისუფლება, რომელიც ეკუთვნოდა მხოლოდ ღმერთსა

და მეფეს, თითოეული მათგანისთვის იყო პრიორიტეტული.

მეფე ერეკლე ძალიან აფასებდა თუშების ასეთ თავდადებას და არც შესაქებ სიტყვას

იშურებდა მათი მისამართით. ივ. ცისკარიშვილმა ეს არაერთხელ აღნიშნა თავის წერილებში,

აი, ერთი ამონარიდიც: Тушины – славные храбростью, были также всегда известны своей

непоколебимой верностью грузинским царям и составляли их телохранительное войско и всегда

безотлучно сопровождали их в делах ратных. Мужественный Ираклий II не раз водил их в числе

храбрых дружин своих на поле брани и оказывал им признательную любовь... Потомки древних

тушин и теперь с честью поддерживают славу храбрейшего народа“ (19.-№7)

“Некогда именно из тушин комплектовали отряды охраны грузинских царей, так как они

имели репутацию людей очень храбрых и преданных своим хозяевам“ – წერს იოჰ. ბლა-

რამბერგი (81.-თ.3)

ისტორიულად საქართველოზე მტრების შემოსევების დროს, ქართველი მეფეები

ხშირად დახმარებისათვის მიმართავდნენ ხოლმე ჩრდილოკავკასიელ ტომებს – ჩერ-

ქეზებს, ძურძუკებს, ღლიღვებს.... ისინი ქირაობდნენ მათ თავისი ლაშქრისთვის და ჩვენი

მეზობელი ძმებიც უსიტყვოდ აცხადებდნენ მზადყოფნას, რამდენადაც აქ არა მხოლოდ

ფინანსურ დაინტერესებას ჰქონდა ადგილი, არამედ უფრო დიდ როლს თამაშობდა

ურ თიერთთანადგომის ინსტიტუტი – ეს იყო ის მთავარი ფასეულობა, რო მელსაც ზო-

გადად კავკასიელები ძალიან უფრთხილდებოდნენ. ამდენად, მათი მებ რძოლების მო-

ნაწილეობა ჯერ ხაზარების, მოგვიანებით კი სპარსელების, არაბებისა და სხვა თა წი-

ნააღმდეგ ქართველების მიერ წარმართული ბრძოლების ისტორიოგრაფიაშიცაა

აღწე რილი. მემატიანე გვაუწყებს, რომ „ჩრდილოკავკასიელებისთვის ქართველებთან

კეთილ მეზობლური ურთიერთობები პრიორიტეტული იყო იმიტომაც, რომ საქართველო

ოდით განვე წარმოადგენდა ცივი ლიზაციის ერთგვარ ცენტრს და, რაც არანაკლებ მნიშ-

ვნელოვანია – იგი მუდამ გვერდში ედგა მათ და უწვდიდა დახმარების ხელს მეზობელ

ტომებს თითქმის ყველა მათ გასაჭირში...“ (1.-ტ.1, 27).

ჩვენ ხელთ არის საარქივო საბუთი, რომელიც წარმოადგენს ერეკლე II-ის ბრძანებას,

გაცემულს გაბრიელ ყაზიბეგაშვილის სახელზე მაშინ, როცა ქართველი მეფე ამზადებს

მორიგ ლაშქრობას და იმედიანად ეხმიანება ჩვენს ჩრდილო მეზობელ მთიელებს:

Институт рукописей АНГ ССР фиа (док – 10276-д) (копия)

Приказ Ираклия-II Габриелу Казибегашвили от 29 июля 1791г.

«От нас Казибегашвили передает (вам) привет, дальше вам мы благодарны, потому,

что Вы хорошо служите нашему делу. Сейчас твоего брата Баадура мы отправили по этим

делам. Это дело ты и он должны вместе сделать то, что мы готовим в письме. Всем сейчас

же сообщите о подготовке – Тагаурцы, Ангуштцы (სოფელ. ანგუშტიდან – ა.შ.), Глигвенцы

и другие люди до Чечни. Мы для них отдельные письма написали для поготовка и когда

наше письмо и человек прибудут, тогда вы должны двинуть войска... До отправления войска

в этот же момент вы прочитайте чем и как мы думаем наградить и обеспечить их. Тепшеруко

(ჩერქეზი – ა.შ.) сообщите сейчас же, чтобы они тоже подготовили свои войска и отправьте

вместе с ними.. Это велено тебе и твоему брату. Думаем поэтому делу вы будете успешно

действовать.”

(1. июля, КТ ,ККСУОТ 2. Штемп = 29 июля короникон 479, т.е. 1791г.)

საბუთში წინასწარ არის მითითებული, თუ რა ანაზღაურებას მიიღებენ მებრძოლები ამ

ლაშქრობის შედეგად – ერეკლე მეფე საგანგებოდ ხაზს უსვამს ამ საკითხს და მოითხოვს

წინასწარ გააცნონ მოწვეულ ლაშქარს პირობები. ყველა მოწვეული მებრძოლი, როგორც

წესი, იღებდა გასამჯელოს და იმას, ვინც ბრძოლებში ისახელებდა თავს, ჯილდოს სახით

ენიჭებოდა რომელიმე სამხედრო ტიტული.

კიდევ ერთი საინტერესო ცნობა: ზოგჯერ ჩვენი ჩრდილოელი მეზობლები ვერ ასწრებდნენ

თავისი ჯარის ჩამოყვანას, როგორც ეს მოხდა 1754 წ., როცა კახეთს თავს ესხმის ხუნზახის

ბატობი ნურსალ-ბეგი. მან კახეთი სწრაფად ააოხრა, დაარბია არაგვის საერისთავო და

ქართლს საფრთხე შეუქმნა. მიუხედავად ასეთი სწრაფი და მრავალრიცხოვანი შემოტევისა

მტერი ქართულ ჯარს მანამ დაუმარცხებია, სანამ ჩრდილოკავკასიელები გადმოვიდოდნენ:

“ამისა შემდგომ გადმოვიდა ჯარები შემწედ, რომელი დაიბარეს მეფეთა ჩვენთა, ჩამოვიდნენ

ანანურს ჯარი ჩერქეზისა, ყალმოუხისა, ჯიქისა, ქიშტისა, ღლიღვისა, ნოღისა და ოსისა. ამა

ქვეყნისა ჯარები თავთავისისა უფროსითა კაცთა იყვნეს... გამოუძღვა ერისთავი ჯიმშერ და

ჩამოიყვანეს ქალაქსა თბილისსა მახლობელ, დააყენეს დიდუბეს, დააყენეს მემანდარნი და

უბოძეს ულუფა კმა საყოფელად მათთა” (“ამბავი ქართლისანი”, გვ. 458). მოწვეულ ჯარს

შენახვასჭირდებოდა. ადგილობრივ მოსახლეობას კი ეკონომიურად ძალიან უჭირდა, ამიტომ

ტრადიციისამებრ ამჯერდაც, ჩვენი ერეკლე II-ესაც მათი დროულად გასტუმრება უბრძანებია

დათქმული პირობის თანახმად - ამის შესახებ მატიანე ასეთ ცნობას გვაწვდის: “ბრძანეს მეფეთა

ჩვენთა გასტუმრება, უბოძეს უფროსთა კაცთა ოქროსა და ვერცხლის იარაღნი და ლარნი

ტურფანი და ჯარისკაცთა ყოველთა მისცეს თვისთვისად შესაფერნი ლარნი და იარაღნი...

აღავსეს ეს ჯარები საბოძვრითა და გაისტუმრეს ქვეყანასა თვისსა...” (იქვე).

„ტრაქტატის“ ხელმოწერის შემდეგ, XIX ს. დასაწყისშივე მეფის რუსეთი კავკასიის

სრულად დაპყრობის მიზნით ატარებდა მთელ რიგ ღონისძიებებს. იგი სარგებლობდა

საქართველოსთან ხელმოწერილი საბუთით და მიზანმიმართულად ითვისებდა ბუნებრივ

და გეოგრაფიულ რესურსებს. ამ მიზნით მისი მესვეურნი ცდილობდნენ მჭიდრო კონტაქტი

დაემყარებინათ ადგილობრივ თავადაზნაურობასთან, აეყვანათ ისინი თავიანთ სამსახურში

და გამოეყენებინათ საკუთარი პოლიტიკის გასატარებლად. ყოველივე ეს კავკასიელი

მთიელების უკმაყოფილებას იწვევდა. გამოდიოდა, რომ ქართველები მეფის რუსეთის

ინტერესებს იცავდნენ, მაშინ, როდესაც დაღესტნელები და ვაინახები თავდაუზოგავად

იბრძოდნენ დამპყრობლების წინააღმდეგ. ერთი შეხედვით ეს ასეც იყო – რუსეთის

ჯარში ქართველებიც იბრძოდნენ, მაგრამ ეს იძულებითი ვალდებულება იყო და დაუ-

მორჩილებლობის შემთხვევაში ისედაც დასუსტებულ საქართველოს დაღუპვა ელოდა:

ერთი მხრივ, უკვე ფიზიკურად შე მოსული რუსეთი თავის პოლიტიკას ჩვენივე ქვეყანაში ომში

გადაზრდიდა, მეორე მხრივ – არ იყო გამორიცხული ოსმალეთის გააქტიურებაც. ამიტომ

საქართველო ორ ცეცხლს შუა აღმოჩნდა, რადგან ჭარბობდა ამ უცხო ქვეყნების ინტერესები.

ქვეყნად შექმნილმა ეკონომიკურმა და პოლიტიკურმა ვითარებამ ძალზე დაძაბა საქარ-

თველოსა და ჩრდილო კავკასიის (დაღესტანი, ჩეჩნეთი) ხალხებს შორის ურთიერთობა.

წერილობითი წყაროების მიხედვით, მათი თარეში და მოსახლეობის დაყაჩაღება-გატაცებები

გახშირდა როგორც მთაში, ისე კახეთში. შეიძლება ამის მრავალი მაგალითი დასახელდეს,

ერთი მათგანი ასეთია: პირიქითის საზოგადოებას თავს დაესხა ქისტების (ჩეჩნების) რაზმი

მურთაზის მეთაურობით. მტერი ზარბაზნით მოადგა ჭეშოს ციხე-სიმაგრეს. პირიქითლელებმა

გაამაგრეს თავიანთი პოზიციები ციხე-სიმაგრეში. ქისტებმა, მიუხედავად დიდი მცდელობისა, ვერ

შეძლეს მისი აღება. მაშინ მურთაზმა ბრძანა, აეფეთქებინათ სანგრები ციხე-სიმაგრის გარშემო.

ამის შესახებ გაიგეს თუშებმა. ერთმა თუშის ქალმა, სახელად თინამ, ზეთში ამოვლებულ თავის

შალს ცეცხლი წაუკიდა და სანგარში გადაისროლა. სანგარი აფეთქდა მანამ, სანამ ქისტები

სამშვიდობოს გავიდოდნენ. მურთაზმა მაშინ ბევრი მეომარი დაკარგა და გაქცევით უშველა თავს.

ციხე-სიმაგრესთან მათ ზარბაზანი დარჩათ. წყაროებში ნათქვამია: „ამ ბრძოლაში მოპოვებული

ზარბაზანი დღესაც ინახება სოფ. ჭეშოში. უკან გაბრუნებისას მურთაზმა უბრძანა თავის ლაშქარს

თან გაიყოლებინათ ის ქვები, რომლებიც მათ ბრძოლის დაწყების წინ დაყარეს. მოგვიანებით

გაირკვა, რომ გროვას ქვების ერთი მესამედი აკლდა. „ქაჩუს უღელტეხილზე“ დღესაც არსებობს

ქვების გროვა, რომელსაც „მურთაზის ქვების ნარჩენებს“ ეძახიან“ (დღიური, გვ. 25).

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, საკვლევ პერიოდში თუშები აქტიურად იყვნენ ჩაბმულნი

საქართველო-რუსეთის დიპლომატიურ ურთიერთობებში და გულმოდგინედ იცავდნენ

ქვეყნისა და ქართველ მეფეთა ინტერესებს. საქართველო ერეკლე II-ის გარდაცვალების

შემდეგ, XIX ს-ის პირველ ნახევარში, ძალიან მძიმე ყოფაში აღმოჩნდა: მისი შვილები

ქართლ-კახეთის ტახტის მემკვიდრე გიორგი XII და ალექსანდრე ბატონიშვილი, რომელსაც

საუფლისწულო ქვემო ქართლში ჰქონდა, გადაემტერნენ ერთმანეთს, რადგან ერთი

საქართველოს გადარჩენას მხოლოდ ერთმორწმუნე რუსეთში ხედავდა და ცდილობდა

განემტკიცებინა მამამისის მიერ დამყარებული დიპლომატიური კავშირები, ხოლო მეორე

ამის სასტიკი წინააღმდეგი იყო. როდესაც რუსეთთან დაიდო „გეორგიევსკის ტრაქტატი“ და

ქართლ-კახეთი რუსეთს შეუერთდა, ალექსანდრე ბატონიშვილმა დიდი ენერგია დახარჯა

სამეფო ტახტის აღსადგენად – ამისთვის მან არაერთხელ მიმართა ამიერკავკასიაში ჯერ

კიდევ არსებულ სახანოებს (ნახეჭევანის, ერევნის, განჯის) და, როცა ვერ ჰპოვა თანაგრძნობა,

გადაიხვეწა ირანში და იქიდან ცდილობდა გაეგრძელებინა ბრძოლა. ცხადია, რომ ქართლ-

კახეთის მოსახლეობა და მთიელები ერეკლე II-ის მიერ დაწყებულ საქმეს უფრო ანიჭებდნენ

უპირატესობას, რადგან როგორც მათი სათაყვანებელი მეფე, ისინიც ერთმორწმუნე რუსეთში

ხედავდნენ ერთგულ მოკავშირეს.

ალექსანდრე ბატონიშვილი, იცოდა რა აღმოსავლეთ საქართველოს სრულიად

მთიანეთის განსაკუთრებული ერთგულება ქართველი მეფეების ტახტისა, მაინც არ კარგავდა

იმედს თუშ-ფშავ-ხევსურების თანადგომისა და თითოეულ მათგანს გაუგზავნა წერილი, სადაც

სთხოვდა დახმარებას – აი, წერილის ტექსტი, რომელიც გაეგზავნა თუშებს (ამოღებულია

რუსული გამოცემიდან – ა.შ.):

„ასე გამოუცხადეთ ყველა თუშს: როცა ჩვენ გადავეცით ჩვენი საჩივარი მოწყალე

ხელმწიფეს (ირანის შაჰს), მან მაშინვე გასცა ბრძანება – მთელ თავის ქვეყანაში შეეკრიბათ

დიდი ლაშქარი საქართველოზე გასალაშქრებლად. მან გვიწყალობა ჩვენ და აქ მყოფ

ქართველ დიდებულებს უამრავი საჩუქარი: ფული, ხალათები, ცხენები, იარაღი და სხვა

მრავალი. ასეთი ძვირფასი საჩუქრები ჩვენს წინაპრებს არასოდეს მიუღიათ შაჰისაგან.

ლაშქრის მეთაურად თავისი ვაჟი აბას-მირზა დანიშნა. ჩვენც მასთან ვიმყოფებით. 28 მარტს

ჩვენ გამოვედით ირანიდან და ჩვენი ქვეყნისაკენ მოვემართებით. ჩვიდმეტი დღის შემდეგ

თვით შაჰიც, ზღვასავით ურიცხვი მხედრობის თანხლებით, გზას დაადგა. დიდი წყალობა

მოიღო ჩვენზე ხელმწიფემ (შაჰმა) და ინება მოგვაშოროს ჩვენი მტრები (საქართველოდან).

ამიტომ გწერთ, არაფერი ისეთი არ მოიქმედოთ, რომ დაიმსახუროთ დიდი ხელმწიფის

(შაჰის) რისხვა და გახდეთ საქართველოს დაქცევის მიზეზი. მოიქეცით ისე, რომ თქვენი

ოჯახები არ იქნენ დატყვევებული (ირანელების მიერ)... ათას სამასი წლის მანძილზე იყო

ჩვენი ოჯახი სამეფო ოჯახი... თქვენი წინაპრები მუდამ ღვრიდნენ სისხლს ჩვენი (სამეფო)

ოჯახისათვის. არაფერი ჩაიდინოთ ისეთი, რომ დაღუპოთ თქვენი ოჯახები და დაიღვაროს

სისხლი. ისინი (ირანელები) ხომ ლეკები არ არიან... მთელი ირანი მოიწევს თქვენკენ. იცის

ღმერთმა, რომ ისინი (ირანელები) ან დაიღუპებიან, ან განდევნიან რუსებს. თქვენ ყველა

ახლავე გამოდით ჩვენს შესახვედრად... მოდის ლაშქარი – ერთს ახლავს შაჰი, მეორეს

– შაჰ-ზადე. ჩვენც მათთან ერთად ვიქნებით. ერთი (ლაშქარი) მოდის ყარაბაღის გზით,

მეორე – გოგჩის გავლით. თქვენ წამოდით იმ გზით, რომელსაც უკეთესად მიიჩნევთ. ჩვენ

შეგვხვდით. თქვენ მიიღეთ ხელმწიფის (შაჰის) ბრძანება... ხელმწიფის (შაჰის) წყალობა

თქვენ ძალიან დაგეხმარებათ. თქვენი წინაპრები ერთგულები იყვნენ, თქვენ ყველაზე

უფრო ერთგულები იქნებით, თუ თქვენ მიიღებთ ჩვენს რჩევას, კარგი იქნება, მაგრამ თუ

არა, მაშინ როგორც გენებოთ. იცის ღმერთმა, რომ ამ მიმართვაში მხოლოდ სიმართლე და

ჭეშმარიტებაა ნათქვამი. ამ მიმართვის თითო ასლი ჩვენ გავაგზავნეთ ქართლსა და კახეთში,

ამით ჩვენი მოვალეობა შევასრულეთ. ახლა თქვენ იცით (რა მოიმოქმედოთ). მარტის „3“

(და „უჟბ“ (1804 წ.)“ წერილზე არის ალექსანდრეს ბეჭედი).

ამ წერილიდან ჩანს, რომ ალექსანდრე ბატონიშვილი თუშებზე დიდ იმედებს ამ-

ყარებდა, ისიც ნათელია, რომ მისმა ავტორმა წერილები ქართლ-კახეთსა და ფშავ-ხევ-

სურეთშიც გააგზავნა. წერილში მითითებულია შაჰის ლაშქრის რაოდენობა და ნათქვამია,

რომ „ორპირობის შემთხვევაში ბევრი სისხლი დაიღვრებაო“. რუსეთთან მიმართებაში

ალექსანდრე კატეგორიულია და კრძალავს ყოველგვარ კონტაქტს მასთან. წერილში

იგი განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობს იმასაც, თუ სად და როგორ უნდა განლაგდნენ

ქართველები შაჰის ლაშქართან შეხვედრისას, კერძოდ, თუშები უნდა „განლაგდნენ ორ

რიგად“ და მითითებულია საზღაურიც, რომელიც ირანის შაჰის პირობების შესრულებაში

მათ ერგებათ.

მოყვანილი დოკუმენტიდან ისიც ჩანს, რომ თუშები, ისევე, როგორც სხვა მთიელები,

ქართლისა და კახეთისათვის ერთ-ერთ დასაყრდენ ძალას წარმოადგენდნენ. ალექ სან-

დრეს მოლოდინი, რომ ქართლ-კახეთი შაჰს მიემხრობოდა და დაემორჩილებოდა, რასაკ-

ვირველია, მისი დიდი შეცდომა იყო.

თუშებმა ალექსანდრეს წინადადება სამშობლოს ღალატად მიიჩნიეს და დაიწყეს

ინტენსიური მზადება მტრის დასახვედრად. ირანელთა ურდოები შემოვიდნენ, მაგრამ

ხელმოცარულნი დაბრუნდნენ უკან. ამ ომში, რომელიც ცნობილია როგორც „რუსეთ-

ირანის ომი“ (1804-1813 წწ.), სამეფო ტახტის აღსადგენად ირანელებთან ერთად რუსეთის

წინააღმდეგ იბრძოდნენ ძმები ალექსანდრე და თეიმურაზ ბატონიშვილები. თუმცა ისტორიამ

გვიჩვენა, რომ ქართული ტახტისთვის მებრძოლებმა საქართველოს საბოლოო სიკეთე ვერ

მოუტანა, რადგან ჩვენი ქვეყანა მხოლოდ უცხო ქვეყნების ინტერესთა სფერო იყო.

ამჯერადაც, მეფე გიორგი XII-ის ქართლ-კახეთის ლაშქრის წინა რიგებში თუშ-

ფშავ-ხევსურების რაზმიც იდგა და, ჩვეულებისამებრ, გმირულად იცავდა საქართველოს

ინტერესებს, ხოლო ბრძოლებში გმირობისა და მამაცობის მაგალითს იძლეოდა.

საარქივო მონაცემებიდან ირკვევა, რომ კავკასიის მრავალსაუკუნოვანი ომების მანძილზე

თუშები არცთუ ისე უმნიშვნელო როლს თამაშობდნენ. მათი მომთაბარული ცხოვრების წესის

გამო, ისინი კარგად იცნობდნენ ქვეყნის გზა-ბილიკებს და ამ ცოდნას ხშირად იყენებდნენ

გზის გაკვლევისას, რაც ქართული ლაშქარისთვის წარმოადგენდა ფასდაუდებელ სამსახურს.

მათ თავდაუზოგავ მეომრულ თვისებებზე არაერთი ცნობა შემორჩა მატიანეს. აი, ერთი

მათგანი, რომელსაც კავკასიის ომების თითქმის ყველა ბრძოლის მონაწილე რუსი ოფიცერი

ა. ზისერმანი გვაწვდის: „მე მინახავს თუშების რაზმი ლეკების წინააღმდეგ ბრძოლაში.

გასაოცარი იყო ის, რომ თუშების შეტევა ჰგავდა ქორწილსა და ლხინს... ლეგენდარული

ხალხია. მათ არ იციან შიში, ალბათ იმიტომ, რომ იცავენ საკუთარ მიწა-წყალს. მე ძალზე

მოხარული ვარ, რომ ხშირად მიხდება მათთან შეხვედრა. ისინი გონიერები, საქმიანი,

უშიშარნი და თავაზიანები არიან“ (44.-95).

თუშურ ფოლკლორში შემონახულია მრავალი ცნობა „კავკასიური ომის“ და კერძოდ,

იმამ შამილის შესახებაც. ივ. ცისკარიშვილი, რომელიც პირადად ხელმძღვანელობდა

რუსულ-ქართული მთიელების შენაერთს კავკასიის კორდონის გამაგრებისას, წერს:

„ალდამი დიდი არმიით გაემართა თუშეთისაკენ. ის მოადგა თუშეთს აღმოსავლეთის

მხრიდან, დაარბია და გაძარცვა დიკლო, მერე გადალახა ღარტაფიანი ველი და თავს

დაესხა შენაქოს, სადაც თუშების დიდი წინააღმდეგობა შეხვდა. გომეწრის, პირიქითის,

ჩაღმისა და წოვათის მცხოვრებლები გმირულად დაუხვდნენ მტერს და გაანადგურეს

ალდამი. ასეთი თავდასხმები მუდმივად ხდებოდა და ხშირად თუშეთის მოსახლეობის

დარბევითაც მთავრდებოდა; ამიტომ, ამ თავდასხმების აცილების მიზნით, თუშები იმამს

წელიწადში 50 ოქროს უხდიდნენ. მიუხედავად ამისა, ლეკები მაინც არ იშლიდნენ თარეშს,

რის გამოც თუშებმა შამილს ეს გადასახადი შეუწყვიტეს. შედეგად, დარბევები უკვე

სისტემატიურ ხასიათს ატარებდა (41.-#46).

როგორც ჩანს, რუსეთთან ომის წარმოებისას, იმამ შამილს თავისი ანგარიშები ჰქონდა

თუშ მეცხვარეებთან, რამდენადაც ამ ცნობაში მოყვანილი გადასახადი 50 ოქროს სახით,

მეტყველებს იმაზე, რომ ეს ერთგვარი „ხელშეკრულება“ უზრუნველყოფდა საძოვრებს,

რომლებსაც მეცხვარეები ქირაობდნენ ჩრდილო-კავკასიაში. თუმცა ისიც საყურადღებოა,

რომ შამილს არ ავიწყდებოდა თავისი „მოძმე“ მთიელთა დარბევები სარჩო-სანოვაგის

გატაცების მიზნით. მისი მიურიდების რაზმები სისტემატურად აწიოკებდნენ არა მარტო

მთიელებს, არამედ კახეთის სოფლებსაც, რაც შესაბამის პროტესტს იწვევდა მოსახლეობაში.

ამ დროს თუშები ერთგვარ დამცველებად გვევლინებიან როგორც მთაში, ისე კახეთის

ბარშიც: ნაწილი მათგანი ფიზიკურად იცავს მოსახლეობას ყაჩაღებისა და მძარცველებისგან,

ნაწილი განაგრძობს ცხვარ-საქონლის პატრონობას, ნაწილი კი გაწვეულია ქართული ჯარის

სავალდებულო სამსახურში, რომელიც თავისდაუნებურად ჩართულია ომში, რომელსაც

რუსეთი აწარმოებს ქართველებისთვის მოძმე კავკასიელების წინააღმდეგ.

უკვე ვახსენეთ და კიდევ განვმეორდებით – ეს ის დროა, როცა რუსეთის იურისდიქციის

ქვეშ მყოფი საქართველოს ყველა კუთხე ვალდებულია ჩაერთოს ამ ომში. აღსანიშნავია, რომ

ჩვენი ჩრდილოელი მეზობელი მთიელებიც ასეთი ვალდებულებების მსხვერპლნი გახდნენ

და ზოგი მათგანიც ბარიკადის სხვადასხვა მხარეს აღმოჩნდა. რამდენადაც დასანანი არ უნდა

იყოს, საქართველო ამჯერადაც არჩევანის წინაშე დადგა და თავისი ქვეყნის გადასარჩენად

იძულებული იყო „ორი უბედურებიდან“ აერჩია ის, რომელიც მისი ქვეყნისათვის ნაკლებად

დამანგრეველი იქნებოდა. ამ დაპირისპირებაში თუშებიც მათი სამშობლოს – საქართველოს

ინტერესების დამცველებად გვევლინებიან. ამ ომს თავისი გმირებიც ჰყავს (ხშირად თითო

გვარიდან რამდენიმე) – ესენი არიან: პირიქითლელი შეთე გულუხაიძე და ბევრი სხვა, მაგრამ

ჩვენ წოვათის მონაწილეებს ჩამოვთვლით: ივანე, იობ, ღვთისავარ, დავით ცისკარიშვილები,

იოსებ წკიპოშვილი, გიორგი თურქოშვილი, ნიკოლოზ და გრიგოლ ქადაგიძეები, დაქა

დაქაშვილი, ჩაფო, შაქრო, გიორგი, დავით, იობ და ანდრო ედიშერიძეები, ლაზარე, ფილიპე

და გიორგი უშარაულები, ალექსი, ლაზარე, გიორგი და კოტე მანჭარაულები, ზაქარია, ზაზა

და ივანე თუგიშვილები, არინდა, ალექსი, შალვა, ლორსამე, მიხო, ლაზარე, შიო, დავით და

ლეო არინდაულები, ფორე, კოსტა, ივანე და პავლე ცისკარიშვილები და სხვ.

თუშების გმირული წარსულის შესახებ ბევრი ფრაგმენტი შემორჩა არა მარტო

თუშების მეხსიერებას, არამედ იმ ხალხსაც, ვინც ამას შესწრებია – მაგალითად, როგორც

ვიცით, ძალიან ბევრი სიმღერაა შემორჩენილი ლეკების ფოლკლორში, სადაც ყველაზე

სამაგალითო მებრძოლნი თუშები არიან. ისინი იმდენად კარგი სახელით სარგებლობდნენ,

რომ ზოგჯერ მხოლოდ მათი საკუთარი სახელი შველოდა, რომ მტერს უკან დაეხია.

აღფრთოვანებული ნიკოლოზ ბარათაშვილი ასე წერდა თუშებზე:

„ნაუნჯი ყმანიც მეფისა, თუშები მოუღალავნი,

სდევნიან მტერთა მძვინვარედ, ვით მგელნი, ცხვართა მლალავნი!

თქვენი ჭირიმე, თუშებო, ბიჭობა თქვენი ქებულა,

მახვილი თქვენი მარადის დაღესტნელთ ქედზე ლესულა!”

XIXს-ის რუსულ ისტორიულ ქრონიკაში ერთი ასეთი ფაქტია აღწერილი: (ჩვენ სრულად

მოგვყავს იგი)

Защита священника Цискарова 14 тушинами от ста кистин 3-го августа 1853 года // Кавказцы

или подвиги и жизнь замечательных лиц действовавших на Кавказе. — Пб., 1859. Выпуск 48. С. 1.

“Много известно из устных примеров безоглядной отваги Тушин, но до сих пор мало из них

появлялось в печати — а если, иногда, они и были доводимы до сведения общего, то в летучих

листках легко затеривающихся и недоступных через несколько лет после их выхода...

(Известие об этом подвиге было помещено в газете «Кавказ» 1853 года).

“3-го августа 1853 года Благочинный Тушино-Пшаво-Хевсурского округа, священник Цискаров,

находившийся по делам службы в Горной Тушетии, возвращался оттуда, сопровождаемый

двумя старшинами из Цовского общества. На пути он остановился на ночлег в шалаше 12-ти

караульщиков, выставленных Цовским обществом на Сакорне, для занятия тропинок, ведущих из

Кистетии в это ущелье. Часов в 9-ть вечера, партия враждебных кистин, состоявшая из ста человек,

под предводительством известного Кистинского белада Джокола, спустившись Алазаниставским

ущельем, пробиралась к урочищу Орцкали к горе Масара, чтобы угнать пасущиеся там стада

баранов. Хищники неожиданно наткнулись на трех секретных караульных, выставленных из числа

находившихся на Сакорне. Встреченные выстрелами трех храбрецов, укрепившихся за скалами

и упорно защищавшимися, Кистины должны были завязать с ними перестрелку. На выстрелы

прибежали остававшиеся на Сакорне Тушины и, не смутившись многочисленностью неприятеля,

ободряемые священником Цискаровым, завели с врагами сильную перестрелку. Напрасно те

старались их окружить: Тушины заняли выгодную позицию, и в продолжение полутора-часа

задерживали неприятеля. Кистины, по опыту зная обычное упорство Тушин, которые пропустили бы

их только через свои трупы, и зная также,

что, оповещенные эхом выстрелов, к ним

могут подоспеть на помощь сторожевые

с горы Тбатани, решились отступить.

Тогда Тушины, в порыве своей известной

храбрости, пустились преследовать

удалявшихся врагов. Опять завязалась

перестрелка: один Кистин был убит,

несколько ранено. Тушины же лишились

двух своих храбрых товарищей. Таким

образом четырнадцати Тушинам удалось

заставить отступить сто человек Кистин и

не допустить их угнать стада баранов“.

(ცნობა ამ გმირობის შესახებ დაი ბეჭდა გაზ. „კავკაზში“ 1853 წელს.)

„1853 წლის 3 აგვისტოს თუშ-ფშავ-ხევსურეთის ოლქის მღვ დე ლი ცისკაროვი, რომელიც

სამ სა ხუ რეობრივი საქმეებით იმ ყო ფე ბოდა მთათუშეთში, ბრუნდებოდა უკან თავისი ორი გამ-

ცილებლით წო ვათიდან. გზაზე იგი ღამის გასათევად გაჩერდა საყორნის მთის ერთ ბი ნაში,

წოვათის საზოგადოების მიერ დაყენებული 12 ადამიანი ყარა ულობდა ბილიკებს, რომლებიც

ამ ხე ობაში ქისტეთიდან შემოდიოდა. საღამოს 9 საათზე, ჩვენს წინააღმდეგ მტრუ ლად

განწყობილი 100 კაცის გან შემდგარი ჯგუფი, რომელსაც ხელმძღვანელობდა ცნობილი

ქისტების ბელადი ჯოყოლა, შემოვიდა ალაზნისთავის ხეობით, გამოიარა ორწყალა, რომ

მასარის მთიდან გაეტაცებინა იქ მდგომი ცხვრის ფარა; ისინი წააწყდნენ სამ საიდუმლო

ყარაულს, რომ ლებიც იყვნენ დაყენებული საყორნეზე. მათ გაუწიეს წინააღმდეგობა სრო-

ლებით, რაზეც მო ვარდნენ დანარჩენი საყორნეზე მყოფი თუშები, რომლებსაც სულაც არ

გაჰკვირვებიათ მოწინააღმდეგის ამხელა ჯარი და მღვდელი ცისკაროვის გამხნევებით

ჩაებნენ ბრძოლაში. ტყუილად ეცადნენ ისინი ალყის შემორტყმას თუშებისთვის – თუშებმა

დაიკავეს მომგებიანი პოზიცია და საათ-ნახევრის განმავლობაში გაუწიეს წინააღმდეგობა.

ქისტებმა, იცოდნენ რა თუშების სიჯიუტე, რომ მხოლოდ სიცოცხლის ფასად დათმობდნენ

პოზიციებს და ისიც ესმოდათ, რომ სულ მალე სროლის ხმაზე ტბათანიდან დამხმარე ძალაც

მოეშველებოდა, უკან დახევა გადაწყვიტეს. შეიტყვეს თუ არა თუშებმა ქისტების ამბავი, უკან

დაედევნენ მტერს. ისევ გაიმართა სროლები: ერთი ქისტი მოკლეს, რამდენიმე დაჭრეს;

თუშებმაც დაკარგეს თავიანთი ორი მებრძოლი. ასე, 14 თუშმა შეძლო ქისტების 100-კაციანი

ჯგუფის უკუგდება და საკუთარი ფარების გადარჩენა“.

აქვე ხაზგასმით უნდა აღვნიშნოთ, რომ „კავკასიური ომის“ საკითხი დღემდე ბურუსით

არის მოცული და საჭიროებს თავიდან შესწავლას, რამდენადაც თავად კავკასიას არ ახსოვს

ასეთი წინააღმდეგობებითა და სირთულეებით აღსავსე ისტორიული მონაკვეთები, როდესაც

დაპირისპირებულთა ინტერესები რადიკალურად განსხვავებულია და მოწყვეტილია მათ

ფესვებს. მთელი კავკასია სხვის ინტერესებს ეწირება და ფიზიკურად გადარჩენის გზებს

ეძებს. ისიც, ალბათ, ბედის ირონიაა, როდესაც ქართველები და მათთან ერთად თუშებიც

იმამ შამილის დატყვევებაში მონაწილეობენ (1859 წ.). გადმოცემის თანახმად, თუშმა ამა

ამაშვილმა (ქადაგიძემ) იმამის ხელიდან ჩაიბარა იარაღი.

შამილის მიერ კახეთისა და თუშეთის დარბევა-დაყაჩაღებას ხსნიან როგორც ერთ-

ერთ საშუალებას, რომლითაც შამილი ცდილობდა საკუთარი მეომრების ფიზიკურად

გადარჩენას, რადგან მას სჭირდებოდა მათი გამოკვება და საომარი აღჭურვილობის შეძენა.

ამისთვის ისინი იტაცებდნენ არა მარტო პირუტყვს, არამედ ადამიანებსაც და მათ დახსნაში

ან გამოსასყიდს ითხოვდნენ (მაგ., როგორც ეს მოხდა თავადის ასულ ჭავჭავაძეებთან

დაკავშირებით), ან მონებად ჰყიდიდნენ აღმოსავლეთის ბაზრებზე. მაგალითად, შამილის

დაუნდობელ თარეშს თუშეთში უკავშირდება 1837 წელს სოფლების დიკლოსა და შენაქოს

აწიოკება. ამ ტრაგედიის ამბავს იმიტომ მოგითხრობთ, რომ ასე ხდებოდა მთელ თუშეთში

და იგი ნაწილობრივ მაინც აგვიხსნის, თუ რატომ იცლებოდა თუშეთი მოსახლეობისგან. ამ

ამბავს თავად ბარონ როზენი აღწერს და „ენით აღუწერელ ტრაგედიას“ უწოდებს: 1837

წლის 4 იანვარს ლეკების ჯარი მიადგა სოფ. დიკლოს – ჯერ მამაკაცების უმრავლესობა

დახოცეს, შემდეგ მთლიანად სოფელი თავის ჩვილ-მოხუციანად გადაწვეს. შემდეგ სოფ.

შენაქოსაც იგივე უქნეს. მიუხედავად თუშების თავდადებული ბრძოლისა, შამილის რაზმმა

რაოდენობრივად მაინც სძლია მათ და შედეგად 200-მდე ადამიანი, სადაც უმრავლესობა

ქალი და ბავშვი იყო, ტყვედ წაიყვანა და დიდძალი ქონება წაიყოლა. ზუსტად ამ ბრძოლას

უკავშირდება ღვთისო ოსორაიძის ამბავი, რომელმაც და და ცოლი თავისავე კოშკში

თავად გამოასალმა სიცოცხლეს მათივე ხვეწნა-მუდარით, რათა ტყვედ არ ჩავარდნოდნენ

ლეკებს. ამას უკავშირდება მეორე ამბავიც, რომლის თანახმადაც, ერთ ნაიბს გზად შინისაკენ

მოსწონებია თუშის ასული და თავისთვის ცოლად სდომებია, რის გამოც მთელი გზა გვერდიდან

არ იშორებდა; ერთ-ერთ ხიდზე, რომელიც ხეობის აქაფებულ მდინარეზე იყო გადებული,

ქალიშვილს უთქვამს – მე მეშინია და რამდენიმემ ჩამჭიდეთ ხელი და ისე გადამიყვანეთო;

ნაიბს თავად მოუკიდია ხელი ამ გოგოსთვის და რამდენიმე მისი ახლობელის დახმარებით

გადაჰყავდათ თურმე ხიდზე და როცა ხიდის შუა ადგილს მიუღწევიათ, ეს თუშის გოგო

გადამხტარა ხიდიდან და მისი თანხლები ლეკებიც გაუყოლებია...

აი, კიდევ ერთი ამონარიდი რუსული ისტორიოგრაფიიდან: „В результате нападения

жители селения Дикло понесли следующие потери: погибло 37 мужчин и 10 женщин, было взято

в плен 17 душ мужского и 75 – женского пола, 690 штук рогатого скота, 460 овец и похищено 90

лошадей и прочее имущество“.

მართალია, ეს სოფლები არა წოვათაში, არამედ პირიქითშია, მაგრამ მსგავსი ამბები

თუშეთის მთელ ტერიტორიაზე ხშირად ხდებოდა – და არა მარტო შამილის დროს, არამედ

ბევრად ადრეც (ჩვენ ამაზე ვისაუბრეთ) და თუშეთიც ამ თარეშობის შედეგად ნელ-ნელა

იცლებოდა მოსახლეობისგან.

დაცარიელებულ სოფლებს ხშირად აღმოსავლეთ საქართველოს ბარის მოსახლეობის

ნაწილი ან მეზობელი ფშავ-ხევსურეთიდან გადმოსულები ეპატრონებოდნენ – ამას თავად

თუშებიც ხელს უწყობდნენ, რათა ქვეყნის ჩრდილოეთის საზღვარი არ გაუკაცრიებულიყო

და სხვათა ტომების მიტაცების ობიექტი არ გამხდარიყო. ვფიქრობთ, აკად. აკაკი შანიძის

მოსაზრება იმის თაობაზე, რომ თუშეთის მთელი მოსახლეობის სამეტყველო ენა ერთი

იყო – ეს ენა, შესაძლოა, დღევანდელი წოვების სასუბრო ენა ყოფილიყო – არა არის

საფუძველს მოკლებული, რამდენადაც პირიქით-გომეწარ-ჩაღმას ტოპონიმიკა ძირითადად

წოვა-თუშურითა და ძველი-ქართულით აიხსნება. წოვათისა და ნაწილობრივ პირიქითის

ძირითადი მოსახლეობა მისმა მომთაბარე ცხოვრების წესმა გადაარჩინა ფიზიკურ

განადგურებას, რადგან მისი ნაწილი მეცხვარეობის გამო, შემოდგომა-ზამთარში ბართან

იყო დაკავშირებული, – განსხვავებით თუშეთის დანარჩენი თემების მოსახლეობისგან,

რომლებიც ბინადარ ცხოვრებას ეწეოდნენ და მეზობელი ტომების მუდმივ სათარეშო

ლუკმად რჩებოდნენ.

„ტრაქტატის“ დადების შემდეგ რუსეთმა ეს დაცარიელებული ადგილები საკუთარი

მიზნების განსახორციელებლად გამოიყენა და თუშეთში ასახლებდა იმ პირებს, ვინც მიწის

გადასახადს ვერ იხდიდა (არქივში ასეთი მრავალი საბუთი არსებობს). ქართველთა მათ

კუთვნილ ადგილ-მამულებს არაქართული ტომების წარმომადგენლებს ურიგებდა – მაგა-

ლითად, ასე მოხდა ყვარლის მიდამოებიდან აყრილ ქართულ ნასახლარებში ლეკების,

სომხებისა და ოსების ჩასახლება.

საქართველოს მატიანე არაერთ ფაქტს აღწერს თუშების მებრძოლ, გაუტეხავ და

საქმისადმი მიმყოლ ხასიათზე, მაგ., „1852 წლის ზაფხულია. დიდოელების დამსჯელი ექსპე-

დიცია იდგა ხადორის შემოგარენში და მორიგი სოფლის დარბევას აპირობდა. თუშებსა და

მათ შორის დროდადრო შეტაკებები იმართებოდა. ამ ბრძოლას ხელმძღვანელობდა შეთე

გულუხაიძე და მას მისი ორი ვაჟიც ახლდა. უფროსი ვაჟი სასიკვდილოდ დაიჭრა. შეთე

მიუახლოვდა თავის დაჭრილ შვილს და შეუძახა: „მე მამაცი შვილი მყავს!“ თუმცა იგი მალევე

აღესრულა. შეთემ გარდაცვლილი შვილის ზურგზე 70 ნაიარევი დათვალა და სიმწრისგან

სიმამაცის გაუგონარი ნაბიჯი გადადგა – მან დაღუპული შვილის სხეული სამოცდათხუთმეტ

ნაწილად დაჭრა და სისხლის აღების ნიშნად გაუგზავნა თავის ნათესავებს. ნათესაობას

მოკლული ლეკის მოკვეთილი მარჯვენა უნდა ჩაებარებინა შეთესთვის. ერთი თვის შემდეგ

შეთემ მართლაც დიდოელების 75 მარჯვენა მიიღო. თვითონაც 15 მარჯვენა მიამატა და ასე

გადაუხადა ლეკებს ვაჟის სიკვდილის სამაგიერო“ (ფ. 2-2).

ისევ ამონარიდი ივ. ცისკარიშვილის ნაშრომიდან, სადაც თავმოყრილია მრავალი

ავტორის გამონათქვამი თუშების მისამართით (ჩვენ რამდენიმე მათგანი ზემოთ უკვე გავაცანით

მკითხველს, თუმცა მათი სრული პორტრეტის წარმოსადგენად ამ ერთსაც მოვიყვანთ):

„Тушины издревле слывут между всеми племенами, как воинственный народ; и действительно,

рассмотрев ближе это малочисленное племя, можно убедиться, что оно по всей справедливости

может назваться образцом не столько храбрости или мужества в военном деле, сколько личной и,

можно сказать, безумной храбрости... Героические песни, гремящие в устах каждого, и заключающие

в себе предания о делах храбрых – суть выражения героизма воспламеняющего тушин на поле брани.

Вопреки военным правилам многих древних и новых народов иметь дело с врагом соразмерным с

ним в силах, по которым римскому воину предписывалось „одного побеждать, на двух нападать, от

трех защищаться, а от четырех бежать“, – тушины до сего времени почти не имеют привычки узнавать:

много или мало неприятеля: но уверенные, что дело не должно обойтись с их стороны без боя, при

первом же виде врагов должны броситься на них, с соревнованием друг перед другом кому больше

убить и отрезать, по обычаю, кистей рук, для пригвождения их к дому того из родственников, которые,

в свою очередь, умерли от меча неприятеля. Даже женщины при осаде неприятелем деревни или

крепости тушинской, свидетельницы горячей схватки с ними мужей своих, составляют кружок и поют

веселым голосом боевые песни и воспламеняют в них храбрость. Ни одно племя между кавказскими

горцами не славится столько своей храбростью, сколько тушины. О храбрости тушин рассказывают во

всех углах Кавказа. Горцы редко хвалят и воспевают храбрость, считая ее делом весьма обыкновенным,

но про тушин в центре Дагестана, в Аварии и других местах сложены и поются песни. Тушин решится

лучше умереть, чем попасть в плен; но если это случилось каким-нибудь образом, по не зависящим

от него обстоятельствам, то он умрет в тяжкой неволе, как говорится, со славою, но не согласится быть

выменянным на неприятельскую пленную девушку“.

„კავკასიური ომის“ ხანგრძლიობა 50 წელს ითვლის, თუმცა სინამდვილეში რუსეთმა

კავკასიის დამპყრობლური პოლიტიკა ჯერ კიდევ ივანე მრისხანეს დროს ჩაიფიქრა და

ეტაპობრივად განახორციელა. მისი საბოლოო დასრულება უკავშირდება 1859 წელს –

დაღესტნელებისა და მთიელი ჩეჩნების დამარცხებას და იმამ შამილის დატყვევებას, თუმცა

ლოკალური ბრძოლები 1864 წლამდე გაგრძელდა ადიღელთა აჯანყებების ჩახშობითა და

უბიხების განადგურებით. ამის შემდეგ კავკასიის ხალხებისათვის ისტორიის ახალი ეტაპი

დაიწყო: კავკასია სრულად მოექცა რუსეთის იმპერიის იურისდიქციის ქვეშ.

„კავკასიური ომის“ თემას პირდაპირ უკავშირდება ქისტების გადმოსახლების საკითხი

საქართველოში. სამეცნიერო ლიტერატურაში მას არაერთგვაროვან შეფასებას აძლევენ,

თუმცა საარქივო წყაროები სულ სხვა სურათს გვიხატავს.

ქისტების მასობრივი გადმოსახლება იწყება მაშინ, როცა „კავკასიური ომი“ ჯერ კიდევ

მძვინვარებს. საარქივო საბუთების თანახმად, პანკისის ხეობაში ქისტები გადმოსახლდნენ

1845 წელს თიანეთის მაზრიდან მათი თავკაცის დუი ციცხაშვილის თაოსნობით. თავად

დუი რამდენიმე წლით ადრე გადმოსახლებულა საქართველოში იმამ შამილთან კონფ-

ლიქტის შედეგად, რომლის ნაიბიც ეს უკანასკნელი გახლდათ. თუ რა მიზეზი იყო მათი

დაპირისპირებისა, წყაროებში არ ჩანს. ერთ-ერთი საარქივო განცხადება ეკუთვნის 1845 წ.

პანკისის ხეობაში ჩასახლებულ ქისტებს დონდა თუნაშვილს, მუსა ქავთარაშვილსა და

ფინიჩო ბეხოშვილს, რომლებიც უჩივიან თავად მიხეილ კობიევს (კობიაშვილს – ა.შ.),

რომ მან „ჩამოართვა ქისტებს უფლება ისარგებლონ თიანეთის მაზრაში შემავალი სოფელ

ხალაწნის მიწითა და ტყით და მოითხოვენ, სანამ ეს დავა სასამართლოში გაირჩევა,

დართონ მათ ნება ისარგებლონ ამ მიწა-წყლითა და ტყით...“ თავად წერილი იწყება ასეთი

წინადადებით: „С 1845 года, т.е. со времени переселеня насъ из Дагестана (იმ დროს ჩეჩნეთს

დაღესტანს უწოდებდნენ – ა. შ.) в Кахетию, где и образовалось селение Дуиси населенное нами,

Кистинами...“, ე.ი. გამოდის, რომ დუი ციცხაშვილის ჩასახლება (ვახუშტის ცნობის თანახმად,

იმ დროს ამ დასახლებას პანკისი ერქვა) შეიძლება დათარიღდეს 1845 წლით.

წყაროებში ნათქვამია, რომ მეორე სოფელი, რომელიც ამ ხეობაში დაარსდა 1854

წელს, უკავშირდება იმამ შამილის კიდევ ერთი ნაიბის – ჯოყოლა დარქიზანის-ძის

სახელს, რომელმაც ჩეჩნეთის მთიანეთის მაისთიდან პანკისში გადმოასახლა თავისი

თანასოფლელების 54 ოჯახი. ამ დასახლებას მისი სახელი ჯოყოლო დაერქვა.

(ბ. შავხელიშვილი: მამას პირად არქივში შემთხვევით წავაწყდით ცნობებს, რომ-

ლებიც ამოღებულია საქართველოს სხვადასხვა არქივიდან და ძალიან დიდ ყუ რადღებას

იპყრობს. წარმოდგენილი ცნობები შედგენილია ახალი რუსულით, ამიტომ კითხვას

ბადებს მათი ორიგინალობა, მიუხედავად იმისა, რომ დაცულია საარქივო ფონდისა და

საქაღალდის ყველა ნომერი, რაც გვაფიქრებინებს, რომ შესაძლოა მკით ხველისთვის

ტექსტის უკეთ გაგების მიზნით ორიგინალიდან მისი გადმოტანისას გამოიყენეს ახალი

რუსული. მიუხედავად ამისა, საჭიროდ ჩავთვალეთ, ეს მასალა გამოგვემზეურებინა და

მოკლე კომენტარებიც დაგვერთო.

ჯოყოლას საქართველოში გადმოსახლების მიზეზი სხვადასხვა წყაროში არაერ-

თგვა როვნადაა წარმოდგენილი. თუმცა სინამდვილეში ეს მიზეზები უფრო ღრმაა და

ჩვენი ქვეყნის მიმართ არცთუ ისეთი კეთილშობილური, როგორც ავტორები ცდილობენ

მის წარმოჩენას. ჩვენს ხელთ არსებული საარქივო ცნობები ადასტურებს იმ ფაქტს,

რომ რუსეთის პოლიტიკა დღიდან მისი საქართველოში შემოსვლისა, პირველ რიგში

ემსახურებოდა საკუთარ ინტერესებს და მის გასატარებლად მრავალ ხერხს მიმართავდა.

მას ძალიან კარგად ესმოდა, რომ საქართველოს დასუსტებით იგი მიაღწევდა მის

სრულ განადგურებას და ამას მიზანმიმართულად ახორციელებდა ან ხალხის ფიზიკური

განადგურებით, ან საქართველოს ტერიტორიაზე სხვა წარ მომავლობის ტომების ჩასახ-

ლებით. ქვეყანაში სხვადასხვა ეროვნების ადამიანთა სიმ რავლე გაანეიტრალებდა ქარ-

თველთა ეროვნულ თვითშეგნებას და დააკნინებდა მათ თვითშეფასების უნარს.

ამდენად, თუ ვინმე მსურველი გამოჩნდებოდა, რუსეთის იმპერია დაუყოვნებლივ

ცდილობდა ყველა მათგანის თხოვნის დაკმაყოფილებას. უფრო მეტიც, იგი ახლად

დასახლებულებს მატერიალურადაც უზრუნველყოფდა, რაც მათ გაკონტროლებას

უადვილებდა. ხშირად ზოგიერთი მიგრანტის გადაბირება ხდებოდა იმ დონეზე,

რომ ეს უკანასკნელი ვალდებული იყო ჩინოვნიკების ნებისმიერი დავალება

შეესრულებინა.

მეფისნაცვლის ჩინოვნიკების ასეთი ერთ-ერთი მსხვერპლი, როგორც ჩანს,

გახდა ჯოყოლა დარქიზანის ძეც. საქმე ისაა, რომ ჯოყოლა იმ დროში იმამ შამილის

ყველაზე დაუნდობელ და მრისხანე ნაიბად იყო ცნობილი. მისი რისხვა განსაკუთრებით

ულმობელი ქართველი მთიელების მისამართით იყო. ჯოყოლას ყაჩაღური თავდასხმები

დიდად აზიანებდა აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთს, განსაკუთრებით, კახეთსა

და თუშეთს. ჯოყოლას დაჭერაც ძალიან ჭირდა, რადგან მას სათიანოს გზაზე ჰქონდა

გაკვალული საქონლის გადასარეკი გზები და ამ საქმეში დამხმარეებიც ჰყავდა.

საარქივო ცნობიდან ჩანს, რომ ჯოყოლა თავად თუშ-ფშავ-ხევსურეთის ოლქის უფროსის

ხელშეწყობით გადმოსახლებულა საქართველოში – აი, რას ვკითხულობთ თბილისის

სამხედრო გუბერნატორ გენერალ-მაიორ ლუკაშის სახელზე გაგზავნილ მოხსენებით

ბარათში (მოგვყავს ამ დოკუმენტის სრული ტექსტი):

От начальника Тушино-Пшаво- Хевсурского Округа

13 февраля 1856 г. Докладная Записка

В 1854 году я успел склонить Кистинского Белада Джокола Даркизанашвили,

наносившего до того значительные убытки, как вверенному мне округу, и ещё более Кахетии,

к переселению с 54 семействами своих единоплеменников в наши пределы. 8 августа 1854

года он действительно прибыл ко мне в пограничное селение Муцо с 36 семействами, а

15 сентября вывел ещё 18 семейств. Белад этот, наносивший прежде столько вреда, стал

поборником нашим и всю месть и ожесточения свои обратил против своих единопленников,

будучи обижен приближенными Шамиля.

По хадатайству моему и с разрешения Адъютанта Реада, кистинам до первого урожая

было разрешено отпускать провиат по положению: выше 7 лет – полная дача (солдатского

пайка – ა.შ.), а ниже 7 лет – половинная дача провиата без круп до 1 августа 1855г. Хотя им и

была отведена в том же 1855г. земля под хлебопашество в Панкийском ущелье, но уже столь

поздно что они едва могли вспахать и засеять поля. Войдя в их бедственное положение,

я в декабре 1855г. входил с представлением к исправляющему должность Тифлисского

Военного губернатора об хадатайствовании им ещё на пять месяцев отпуска на правиата.

Но не имея до сего времени решения и будучи побуждаем прибывшей от них Депутации

из пяти человек почетных кистин, находящихся в Тифлисе уже четыре дня, в числе коих и

отец Джоколы, Даркизан, я осмелюсь вновь всепокорнейше просить Хадатайства вашего об

оказании этим нещасным пособия.

Услуги, какие оказывал нам Джокола Даркизанашвили, убитый одним из своих

родственников и отец его Даркизан, отмстивший за сына, о чем было опубликовано на

Кавказе, можно с достоверностью ожидать и от других, ибо приверженность их нашему

Правительству, не подлежит сомнению. В настоящее время налицо 293 взрослых и 16

малолетних. Всего 309 душ (ЦГА ГССР, Ф.26, оп. 6, ед. Хр. 648, стр. 5-6)

თუშ-ფშავ-ხევსურეთის მაზრის უფროსისგან

13. თებერვალი, 1856 წ. მოხსენებითი ბარათი

1854 წელს მე მოვასწარი ქისტი ბელადის ჯოყოლა დარქიზანაშვილის გადმობირება,

რომელიც ადრე მნიშვნელოვნად აზარალებდა როგორც ჩემდამი დაქვემდებარებულ

ოლქს, ისე მთლიანად კახეთს, რომ გადმოეყვანა თანამემამულეთა 54 ოჯახი ჩვენს

მიწა-წყალზე. 1854 წლის 8 აგვისტოს ჩვენთან საზღვრისპირა სოფელ მუცოში პირადად

მოვიდა ჯოყოლა 36 ოჯახით. 15 სექტემბერს მოიყვანა კიდევ 18 ოჯახი. ბელადი,

რომელიც ადრე ასე გვაზარალებდა, ჩვენი ქვეშემდგომი გახდა და მომართულია

შურისძიებისათვის თავისი თანამემამულეების, შამილის გარემოცვის მიმართ, ვინც იგი

გაამწარა.

ჩემი შუამდგომლობითა და ადიუტანტ რეადის ნებართვით ქისტებს მიეცათ წესი-

სამებრ სამხედრო ულუფის გაცემის უფლება: 7 წლამდელთათვის – ნახევრისა, ხო-

ლო 7 წლის ზემოთ – სრულისა 1855 წლის 1 აგვისტომდე. მიუხედავად იმისა, რომ

მათთვის მიწა გაცემული იყო იმავე 1855 წელს, მათ მისი მოხვნა და დათესვა დააგ-

ვიანდათ. თანავუგრძნობდი რა მათ გაუსაძლისი მდგომარეობის გამო, 1855 წლის

დეკემბერში მივმართე ტიფლისის სამხედრო გუბერნატორს შუამდგომლობით, რათა

გაეგ რძელებინათ ქისტებისთვის ულუფით უზრუნველყოფა კიდევ ხუთი თვით, მაგრამ

გადაწყვეტილება ჯერ ვერ მიიღეს. ტიფლისში 4 დღეა იმყოფება ქისტების დელეგაცია

ხუთკაციანი შემადგენლობით, მათ შორის არის ჯოყოლას მამა დარქიზანი. კიდევ

ერთხელ ვბედავ და თქვენ უმორჩილესად გთხოვთ მათ დახმარებას.

დახმარებას, რომელსაც გვიწევდა ჯოყოლა, რომელიც მისმა ერთ-ერთმა

ნათესავმა მოკლა და მამამისი, რომელმაც შვილის გამო შური იძია და ამის შესახებ

„კავკაზშიც“ დაიბეჭდა, დარწმუნებით უნდა ველოდოთ სხვებისგანაც, რამდენადაც მათი

ერთგულება ჩვენი მთავრობისადმი ეჭვგარეშეა. ამჟამად მათი რაოდენობაა 309, აქედან

293 – სრულწლოვანია და 16 – არასრულწლოვანი. 1856 წელი”).

(საქ. სსრ ცენტრ. არქივი, ფ.26, აღწ. 6, საქაღ. 648, გვ. 5-6)

ამ საბუთებიდან კარგად ჩანს, რომ ჯოყოლა და მამამისი დანამდვილებით თანამ-

შრომლობდნენ რუსეთის მთავრობასთან, რადგან მოხსენებით ბარათში ნათქვამია: „დახ-

მარებას, რომელსაც გვიწევდა ჯოყოლა, დარწმუნებით უნდა ველოდოთ სხვებისგანაც,

რამ დენადაც მათი ერთგულება ჩვენი მთავრობისადმი ეჭვგარეშეა“. ვფიქრობთ, ეს ფაქტი

არ იყო დაფარული იმამ შამილის გარემოცვისთვისაც და, როგორც ხალხური მეხსიერება

გვაუწყებს, სულ მალე ჯოყოლა დაიბარეს ჩეჩნეთში ვითომ შერიგება-მოლაპარაკების

მიზნით და შამილის შვილის გაზი-მაჰომედის ბრძანებით გამოასალმეს სიცოცხლეს.

ვფიქრობთ, ზუსტად ჯოყოლასა და რუსი ჩინოვნიკების გარიგების გამოაშკარავებამ

დააპირისპირა ჯოყოლასთან შამილის გარემოცვა და არა იმან, რომ იგი ვერ თმობდა

თავის მართლმადიდებლობას, როგორც ეს ოფიციალურად არის ცნობილი. ჯოყოლას

რომ ისლამი არ მიეღო, იგი ვერც მოხვდებოდა შამილის გარემოცვაში და იმამის ნაიბიც

ვერ გახდებოდა.

სხვა საბუთის თანახმად, მიზეზი, რის გამოც ჯოყოლას სურს საქართველოში

გადმოსახლება, სულ სხვაა:

Полковнику Михаилу Петровичу Колюбакину

Рапорт Тушино-Пшав-Хевсурского окружного начальника

По воле Г. Командующего корпусом переселенцы должны быть поселены в окрестностях

самих Тианетъ, а вблизи оных и даже во всем округе нет более свободных мест. Что касается

до поселения, вышедших 54 семейств кистин по частям, то он считает это неудобным для

Правительства и бесполезным, потому: 1. Они сами на то не согласны, 2. Что необходимый

надзор за ними местному начальнику будет удобнее; 3. Что первые 36 семей переселились

в наши пределы, не из видов на избежание каких-либо недостатков, напротив они имели все

необходимое и даже в излишестве, но единственно из мести и кровомщения к наибу Алдаму,

который убийством сродника Джокола Даркизанашвили, навлек на себя непримиримую

ненависть, набегами на своих врагов; он (ჯოყოლა – ბ. შ.) намерен мстить; и даже вскоре

после своего переселения сделал таковой набег, угнал у них скот и навел таковой страх, что

заставил переселиться ещё 28 семейств. Для этих то набегов необходимо, чтобы они были

все вместе и действовали единодушно.

Наложить на них подать тотчас по отводе им земли, также по моему мнению, невозможно,

ибо если до первого урожая казна берет сама на себя их пропитание, то откуда они могут взять

по 3 рубля серебром с дыма на уплату подати. При том всегда и везде новым переселенцам

дается на несколько лет льгот; о первом переселении узнал наиб Алдам и они подверглись

его преследованию, почему вынуждены были ускорить переселение, ибо Алдам не только

намеревался отнять все имущество у них, но и исстребить их самих; ускорив переселение, хотя

и получили от нас помощь, но несмотря на это, должны были бросить свою жатву, лишились

части своего скотоводства, почти всего имущества и остались в самом крайнем бедственном

положении.

Изложив эти обстоятельства, имею чест всепокорнейше просить Ваше Превосходительство

ходатайства о скорейшем отводе им просимой земли, ибо они будучи стеснены по неимению

помещения, в особенности по настоящее зимнее время, могут делаться недовольным и, как дикий и

легкомысленный народ, доведенный до крайности, могут обратиться в прежние места свои.

Полковник Князь Чолокаев – 1857

ЦГА ГССР, ф. 26, оп. 6, ед. Хр. 421, стр. 8-9

ეს საბუთი მოწმობს იმას, რომ ქისტების საქართველოში გადმოსახლების მიზეზი

იყო შამილის ნაიბების – ჯოყოლასა და ალდამის ერთმანეთში მტრობა, რამაც აიძულა

ჯოყოლა რუსეთის მთავრობისთვის მიემართა დახმარების თხოვნით – რაც დაუყოვნებ-

ლივ მიიღო კიდეც. ამ ორ ნაიბს შორის ბრძოლა, როგორც ჩანს, სამკვდრო-სასიცოცხლო

იყო, რადგან ალდამი იმუქრება, რომ ჯოყოლას, სადაც არ უნდა დაიმალოს იგი, არ

შეარჩენს თავისი ხალხის დახოცვას და პირუტყვის გატაცებას. არც ჯოყოლა აპირებს ამ

ბრძოლის შეწყვეტას საქართველოში გადმოსახლების შემდეგაც.

ცხადია, რომ ჯოყოლამ თავისი თანასოფლელების პანკისში ჩასახლებით,

ერთი მხრივ, მძევლებად აქცია ისინი რუსეთის მთავრობის ხელში, მეორე მხრივ კი,

უღალატა თავისავე თანამებრძოლებს. რუსეთის ჩინოვნიკებმა ჯოყოლასა და ალ დამის

ეს მტრობა სათავისოდ გამოიყენეს: 1. საქართველოში ჩაასახლეს კიდევ ერ თი უცხო

ტომი, რომელიც მუდმივი მეთვალყურეობის ქვეშ ეყოლებოდა და არაა გამო რიცხული,

რომ საჭიროებისამებრ გამოიყენებდა მას თავისი ინტერესების გასატარებლად; 2. იგი

ცდილობდა შამილის ძალაუფლების შესუსტებას მისივე მხარდამჭერების ერთმანეთში

დაპირისპირებით – რაც შესანიშნავად შეძლო; 3. ამ საქ მით რუსეთი გარკვეულ

მხარდაჭერასაც პოულობს ქართველი საზოგადოების მხრი დანაც, უფრო მეტიც –

იმადლიერებს კიდეც მათ, რადგან ქართველებს უჩნდებათ ილუზია იმისა, რომ ამით

შესაძლოა შეჩერდეს ლეკების თარეშ-ყაჩაღობები კახეთში, მთიუ ლეთსა და თუშეთში.

ზემოთ მოყვანილი საბუთებიდან ირკვევა, რომ ქისტების დასახლების პროცესი

დროში გაიწელა, რადგან 1855 წელს იმდროინდელ ტიფლისში ჩამოდის ჯოყოლას

მამა (ამ დროს ჯოყოლა უკვე ცოცხალი აღარაა) თავის რამდენიმე თანასოფლელთან

ერთად და მოითხოვს მის შვილთან შეთანხმებული პირობების შესრულებას – მიწით

უზრუნველყოფასა და სამხედრო ულუფის გამოყოფას.

სხვა დოკუმენტებიდან ისიც ჩანს, რომ მიუხედავად ამ მოთხოვნებისა, რუსი

ჩინოსნები ქისტების დაბინავების საკითხს მაინც დროულად ვერ წყვეტენ, რის გამოც

ქისტების ნაწილი სამშობლოში – ჩეჩნეთში გადასვლის მიზნით, აიყრება და გაუდგება

გზას. რუსეთის ოფიციოზს მათი გაქცევა ხელს არ აძლევს, ამიტომ მათ დასაბრუნებლად

დაადევნებს სამხედრო რაზმს (ეს საბუთი ქვემოთ მოგვყავს). მიუხედავად დიდი

დაპირისპირებისა, ქისტებს მაინც დააბრუნებენ და მათთვის დადებულ პირობებსაც

შეასრულებენ. ასე გაჩნდა პანკისში კიდევ ერთი სოფელი, რომელსაც მოგვიანებით

დაერქვა სახელი ჯოყოლო.

უნდა აღინიშნოს, რომ თავის მიმართვებში რუსი ჩინოვნიკები ხშირად უსვამენ ხაზს ამ

საქმის სარფიანობასაც, რადგან ეს „ველური ხალხი“, როგორც ისინი უწოდებენ ქისტებს,

ქართულ გარემოში გაკეთილშობილდება და ამათ მაგალითზე სხვებსაც დავითანხმებთ

ქართველების მიწა-წყალზე ჩასასახლებლადო. ვფიქრობთ, ამ პოლიტიკის შედეგად

ჩაასახლეს ლეკები ყვარლის მიდამოებში და ქვეყანაში სხვა ტომებზეც გაასხვისეს

ქართული მიწები.

საინტერესო ისაა, რომ პოლკოვნიკ კოლუბაკინის სახელზე გაგზავნილ წერილში

თუშ- ფშავ-ხევსურეთის მმართველი წერს, რომ „პირველი ქისტების 34 ოჯახის

გადმოყვანა ძალით მოხდა... – მათ სულაც არ სურდათ, თავისი სამშობლოს მიტოვება,

რადგან კარგად ცხოვრობდნენო“. ამ საბუთიდან ისიც ჩანს, თუ როგორი რუდუნებით

ირ ჩევენ ქისტებისთვის რუსი ჩინოსნები საცხოვრებელ ადგილებს საქართველოს მთელ

ტერიტორიაზე – დაწყებული ბორჯომიდან და წალკიდან – პანკისის ხეობის ჩათვლით.

თუმცა გამოთქვამენ წუხილსაც, რომ ყველგან, სადაც უნდა დასახლდნენ, არის მოსა-

ლოდნელი საფრთხეები მათ მიერ მეზობელ მაჰმადიან ტომებთან კავშირების გაბმისა.

მოგვყავს ამის დამადასტურებელი ორი დოკუმენტი:

Главное управление Закавказского Края

Экспедиция государственных имуществ – 13 февраля 1857г. №445, г. Тифлисъ. Господину

Тифлисскому Военному Губернатору

Принявшие в 1854 году покорность 54 семейств кистин, поселившиеся в Панкийском

ущелье, о коих Г. Управляющий Тифлисскою Губернею 6 июня 1855 года, № 8653, входил

с представлением чтобы их на время не облагать податями, покушались было бежать

опять в свои угодия и потому бывший наместник Г. Генерал-адъютант Муравьёв, в

предупреждение подобных подвигов, кистин этих приказал переселить в совершенно

противоположную сторону мест их прежнего места жительства – именно в Ахалцихский или

же Александропольский уезды.

Для проведения сего в исполнение встречается невозможность по не приведению ещё в

известность казённых земель Кутаисской Губернии вообще, и по недостатку свободных казённых

земель... А между тем оставить кистин на настоящих местах водворения нельзя и потому, что они

заняли дорогу на Ширакские пастбища, от коих поступила жалоба, что могут возобновиться там

грабежи и воровства, от соединения их с жителями Джаро-Белаканского округа.

Посему Экспедиция государственных Имуществ имеет честь покорнейше просить

Ваше превосходительство сообщить ей для доклада Г. Наместнику Кавказскому, нельзя ли

расселить помянутых кистин по мусульманским деревням Тифлисской Губернии по 7 или 8

семейсв в одном месте, если нельзя поселить их вместе кроме Цалкского округа, где они

могут соединиться с турецкими подданными, переходящими иногда границу нашу для

воровства и грабежей; и в каких именно деревнях и также не будет ли необходимо при

переселении кистин оказать им пособие и какое именно.

Управляющий Экспедицией (ЦГА ГССР, ф. 26, оп. 6, ед. Хр. 421, стр. 39)

Г. Управляющему экспедицией Государственных имуществ при Главном Управлении

Закавказского края (22 апреля 1857г. № 4728)

В последствии отношения Экспедиции от 13 февраля за № 445, имею честь уведомить Ваше

Превосходительство для доклада начальнику, что я не нахожу никакого основания переселять

перешедших к нам в 1854г. Кистин, известных наклонностями к грабежам, в мусульманские

селения, где наклонность эта и без того приносит много вреда; по-моему лично, лучше всего

было поселить их между армянскими и грузинскими селениями именно в Боржомском ущелье,

где кистины будут иметь случай научиться мирной и добропорядочной морали; при этом нужным

считаю присовокупить, что я вместе с сим требую от Тушино-Пшаво-Хевсурского Окружного

начальника сведения, какое нужно оказать кистинам пособие при переселении их в Боржомъ.

(ЦГА ГССР, ф. 26, оп. 6, ед. Хр. 421, стр. 8-9)

კიდევ ერთხელ განვმეორდებით – ეს საბუთები ცხადად მოწმობს იმას, თუ რა

ვერაგულ პოლიტიკას ატარებდა რუსეთი საქართველოსთან მიმართებაში და ჩვენი

ქვეყნის მაგალითზე ისიც კარგად ჩანს, როგორ დაუნდობელ მეთოდებს მიმართავდა იგი

კავკასიელი ხალხების ერთმანეთში დაპირისპირების მიზნით. სხვა საქმეა, თუ როგორი

თანმიმდევრულები იყ ვნენ თავად ქისტები (ვაინახები) ამ პოლიტიკის განხორციელებაში

– ვფიქრობთ, რომ არ იყვნენ, რადგან შემდგომმა წლებმა გვიჩვენა, რომ ქისტი

ხალხი, საკუთარი ცხოვრების წესიდან და მენტალიტეტიდან გამომდინარე, ზოგადად

კავკასიელების მრავალსაუკუნოვან ფასეულობებს იცავდნენ და რუსეთისგან მართული

არ იყვნენ. ეს მრავალი ათეული წლის შემდეგაც გამოჩნდა, როდესაც რუსეთმა მათ

ასეთ დაუმორჩილებლობას დეპორტაციები და ომები დაუპირისპირა.

მიუხედავად ყველაფრისა, ქართველებისა და ვაინახების (ქისტების) თანაცხოვრებაში

ყოველთვის იმარჯვებდა გონიერება, რომელიც დამყარებული იყო ჩვენი ხალხების

ძირ ძველი მეზობლური და ძმური ურთიერთობების სიმტკიცეზე. თუშებიც, მათთან მრა-

ვალი უთანხმოებისა და ხშირი კონფლიქტების მიუხედავად, გასაჭირში გვერდზე გადა-

დებდნენ ხოლმე თავიანთ წყენას და უყოყმანოდ უწვდიდნენ დახმარების ხელს.

ზოგადად მსოფლიოში იმპერიების პოლიტიკას თუ გადავხედავთ, დავრწმუნდებით,

რომ „გათიშე და იბატონეს“ მეთოდი მათთვის ყველაზე მიღებული მეთოდია და აქტიურად

მიმართავენ მას. ჩვენ შემთხვევაში, როგორც ვხედავთ, იგი კარგად მოერგო რუსეთის

პოლიტიკასაც, რადგან იგი საბჭოთა კავშირის ყველა რესპუბლიკაში იყო დანერგილი

– თუ მეზობელ მოსახლეობას რომელიმე მიზეზით (აბორიგენი მოსახლეობის სიმცირე

ან მათი აყრის ძალისმიერი მეთოდების არაეფექტურობა...) ვერ დაითანხმებდნენ, მაშინ

საკუთარი პოლიტიკის განსახორციელებლად რუსებს ასახლებდნენ (მაგალითად, ასე

მოხდა ყა ზახეთში, სადაც ჩასახლებულთა პროცენტული მაჩვენებელი ბევრად ჭარბობს

მკვიდრ მოსახლეობას).

ცოტა რამ პანკისის ხეობის დასახლების ისტორიიდან.

ცნობილია, რომ პანკისის ხეობა ოდითგანვე თუშებს ეკუთვნოდა, მაგრამ ქართველი

თავადები ცდილობდნენ, ეს მიწები როგორმე წაერთმიათ მათთვის, განსაკუთრებით

რუსეთის მეფისნაცვლის დანიშვნის შემდეგ. ბევრად ადრე, სანამ ქისტების გადმოსახლების

საკითხი დადგებოდა, ამ ხეობას თავისი ყმების ჩასასახლებლად ითხოვდა თავადი

ჯამბაკურ ორბელიანი, მაგრამ თუშები ამის კატეგორიული წინააღმდეგები წასულან

და ამის გამო თავად ჯ. ორბელიანისთვის მთავრობას უარი უთქვამს. საქმე ისაა,

რომ თუშები იმდენად ეწინააღმდგებიან პანკისის ხაობის გასხვისებას, რომ თვითონ

სთავაზობენ მთიდან მასობრივი გადმოსახლებით ამ ხეობის ფიზიკურად ათვისებას და

ამას ასაბუთებენ იმით, რომ ეს მიწები მათი ისტორიული კუთვნილებაა და ქართველი

მეფეების მიერ დაკანონებულია გუჯრების სახით. აი რამდენიმე საარქივო საბუთი,

რომელიც აღნიშნულ საკითხს ეხება:

№2844 – 435 Наместник Кавказский №1534

11 Апреля 1849 года в Тифлисе

Просьба Князя Орбелиана об отводе ему земли в Панкийском ущелье

Милостливый Государь, Князь Василий Осипович!

По обстоятельствам, изложенным в докладе от 6-го Апреля за № 43-м, я со своей

стороны нахожу невозможным удовлетворить просьбу Полковника Князя Орбелиянова

касательно предоставления во владение ему земли, находящиеся в Тушино-Пшаво-

Хевсурском округе, по течению р. Алазани, в Панкийском ущелье в пользовании Цовского,

Гомецарского, Пирикительского и Панкисского (Чагминского – ა.შ.) Тушинских обществ; я

имею честь покорнейше просить ваше Сиятельство распорядиться о объявлении об этом,

как помянутым обществам, так и Подполковнику Князю Макарию (Джамбакуру – ა.შ.)

Орбелиянову.

Примите уверение в совершенном моем почтении и преданности.

Верно: Губернский Секретарь, подпись: Переномерованных тридцать листов– 30л.

Столоначальник: подпись

Князю Джамбакуру Орбелияни (6 апреля 1849г.)

“В прошениях же своих означенные четыре общества (Цовское, Пирикительское,

Гомецарское и Чагминское – А.Ш.) объясняют, что не пользуясь Панкийским ущельем, они

не имеют достаточного количества пастбищных мест для своих стад, и это объяснение

лучше всего доказывает, как тем, что тушины ежегодно перегоняют стада свои для пастбы

в другие уезды, как равно и приказом Царя Ираклия-II, утверждающим за тушинами права

пользования ущельями Лопотинским, Панкиси и Алванъ, и сверх того, дозволяющем им пасти

стада в Кахетии. Этот приказ был подтвержден распоряжением Генерала от Инфантерии

Головина, а по тем же причинам предоставлено Тушинам Панкийское ущелье, т.е. чтобы они

не могли терпеть нужды и стесняться платою и частным лицам за пасьбу своего скота...

Генерал-майор Чиляев полагает не стеснять Тушин в пользовании Панкийского ущелья

и утвердить древния права их на эти места (приказ №454, от 22 марта 1846г.).

ეს საკითხი მოგვიანებით, ქისტების (ვაინახების) საქართველოში გადმოსახლების

შემდეგ, ისევ განახლდა. თუშების ოთხივე თემი ერთხმად აპროტესტებს მას. საქმე

ისაა, რომ რუსმა ჩინოვნიკებმა კარგად იცოდნენ, თუ რამდენად მტკივნეული იყო

თუშებისთვის ჩრდილოეთიდან არსებული საფრთხე ადამიანებისა და პირუტყვის

გატაცება-დახოცვისა და ამ მიმართულებით დიდი მუშაობა ჩაატარეს, რათა თუშები

დაერწმუნებინათ იმაში, რომ პანკისში ქისტების გადმოსხლებით შეჩერდება ყაჩაღთა

თარეში. ამ საკითხში ჩარიეს თიანეთის მაზრის ბლაღოჩინი, თუში იობ ცისკარიშვილიც

კი. დიდი თხოვნისა და ჩინოვნიკების დაპირება-ჩარევის შემდეგ, თუშების დათანხმება

მაინც შეძლეს, მაგრამ ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ მათ ეს თანხმობა განაცხადეს

მხოლოდ ქისტების დროებით ჩასახლების პირობით.

МВД Тушино-Пшаво-Хевсурского окружного начальника (№796 от 29 мая 1856 г.)

Его Превосходительству Тифлисскому Военному Губернатору, управляющему частью

Господину Генерал-майору и Кавалеру Лукашу

Р А П О Р Т

В 1954 году 54 семейства кистин, передавшихся нам из Майстского Общества были

поселены в Панкийском ущелье Тушинского участка, коим с разрешения Господина

Главнокомандущего Отдельным Кавказским корпусом производился отпуск провиата. А

поселение их в Панкийском ущелье обременило тамошних тушин, ибо поселение это есть

одно из лучших мест Тушетии, а они по дикости, не понимая гражданственности занимались

воровством скота у тушин и делали им беспокойства. Поэтому я полагал бы, означенные

32 семейства, возвращенных с бегов кистин разместить по деревням Тианетского ущелья, а

именно: в селении Чабано – 5 дымов, в Туглурт-Кари, Земоианеты, Читауровы и общество

Заридзевы – 15. Между Дулузауровыми и Мцхетеладзевыми – 2, Новых Тиоготцев – 3, Лит –

4 и Квернованы – 3 дыма.

Это размещение их по деревням между грузинами и довольно далеко от гор, под

наблюдением грузин, не смогут помышлять побеги. Но чтобы вместе с тем дать им средства

к существованию, необходимо дать до нового урожая бесплатно 50 четвертей муки, а для

посева озимого хлеба, 40 четвертей пшеницы, с тем чтобы они возвратили эти 40 четвертей

в продолжении 4-х лет, внося в год по 10 четвертей пшеницы. Средства эти потому более

необходимы, что семейства их в настоящее время и до нового урожая лишены всякой

возможности прокормить себя.

(ЦГА ГССР, ф. 26, оп. 6, ед. Хр. 421, стр. 30-31)

მიუხედავად იმისა, რომ ქისტების ჩასახლებით ადამიანების მოტაცებები

შეწყდა, მაინც დიდი პრობლემები შეექმნათ არა მარტო თუშებს, არამედ კახეთის

მოსახლეობასაც, ეს კარგად ჩანს ზემოთ მოყვანილი საარქივო საბუთებიდან. ისიც

ნათელია, რომ ამ საქმეში თავად ჩოლოყაშვილი და იობ ცისკარიშვილი, რომლებიც

ამ ხეობაში ქისტების ჩამოსახლების ინიციატორებად გვევლინებიან, იმდროინდელი

რუსეთის იმპერიის დაქვემდებარებაში მყოფი სახელმწიფო აპარატის მხოლოდ

მოხელეები იყვნენ, რომლებსაც ბრძანებების შესრულება ევალებოდათ: ერთი მათგანი

ტფილისის სამხედრო გუბერნიაში სამოქალაქო საქმეებს განაგებდა, მეორე კი თიანეთის

მაზრის ბლაღოჩინი იყო. არქივში დაცულ ყველა საბუთს ხელს აწერს იმდროინდელი

მეფისნაცვალის უშუალო ქვეშემდგომი ჩინოვნიკი მეფისნაცვლის მიერ გაცემული

ბრძანების საფუძველზე. თუმცა ერთიცა და მეორეც ყოველთვის ცდილობდნენ მათი

თანამემამულეთა ინტერესები დაეცვათ ყველგან, სადაც კი ხელი მიუწვდებოდათ.

ხალხის მეხსიერებაში დარჩა ამ ადამიანების მიერ მშვიდობიანად მოგვარებული

მრავალი სადავო საკითხი. აი, რას წერს ჯოყოლოს ღვთისმშობლის ეკლესიის

მოძღვარი მათე ალბუთაშვილი თავის ჩანაწერებში: „უნდა საგანგებოდ აღინიშნოს, რომ

თუშებმა ქისტებს მათი პანკისში დასახლების დროს დიდი მატერიალური და ფიზიკური

დახმარება გაუწიეს – პანკისში, ომალოსა და ბირკიანში, თავის გვერდით (თუშების

ოჯახები ჯერ კიდევ ცხოვრობდნენ ამ სოფლებში) დაუთმეს საკუთარი მიწის ნაკვეთები,

დაეხმარნენ საცხოვრებელი ნაგებობების აშენებაში, დაურიგეს პირუტყვი, საკვებითა და

სარჩო-სანოვაგითაც დააკმაყოფილეს ყველა ახლად გადმოსახლებული ოჯახი და სხვ.“

მიუხედავად ამისა, მათი ჩასახლების შემდეგ, თუშების ცხოვრება მაინც გართულდა.

საქმე ისაა, რომ თუშებს წელიწადში ორჯერ უწევდათ თავიანთი პირუტყვის თუშეთის

წოვათასა და პირიქითში გადარეკვა პანკისის ხეობის გავლით, რადგან გზა მთაში

და უკან შირაქისკენ ამ ხეობით გადის. მეცხვარეები წინასწარ ატყობინებდნენ ქისტებს

ცხვარ-ძროხის გადარეკვის ამბავს, რადგან ცხვრის რაოდენობა იმდენად დიდი იყო,

რომ ადგილზე მოსახლეობისგან დახმარებას საჭიროებდა საკუთარი კარ-მიდამოს

და ნათესების ყარაულობით. ქისტები ხშირად აგრესიას იჩენდნენ იმ მიზეზით,

რომ მათი ნათესები ჩანაგდებოდა და ამაში გადასახადს ითხოვდნენ. თუშებს არ

სჩვეოდათ სხვისთვის მიყენებული ზარალის შერჩენა, მაგრამ დაპირისპირებები მაინც

გარდაუვალი იყო, რადგან საქონლის აყვანა-ჩამოყვანისას მეცხვარეები ძალიან დიდ

ზარალს ნახულობდნენ – გზადაგზა იკარგებოდა ცხვარი, ძროხა თუ ცხენი. ასეთი

არაერთი დაპირისპირება სისხლისღვრითაც კი დამთავრებულა (მათე ალბუთაშვილის

ჩანაწერებიდან)

აღსანიშნავია ისიც, რომ ასეთივე გზას თუში მეცხვარეები კახეთზეც გადიოდნენ, მაგრამ

მსგავსი თითო-ოროლა შემთხვევა ზოგადად პირუტყვის რაოდენობის სურათს არ ცვლიდა

და ურთიერთდავის მიზეზიც არ ხდებოდა. თავად კახელები დიდ დახ მარებას უწევდნენ

მეცხვარეებს – საკუთარ ბაღ-ვენახებს თავად ყარაულობდნენ, სათი ბებს პატრონობდნენ,

რომ ცხვარი არ გადასულიყო და არ გაეჩანაგებინა მათი კარ-მიდამო. თუშებიც არ

რჩებოდნენ მათთან ვალში – ცხვრებსაც ჩუქნიდნენ, მატყლსა და რძის ნაწარმსაც (ყველი,

ერბო) ჭარბად იმეტებდნენ მათთვის. პანკისში კი სიმართლის დადგენაც ჭირდა, რადგან

სანამ თუში ხმას ამოიღებდა, ქისტები თავად გადადიოდნენ საყ ვედურებზე, მთლიანი

ნათესები გაგვინადგურეთ თქვენი პირუტყვითო. თუმცა ქის ტებშიც იყვნენ ოჯახები,

რომლებიც გულშემატკივრობდნენ თუშებს და ცდილობდნენ, დახმარება გაეწიათ მათთვის.

ასეთი ურთიერთობები ხშირად დაძმობილებითა და და მოყვრებითაც მთავრდებოდა.

საარქივო საბუთების თანახმად, ზოგადად თუშების და ქისტების ურთიერთობა მაინც

დაძაბული ჩანს, რადგან ქისტები თავის მტაცებლურ ხასიათს არ იშლიან და ქურდ-

ბაცაცობით თუშების შევიწროვებას ცდილობენ. თუშები კი, რომლებიც ცნობილნი იყვნენ

თავიანთი შრომისუნარიანობითა და კანონმორჩილებით, მიმართავდნენ მთავრობას და

ითხოვდნენ ქისტებთან დაკავშირებული პრობლემების მოგვარებას. მათი კონფლიქტი

პერიოდულად იმდენად მწვავდებოდა ხოლმე, რომ თუშები კატეგორიულად

აყენებდნენ ქისტი მოსახლეობის ან უკან, თავიანთ სამშობლოში დაბრუნების საკითხს,

ან ითხოვდნენ მათ სხვა ადგილებში გადასახლებას. მიმართვებსა და საჩივრებში,

რომლებიც იმდროინდელ მეფისნაცვლის ჩინოსანთა მისამართით იგზავნებოდა,

თუშები ხაზს უსვამენ, რომ პანკისის ხეობა ოდითგანვე მათთვის ქართველი მეფეების

მიერ ნაბოძები საკუთრებაა და ქისტების ჩასახლების თანხმობა მათ მისცეს მხოლოდ იმ

პირობით, რომ ეს აქტი დროებით ხასიათს ატარებდა. ეს ჩანს კიდევ ერთი საბუთიდან,

რომელიც დაცულია საქართველოს ისტორიულ არქივში:

მის აღმატებულებას, თბილისის ღუბერნატორს

უფლის გენერალ-მაიორს და კავალერს ლუკაშს –

ერთობ ოთხივე თემის თუშთაგან თხოვნა:

არა უწყებულ არს მთავრობისადაცა, რომელ პანკისის ხეობა არის ქართველთ

მეფე ებისაგან ჩვენ ოთხისავე თემის თუშთათვის ნაბოძი; სიმართლე რომელზედაც

რუსის მთავრობის, ე.ი. მყოფის კავკასიის ნამესტნიკის კნიაზ ვორონცოვისგანაცა გვაქვს

დამ ტკიცებული. ამ ჩვენს კუთვნილ მამულზე დასახლდნენ ორი სოფელი ახლად

გადმოსული ქისტნი, რომელთგანაც ჩვენა გვქონდა დიდი შევიწროვება, შეწუხება

ქურდობით, როგორიც ზამთარში საქონლის ძოებაში, ეგრეთვე მთაში ჯალაბობით

ასვლა-ჩამოსვლაში. ამაზედ თუმცა მრავალჯერ შემოვიტანეთ ჩვენს ადგილობრივს

მთავრობასთან საჩივარი გადასახლებასა ზედა ამა ქისტებისა, გარნა გვამშვიდებდნენ,

რომ დროებით არიან დასახლებულნი და უმოკლეს ხანში იქნებიან გადასახლებულნი

სხვაგან. ამ გვარს თათბირებში ერთ დღეს გამოგვიცხადეს, რომ გადმოსახლებულ

ქისტთაგან ერთი სოფელი გაქცეულა ცოლშვილით. გააყოლეს თუშის სოტნის

ნაჩალნიკი კაპიტანი ივანე ელიზბარიძე თავისი სოტნით და სხვა სოფლის თუშნიცა

გამოუდგა ქვაჩადალაში, მიეწია შუადღისას. რასაც დროს დაინახეს ქისტებმა თუშები,

მაშინვე ჯალაბობა წინ გაისტუმრეს, მეომარი ხალხი დადგა უკან და დაგვიწყეს ომი

თოფით. შუადღითგან მოყოლებული ბინდამდინ ვიომეთ, სადაცა დაგვიჭრეს კაპიტანი

ელიზბარიძე და ორი სხვა თუში, რომლის მიზეზითაც ელიზბარიძე მეორე დღესვე

მოკვდა. თუშებს მოგვიკლეს მოთავე და ერთგული სამხედროს მაგალითის მაჩვენებელი

კაცი. ჩვენ აღარ შეგვიძლიან ჩვენი მოსისხლეები ჩვენს კუთვნილ მამულში ვაცხოვროთ.

ამის გამო უმორჩილესად გთხოვთ, თქვენო აღმატებულებავ, რომ მთავრობის

ღალა ტობისთანავე ელიზბარისძის სიკვდილიც გადაახდევინოთ და კიდეც

გადაასახლოთ სხვაგან, როგორათაც გაქცეულნი, აგრეთვე სხვა სოფლისანიც,

რადგანაც მაგათ ჰქონდათ ერთურთა შორის თანხმობა; წინააღმდეგ შემთხვევაში

ჩვენ და ქისტებს შორის კიდევ ჩამოვარდება ამგვარი შემთხვევა, რადგანაც არ

დაიშლიან თავიანთის ჩვეულებაზედ ღალატობას, რადგანაც არიან მტრის მხარეზედ.

ხელს ვაწერთ: 1. ნაგვზალი თათარა თავბერაშვილი, 2. დავით მელწაიძე, 3.

აბო საღირიშვილი, 4. თურქო ხაპრიშვილი, 5. იკატი მეტისშვილი, 6. თევდორე

ლაგაზისშვილი, 7. ნიკო ობირიშვილი.

რადგანაც ამათ წერა არ იციან, ამათ მაგიერ ჩემ მაგიერით ჴელს ვაწერ მე ალექსი

ბუქურაული, ნაკუდა მირზასშვილი, პეტრე ბაინდურაშვილი, ლაგაზიძე – წელს ჩყნვ,

მაისის კდ. დღესა (25 мая 1856 г.)

ამ შემთხვევაშიც ჩვენ ვხედავთ, რომ რუსეთი ქისტების საქართველოში

შენარჩუნებით ცდილობს მათი ე.წ. მტაცებლური ბუნება დაუპირისპიროს თუშებსა და

სხვა მთიელებს და ამ უთანხმოებით თავად ისარგებლოს – ანუ, „გათიშე და იბატონეს“

პოლიტიკა დანერგოს.

როგორც ვხედავთ, საქართველოში შემოსვლის დღიდან, რუსეთმა თანმიმ-

დევრულად განახორციელა საკუთარი გეგმები და ბევრი რამ შეძლო: მან ჩამოშალა

და საბოლოოდ გააუქმა ქართველთა უძველესი მეფის ტახტის ინსტიტუტი, სახელ-

მწიფო სტრუქტურები და ჩაანაცვლა საკუთარი მმართველობით, მან დაშალა ქვეყ-

ნისთვის მნიშვნელოვანი დარგები, რომლებიც ასე თუ ისე კვებავდნენ მის ხაზინას –

მესაქონლეობა (მეცხვარეობა), სოფლის მეურნეობა და სხვ., იგი შეეხო სულიერ საგან-

ძურს – ქრისტიანობას და მის კულტურას (გადაღება საუკუნოვანი ფრესკები) და ა.შ.

– ანუ რუსეთმა შემოიტანა ფასეულებები, რომლე ბიც უცხო იყო ქარ თველისათვის.

ხაზგასმით უნდა ითქვას, რომ ამ სახელმწიფოს შემოსვლით თუშებისთვის და ვფიქ-

რობთ, სხვა მთიელებისთვის ჩამოიშალა ყველაფერი, რაც მათთვის იყო ძვირფასი და

ფასეული: არც მეფე, არც სახელმწიფო-საქართველო, არც საფიცარი ღმერთი, არც

მათი საქმე – მეცხვარეობა და ა.შ. ყველაფერი დაშლილია – ფაქტობრივად აღარაა

სამ შობლო მისი ფასეულობებით. ამან განაპირობა, რომ, მაგალითად, თუშებმა, ახალი

ცხოვ რების წესს ფეხი ვერ აუწყვეს – არც რევოლუციონერები გახდნენ და არც პარ-

ტიული მოღვაწეები. ერთადერთი გზა, რომელიც მათთვის მისაღები იყო – ეს სწავლა-

განათლებაა და ამ გზასაც დაადგნენ.)

ახლა კი ისევ მივყვეთ ჩვენი კვლევის თანმიმდევრობას.

აღსანიშნავია, რომ თითქმის მთელი XVIII ს-ის შუიდან XIX ს-ის დასაწყისამდე თურქეთ მა

განიცადა პოლიტიკური და ეკონომიკური კრახი, რამაც გამოიწვია მისი სამხედრო ძლიერების

დაცემა. ამავე დროს გაძლიერდა ნაციონალურ-განმათავისუფლებელი მოძ რაობა ამ იმპერიის

მიერ დაპყრობილ ქვეყნებში. ყოველივე ამან იმპულსი მისცა მე ზობელ სახელმწიფოებს, რათა

დაეწყოთ აქტიური დიპლომატიური და სამხედრო მოქმედებები სამხედრო-სტრატეგიული

პოზიციების მოსაპოვებლად თურქეთის წინააღ მდეგ. ცნობილია, რომ რუსეთს უნდოდა

ოსმალეთის იმპერიის დანაწევრება, ბოსფორის და დარდანელის სრუტეების ხელში ჩაგდება

და ამით ბალკანეთში თავისი პოზიციების განმტკიცება. ამ მიზნით რუსეთის არმიამ კავკასიიდანაც

დაიწყო შეტევა. რუსეთ-თურქეთის ეს ომი ორი წელიწადი გაგრძელდა, რადგანაც თურქეთი

ასე ადვილად არ თმობდა საკუთარ პოზიციებს. ამ ომში ქართველებიც მონაწილეობდნენ,

რადგან ქართველების ინტერესებშიც შედიოდა ამ ომში რუსეთის გამარჯვება – ამით იხსნებოდა

პერსპექტივა თურქეთის მიერ მიტაცებული ქართული მიწების ნაწილობრივ მაინც დაბრუნებისა.

მათი მონაწილეობა „ყირიმის ომში“ სამეცნიერო ლიტერატურაში საკმაოდ კარგადაა

გაშუქებული, ამიტომ ჩვენ მხოლოდ მცირე ცნობებით შემოვიფარგლებით.

საბრძოლო მოქმედებები წარმოებდა ახალციხის შემოგარენში. ახალციხის აღების

შემთხვევაში თურქულ ჯარს გზა ეხსნებოდა თბილისისაკენ. რიცხოვნობითა და ორ-

განიზებულობით თურქეთის ჯარი აშკარად სჯობნიდა რუსულ-ქართულ არმიას. ახალციხის

ფრონტს სარდლობდა გენერალი ივანე ანდრონიკაშვილი, რომელმაც თავისი სწორი

მოქმედებებით პირველი რეალური გამარჯვება მოიპოვა. ამ ბრძოლაში მონაწილეობდა

თუშების რაზმიც (45.-229-30).

მატიანე გვამცნობს, თუ როგორ ხდებოდა ქართული საბრძოლო პოლკის ფორმირება:

გენერალმა ივ. ანდრონიკაშვილმა ნიჟნი ნოვგოროდის დრაგუნთა პოლკიდან გამოიძახა

პორუჩიკი ივ. ამილახვარი, რომელსაც დაავალა რუსულ-ქართული ერთიანი სამხედრო

შენაერთის ფორმირება დრაგუნთა პოლკის წესების მიხედვით. ბრძანება შესრულდა

– ქართული პოლკი შედგებოდა ექვსასი მეომრისაგან: პირველ ასეულში შედიოდნენ

მოხალისეები ლიახვის ხეობიდან. მათ ჰქონდათ ქუდებზე წითელი ნიშნები – მათი

ხელმძღვანელი იყო ვინმე მაჩაბელი; მეორე ასეულს ხელმძღვანელობდა ზაქარია

ანდრონიკაშვილი. იგი შედგებოდა სიღნაღის მაზრის ახალგაზრდებისაგან – ისინი

ატარებდნენ თეთრ ფაფახებს თეთრი ნიშნით. მესამე ასეულს შეადგენდნენ თელავის

მაზრის მოხალისეები ნიკოლოზ ჭავჭავაძის მეთაურობით – ისინი ატარებდნენ ოქროსფერ-

მოყვითალო ნიშნებს; მეოთხე ასეულში შედიოდნენ თბილისისა და გორის შუახნის მამაკაცები

ლურჯნიშნიანი ფაფახებით – მათი მეთაური იყო დავით ვახვახიშვილი. მეხუთე ასეული

შედგებოდა თუშებისაგან შავი თუშური ქუდებით – თავად კ. ჩოლოყაშვილის სარდლობით.

მეექვსე ასეულს მწვანე ნიშნით შეადგენდნენ ქართველ თავადაზნაურთა შვილები – მათ

ხელმძღვანელობდა გიორგი ერისთავი (46-23). პოლკის საერთო მეთაური კი, როგორც

ვთქვით, იყო გენერალი ივ. ანდრონიკაშვილი. მან დიდი სამუშაო გასწია თითოეული

მებრძოლის სათანადო ტანსაცმლითა და იარაღით აღჭურვისათვის. გენერლის მითითებით

ჯარს ჰქონდა საკუთარი დროშა შემდეგი ატრიბუტებით – შავი მაუდის ქსოვილს ერთ მხარეს

ამშვენებდა წმინდა გიორგის გამოსახულება, მეორე მხარეზე კი იყო წარწერა ქართულ და

რუსულ ენებზე – „ჩვენთან არს ღმერთი“ (46.-24).

რუსი ისტორიკოსი ვ. პოტტო ამ ბრძოლების აღწერისას განსაკუთრებულ ყურადღებას

ამახვილებს თუშების ასეულის გმირობაზე: „თუშები აკვირვებდნენ ქართველ ოფიცრებსაც,

რომლებიც თვითონაც სამაგალითო თავდადებით გამოირჩეოდნენ. ყველაზე მნიშვნელოვანი

100

„ჩოლოქის ბრძოლა“ იყო (1854წ.). ეს ბრძოლა ბევრ ავტორს აქვს აღწერილი თავის

გამოკვლევაში – აი, რას წერს პროფ. ე. ბურჭულაძე თუშებზე: „თუშების ჭეშმარიტად მებ-

რძოლი სული, მამაცობა, პატრიოტული მოვალეობის მაღალი შეგნება სამშობლოს წინაშე

ნათლად წარმოჩინდა „იმპროვიზებულ რაფსოდიაში“, რომელიც შექმნა ამ ნიჭიერმა და

მამაცმა ხალხმა 1854 წ. „ჩოლოქის ბრძოლაში“ (45.-).

ინტერესმოკლებული არაა არქივიდან ამოღებული ერთი ფოტოსურათი, რომელიც

გადაღებულია „ჩოლოქის ბრძოლის“ შემდეგ. ფოტოსურათზე აღბეჭდილია ბარის სოფელ

ბახტრიონში, წიწალყურეში, ფხაკალყურეში, მუხროვანში, გურგალჭალაში, ოთხთვალაში

და ალონში მცხოვრები თუშები.

თუშთა ლაშქარი (გადაღ. 1867 წ.)

მარჯვნიდან მარცხნივ: (წვანან) 1. დაიშვილი თევდორე, 2. ქადაგიძე ნიკო, 3. თურქოშვილი შაქრო,

4. თურქოშვილი ჩაფო. 5. დევნოზიშვილი პართენი, 6. იმედიძე ივანე, 7. თორღაშვილი ანდრო,

8. ციხელიშვილი ციხელი, 9. ჩაჩქანიშვილი ლეო, 10. ფილიშვილი ლაზარე, 11. ქოქორიშვილი

სვიმონი, 12. მიქელაძე ალექსი, 13. ბალარჯიშვილი ღვითსავარი, 14. ბაიხოიძე ადამი.

(სხედან) 1. ლაგაზიძე ფორე, 2. მუშტარაული დიმიტრი, 3. ქავთარიშვილი ქავთარი, 4. ბუქურაული

გიორგი, 5. დაქაშვილი ლაზარე, 6. უჯირაული მათე, 7. შავხელიშვილი იოთამი, 8. იტოშვილი

დიმიტრი, 9. ჭარელიშვილი ჭარელი, 10. ბუქურაული ალექსი, 11. შაკაშვილი იოსები,

12. ხიტირიშვილი თევდორე. (დგანან) 1. თათარიშვილი ობოლი, 2. წკიპოშვილი იოსები,

3. ცისკარიშვილი ღვთისავარი, 4. ჩარხოშვილი პართენი, 5. ეფიშვილი დიმიტრი, 6. ცისკარიშვილი

ივანე, 7. ჭრელაშვილი დავითი, 8. პაპიშვილი იოსები, 9. სულხანიშვილი გიორგი, 10. ბაძოშვილი

ალექსი, 11. უშარაული ლაზარე, 12. პეტრიაშვილი ნიკო, 13. დილრიძე თევდორე, 14. დილრიძე

სტეფანე, 15. ღაზიაიძე ნესტორი, 16. წეწიაიძე დანიელი. (შუაში სხედან) 1. კოტორაშვილი ვანო,

2. ჩოლოყაშვილი კიაზო, 3. ქადაგიძე გრიგოლი, 4. ჩოლოყაშვილი შაქრო, 5. ჯანდიერი

ქრისტოფორე, 6. თათიშვილი სოლომონი, 7. გიგოლიშვილი გიგოლი.

(დგანან) 1. შანშაშვილი შანშა, 2. შანქიშვილი დათილი, 3. ღალაგიშვილი გიორგი, 4. მეოტიშვილი

იოსები, 5. ტუნგოშვილი მათე, 6. უშარაული იობი, 7. უშარაული ლეო, 8. ნაკუდაშვილი დავითი,

9. ხოსროშვილი დათო, 10. ბაბოშვილი ბაბო, 11. ჯიხოშვილი ივანე, 12. არინდაული მიხო,

13. აბაშიშვილი დავითი, 14. აბაშიშვილი საღირი, 15. ბურკიშვილი მათე, 16. ბართიშვილი ივანე,

17. შველაშვილი ზაქარა, 18. კაიშვილი პავლე, 19. ყიზილაშვილი დაქა.

(სულ 70 კაცი, მაგრამ სურათზე მინაწერია: „ეს სურათი გადმომცა კოტე მიქელაძემ 1967 წელს.)

101

გაბრიელ ცისკარიშვილი (1828-1900 წწ.) (რუსეთ-თურქეთის ომის მონაწილე – რუს-დიმიტრის ძმისწული) ეს ის გვარებია, რომლებიც „ჩოლოქის ბრძოლაში“ თუშეთის წოვათის თემიდან მონაწილეობდნენ და რომლებიც

ზემოხსენებულ ვ. ელანიძეს დავიწყებია თავის გამოკ ვლევაში დაესახელებინა. მან სპეციალური პარაგრაფი დაუთმო თუშთა მონაწილეობის ამ საკითხს და როგორი დასანანიც არ უნდა იყოს, მიუთითა მხოლოდ პირიქითის, ჩაღმისა და გომეწრის თემთა წარმომადგენლები. ქართველ მთიელთა (ფშავლების, ხევსურების, გუდამაყრელებისა და თუშეთის ოთხივე თემის)

მონაწილეობა ამ ომში დოკუმენტურად არის ასახული საარქივო წყაროებში. წოვა-თუშებისთვის გვერდის ავლა და ამ ომში მათი როლის უგულვებელყოფა, რბილად რომ ვთქვათ, უსამართლობაა, მით უფრო, რომ ამის მტკიცებულება არსებობს ცალკეული გვარების მიხედვით.

საკითხის გარკვევისათვის საჭიროდ მივიჩნევთ მოვიყვანოთ ვ. სიდამონიძის ბოლო დროინდელი მასალა. მან ჯერ კიდევ პროფ. ნიკო ქადაგიძის სიცოცხლეში გამოაქვეყნა მონაცემები, რომლებიც „თუშთა ასეულს“ ეხება. ბატონი ნიკო ქადაგიძის პაპა – ნიკოლოზ ქადაგიძე (უფროსი) მსახურობდა „თუშთა ასეულში“ და „ჩოლოქის ბრძოლის“ მონაწილეც იყო.

ვ. სიდამონიძის ცნობები ეყრდნობა პროფ. ნიკო ქადაგიძის – ნიკოლოზის შვილიშ ვილის მონათხრობს, რომელსაც მემკვიდრეობით მამამისის – დავით ქადაგიძისგან გადაეცა ფო ტოსურათი, რომელზედაც გამოსახულნი არიან ამ ბრძოლაში მონაწილე თუშები. ამ ფოტოსურათზე აღბეჭდილ მამის

რამდენიმე თანამებრძოლს დავითი პირადად იცნობდა. ფოტოსურათის უკან თვით ნიკოლოზ

ქადაგიძეს საკუთარი ხელით მიუწერია თუში მეომრების გვარები. მასვე ეკუთვნის ცნობა

იმის შესახებ, რომ თუშების ასეულს ხელ მძღვანელობდა არა ივანე ელიზბარიძე, როგორც

ვ. ელანიძე აღნიშნავს, არამედ კიაზო ჩოლოყაშვილი. დღეს დღეობით ვ. სიდამონიძის

სტატია უკვე პირველწყაროს მნიშვნელობას იძენს. იმ ისტორიულ ფოტოსურათზე კიაზო

ჩოლოყაშვილი, ლევან ქადაგიძე, დავით ქადაგიძე და სხვანი საპატიო ადგილებზე სხედან

შესაბამისი რეგალიების მიხედვით: ლევან ქადაგიძე ზის ქართველი თავადების გვერდით.

პიროვნულად იგი იდენტიფიცირებულია მისი შვი ლიშვილების მიერ და ეს საკითხი არავისთვის

სადავო არ არის (ვ. სიდამონიძე – „ასპინძა“, გაზ. „სოფლის ცხოვრება“, 1978, 9 სექტ.)

როგორც აღინიშნა, ქართველების აქტიური მონაწილეობა ამ ომში განპირობებული

იყო იმით, რომ ისინი იმედს არ კარგავდნენ თურქეთის მიერ მიტაცებული საქართველოს

სამხრეთ-დასავლეთი მიწების დაბრუნებისა. ასეც მოხდა. რუსეთ-თურქეთის ომში რუ სულ-

კავკასიური შენაერთის გამარჯვებამ დიდი რეზონანსი გამოიწვია მსოფლიოში. მოგ ვიანებით, ეს

პოლიტიკური აქტი განხილეს ბერლინის კონგრესზე (1878 წ.), რომლის რეზოლუციებში ერთი

პუნქტი შეეხებოდა საქართველოს ტერიტორიის სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილს. ამ პროვინციის

ნაწილი გადადიოდა რუსეთის იმპერიის მფლობელობაში, ანუ საქართველო იბრუნებდა

დაკარგული მიწების ნაწილს – ეს იყო ძირძველი ქართული მიწები: აჭარა-ქობულეთი,

შავშეთი, კლარჯეთი, იმერხევი, კოლა-არტაანი და ტაო-ოლ თისის ჩრდილოეთი მხარე.

თურქები დიდხანს აჭიანურებდნენ ამ პროვინციების გადაცემის პროცესს საქართველოსთვის,

მაგრამ რუსეთის დაბეჯითებული მოთხოვნით 1878 წლის 25 აგვისტოს თურქეთის არმიამ

დატოვა აღნიშნული ტერიტორიები.

ასე რომ, საქართველოს ისტორიაში და მის პოლიტიკურ საკითხებში აღმოსავლეთ

საქართველოს მთიანეთისა და ჩვენ შემთხვევაში – თუშების (წოვა, ჩაღმა) როლი უდავოდ

102

მნიშვნელოვანია. ისინი ერთად ქმნიდნენ ისტორიას და მათი კვალი ისტორიის ყველა ეტაპზე,

სადაც მათ მოუხდათ მონაწილეობა, თვალში საცემია. ამის დამადასტურებელი ბევრი ფაქტია

– ზოგიერთი მათგანი ჩვენ ზემოთ აღვწერეთ კიდევაც.

გვინდა ვახსენოთ კიდევ ერთი ამბავი, რომელიც მოხდა უკვე მოგვიანებით, რუსეთ-იაპონიის

ომის დროს (დაახლოებით 1904 წ.) და რომელიც კიდევ ერთი მაგალითია ქართველი კაცის

გმირობისა, რომლის მომსწრე ალვნელი თუში მიხო მაჩაბლიშვილი ყოფილა:

„მოგეხსენებათ, საქართველო-რუსეთის „ტრაქტატის“ ხელმოწერის შემდეგ ქარ თვე-

ლები ვალდებულები იყვნენ რუსეთის მთავრობის მიერ წარმართულ ყველა სამხედრო ოპე-

რაციაში მიეღოთ მონაწილეობა. რუსეთ-იაპონიის ომის დროს (1904-1905 წწ.), ერთ-ერთ

ბრძოლაში იაპონელების წინააღმდეგ შეტაკებისას ოთხი ქართველი მებრძოლი შემორჩენია

იაპონელებს პირისპირ. იბრძოდნენ შაშხანებით; ორივე მხრიდან ბრძოლა ყო ფილა

სამკვდრო-სასიცოცხლო, რადგან იაპონელებისთვის ასეთი ხერხით ბრძოლა სა კუთარი

იარაღის ღირსების დაცვის ტოლფასი იყო, ქართველები კი ქართული ორ თაბრძოლის

ღირსებას იცავდნენ. დიდხანს გაგრძელებულა ეს შეტაკება – იაპონელებს ვერაფრით ვერ

დაუმარცხებიათ ეს მებრძოლები, იმდენად მრავალნაირი ილეთითა და საბრძოლო ხერხით

იცავდნენ ისინი თავს და ბოლოს ცეცხლსასროლი იარაღით მოუკლავთ სამი მათგანი.

ქართველების მიერ შაშხანებით ჩატარებულმა ოსტატურმა ბრძოლამ თავად იაპონელებში

ისეთი დიდი გაკვირვება და აღფრთოვანება გამოიწვია თურმე, რომ ის დაღუპულები მეომართა

ღირსების ყველა ფორმის დაცვით დაუკრძალავთ იაპონელებს და საფლავიც გაუკეთებიათ.

იმ გმირების გვარებიც ცნობილია – ისინი ოთხი ძმადნაფიცი ხევსური და რამდენიმე თუში

ყოფილა; ერთი მათგანი – ბეჟიტა ქერაული გადარჩენილა და სამშობლოში დაბრუნებულს

ეს ამბავი ლექსადაც გამოუთქვამს“.

ჩვენმა ალვნელმა რესპოდენტმა – თუშებში ცნობილი პიროვნების, კარგი სახელის მქონე

ადამიანის, კოსტალე აბაშიძის მეუღლემ, ქეთო (ცუცანე) ცისკარიშვილმა (ფოცხვე რიშვილმა)

გაიხსენა თავისი მამის ნაამბობი ამ მიხო მაჩაბლიშვილის შესახებ, რომელიც მისი ცნობით,

რუსეთ-იაპონიის ომის დროს მანჯურიაში იბრძოდა და ომიდან დაბრუნებული დაახლოებით

იმავე ამბავს ყვებოდა. ქ-ნი ქეთო გვიამბობს: – თავად მიხო ამ ამბავს დიდი გატაცებითა და

სიამაყით ყვებოდა თურმე. თავიდან როცა მიხოს გაუგია, რომ ერთ-ერთი მებრძოლთაგანი

გვარად ცისკარაული ყოფილა, ჯერ ჩვენიანიაო, უფიქრია – თუში ცისკარიშვილი ჰგონებია...

– გამოურკვევია კიდევაც და დაუდგენია, რომ ის ცისკარაული ხევსური ყოფილა – ხირჩლა

რქმევია სახელად. ეს ფაქტი იმდენად რეზონანსული იყო თურმე, რომ რუსეთის პერიოდიკაშიც

დაბეჭდილა“.

იმავე რესპონდენტის გადმოცემით, ამ ამბავს ხალხში სხვაგვარადაც ყვებიან: „რამდენიმე

ხევსური და თუში ტყვედ ჩავარდნილა რუსეთ-იაპონიის ომის დროს. გარკვეული დროის შემდეგ,

მათ ტყვეთა ბანაკიდან გაქცევა დააპირეს, მაგრამ გაქცევისას ვერ გააღწიეს სამშვიდობოს

და ბრძოლა გააგრძელეს. ტყვეების ყარაულში სამურაები ყოფილან და ბრძოლაში ისინი

ჩაბმულან, რადგან ჩვენები ხმლებით იყვნენ შეიარაღებულნი – სამურაების წესით, თუ

მოწინააღმდეგეს ხმალი უჭირავს, სროლის უფლება არ აქვთ. ამიტომ მათაც ხმლებით

უბრძოლიათ. ქართველებს ძალიან ბევრი იაპონელი დაუხოცავთ და როცა იაპონელებმა

დაინახეს, რომ ვეღარ ერეოდნენ, თოფებით ჩაუხოცავთ ქართველი მებრძოლები“.

ამიტომ ვფიქრობთ, რომ მებრძოლთა რა რაოდენობაც არ უნდა ყოფილიყო და რა

ვერსიაც არ უნდა შერჩენოდა მეხსიერებას, ფაქტი ერთია – ჩვენი თუშ-ფშავ-ხევსურთა მეომრები

ყველგან ღირსეულ სახელს ტოვებდნენ. მიხო მაჩაბლიშვილის გარდა, იმ ომის მონაწილე

ბევრი სხვა თუშიც ყოფილა, მაგრამ დაზუსტებით მათი გვარები ჩვენმა მთხრობელმა ვერ

გაიხსენა.

103

პატივცემული ქ-ნი ქეთო კიდევ ერთ საინტერესო ამბავს გვიყვება – ეს უკვე მის მეუღლეს,

კოსტალე აბაშიძეს ეხება:

„სომხებთან ბრძოლა მოხდა 1918 წელს. სომხების ინტერესებს იცავდა ინგლისი, ხოლო

საქართველოში ნემეცი იდგა. 1918 წლის დეკემბერში მიხაკო შალაფიშვილი და სხვა

თუშები მოვიდნენ ჩვენთან სახლში – იმ დროს ჩვენ თბილისში ვცხვრობდით და თქვეს: –

წუხელის სომხებმა საქართველოს საზღვარი გადმოლახეს და შველაა საჭიროო. კოსტალე

იმავე დღისით, გომბორის გზით ჩავიდა ალვანში და ჩვენი წოვები სხვა სოფლებიდანაც

(ფხაკალყურე, გურგალჭალა, ოთხთვალა..) შეკრიბა. ასზე მეტი თუში იყო – შექმნა რაზმი

და ჩამოიყვანა ჯერ თბილისში და მერე თურმე აქედან პირდაპირ გაემართნენ საქართველო-

სომხეთის საზღვართან და ჩაებნენ ბრძოლაში. იმ ბრძოლაში კოსტალემ და მისმა ბიჭებმა

ისე ისახელეს თავი, რომ მამაცობისთვის კოსტალეს, როგორც მეთაურს, ოქროს იარაღი

გადასცეს“.

მართალია, კოსტალე აბაშიძე ბოლოს იმდროინდელი რეჟიმის მსხვერპლი გახდა – იგი

1937 წლის რეპრესიებში მოყვა და ორ ვაჟიშვილთან ერთად დახვრიტეს, მაგრამ ხალხს მისი

საქმენი-საგმირონი ძალიან კარგად ახსოვს (მასზე დაიწერა არაერთი ლექსი და მის სახელზე

სამგლოვიარო მელოდიაც არსებობს).

მე-3 რიგში შუაში: გენერალი გიორგი დიდებულიძე, მის მარცხნივ მოხალისე ასეულის უფროსი

კოსტალე აბაშიძე (შტაბსკაპიტნის ჩინით), მის მარჯვნივ – გიორგი ცისკარიშვილი (ბეჟიშვილი)

ზემდეგის ჩინით, კოსტალეს გვერდით – იოსებ ცისკარიშვილი (ბელადიშვილი),

მარჯვნიდან 4. ანდრო ბაბოშვილი, 5. ფილიპე ქადაგიძე (შალაფიშვილი);

1-ელ რიგში მარცხნიდან: 2. საბა საღირიძე, 3. დავით მანჭარაული (წამოწოლილი);

მე-2 რიგში მარჯვნიდან: 3. ფანცალა ცისკარიშვილი, 4. თედოლე ბობღიაშვილი,

6. პავლე მანჭარაული.

ქ-ნ ქეთოს მონაყოლს ეხმიანება 1991 წელს პროფ. ლევან ჭრელაშვილის მიერ გამო-

ცემული საგაზეთო სტატია სახელწოდებით „კვალი ნათელი“, რომელიც ქვეყნის თავი-

სუფლებისადმი მებრძოლ ქართველ გმირებს მიეძღვნა. სტატიაში სომხეთ-საქარ თ ველოს

104

ომის მოვლენებია აღწერილი. კოსტალე აბაშიძისა და თუშების როლი ამ ბრძოლაში ძალიან

კარგად ჩანს. ზუსტად ამ გამარჯვების შემდეგაა გადაღებული თუშთა მოხალისეთა ნაწილი

ასეულის სურათი, რომელსაც აქვე ვათავსებთ (ბრძოლა გაიმართა 1918 დეკემ ბერში „ბელი

კლუჩში“ (თეთრიწყარო) ყველა მონაწილის ამოცნობა ვერ მოხერხდა, ამიტომ ჩამოვთვლით

გვარებს, რომელთა ვინაობა ბ-ნმა ლევანმა ლ. ცისკარიშვილის მეშვეობით აღადგინა.

როგორც ლ. ჭრელაშვილი გვამცნობს, მოხალისეთა ასეული ძირითადად წოვათის

თუშებისგან შედგებოდა, თუმცა ჩაღმა-თუშებიც ყოფილან და მაგალითისთვის ასახელებს

ძმებს – საბა და პანტო საღირიძეებს, რომლებიც მოგვიანებით, 1924 წლის აჯანყებაში

მონაწილეობისთვის დახვრიტეს. მისივე ცნობით, თუშთა ასეულის მოხალისეებს ჯილდოდ

იარაღი დაუტოვეს, მათი მეთაური კოსტალე კი ოქროს საათით დაასაჩუქრეს. ამ საკითხით

დაინტერესებულთათვის ეს სტატია ბევრ საინტერესო ცნობას მოიცავს ამ ბრძოლისა და მის

მონაწილეების შესახებ, ამიტომ თავად უნდა გაეცნონ. ჩვენ კი ამ მოკლე მიმოხილვით კიდევ

ერთხელ დავრწმუნდით იმაში, თუ რა დაუზარავად იდგნენ სამშობლოს სადარაჯოზე თუშები

(წოვა-ჩაღმა) და თავდაუზოგავად იცავდნენ მას ყველა გასაჭირში.

ამით ამ ნაშრომის პირველ თავს ვასრულებთ, ამიტომ მოკლედ მოგახსენებთ იმ

მთავარ ისტორიულ ეტაპებს, რომლებთანაც დაკავშირებულია თუშების მოხსენიება სა-

მეცნიერო წყაროებში და მათი მონაწილეობა ქვეყნის ჩამოყალიბებისა და ქვეყნის და-

მოუკიდებლობისთვის ბრძოლებში:

თუშური ცხვრის ჯიშის გამოყვანა თარიღდება ჩვ. წ. ა. I-ს-ით. „ქართლის ცხოვრების“

მასალებით, თუშეთი მეფე მირიანის დროს იხსენიება: „ხოლო ფხოველთა დაუტევეს ქვეყანა

მათი და გარდავიდეს თუშეთს...“. იმავე წყაროს მიხედვით, თუშეთი მე-7 საუკუნის მეორე

ნახევარში, არჩილის მეფობის ხანაში (668-718 წწ.), წუქეთის საერისთავოშია; მე-8 საუკუნეში

კახეთი არაბებმა დაარბიეს და გადასახადი დააკისრეს: „როცა მე-9 საუკუნის დამდეგს,

არაბებმა ზავი დასდეს კახელებთან, კახელებმა არაბების მოთხოვნით იკისრეს მიეცათ

მათთვის სამი ათასი ფაშატი ცხენი და ოცი ათასი ცხვარი“ (ივ. ჯავახიშვილი, ნ. ბერძენიშვილი,

ს. ჯანაშია, საქართველოს ისტორია, თბ. 1943, გვ. 135-136)., უნდა ვივარაუდოთ, რომ ეს

გადასახადი ძირითადად თუშებს შეეხო, რადგან იმ დროისათვის მეცხვარეობა, როგორც

მესაქონლეობის დარგი, უმეტესწილად თუშეთში იყო განვითარებული. ცნობილია, რომ 1014

წელს ქორიკოზმა კვირიკე მესამემ კახეთი დაყო საერისთავოებად და თუშეთი, როგორც

კახეთის შემადგენელი ნაწილი, პანკისის საერისთავოს შემადგენლობაში მოახვედრა. XIXII

საუკუნების მასალებში თუშები იხსენიებებიან მეფე თამართან დაკავშირებით, როდესაც

იგი სვანეთს გაემგზავრა აჯანყების ჩასახშობად და დაბრუნებისას ზედამხედველებად

იქ თუშების რაზმი დატოვა; მე-13 საუკუნის ერთ-ერთ საბუთში მსოფლიოს ხალხების

ჩამონათვალში თუშებიც არიან დასახელებულნი (კ. კეკელიძე, ეტიუდები..., თბ, 1945,

318). XV-XVI სს-დან მასალა თუშების შესახებ უფრო მეტია – XVI საუკუნიდან ლევან

მეფის მეფობის დროს (1520-1574 წწ.) თუშები კახეთის სამეფოს პოლიტიკურ ცხოვრებაში

აქტიურად მონაწილეობენ; შემდეგ მე-17 ს. – „ბახტრიონის აჯანყება“, სადაც თუშები წამყვან

როლს თამაშობენ, მე-18-19 სს. – „ასპინძის ომში“ მონაწილეობა, რასაც მოჰყვა „საქარ-

თველო-რუსეთის ტრაქტატი“ და თუშების არა უმნიშვნელო როლი ამ მოვლენებში. საქარ-

თველოს გასაბჭოების პროცესში თუშების როლი უკვე აღარ ჩანს; ვფიქრობთ, ამის მიზეზი

უფრო ღრმაა, ვიდრე ეს ზედაპირულად ჩანს და ჩვენ ამ საკითხს აუცილებლად შევეხებით

მოგვიანებით, თუმცა მთავარს მაინც ვიტყვით: მეფის ტახტი, რომელსაც მათ შეჰფიცეს

და ქვეყანა, რომლის სამსახურშიც იყვნენ, აღარ იყო. საქმე, რომლითაც ისინი იყვნენ

დაკავებულნი (მეცხვარეობა), თითქმის მთლიანად მოიშალა. სულიერება, რის გამოც

საუკუ ნეების მანძილზე იბრძოდნენ და სისხლს ღვრიდნენ, აიკრძალა. ამდენად, მათი

105

ცხოვრების ნიშან-წყალი და საფიცარი „მხოლოდ მაღლა – ღმერთი და მერე – მეფე!“ –

მათთვის გახდა აკრძალული და საშიში. ამიტომაა, რომ ახალ დროებაში თუშებს არ ჰყავთ

რევოლუციონერები, არ ჰყავთ პარტიული მოღვაწეები, არ ემსახურებიან სხვადასხვა

ორგანოებს. ჰყავთ პოლიტპატიმრები, ციმბირში გადასახლებულები, დისიდენტები და

დამოუკიდებულებისთვის ბრძოლის გამო მოღალატეებად შერაცხული ტუსაღები და

დახვრეტილები.

წოვა-თუშების დასახლება-განსახლება

და მათი ურთიერთობები მეზობელ ხალხებთან

აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელთა მეზობელ ქვეყნებთან ურთიერთობაში მნიშ-

ვნელოვან როლს თამაშობს გეოგრაფიული ფაქტორები: საზღვრები, დამაკავშირებელი

გზა-ბილიკები და დასახლებულ რეგიონთა შორის არსებული კავშირები.

აღნიშნული ფაქტორები, რომლებშიც ვლინდება მეტად მჭიდრო სამეურნეო და

კულტურული კავშირები აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელებთან, მათ შორის, თუშეთის

მთისა და ბარის რეგიონებთან, განსაკუთრებით ინტენსიურ ხასიათს იძენს ადრეფეოდალური

ხანიდან.

ზემოთ აღწერილი მასალებიდან (ბერძნულ-რომაული, ქართული, სომხური და სხვა

წყაროები) ჩანს, რომ უცხო დამპყრობთა წინააღმდეგ ქართველ მებრძოლთა რიგებს

ავსებდნენ თუშ-ფშავ-ხევსურების წინაპრები, რომელთა შორის თუშებს თავისი ღირსეული

ადგილი ეჭირათ.

ლეონტი მროველის ცნობით, თუშ-ფშავ-ხევსურეთი, როგორც გარკვეული ისტორიულ-

გეოგრაფიული ერთეული, უძველესი დროიდან შეადგენდა ცენტრალური კავკასიის ძირითად

ნაწილს. რამდენადაც ჩვენს ინტერესს ამჯერად თუშები წარმოადგენენ, იმავე მასალების

თანახმად, IX-X სს-ში ფეოდალური საქართველოს გაერთიანების პროცესში მათი როლი ძალიან

დიდია. ჩვენ უკვე შევეხეთ საკითხს, თუ როგორ დაიწყო თუშეთში ქრისტიანობის გავრცელება

და უნდა ითქვას, რომ ეს პროცესი აქტიურდება IX-X სს-ში, როცა რელიგიური განათლება

აღიბეჭდება არა მარტო მათ ყოფიერებაში (ჯვრისწერა, ნათლობა, მიცვალებულთა საფლავის

ქვებზე ჯვრის გამოსახვა, სასულიერო დღესასწაულებზე ჯვარგამოსახული ქადების შელოცვა

და სხვ.), არამედ მატერიალური კულტურის ძეგლების სიმრავლეში, სადაც ასახულია თუშების

ძირითადი სამეურნეო საქმიანობის მცირე ელე მენტები (თუშური ცხვარი, ბატკანი, მეცხვარე და

სხვ.), მაგ., თუშური ცხვარი გამოსახულია მატანი-მარელისის – „დიდი ბატონის“ ძეგლში, ალვნის

მიდამოებში მდებარე „ცხრაკარის“, „ნათლისმცემლის“ და „სამების“ ეკლესიების კედლებზე.

ვფიქრობთ, „იახსარის“ კედლებზეც უსათოოდ იქნებოდა ეს სიმბოლოები გამოსახული (დღეს

ამ სალოცავის მხოლოდ ნაწილებია შემორჩენილი).

XI-XII სს-ში საქართველო წარმოადგენდა მძლავრ ფეოდალურ სახელმწიფოს. ამ

პერიოდში თუშური მეცხვარეობა უფრო მეტი ინტენსივობით ვითარდებოდა. თუშები მჭიდრო

კონტაქტებს ამყარებდნენ ჩრდილო კავკასიის მეზობელ რეგიონებსა და სხვა ქვეყნებთან,

რამდენადაც მათი საქმიანობა მოითხოვდა საძოვრების გაფართოებას. ეს ის პერიოდია,

როდესაც, თავისი საქმიანობის გარდა, თუშები დავით აღმაშენებლის (1089-1125 წწ.), მეფე

გიორგი III-ის (1156-1184 წწ.) და მეფე თამარის (1184-1213 წწ.) მმართველობის ხანაში

სამეფო კარის პირადი მცველები არიან და მათი განსაკუთრებული წყალობით სარგებლობენ.

აქ, ალბათ, დოკუმენტური მტკიცებულებები უნდა მოვიშველიოთ, მაგრამ ვფიქრობთ, თამარ

მეფის მოგზაურობა სვანეთში და იქ თუშური რაზმის დატოვება მეტყველებს იმაზე, რომ

თუშების ერთგულების ტრადიცია უკვე არსებობდა დიდი ხნის განმავლობაში და თამარმა

გადაიბარა იგი თავისი წინაპრებისგან.

106

მონღოლთა შემოსევების შემდეგ თუშების მეურნეობა, ისევე როგორც მთელი საქარ-

თველოსი, თითქმის მთლიანად მოიშალა. ადმინისტრაციულად თუშეთი კახეთის სამეფოს

შემადგენლობაში შედიოდა. ვახუშტი ბატონიშვილი წერს: „ხოლო პანკისის გარ დასწორ, კავკასს

იქით, არს წოვა. წოვას ქუეით – გომეწარი და მის ქუეით ჩაღმა... და ჩაღმიდან გარდავალს

გზა თორღვასა და ლოპოტის თავზედ და არიან დაბნები ესენი უმჯობესნი... ამის ჩრდილოთ

არს ფარსმანის თუშეთის ხევი, რომელთა უძეს შორის კავკასივე. და არს ფარსმანის თუშეთს

დაბანი... და განყოფს ფარსმანსა და წოვა-გომეწარ-ჩაღმართის ხევთა ქისტ-ღლიღვიდან

წარმოსული კავკასი“, თუშეთის გეოგრაფიული საზღვრები კი ამგვარად აქვს განსაზღვრული:

„ხოლო თუშეთი არს ლოპოტისა, თორღისა და პანკისის აღმოსავლეთით, კავკასის მთის

ჩრდილოთ კერძოთა შინა, და არს ორს ხევად და მდებარეობს ჩრდილო-დასავლეთის შუადამ

აღმოსავლეთ-სამხრეთს შორის, და უდის შორის მდინარე, თვსი, და მიერთვის სონა მდინარე,

რომელი განვლის ჩაჩანს და მიერთვის ბორაღანს თერგის მდინარეს“ (48.-553-554).

წარმოდგენილი მონაცემების თანახმად, ჩრდილო-აღმოსავლეთის ტერიტორია კავ-

კასიონის ქედის გასწვრივ ეკუთვნოდა წოვათის საზოგადოებას, რომელიც აერთიანებდა

შემდეგ პუნქტებს: წოვათის ქვაბული, ალაზნისთავი, მდ. ალაზანი თუშეთის საზღვრებში,

წო ვათის ხეობა – დიდი და პატარა წიფლოვანა და გომეწრის ზემო ნაწილი. ყველა ეს

მხარე კახეთის შემადგენლობაში შედის. აქვე მითითებულია, რომ თუშეთის ერთი ნაწილი

მჭიდ როდ დასახლებულია და აღნიშნულია, რომ ჩრდილოეთით მდებარეობს პირიქითის

ხეობის ცენტრალური სოფელი ფარსმა.

არანაკლებ საინტერესოა ისიც, რომ ვახუშტი ზუსტად აღწერს თუშეთის თემთა საზ-

ღვრების განლაგებას იმ კუთხეების გათვალისწინებით, რომლებშიც კახეთის სამეფოს

შემადგენლობაში შედის. მოცემულ შემთხვევაში ავტორს მხედველობაში აქვს პოლიტიკურ-

ეკონომიკური მხარეები. ჩანს, რომ ვახუშტი ფლობდა უტყუარ ცნობებს თვით თუშებისა

და მათი მეზობელი ხალხის წარმოშობის შესახებ, რამდენადაც იგი პირდაპირ აღწერს

თუშების ოთხივე თემის ადგილმდებარეობას და, ვფიქრობთ, მას არ გაუჭირდებოდა

წოვათის მოსახლეობის სამეტყველო ენის ქისტურთან სიახლოვის აღნიშვნასთან ერთად,

საქართველოში მათი მოსულობა ან სხვა ტომთან ნათესაობა დაესახელებინა. იგი ხედავდა

ერთიან თუშეთს – თავისი ოთხივე საზოგადოებით, რომლებიც ერთი სულიერებისა და ერთი

გენეტიკური კოდის მატარებლები არიან. ზუსტად ამას გვიხსნის აკად. ივ. ჯავახიშვილიც.

ამდენად, ვფიქრობთ, ვახუშტი ბატონიშვილის ცნობებისთვის დამატებითი ინტერპრეტაციის

მიცემა არარსებული ინფორმაციის „მიწებება“, როგორც ამას ვ. ელანიძე და სხვები

ცდილობენ, არაა ის გზა, რომლითაც უნდა იაროს ჭეშმარიტმა მეცნიერმა.

ჩვენ ზემოთ უკვე ვახსენეთ ზემოალვნელი წოვა-თუში ლეო ბაჩულაშვილის მიერ

მოყოლილი ამბავი, რომელიც მითხოს ეხება. ბატონმა ლეომ მთელი ცხოვრება ცხვარში

გაატარა და ჩვენთან საუბრისას 1970 წელს უკვე 81 წლის იყო. მან გვიამბო მისი მეგობრის

ქისტი კაცის ბისანა ბორჩაშვილის მონაყოლიც, რომელიც 1940 წელს 75 წლის ყოფილა

(მოგვყავს შემოკლების გარეშე):

„მითხო ძველად თუშებისა იყო – თუშეთს ეკუთვნოდა და აქ თუშებს ძველთაგანვე

უცხოვრიათ. ჩვენი წინაპრები იტყოდნენ ხოლმე, სანამ ჩეჩენი შემოვიდოდა მითხოში, თუშებისა

(ბააცა) ყოფილა ეს ადგილი. „მიშის ხევიც“ მათ ეკავათ. აქ მათ ზამთარშიაც ჰყავდათ ცხვარი

და ძროხა. შემდეგ ისინი თანდათანობით გადასახლებულან მთათუშეთში და ამის მიზეზი მწვავე

დაპირისპირება გახდა თუშებსა და ვაინახებს შორის. ჩეჩნები, რომლებიც აქ ცხოვრობენ ეხლა –

ღალღელები არიან. ისინი ჯაირახიდან და თერგის ხეობიდან სხვადასხვა დროს გადმოსულები

ყოფილან. გარკვეული დროის შემდეგ, მათ ღალღელების სხვადასხვა თეიფები შემომატებია

და ჩეჩნებთან კარგი მეზობლობა დაუმყარებიათ, აუთვისებიათ ეს ადგილები და თუშებისთვის

საქონლის დაყენება აუკრძალავთ. ეს ამბავი გამოწვეული ყოფილა ახალმოშენეთა პირუტყვის

რაოდენობის გაზრდით. თუშებს თავიანთი მამაპაპისეული ადგილები ასე უბრალოდ არ

107

დაუთმიათ, რის გამოც დიდი შეტაკება მომხდარა. ღალღელები, რომელსაც შემდგომ მელხის

თეიფი ეწოდა, ერთობლივად ჩეჩნებთან (ნოხჩი) დაპირისპირებიან თუშებს. ძალით მოინდომეს

თუშების განდევნა მითხოდან. თუშებმა უკან არ დაიხიეს. გაიმართა ხელჩართული ბრძოლა. ჩვენი

მოხუცები იტყოდნენ: – ასეთი გულადი, შეუდრეკელი და მამალი ხალხი, როგორიც არის „ბაცა“

(თუში), ჩვენ არ გვინახავს და არც მოგვისმენიაო. მიუხედავად იმისა, რომ რაოდენობით ჩვენები

გაცილებით მეტნი ყოფილან და თუშების დამარცხება გარდაუვალი იყო, ისე გვებრძოდნენ,

როგორც ვეფხვებიო. ერთი წყება რომ კვდებოდა, იმავე სიკვდილზე მოდიოდა მეორე რიგი.

ჩვენებმა, როგორც ნამგალმა ბალახი, ისე გათიბა თუშები, მაგრამ ისინი არ შეშინებულან და

არც უკან დაუხევიათო. – ნეტავი თუ არის ასეთი უშიშარი ხალხი სადმე კიდევო, – იტყოდნენ

მოხუცები. ჩვენი ხალხის ქომაგი დიდი იყო – მთელი ითონხალის, შათოვის, და გალანჭოჟის

მთიელები ებრძოდნენ ამ ერთ მუჭა თუშებს, მაგრამ მაინც ვერ გატეხეს – მაინც გადმოდიოდნენ

და მათი ცხვარი ყოველთვის ზაფხულობდა იმ ადგილებში. მელხის მიდამოებში ახლაც არის

ნასოფლარები, რომელთაც „ბაცაა მეთთიგ“-ს (თუშების ადგილებს) ეძახიან ჩეჩნები“.

(საველე მასალის ჩანაწერებიდან).

მითხოს ამბავი თუშების ფოლკლორსაც შემორჩა: ლეო ბაჩულაშვილის მონათხრობი

ასეთ სტროფში ვლინდება:

„შიშაქო, მითხოს ნაძოვო, ნანერბო ყოჩებისაო;

გლოცავდეს თუშის მარჯვენა, ადგილო მამათ ძისაო...”

გამოდის, რომ ვაინახებმა იძულებით დაატოვებინეს თუშებს თავიანთი ისტორიულად

კუთვნილი მიწები. თუშების გაღმა მხარეში ცხოვრება და მითხოს მიდამოების მათ მფლობელობაში

ყოფნა, შესაძლოა, სულაც არაა მითი. როდესაც ივ. ცისკარიშვილი წოვათის მოსახლეობის

ნაწილს ინგუშეთს უკავშირებს, ვფიქრობთ, ეს მხოლოდ ტერიტორიული დეკლარირებაა

და არა გენეტიკური ფაქტის აღიარება. მათ ვაინახებთან ერთი გენეტიკა რომ ჰქონოდათ,

ერთმანეთში მორიგება არ გაუჭირდებოდათ – როგორც წესი, ასე უცხო ტომს ექცევიან ხოლმე.

მიწაზე მსაგავსი დავები აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელთა შორისაც ყოფილა, მაგრამ

ყოველთვის ურთიერთდათმობითა და მორიგებით მთავრდებოდა, მაგალითად, როგორც

ეს მოხდა ფშავლებსა და თუშებს შორის, როდესაც ისინი ერთმანეთს ტბათანის მიდამოებს

ედავებოდნენ – ეს ცნობილი ფაქტია, რომელიც თუშებსა და ფშავლებს კარგად ახსოვთ.

თუშების ისტორიის მანძილზე ჩვენ არაერთხელ შევხვედრივართ ასეთ თეზას: – „თუშები ზოგჯერ

განუდგებოდნენ ხოლმე ქართველ მეფეებს...”´- ვფიქრობთ, მათი განდგომის მიზეზიც ზუსტად ის

იყო, რომ ისეთ გასაჭირში, როდესაც დგებოდა სამამულო მიწების ან მოსახლეობისა და ცხვარ-

ძროხის დაცვის საკითხი, ისინი აღმოჩნდებოდნენ ხოლმე ამ უბედურების წინაშე მარტონი.

ბარში მცხოვრები თუშების შესახებ ვახუშტი წერს: „კახეთის თუშნი ინახავენ ცხოვართა

სიმრავლესა, ვინაითგან აქუთს ზაფხულს თვისთა მთათა შინა საძოვარი და ზამთარს

ჩამოვლენ გაღმა-მჴარესა შინა და ამით უმეტეს მორჩილებენ კახთა“ (2.-554). ეს თუშები

წარმოადგენენ იმ თუშების ნაწილს, რომლებიც მომთაბარეობას ეწეოდნენ და ცხოვრობდნენ

როგორც მთებში, ისე ბარად. ისინი ამ რეგიონის ძირძველი მკვიდრნი იყვნენ. ამას მოწმობს

ი.გიულდეშტედტის ჩანაწერები და XIX ს-ის გეოგრაფიული რუკაც, სადაც მოცემულია წოვა-

თუშების სოფლები – ბახტრიონი, წიწალყურე, მუხროვანი, გურგალჭალა, ოთხთვალი

და ალონი (დღევანდელი ალვანი). ამ დასახლებებში განვითარებული იყო მებაღეობა,

მევენახეობა, მიწათმოქმედება და მესაქონლეობა – უმთავრესად მეცხვარეობა.

ბერძენი და რომაელი ავტორების ნაშრომები შეიცავს მეტად მდიდარ მასალას კავ კასიის

გზებისა და ბილიკების შესახებ. მათი ცნობების მიხედვით, ეს გზები, რომლებიც გარშემორტყმული

იყო ბუნებრივი სიმაგრეებითა და მიუვალი კლდეებით, ყოველთვის მნიშვნელოვან როლს

ასრულებდა ქვეყნის პოლიტიკურ, ეკონომიკურ და კულტურულ ცხოვ რებაში.

108

კავკასიის ძირითადი მაგისტრალისა და მეორეხარისხოვანი გზა-ბილიკების როლი მნიშ-

ვნელოვნად იზრდება IX-XIII საუკუნეებში. ამავე პერიოდში ფართოვდება საქართველოს

გეოგრაფიული საზღვრები, რაც ხელს უწყობს ქართული კულტურის შეღწევას მეზობელი ხალ-

ხების კულტურასა და ყოფაში. ეს ხორციელდებოდა გარკვეული არტერიების საშუალებით,

რომლებთანაც დაკავშირებული იყო ძირითადი გზები ქერიგოს და ქაჩუს უღელტეხილების

გავლით. არსებობდა აგრეთვე მეორეხარისხოვანი გზები და ბილიკები, რომლებსაც რაიმე

განსაკუთრებული სოციალურ-პოლიტიკური და ეკონომიკური მნიშვნელობა არ ენიჭებოდა,

თუმცა კარგ საკომუნიკაციო საშუალებას წარმოადგენდა მეცხვარეებისათვის – ესენია ჩიღოს,

ამუგოს, თებულოს, გირევის და უკერეჩოს გადასასვლელები.

ამიერკავკასიისა და ჩრდილო კავკასიის ხალხების კულტურულ-ეკონომიკურ და

პოლიტიკურ ურთიერთობაში წამყვანი როლი ყოველთვის დარიალის გზას ენიჭებოდა,

რომელიც ქართულ წყაროებში ცნობილია „არაგვის ჭიშკრის“, „დარიალის ჭიშკრისა“ და

„ოსეთის ჭიშკრის“ სახელწოდებებით.

ლეონტი მროველის ცნობით, შუა საუკუნეებში კავშირი ამიერ- და იმიერკავკასიის

ტომებს შორის ძირითადად ხორციელდებოდა დარიალისა და დერბენდის უღელტეხილების

მეშვეობით (49.-12).

აკად. ნ. ბერძენიშვილის აზრით, „დარიალის ხეობა“ განსაკუთრებულ მნიშვნელობას

იძენს უფრო მომდევნო საუკუნეებში, როდესაც სამხრეთის ტომები ცოცხალ სავაჭრო-

ეკონომიკურ ურთიერთობებს ამყარებდნენ ამიერკავკასიისა და ჩრდილოეთის ქვეყნებთან

(ხაზარები, ბულგარელები, ყივჩაღები, რუსები...)“ (50.-55).

ცნობილია, რომ XV-XVI საუკუნეებში საქართველო დანაწევრებული იყო ცალკეულ

სამეფოებად და სამთავროებად. ქართველი მმართველები ეძებდნენ კავშირებს რუსეთთან.

ისინი რუსეთში ელჩობებს გზავნიდნენ, რომლებიც შედგებოდა თუშების, ფშავლებისა

და ხევსურებისგან. რუსულ წყაროებში ეს დელეგაციები, როგორც ჩვენ უკვე აღვნიშნეთ,

„თუშურ დელეგაციად“ მოიხსენიება. პროფ. ი. ცინცაძის ვარაუდით, „წამყვანი ადგილი

თუშ-ფშავ-ხევსურულ ერთობაში თუშებს ეკუთვნოდათ...“ და თუ გავითვალისწინებთ იმ

გარემოებასაც, რომ რუსეთსა და საქართველოს შორის დამაკავშირებელი გზები თუშეთზე

გადიოდა, მაშინ სავსებით გასაგებია, თუ რატომ დაერქვა ამ ელჩობებს „თუშების ელჩობა“.

დოკუმენტებში მითითებულია, რომ ელჩების შემადგენლობაში ერთი ხევსურის გვარი

არაბული მოიხსენიება (51.-175).

ქართულ-რუსულ დიპლომატიურ ურთიერთობებში, რომელიც მოითხოვდა ელჩების

ხშირად გაცვლა-გამოცვლას, ძალიან დიდ როლს თამაშობდა საქართველოს ცენტრალურ

ზეგანსა და ჩეჩნეთს შორის გამავალი გზები და ბილიკები.

მ. პოლიევქტოვის მიერ გამოქვეყნებულ მასალებში აღწერილია გზა, რომლის

მეშვეობითაც რუსი ელჩები ურთიერთობებს ინარჩუნებდნენ კახეთის მეფეებთან. კერძოდ,

ქვეყნად შექმნილი პოლიტიკური მდგომარეობის გამო, მეფე თეიმურაზი რუსეთის ელჩებს

თუშეთისა და ჩეჩნეთის უღელტეხილებით უკავშირდებოდა: „А приказывал де с ними

Теймураз-Царь, чтоб послы шли к нему в Грузию по весне незамешкав. Чтоб идти послам от

Вознесенева дни на Мундара, а с Мундара на Хевсу, а с Хевса на Туси, а не на те места, на

которые прежние послы в Грузию хаживали“ (თარგმანი: „უბრძანა მათ თეიმურაზ მეფემ,

რომ ელჩები მოვიდნენ მასთან საქართველოში გაზაფხულზე. რომ ელჩები წამოვიდნენ

ამაღლების დღეს ვოზნესენევიდან მუნდარამდე, მუნდარადან – ხავსაში, ხავსიდან – ტუსში

(თუშეთში – ა.შ.), და არა იმ ადგილებით ევლოთ, რომლითაც ადრინდელი ელჩები

საქართველოში ვიდოდნენ“) (52.-55).

მოცემული დოკუმენტიდან ჩანს, რომ თეიმურაზ მეფის ბრძანებაში განსაზღრულია გზის

დასაფარად გამოყოფილი დრო, რომელიც დასჭირდებათ ელჩებს, რაც გზის სირთულეზე

მიუთითებს. ამავე დროს, ეს წყარო საინტერესოა იმითაც, რომ რუსეთიდან მომავალი

109

ელჩები ჯერ უნდა შეჩერებულიყვნენ ხავსაში (ჩერქეზეთი) და აქედან ჩეჩნეთის გავლით,

გადასულიყვნენ კახეთში.

იმ დროს მგზავრობა დარიალის გზით შექმნილი პოლიტიკური გარემოებების გამო,

ძალზე სახიფათო იყო. დოკუმენტში არაა მითითებული ასას ხეობა, რომლითაც, როგორც

წესი, უკავშირდებოდნენ ხევსურეთს. ამიტომ ბუნებრივია ვივარაუდოთ, რომ ერთადერთი

გზა, რომლითაც შესაძლებელი იყო საქართველოში უსაფრთხო გადასვლა, იყო ჩეჩნეთზე

გამავალი მთიანი ზოლი, რომელიც ცნობილია ქერიგოსა და ქაჩუს უღელტეხილების სახე-

ლით. ეს გზა ელჩებისათვის ყველაზე უხიფათო და მოკლე იყო, რამდენადაც ამ პერიოდში

ჩეჩნეთი ჩერქეზი თავადების ზეგავლენის ქვეშ იყო (52.-152). უნდა აღინიშნოს, რომ ჩერქეზები

მთლიანად მხარს უჭერდნენ მეფე თეიმურაზის ჩანაფიქრს. ამდენად, როდესაც დარიალის

გზა საშიში შეიქმნა, ელჩებმა დაიწყეს თუშეთ-ჩეჩნეთის დამაკავშირებელი სასაზღვრო გზის

გამოყენება. ეს გზა მოყვებოდა ითონხალიდან, გაივლიდა ხილდიხაროს ხეობის მარცხენა

მხარეს და ქერიგოს უღელტეხილით ჩადიოდა პირიქითის თუშეთში.

1659 წლის 25 აპრილის სიგელში მეფე თეიმურაზ I აუწყებს რუსთა მეფეს მიხეილს

იმის შესახებ, რომ იგი გააცილებს რუს ელჩებს ახალი მარშრუტით, რომელიც წინათ არ

გამოიყენებოდა. ეს მარშრუტი გადიოდა ქისტეთზე (ე.ი. ჩეჩნეთზე – ა.შ.) და თუშეთზე – „ბაცების

მიწაზე“. ამ საბუთით დასტურდება, რომ „ბაცების მიწა“ არის თუშების ადგილსამყოფელი და

ასე ეწოდება იმიტომ, რომ მეზობელი ვაინახები (ქისტები) ისტორიულად ყველა თუშს (წოვა,

ჩაღმა, გომეწარი, პირიქითი) ეძახდნენ „ბააცა-ს“, ხოლო მათ საცხოვრებელ ადგილს –

„ბააც-ს“ (52.–152). ანუ ჩეჩნეთისკენ ბილიკები გადიოდა თუშეთის წოვათაზე, რომელიც ჯერ

კიდევ მჭიდროდ იყო დასახლებული. ბუნებრივია, რომ საქართველოში მიმავალ ელჩებს

ჩეჩნეთიდან დაცვის გარდა, ადგილობრივი მეგზურებიც ახლდნენ, რომლებიც უხსნიდნენ

მათ მარშრუტს და გზადაგზა აცნობდნენ ადგილების სახელწოდებებს. ჩვეულებრივ,

მეგზურები ასე იყოფოდნენ: ჩეჩნეთზე გამავალ ტერიტორიაზე გამცილებლები ვაინახები

იყვნენ, საქართველოში კი – მთიელები, კერძოდ, თუშები. ინფორმაცია იმის შესახებ, რომ

ვაინახებს სამხრეთიდან ესაზღვრებიან ბააცები/ბაცბები, სავარაუდოდ, ეკუთვნის ჩრდილოელ

მეზობელს, რამდენადაც, ისინი წოურიდან ნასესხები სახელით მოიხსენიებენ ყველა თუშს

(წოვას, ჩაღმას) საეჭვოა, რომ ქართველ მთიელებს დასჭირებოდათ საქართველოს

საზღვარზე მდებარე კუთხისთვის, კერძოდ, თუშეთისთვის, ეწოდებინათ „ბაცბების ქვეყანა“

– ეს ალოგიკურია. საქართველოს მთიელებისთვის ეს ტერმინი საერთოდ უცნობია, რადგან

წოვათის მოსახლეობა ასე უწოდებს თავის თავს კერიის ენაზე, ანუ წოვა-თუშურად. ისინი

თუშეთის ყველა საზოგადოების მკვიდრთა მისამართით, როგორც წესი, ხმარობენ ტერმინ

„თუშს“ (დაკონკრეტების შემთხვევაში – „წოვა-თუშს“ და „ჩაღმა-თუშს”).

მკითხველს შევახსენებთ, რომ ქართულ ისტორიულ წყაროებში ტერმინი ქისტით ხან

ინგუშები მოიხსენიება, ხან ჩეჩნები, ხან კი ჩეჩნები და ინგუშები ერთად. დღეს ეს სახელი

პანკისში XIX ს-დან დასახლებულ ვაინახებს შერჩათ.

ჩეჩნეთის, ინგუშეთისა და საქართველოს (კახეთისა და თუშეთის) გზა-ბილიკების

მნიშვნელობა დროთა განმავლობაში გაიზარდა. ერთი დოკუმენტის მიხედვით, მეფე

თეიმურაზი კმაყოფილებით აცნობებს რუსეთის მეფეს, რომ მან აღმოაჩინა საკონტაქტო

გზა და შეეცდება მის დროულად მოწესრიგებას, რათა რუს ელჩებს უსაფრთხო მგზავრობის

საშუალება მიეცეთ.

მ. პოლიევქტოვის ცნობით, რუსი ელჩები გადადიან ლოპოტაში (თუშეთი) და იქ ხვდებიან

მეფე თეიმურაზს, ე.ი. იმ დროს გზა კახეთიდან თუშეთში გადიოდა მხოლოდ პანკისის

გავლით, სხვა უსაფრთხო გზა უბრალოდ არ არსებობდა. აქვე დავძენთ, რომ ბაწარის

ხეობა, რომელიც მდებარეობს პანკისის ხეობის სათავეებთან, ძალზე მნიშვნელოვანი იყო

საქართველოს ისტორიის მრავალ მონაკვეთზე. მაგალითად, ბახტრიონის აჯანყების დროს

თუშ-ფშავ-ხევსურეთის რაზმებმა, რომლებიც მთავარ დამრტყმელ ძალას წარმოადგენდნენ,

110

თავი მოიყარეს ალაზნის თავში, გაიარეს ბაწარის ხეობა და „ბახტრიონის ბრძოლა“

საბოლოო გამარჯვებამდე მიიყვანეს.

პროფ. ი. ცინცაძეც, ეხება რა ზემოთ წარმოდგენილ მარშრუტს, წერს, რომ სოფელი

ომალო (პანკისის – ა.შ.), ბაწარის ხეობა, ტბათანის ქედი, მასარის ქედი, ბორბალოს მთის

დასა ვლეთი ფერდობები და სოფელი ლოპოტა – ეს ის გზებია, რომლებიც აკავშირებდა

საქარ თველოს რუსეთთან.

ამ ამონაწერის თანახმად, გზა პანკისიდან ჩრდილო კავკასიაში გადიოდა ბორბალოს

მთაზე, მიდიოდა შატილამდე, სადაც ის ორად იყოფოდა: ერთი – მდ. არღუნის გავლით

ბარისახოსკენ მიემართებოდა, მეორე გზა უხვევდა მარჯვნივ – ანატორის აკლდამებიდან

აღმოსავლეთით და გადადიოდა მითხოში, შემდეგ უხვევდა რა ხან მარჯვნივ, ხანაც მარცხნივ

– მიადგებოდა ჩეჩნურ სოფელ ითონხალს, შემდეგ მიემართებოდა სოფ. შათოისკენ.

როგორც ჩანს, რუსი ელჩები სწორედ ამ გზით დადიოდნენ. ჩეჩნეთის ტერიტორიაზე მათ

მეგზურობას, როგორც ვთქვით, თვითონ ჩეჩნები უწევდნენ.

მეფე თეიმურაზიცა და მეფე ერეკლეც საქართველოს სრულ თავისუფლებაზე

ოცნებობდნენ და მათი გამეფების შემდეგ, XVIII ს-ის 40-იან წლებში, ნომინალურად ირანის

ვასალი ქართლ-კახეთი 240 ათასიანი მოსახლეობით, ფაქტობრივად, დამოუკიდებელ

სახელმწიფოდ გამოცხადდა. ნადირ-შაჰის გარდაცვალების შემდეგ (1747 წ.) ირანელებისგან

თბილისიც გაანთავისუფლეს და თავიანთ მართველობას დაუმორჩილეს. ამის შემდეგ,

დიდი წვალების შედეგად მოპოვებული ქვეყნის დამოუკიდებლობის შენარჩუნებაზე უნდა

ეფიქრათ, რადგან იცოდნენ, რომ გარშემო მყოფი ისლამური ქვეყნები საქართველოს ასე

ადვილად არ შეელეოდნენ.

XVIII ს-ის მეორე ნახევარში დარიალის გზა უკვე ჩვენი კონტროლის ქვეშაა, რის შედეგადაც

ფართოვდება პოლიტიკური, ეკონომიკური და კულტურული კავშირები ჩრდი ლოეთის

მეზობლებთან უკვე დარიალის გზის გამოყენებით. ამ დროს აქტიურად დაისვა საკითხი

რუსეთთან დიპლომატიური კავშირების განმტკიცებისა, რადგან, როგორც უკვე აღინიშნა,

ერთმორწმუნე რუსეთი უფრო საიმედოდ ეჩვენებოდათ ჩვენი სახელმწიფოს მმართველებს.

ამდენად, XVIII ს-ში გზა თუშეთიდან რუსეთისკენ ჩეჩნეთის გავლით უფრო დიდ მნიშვნელობას

იძენს მეფე ერეკლე II-ის უსაფრთხოების გამო, რადგან დიპლომატიური ურთიერთობების

დამყარების პროცესი აქტიურ ფაზაში შედის. ელჩობებიც აქედან ხორ ციელდებოდა.

ამ პერიოდშიც თუშები ძალიან დაახლოებულნი არიან ერეკლე II-ის კართან.

თუშებისადმი მეფეთა კეთილგანწყობაზე მრავალი საარქივო მასალა მეტყველებს – აი, ერთი

მათგანი: რუსეთ-თურქეთის ომის დროს, ქართველი მეფეების სოლომონისა და ერეკლე

II-ის თხოვნით 1769 წ. საქართველოში შემოდის რუსეთის ლაშქარი. აქ მათ ქართველი

მეომრები შეეგებნენ, რომელთა შემადგენლობაში, რა თქმა უნდა, თუშებიც იყვნენ: „როცა

დარიალის ხეობაში გამოჩნდა რუსთა ლაშქარი, ერეკლე თუშებთან ერთად მიეგება მას“.

ქართველი და რუსი ხელისუფალნი ძალზე დაინტერესებულნი იყვნენ თუშეთზე გამავალი

არტერიებით, თუმცა განსხვავებით დარიალის გზისგან, ეს კომუნიკაციები არ რემონტდებოდა.

პრობლემის მეტ-ნაკლებად სრული გაშუქებისათვის, უაღრესად მნიშვნელოვანია თუშეთზე

გამავალი არტერიების დაწვრილებითი განხილვა, მიუხედავად იმისა, რომ ეს საკითხი

თუშეთის ოთხივე თემთან მიმართებაში ჩვენ არაერთხელ წინა მონოგრაფიებში განვიხილეთ.

უნდა აღინიშნოს, რომ სხვა მკვლევართა მასალებში ამ საკითხის განხილვისას დაშვებულია

ბევრი უზუსტობა, ამდენად ვეცდებით უფრო სრულყოფილი სურათი წარმოვადგინოთ.

დღეს საავტომობილო გზა, რომელიც ოდესღაც საფეხმავლო ბილიკის სახით

უკვე არსებობდა, იწყება კახეთის დაბლობიდან მთათუშეთის მიმართულებით (ჩაღმას

საზოგადოება) სოფელ ომალომდე გადის ქუმელაური – ფიცრიანის-ჭალა – „აბანოს“

უღელტეხილის გავლით. ეს გზა გაიჭრა XX ს-ის II ნახევარში (1978 წელს).

სოფ. ომალოდან სოფლების დიკლოსა და შენაქოს გავლით, გზა მიდის დაღესტნის

111

მთიანი უღელტეხილებით სოფ. ხუშეთამდე. ეს გზა ადრე წარმოადგენდა ბილიკს, რომლის

გავლა მგზავრებს ცხენით ან ქვეითად უხდებოდათ.

კიდევ ერთი გზა სოფ. ომალოდან, ქუესას ხეობასა და ომალოს უღელტეხილების

გავლით, ტყეთა მასივების გასწვრივ, ჩადის ხეობაში, რომელიც უერთდება პირიქითი

თუშეთის სოფ. დართლოს მოპირდაპირე მხარეს. იგი გადაკვეთს პირიქითის ალაზანს და

შემდეგ იყოფა ორად: ერთი გზა მიდის აღმოსავლეთით სოფ. შენაქომდე და უერთდება

ბილიკს, რომელიც მიემართება დაღესტნისაკენ. მეორე გზა მიემართება დასავლეთით

ხეობების გავლით, პირიქითის ალაზნის გასწვრივ, ადის ზემოთ სოფ. ფარსმას გვერდის

ავლით და შედის სოფ. ჭონთიოში. ჭონთიოდან გზა გადადის „ნაროვანის უღელტეხილის“

გავლით ანდაკის ხეობაში. აქედან მიემართება მეორე ბილიკი ჩრდილოეთისაკენ, სოფ.

ფარსმის გავლით გადადის ქერიგოს უღელტეხილზე და ყინულოვანი მასივის გავლით

ჩადის ტაფობში და აქედან გადადის ხაჩაროსა და შარო-არღუნის ხეობებში. ბოლოს –

ჩრდილო-აღმოსავლეთით მეოთხე კილომეტრზე შედის სოფ. ითონხალში.

შემდეგი გზა, ეს უკვე თვლით მეოთხეა, იწყება სოფ. ომალოში, გაივლის ფიცრიანის

ჭალას და მიემართება გომეწრის ხეობისაკენ; გომეწრის ხეობის ჩამთავრებისას გზა სოფ.

ჯვარბოსელთან ორად იყოფა: ერთი გაივლის რა კოკლათას და „ჯავახეს“ უღელტეხილებს,

შედის ალაზნისთავის ტაფობში. მეორე გზა კი გაემართება დასავლეთით სოფ. ჯვარბოსელის

გავლით, გაივლის რა ოთხ სოფელს – წარო, ნადირთა, ნაზართა, მოზართას, ადის სოფ.

ინდურთამდე. აქ ბილიკი ისევ იყოფა: ერთი სოფ. ეთელტასა და უღელტეხილის გავლით

მიემართება ყადოვანის დაღმართით ალაზნისთავში. მეორე ბილიკი სოფ. საგირთის

გავლით ადის „მაგეხის ციხე-სიმაგრემდე“, გაივლის რა ნაროვანის ხეობას, ჩადის თუშეთის

სოფ. ჰეღოში. შემდეგ ეს გზა გადაკვეთს პირიქითის ალაზანს, უერთდება სოფ. ფარსმადან

გამომავალ ბილიკს და ადის სოფ. ჭონთიომდე. აქ მდებარეობს დიდი სასაფლაო, რომელსაც

დღევანდელი მლოცველები „წოვების სასაფლაოს“ ეძახიან. როგორც უკვე აღინიშნა, ერთი

ბილიკი მიემართება დასავლეთისკენ, გადაჭრის მდ. ალაზანს და სამხრეთ-დასავლეთით ადის

ზემოთ – „საყორნეს მთამდე“. შემდეგ ბილიკი გაივლის უღელტეხილს და დაღმართით ჩადის

წიფლოვანის ხეობაში; აქედან ტყის მასივის გავლით იგი ადის მასარის ხორხში, კვეთს მასარის

მთას და „რკინის მთის“ გავლით ადის „ქისტეთის მთაზე“, შემდეგ ბილიკი ეშვება „გუბისკენ“

(პატარა ტბა) და აღმოსავლეთით მიემართება ტბათანაში. აქ ბილიკი უერთდება საავტომობილო

გზას, რომელიც ჯაჯალტაფოს გავლით ტყიანი დაღმართით ჩადის წინაგორში, გაივლის რა

ბებრისტაფოს, ეშვება ბაწარის ხეობაში, გადაკვეთს მდინარეებს „ალაზანსა“ და „ბაწარისწყალს“,

უერთდება საავტომობილო მაგისტრალს და პანკისის ხეობის გავლით მიემართება კახეთისაკენ.

ამგვარად, შეიძლება წარმოვადგინოთ თუშეთის ძირითადი გზა-ბილიკები. ისინი, ერთი

მხრივ, აერთიანებდნენ თუშეთის ოთხივე თემს, მეორე მხრივ, ერთმანეთს უკავშირებდნენ

Uთუშეთს, ჩეჩნეთ-დაღესტანს, ხევსურეთს და საერთო ჯამში კი კახეთის ბარის რეგიონებს –

ჩვენ ამაზე ადრეც გვისაუბრია.

აღსანიშნავია, რომ ეს გზა-ბილიკები ხელს უწყობდა საქართველოსა და ჩრდილო

კავკასიის მთიელთა შორის ეკონომიკური ურთიერთობების განმტკიცებას. მაგალითად, ასე

ხდებოდა სხვადასხვა ნაწარმის ურთიერთგაცვლა, რის შესახებაც მთხრობლები გვიამბობენ:

ქისტებს გასაყიდად გადმოჰქონდათ ცომის მოსაზელი თასები, ხინკლის ამოსაღები ხის

ლანგრები, ხის კოვზები, ჯამები, როდინები და სხვ. მაგალითად, 10 ხის კოვზი იცვლებოდა

1 კგ ყველზე, ცომის მოსაზელი ლანგარი ფასდებოდა 5 კილო მატყლით, საწური – 3 კილო

ყველით ან მატყლით და ა.შ.

გზა-ბილიკების ძირითადი სისტემა, რომელიც აკავშირებდა თუშეთის სხვადასხვა კუთხეს

ჩეჩნეთთან, შემდეგნაირად შეიძლება წარმოვადგინოთ: პირველი გზა ბაწარიდან გადის

წინაგორის ტყის მასივზე, კვეთს ტბათანის დაბლობს და ადის „საქისტოს მთის“ ძირამდე.

მარჯვნიდან იგი უვლის „საქისტოს წყაროს“ და ჩრდილოეთის მიმართულებით, კლდოვანი

112

ფერდობებით ადის უღელტეხილზე; აქედან კვეთს „ლეკოვანის“ სათავეს და მიემართება

„რკინის მთისკენ“. ამ ადგილს ეწოდება „პითალოს კლდე“. მოგზაურისათვის იგი ძალზე

სახიფათოა. აქედან გზა ჩადის „მასარის ყელში“, საიდანაც ქვიშიანი ფერდობის გავლით

ეშვება „წიფლოვანის“ ხეობაში, კვეთს მდ. ალაზანს და „საყორნის“ ქედის სამხრეთ ფერდობით

ადის „საყორნის“ უღელტეხილზე. ამ გზაზე – საყორნიდან ალაზნისთავში გადასასვლელ

ღელესთან ერთი დაბლობია, რომელსაც „თუშთა პანთეონს ეძახიან“. იგი დაფარულია ამ

გზაზე დაღუპულთა სახელზე გაკეთებული შავი დოგებით. მათი რაოდენობა არც თუ ისე

ცოტაა. როგორც წესი, ყოველი მგზავრი ჩერდება ამ ადგილას და შენდობას წარმოთქვამს

მათი სულების მოსახსენიებლად. ეს უღელტეხილი დასავლეთიდან აღმოსავლეთისკენ

კვეთს ბილიკს, რომელიც დღესაც აკავშირებს ფშავ-ხევსურეთსა და თუშეთს. „საყორნის“

ქედის ჩრდილოეთით საცხენო ბილიკი ჩადის წოვა-თუშების საზაფხულო სადგომებთან. ამ

ღია ტაფობს ეწოდება „ალაზნისთავი“. წოვა-თუშები კი მას „ამბარჩას“ ეძახიან.

პროფ. ი. დეშერიევი ტოპონიმ „ამბარჩას“ ვაინახურ ფუძედ მიიჩნევს და ასე ხსნის – ვაინახ.

ჵამ (ტბა) + „ბარჩა“ <ბარჟა-დან (ჩეჩ. ბარჟა – „გაშლილი”), რასაც ჩვენ არ ვიზიარებთ შემდეგი

მიზეზების გამო: 1. წოვა-თუშები ტბის აღსანიშნავად ჩვეულებრივ ხმარობენ სიტ ყვას გუბ

(მაგალითად, ტბათინე გუბ – „ტბათანის ტბა“, საქისტუი გუბ – „საქისტოს ტბა“, ხუფრ-ღელე გუბ –

„ხუფრ-ღელეს ტბა“ და სხვ.) – შდრ. ქართ. გუბე; 2. წოვა-თუშებისთვის საერთოდ უცხოა სიტყვა

ჵამ, იგი არც უფრო ძველი მეტყველების წყაროებში დასტურდება, რადგან არ არის შეტანილი

არც ა. შიფნერისა და არც იობ ცისკარიშვილის მიერ შედგენილ ლექსიკონებში.

აღნიშნული ტოპონიმის ასახსნელად მივმართეთ ნ. ჩუბინაშვილის განმარტებით ლექ-

სიკონს, სადაც მითითებულია, რომ „ამბარჩა“ ნიშნავს „ყელსაბამს“ (53.-23). ეს განმარტება

ზუსტად შეესატყვისება მოცემულ ტოპონიმს მისი გეოგრაფიული მდებარეობიდან გამომ-

დინარე, რადგან ტაფობში ყოველი მხრიდან ჩაედინება პატარა მდინარეები, რომლებიც

მოგვაგონებენ სამკაულით მორთულ ყელს.

ამ კომუნიკაციურ სისტემაში თუშეთის დასავლეთი ნაწილისათვის ალაზნის სათავე

წარმოადგენს ცენტრალურ რგოლს. აქ იკვეთებიან უკანა ფშავიდან, ანდაკიდან, მაისთიდან

(მთიანი ჩეჩნეთი) მიმავალი გზები – წოვათის, გომეწრის და მთლიანად კახეთის. აქედან

მანძილი უკანა ფშავსა და ანდაკამდე 5 საათის სავალია ცხენით. ალაზნის სათავე წარმოადგენს

დაბლობის ტიპის აუზს. კომუნიკაციის ეს არტერია მიემართება აღმოსავლეთისაკენ

მდ. ალაზნის მარცხენა ნაპირის ტყის მასივის გასწვრივ. ამ გზის დაახლოებით მესამე

კილომეტრზე, მარცხნივ იტოტება ბილიკი და ყადოვანის ციცაბო კლდის გავლით ადის

უღელტეხილზე სოფ. ეთელტასთან.

ალაზნის სათავიდან გზა ჩადის ფარსმამდე. ყადოვანის მთიდან მესამე კილომეტრზე

იგი კვეთს მდ. ალაზანს და 400 მეტრის სიმაღლეზე ადის იმავე ხეობის მარჯვენა ფერდობზე.

აქედან ჩრდილო-აღმოსავლეთით, ჯერ დეკიანის, შემდეგ არყის ტყის მასივების გავლით

მიემართება საჯინჭველესკენ, საიდანაც იწყება გომეწრის ხეობა.

ალაზნისთავიდან (ამბარჩა) – ჯავახემდე მდინარეზე არ არის გადებული არც ერთი

ხიდი. „კოკლათის“ გავლით გზა ჩადის სოფ. ჯვარბოსელის ვაკე-ჭალაში.

გომეწრის ხეობის სოფ. ჯვარბოსლის შემოგარენი შეიძლება ჩაითვალოს მარშრუტის

ცენტრად. აქ იკვეთება საცხენო ბილიკები, რომლებიც მოდის ალაზნის სათავეებიდან,

წოვათიდან, პირიქითის ცენტრალური ნაწილიდან და გომეწრის უღელტეხილიდან. მგზავრს

შეუძლია სულ რაღაც ორ საათში მოხვდეს წოვათაში, ოთხ საათში – პირიქითა თუშეთში,

ექვს საათში კი – ჩაღმებში.

ჩვენი აზრით, არანაკლებ საინტერესოა გზა, რომლითაც მთიანი ინგუშეთი უკავ შირდებოდა

ხევსურეთსა და თუშეთს. ეს იყო საცხენო ბილიკი, რომელიც იწყებოდა ჯაირახის (ალკუნის)

ხეობაში. ეს გზა გადადის ასას ხეობაში და აქ ორად იყოფა: ერთი მიდის ხევსურეთში, მეორე –

აღმოსავლეთით, გაივლის რა ინგუშურ სოფ. ცჰორის, მითხოს უღელტეხილით ეშვება მდ. მეშის

113

ხეობაში. აქედან ერთი ბილიკი მიემართება აღმო სავლეთით – სოფ. ითონხალისკენ, მეორე

– „ჯარეგოს მასივით“ მიდის „ანატორის“ ძეგ ლებამდე, საიდანაც ანდაქის ხეობით გადადის

ბორბალოს უღელტეხილზე, ჩადის საყორნის მიმართულებით და ალაზნისთავში უერთდება

საცალფეხო ბილიკს; შემდეგ წიფლოვანის ხეობით იგი ადის მასარის ხორხამდე, მიდის რკინის

მთამდე და აქედან ჩადის საქისტოს მთის ზეგანამდე, საიდანაც აღმოსავლეთით აუვლის რა

გვერდს „საქისტოს ტბას“, გაივლის თუშების საზაფხულო სადგომს სოფ. ტბათანას, ეშვება

ჯაჯალტაფოსკენ, საიდანაც წინაგორის საკმაოდ ციცაბო და დაბურული ტყის მასივის გავლით,

მიემართება პანკისის ხეობისა და კახეთისაკენ.

დღეს ამ გზებმა დაკარგა თავისი მნიშვნელობა. მათ იყენებენ ნადირობისას და საქონლის

გადასარეკად. უყურადღებოდაა მიტოვებული ვიწრო ბილიკები, რომლებიც საუკუნეების

განმავლობაში ემსახურებოდა მთიელებს და, ბუნებრივია, დღეს გამოსულია მწყობრიდან.

თუმცა, ისტორიის გარკვეულ მონაკვეთში (XIX ს-ის მეორე ნახევრამდე) ამ არტერიებს დიდი

ეკონომიკური, პოლიტიკური და კულტურული მნიშვნელობა ჰქონდა.

უნდა აღინიშნოს, რომ ისტორიულად თუშებისა და ქისტების ურთიერთობები ზოგადად

ასე თუ ისე დალაგებული იყო. ურთიერთშეტაკებები ძირითადად ლოკალურ ხასიათს

ატარებდა და ამასაც თავისი ახსნა ჰქონდა. აი, როგორ უხსნის ამას ქისტი ბისანა ბორჩაშვილი

თუშ ლეო ბაჩულაშვილს: „ჩვენ, ქისტებს თუშებთან და ხევსურებთან დობილძმობილობაც

ბევრი გვქონდა და მტრობაც. ყველაფერი ჩვენი ხალხის მიწის სიმწირის – აქედან სიღატაკის

ბრალი იყო. მშიერი მთიელი ხან აქეთ ეცემოდა, ხან იქით. ეს კი იწვევდა შეხლა-შემოხლას.

მაგრამ საბოლოოდ ყველაფერი კეთილად მთავრდებოდა. ბაჩულაშვილები ჩვენს ოჯახში,

როგორც ნამდვილი ძმები, ისე იყვნენ. ასევე ვიყავით ჩვენც... – ეს ურთიერთობა ჩვენი

წინაპრების მიერაა წამოწყებული და ასეც უნდა გაგრძელდესო, – ამბობდა პაპაჩემი“.

ლიტერატურა:

1. ვახუშტი ბაგრატიონი – 1973, „ქართლის ცხოვ-

რება“, ტ. IV, თბ.

2. ივ. ჯავახიშვილი – 1962, მასალები ქარ-

თველი ერის მატერიალური კულტურის

ისტორიისათვის, III-IV, თბ.

3. ივ. ჯავახიშვილი – 1937, ქართული და კავ-

კასი ური ენების თავდაპირველი აგებულება და

ნათე საობა, თბ.

4. ივ. ჯავახიშვილი – 1930, საქართველოს ეკო-

ნომიკური ისტორია, I, თბ.

5. Л. Маргошвили – 1990, Культурно-этнические

взаи моотношения между Грузией и Чечено-

Ингушетией, Тб.

6. Л. Шарашидзе – 1960, К антропологии цова-

тушин. Труды Института экспериментальной

морфологии, Тб.

7. ი. გიულდენშტედტი – 1964, გიულდენშტედტის

მოგზაურობა საქართველოში, ტ. II, თბ..

8. ი. გიულდენშტედტი – 1962, გიულდენშტედტის

მოგზაურობა საქართველოში, ტ. I, თბ.

9. საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის კ.

კეკელიძის სახ. ხელნაწერთა ინსტიტუტის

არქივი, ფ. დ, საბ. 10063.

10. ე. თაყაიშვილი – 1901. ორ ქვაზე დაწერილი

გუჯარი, გაზ. „ცნობის ფურცელი“, #1362, თბ.

11. კ. კოხისა და ო. სპენსერის ცნობები საქარ-

თველოსა და კავკასიის შესახებ, 1981 – თბ.

12. А. Шифнер – 1858, Краткая характеристика

тушинского языка, «Кавказскийкалендарь», Тиф.

13. ა. შანიძე – 1970. თუშები, ჟურნ. „მნათობი“,

#2.

14. М. Рчеулишвили – 1953, Кистории овцеводства в

Грузии, Тб.

15. Р. Эристави – 1855, Записки Кавказского отде-

ления Императорского русского геогра фического

общества, кн.№3, СПб.

16. Д. Дубровин – 1871, История войны и вла-

дычества русских на Кавказе, т.1, кн. 1, СПб.

17. М. Ольшанский – 1866, Записки М. Ольшанского,

«Кавказ», №36.

18. Е. Крупнов – 1947, Грузинский храм Тхоба-Ерды

на Северном Кавказе, Сообщения о докладе

и полевых исследованиях Института истории

литературной культуры, т. XV, М.

19. Ив. Цискаров – 1848-1849, Записки о Тушетии,

газ. «Кавказ», №7,8,9,10,11,12

20. მ. ჯანაშვილი – 1897, ისტორიული ცნობა რძის

მეურნეობის შესახებ ძველ საქართველოში,

კრებული „კავკასიის რძის მეურნეობის საკით-

ხები“, თბ.

21. მ. ჯანაშვილი – 1882, თუშეთში მკვდრის გლო-

ვის გამო, „დროება“, #122,

22. Н. Марр – 1916, К истории передвижения яфети-

ческих народов с юга на север, СПб.

23. Н. Марр – 1922, Кавказские племенные названия

и их местные параллели, Петроград.

24. ვ. ელანიძე – 1988, თუშეთის ისტორიის საკით-

ხები, თბ.

114

25. ვ. ელანიძე – 1990, წოვა-თუშების წარმოშობის

საკითხისათვის, თბ.

26. რ. ხარაძე, ა. რობაქიძე – 1964, სვანური

სოფე ლი წარსულში, თბ.

27. ბ. ნიჟარაძე – 1962, ისტორიულ-ეთნოგ-

რაფიული სტატიები, ტ. I, თბ.

28. ი. ცინცაძე – 1956, საქართველოს მთიანეთის

რუ სეთთან ურთიერთობის ისტორიიდან,

ჟურნ. „მნათობი“, #2, თბ.

29. მ. ლორთქიფანიძე – 1988, მოხსენების

ტექსტი, გამოქვეყნებულია (А. Шавхелишвили –

2001. Тушины, Тб.)

30. ს. მაკალათია – 1933, თუშეთი, თბ.

31. „ქართლის ცხოვრება“ – 1955, ტ. I, თბ.

32. ა. შავხელიშვილი – 1977, აღმოსავლეთ

საქარ თველოს მთიანეთის ისტორიიდან, თბ.

33. ვახუშტი ბაგრატიონი – 1976, აღწერა სამე-

ფოსა საქართველოსა... ნ. ნაკაშიძის თარ-

გმანით და საძიებლით, თბ. (რუს. ენაზე).

34. С. Белокуров – 1887, Посольство дьяка Феодора

Ельчина и священника Павла Захарова в

Дариальскую землю в 1639-1640 гг., «Чтения в

обществе историии древности Российских при

Московском университете», М.

35. ნ. ბერძენიშვილი – 1965, რუსეთ-საქარ-

თველოს ურთიერთობის ისტორიიდან XVIXVII

საუკუნეთა მიჯნაზე, „მასალები საქარ-

თველოს და კავკასიის ურთიერთობის

ისტორი ისათვის“, II, თბ.

36. მოჰამედ თაჰერის ცნობები საქართველოს

შესახებ – 1954, ქართულად თარგმნა ვლ.

ფუტუ რიძემ (მსკი, ნაკვ. 30), თბ.

37. პ. ზაქარაია – 1982, საფორტიფიკაციო ნაგე-

ბობები კახეთში, თბ.

38. საქართველოს ისტორიის ნარკვევები – 1973.

ტ. IV, თბ.

39. „ქართლის ცხოვრება“ – 1959, II ტ., თბ.

40. Ив. Цискаров – 1849, Записки о Тушетии, газ.

„Кавказ“, #13, #7

41. კ. კეკელიძის სახ. ხელნაწერთა ინსტიტუტის

არქივი. ფ. დ, დოკ. 10063, ფურც.13. იქვე, ფ.

– დ, საბ. #1168.

42. რ. ერისთავი – 1870, ასპინძის ომი, თბ.

43. А. Зиссерман – 1879, Двадцать пять лет на

Кавказе (1842-1867), т.1, СПб.

44. ე. ბურჭულაძე – 1960, ყირიმის ომი და

საქართველო, თბ.

45. შ. მეგრელაძე – 1974, საქართველო

აღმოსავლეთის ომებში, თბ.

46. С. Соловьёв – 1961, История России с древнейших

времён, кн. VI., т. XI-XII, М.

47. ვახუშტი ბაგრატიონი – 1973, „ქართლის ცხოვ-

რება“, თბ.

48. ლეონტი მროველი – 1955, „ქართლის ცხოვ-

რება“, ტ. I, თბ.

49. ნ. ბერძენიშვილი – 1965, რუსთაველის ეპოქის

გზები საქართველოში, თბ.

50. ი. ცინცაძე – 1956, საქართველოს მთიანეთის

რუსეთთან ურთიერთობის ისტორიიდან,

ჟურნ. „მნათობი“, #2, თბ.

51. М. Полиевктов – 1937, Материалы по истории гру-

зино-русских взаимоотношений 1615-1649 гг., Тб.

52. გ. კურდღელაიძე – 1983, თუშები, თბ.

53. გ. ჩუბინაშვილი – 1984, ქართულ-რუსული

ლექ სიკონი, თბ.

54. რ. თოფჩიშვილი – 1998, მოხეური გვარსა-

ხელები, თბ.

55. საქართველოს ისტორიის ნარკვევები – 1973,

ტ. II, თბ.

56. ს-საბა ორბელიანი – 1991, ტ. I, 1993 – ტ. II,

თბ.

57. გ. ლომთათიძე – 1952, წინაპართა ნაკვალევი

(სა ქართველოს არქეოლოგიის ნარკვევები),

თბ.

58. В. Латышев – 1893, Сочинения (Географическое

руководство Клавдия Птоломея),т.1,вып. 1.

59. К. Патканов – 1877, Армянская география,

приписываемая М. Хоренскому СПб., примеч.

133

60. О Тушино-Пшаво-Хевсурском Округе – 1854,

Статья действительного члена отдела Кн. Р.

Эристави–газ. «Кавказ», №43.

61. ვ. ლაგაზიძე – 1965, თუშეთის ისტორიიდან,

სადისეტაციო ნაშრომი, თბ.

62. Д. Пурцеладзе – 1868, «Кавказ», №42.

63. ა. შავხელიშვილი, ლ. ჭრელაშვილი – 1971, დ.

გოგოჭურის სტატიის შესახებ, ჟ. „მნათობი“ #2.

64. ნ. ბერძენიშვილი, ივ. ჯავახიშვილი, ს. ჯანაშია

– 1950, საქართველოს ისტორია, თბ.

65. საქართველოს ისტორიის ნარკვევები – 1979,

ტ.3, თბ.

66. Г. Радде – 1881, Хевсуретия и хевсуры, Тиф.

67. А. Антоновская – 1962, Диди Моурави, Тб.

68. Ад. Дирр – 1909, Современные названия

кавказских племён, Тиф.

69. И. Гюльденштедт – 2002, Путешествие по Кавказу,

СПб

70. И. Арсаханов – 1959, Аккинский диалект, Гр.

71. Ю. Дешериев – 1953, Бацбийский язык, М.

72. ი. აბაშიძე – 1979, ტბათანის ისტორიიდან, გაზ.

„ბახტრიონი“, 24-06, თბ.

73. საქართველოს სსრ შინაგან საქმეთა

სამინისტრო. ცენტრალური ისტორიული

არქივი, ფ.4, საქ. 95, ფურც. 1-2.

74. ნ. ბერძენიშვილი – 1958, ვ. დონდუა, მ.

დუმბაძე, გ. მელიქიშვილი, შ. მესხია, პ.

რატიანი. საქართველოს ისტორია, წ. I, თბ.

75. ივ. ჯავახიშვილი – 1950, საქართველოს, კავკა-

სიისა და ახლო აღმოსავლეთის ისტორიის

ძირი თადი ისტორიულ-ეთნოლოგიური პრობ-

ლე მები, თბ.

76. ალ. ყაზბეგი – 1968, მოთხრობები და

რომანები, ტ.1, თბ.

77. გ. ლეონიძე – 1959, გამოკვლევები და წე-

რილები, თბ.

78. გ. ზარდალიშვილი – 1941, თუშეთის ეკონო-

მიკურ-გეოგრაფიული დახასიათება, თბ.

79. ივ. ჯავახიშვილი – 1960, ქართველი ერის

ისტო რია, ტ.1, თბ.

80. ფ. ყიზილაშვილი – 1994, თუშების წარმოშობა,

ნაწ. I, 1996 – ნაწ. II, თბ.

81. И. Бларамберг – 1833, Историческое, топографи-

ческое, статистическое, этнографическое и воен-

ное описание Кавказа, СПб.

82. ვახუშტი ბატონიშვილი – 1973, აღწერა სამე-

ფოსა საქართველოსა. თბ.

115

თავი II

წოვა-თუშების სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობა

ისტორიულად თუშეთის ეკონომიკას განსაკუთრებული ადგილი ეკავა და უკავია

საქართველოს სოციალურ-ეკონომიკურ ცხოვრებაში. არ შევცდებით, თუ ვიტყვით, რომ მათი

ცხოვრება და მეურნეობის ფორმები ბევრად განსხვავდება ახლომდებარე რეგიონებისაგან.

შესაძლოა, ამიტომაც წერილობით წყაროებში მომთაბარე თუშები იწოდებიან ხანაც

„საუკეთესო ყველისმწარმოებლებად კავკასიაში“, ხან „საუკეთესო მეცხვარეებად“, ხან

„განათლებულ მეცხვარეებად“, ზოგჯერ კი – უბრალოდ, „მომთაბარეებად“. ყოველივე ზე-

მოთქმული გარკვეულწილად აგრეთვე ახასიათებს წოვათის მოსახლეობის ცხოვრების

წესსა და მათ საქმიანობას.

ა. ხახანაშვილი თვლიდა, რომ თუშები, ფშავლებისა და ხევსურების მსგავსად, არ არიან

ის ტორიულად დაკავშირებული იმ რეგიონთან, სადაც ახლა სახლობენ, ხოლო მოსახლეობა

შედ გება იმ პირთაგან, რომლებიც გამოექცნენ გადასახადებს, მართლმსაჯულებას, შურისძიე-

ბას და ა.შ.. (1.-69). ჩვენ ამ შემთხვევაში შევეხებით მხოლოდ წოვა-თუშებს და დავძენთ, რომ

მათი და ზოგადად თუშების ძველებური სახლები გათვლილი იყო მკვიდრ საცხოვრისზე,

როგორც მთებში, ისე ბარში. ეს დასტურდება მრავალი საარქივო საბუთით, რომელიც

გაცემულია თუშების სახელზე. თუ თუშურ ხალხურ ფოლკლორს მივმართავთ, შევხვდებით

თემატიკას, რომელიც დამახასიათებელია როგორც მომთაბარე, ისე არამომთაბარე, ანუ

მკვიდრი ცხოვრების წესისთვის, რამდენადაც თითქმის ყველგან ფიგურირებს შენობა-

ნაგებობებისა და ციხე-სიმაგრეების აგების საკუთარი წესები, სადაც გათვალისწინებული იყო

მტერსა თუ სტიქიასთან ბრძოლის დროს გამოსაყენებელი საჭირო საშენი ფორმები, ასევე

საქონლის მოშენებისათვის განკუთვნილი პირობები ცხვრისა თუ სხვა შინაური ცხოველის

მოვლა-პატრონობის წლობით ჩამოყალიბებული ტრადიციებით. თაობიდან თაობებს გადა-

ეცემოდა მონათხრობი იმის შესახებ, თუ როგორ პირობებში უხდებოდათ თუშებს ცხოვ-

რება მთასა და ბარში, რა სირთულეებს გულისხმობდა ცხვრის მოშენება, მათთვის სა-

ძოვრების მოპოვება, რასაც ხშირად ძალიან შორი გზების გავლა და სხვადასხვა გორისა

თუ რჯულის ხალხთან არც თუ ისე უსაფრთხო ურთიერთობები ახლდა თან. გარდა ამასა,

ამ მონათხრობებში ხშირად ძალზე გონივრულად ჩადებული იყო საჭირო ინფორმაცია იმის

შესახებ, თუ როგორ უნდა დაიცვა მოშენებული საქონელი და მათი დაკარგვა-გატაცების

შემთხვევაში როგორ დაიბრუნო იგი, რა პრობლემები ახლავს ამგვარ პროცედურებს, თუ

როგორ უნდა მართო ოჯახი, დაიცვა და განამტკიცო მისი მართვის ტრადიციები. არც იმის

სწავლება მიეცემოდა დავიწყებას მომდევნო თაობებისთვის, თუ როგორ უნდა აუბა მხარი

დრო-ჟამს, რა სულისკვეთებით იმსახურო სამშობლოს სადარაჯოზე და, რაც მთავარია,

როგორ აღზარდო საკუთარი შვილები, რა სიბრძნით გადასცე მათ მამა-პაპათა მიერ

დაგროვილი გამოცდილება და მრავალი სხვა.

სოფლის მეურნეობა

წოვათის მოსახლეობის ეკონომიკაში წამყვანი ადგილი ეკავა მეცხვარეობას. საუკუნეთა

მანძილზე თუშებმა გამოიმუშავეს მეურნეობის მართვის საკუთარი უნარ-ჩვევები, რაც

საშუალებას აძლევდა მათ რაციონალურად გამოეყენებინათ დრო, გაენაწილებინათ შრომა და

მიეღოთ ხარისხიანი პროდუქცია (ხორცი, ყველი, მატყლი). როგორც უკვე აღინიშნა, ვახუშტის

116

მონაცემების თანახმად, წოვა-თუშების ძირითადი საქმიანობა მეცხვარეობა იყო, ნაწილობრივ

– მიწათმოქმედებასაც მისდევდნენ. სახნავ-სათესად და საძოვრებად ისინი იყენებდნენ

სავარგულებს კახეთში, ძირითადად – პანკისის ხეობაში, ახმეტაში, ხოდაშენში, რუისპირის

შემოგარენში, ალვანში, ქორეთში, ხორხელში, ფიჩხოვანსა და მაღრაანში, ასევე ტერიტორიებს

მდ. ლოპოტის გასწვრივ – მდ. ალაზნამდე, ფშაველის, ლეჩურის, ლაფანყურისა და იულთის

მიწებს. გავიმეორებთ: თუშების უფლება ამ მიწების სარგებლობაზე დადასტურებული იყო

ქართველ მეფეთა და მმართველთა მიერ გაცემული სიგელებით (2.-#10063).

ამ საკითხის ხელახლა გაშუქების სურვილი განპირობებულია იმით, რომ სამეცნიერო

ლიტერატურაში, მათ შორის, ისეთ მნიშვნელოვან ნაშრომში, როგორიცაა „საქართველოს

ისტორიის ნარკვევების“ მრავალტომეული (3.), საკითხი წოვა-თუშების ისტორიული

წარსულის შესახებ ან საერთოდ იგნორირებულია, ან გაშუქებულია ძალზე მწირად. ქართულ

წერილობით წყაროებში (ცალკეული სიგელები, გუჯრები და სხვ.) მოცემულია მრავალი

საყურადღებო ცნობა, რომელიც ნათელს ჰფენს აღნიშნულ საკითხს.

კ. კეკელიძის სახ. ხელნაწერთა ინსტიტუტის არქივში დაცულია დოკუმენტური ცნობები,

რომლებიც განეკუთვნება XIX საუკუნესა და XX ს-ის დასაწყისს. მათში ნათქვამია, რომ სახნავი

მიწები ეკუთვნოდათ შემდეგ თუშურ გვარებს: ბუქურაულებს, აბაშიძეებს, დინგაშვილებს –

პანკისში (ახლანდელი ს. დუისი), გიგოლაშვილებს – დუმასტურსა და ომალოში, აბაშიძეებს

– ქორეთში, აბაშიშვილებს – ფიჩხოვანსა და არგოხში, ცისკარიშვილებს – ქისტაურსა და

ხორხელის შემოგარენში, უშარაულებს – ხორხელში, მიქელაძეებს – იულთასა და ფშაველის

შემოგარენში, მუშტარაულებს, შორთიშვილებს – ალვნის შემოგარენში. მათი იურისდიქცია

ვრცელდებოდა საქართველოში საბჭოთა ხელისუფლების დამყარებამდე (1925 წლამდე).

ალვნის ველზე სახნავ მიწებს ფლობდნენ შემდეგი გვარები: შანქიშვილები,

ბართიშვილები, ბახტარიშვილები, დინგაშვილები, ქადაგიძეები, შალაფიშვილები, ამა-

შ ვილები, მიქელიშვილები, ლაგაზიძეები, ჭარელიშვილები, ჭრელაშვილები, ციხე-

ლიშვილები, ჩაჩქანიშვილები, ბურკიშვილები, არინდაულები, სულხანაურები, ყიზი ლაშვი-

ლები, ნაკუდაშვილები, მაჩაბლიშვილები, მანჭარაულები, სულხანიშვილები, ქავთა-

რიშვილები და სხვ.

აღნიშნულის თანახმად, თამამად შეიძლება ითქვას, რომ ზემოჩამოთვლილი

სავარგულების მფლობელები ძირითადად წოვასა და პირიქითის თუშები იყვნენ და

აქტიურად მონაწილეობდნენ საქართველოს ეკონომიკურ და პოლიტიკურ ცხოვრებაში შუა

საუკუნეებსა და უფრო ადრეულ პერიოდშიც – და აი, რატომ: არქეოლოგიური გათხრების

მონაცემები, ისტორიული ძეგლები, პანთეონები, რომელთა კომპლექსები თუშეთის მთისა

და ბარის დიდ ფართობებზეა განლაგებული, ამის უტყუარ მტკიცებულებას წარმოადგენს,

რამეთუ თითოეულ სოფელს აქვს მიმანიშნებელი ატრიბუტიკა – თუნდაც თავისი საკუთარი

ქრისტიანული სალოცავებისა თუ ნიშების სახით: მაგ., წოვათის თემის სოფ. ინდურთაში

მდებარეობს თუშების საერთო სალოცავი „ბერი-სამება“, რომელსაც დღესაც არ დაუკარგავს

თავისი მნიშვნელობა. იგი ერთ-ერთ უძველეს და უწმინდეს სალოცავს წარმოადგენს

საქართველოს მთიანეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთის მოსახლეობის ცნობიერებაში. გარდა

წოვებისა, დღესაც აქ ყოველწლიურად ადიან მლოცველები ჩაღმიდან, ხევსურეთიდან,

ფშავიდან, კახეთიდან. ამასთან, ბარის თუშურ ნასოფლარებსა თუ სოფლებში შემდეგი

სალოცავებია წარმოდგენილი: სოფ. ბახტრიონში მდებარეობს „იოანე ნათლისმცემლის“

ეკლესია, წიწალყურესა და ფხაკალყურეში – „ღვთისმშობლის“ ეკლესია, ბაიჩლაყურესა და

მუხროვანში – „წმინდა გიორგის“ ეკლესია, გურგალჭალასა და ოთხთვალაში – „ცხრაკარის“

ეკლესია, ზემო ალვანში კი – „სამების“, „ხვთიშობლისა“ და „წმინდა გიორგის“ ეკლესიები.

ეს იმის მიმანიშნებელია, რომ ისინი განმტკიცებულნი იყვნენ მართლმადიდებლურ სარწმუ-

ნოებაში და სალოცავების მნიშვნელობაც კარგად ჰქონდათ გათავისებული (ამ საკითხს ჩვენ

მოგვიანებით განვიხილავთ)

117

აღსანიშნავია, რომ თუშები უკვე ძველი დროიდან მისდევდნენ მიწათმოქმედებას,

რამდენადაც ფეოდალურ ხანას მიეკუთვნება სარწყავი არხების ნაშთები, რომლებიც

აღმოჩენილია პანკისის ხეობაში, ახმეტასა და ალვანში.

სოფლის მეურნეობის განვითარებასთან ერთად იხვეწებოდა საცხოვრებელი შენობა-

ნაგებობების მშენებლობის ხერხებიც. უკანასკნელ დრომდე შემორჩენილია „დიმიტრის

სახლი“, რომელიც ეკუთვნის ცისკარიშვილების გვარს. ეს სახლი სამ საუკუნეს ითვლის.

თუშები თავიანთი სახლების მშენებლობისას სხვადასხვა მასალას იყენებდნენ,

მაგალითად, რიყის ქვასა და თიხამიწის ხსნარს – პირველი სართულის აგებისას, ხოლო

მეორე სართული იკვრებოდა მუხის ხის მასალით. მის ასაგებად იღებდნენ გარანდულ

ფიცრებს, რომელთა სისქე ოთხი თითისა უნდა ყოფილიყო. მუხის ხის დამუშავება, მისი

სიმყარის გამო, დიდ სიძნელეებს უკავშირდებოდა. ასეთი სახლების აშენება მხოლოდ

შეძლებულ ოჯახებს ხელეწიფებოდათ.

განვითარდა ხელოსნური წარმოებაც. ეს განპირობებული იყო ქვეყანაში ყიდვა-გაყიდვის

ინსტიტუტის განვითარებით და სავაჭრო ცენტრების თუშურ სოფლებთან დაახლოებით, რაც

მოსახლეობის სოციალურ-ეკონომიკური ზრდის ერთგვარ წინაპირობას წარმოადგენდა.

რეგიონი სოციალურ ფენებად დაიყო, გაჩნდნენ შეძლებული და ღარიბი ოჯახები, რომელთა

შორის ერთგვარი კონკურენციაც კი შეინიშნებოდა

წოვათის თუშებს, როგორც ვიცით, ბარშიც ჰქონდათ სოფლები, სადაც ისინი

იზამთრებდნენ, თუმცა მასობრივი ჩამოსახლება დაიწყო წოვათაში სტიქიით სოფ. საგირთის

წალეკვის შემდეგ. ძველი სოფლებისგან ამჟამად მხოლოდ ტოპონიმებია შემორჩენილი –

ჩვენ ისინი არაერთხელ ჩამოვთვალეთ: ბახტრიონი, წიწალყურე, ფხაკალყურე, მუხროვანი,

გურგალჭალა, ბაიჩლაყურე, ოთხთვალა და სოფელი ალონი; სოფელ ალონს დაერქვა

ალვანი და დღეს იგი წარმოდგენილია ორი დიდი დასახლებით – ზემო ალვანი და ქვემო

ალვანი.

თუშები სახლდებოდნენ სისხლით ნათესაობის პრინციპით. ეს ნიშნავდა იმას, რომ

თითოეულ ნაკვეთში ცხოვრობდნენ მხოლოდ სისხლით მონათესავე ოჯახები. მეცხვარეობის

გარდა, ბარში ისინი დაკავებულნი იყვნენ მევენახეობით, მებაღჩეობითა და მეხილეობით.

როგორც აღინიშნა, ადრეფეოდალური პერიოდი საქართველოში დასრულდა Xს-

ში. საზოგადოება გადავიდა განვითარებული ფეოდალიზმის ფაზაში, რომლისთვისაც

დამახასიათებელი იყო განვითარებული ეკონომიკური ურთიერთობები. შეიცვალა

სოფლის მეურნეობის შრომის იარაღები, ისინი უფრო მოხერხებული და მრავალფეროვანი

გახდა: გუთნები, ბარები, წერაქვები, თოხები, ფოცხები, ცულები, ფიწლები და სხვ. – ეს

ის სასოფლო-სამეურნეო იარაღებია, რომელთა საშუალებითაც ქვეყნის სოციალურ-

ეკონომიკური მდგომარეობა საგრძნობლად განვითარდა არა მარტო თუშებში, არამედ

მთლიანად საქართველოში. გუთანს თუშები „გუთას“ ეძახიან. მის გაჩენამდე გლეხები

სახნავად იყენებდნენ „აჩაჩას“, რომელიც თუშებში შემორჩა XX ს-ის 50-იან წლებამდე.

სამეცნიერო ლიტერატურაში აღნიშნულია, რომ გუთანს სჭირდებოდა დიდი გამწევი ძალა,

ამდენად იგი მთაში ნაკლებად გამოიყენებოდა. ბარში გუთნის გამოჩენამ გააუმჯობესა მიწის

დამუშავება და, შესაბამისად, გაზარდა მოსავლიანობაც.

ზემოთ აღვნიშნეთ, რომ ბარის პირობებში სოფლის მეურნეობის განვითარების

მნიშვნელოვან ფაქტორს წარმოადგენდა სარწყავი არხების არსებობა. ალვნის, პანკისისა

და ახმეტის სავარგულები უზრუნველყოფილი იყო ასეთი არხებით და მათი გაყვანა

ხდებოდა მდინარეების ალაზნისა და ილტოს კალაპოტებიდან. არხების კვალი დღემდეა

შემორჩენილი. სარწყავი სისტემა იგებოდა სოფლის მამასახლისის ხელმძღვანელობით.

აღსანიშნავია, რომ თავად სარწყავი სისტემის შექმნა მეტად მნიშვნელოვან მოვლენას

წარმოადგენდა თუშების ცხოვრებაში. ეს საქმიანობა ხორციელდებოდა გეოგრაფიული

რელიეფის, მისი ათვისების ნორმებისა და სამშენებლო ხერხების გათვალისწინებით.

118

ყოველივე ეს უდავოდ მიუთითებს იმ პერიოდის მშენებელთა მაღალ პროფესიონალიზმზე.

სარწყავი არხები იყო გაყვანილი შემდეგ სოფლებში: ბახტრიონი, წიწალყურე, ფხაკალყურე

და ოთხთვალა. ალვნის სარწყავი არხი წყალდიდობის შემთხვევაშიც დაცული იყო

ზოგან ბუნებრივი გრუნტით, ზოგან საგანგებოდ აშენებული საცავი ნაგებობებით. წყალი

გამოიყენებოდა როგორც სასმელად, ისე სახნავი მიწების მოსარწყავად.

თუშები მიწათმოქმედებისათვის იყენებდნენ მეორე სარწყავ არხსაც, რომელიც გადიოდა

სოფელ ალვანზე, კაკლიანის მხრიდან „თამარის ციხედ“ წოდებული ნაგებობის გასწვრივ.

დღეს იქ შემორჩენილია მხოლოდ ოდესღაც არსებული არხის ნაგებობის ნანგრევები.

სარწყავი არხის გაყვანას ხელს უწყობდა თვით სოფ. ალვნის მდებარეობაც. მთავარი არხი

გადიოდა მთის ფერდობზე, სადაც აღმართია. თავად სისტემა აგებული იყო საქმის იმდენად

კარგი ცოდნით, რომ შესაძლებელია ვივარაუდოთ – XI-XII სს-ის საქართველოში და კერძოდ,

საკვლევ რეგიონში სარწყავი არხების მშენებლობის ტრადიცია (დაცვითი ნაგებობების

გათვალისწინებით) და მათი გამოყენების ხერხები ძალიან მაღალ დონეზე იყო, ასე, მაგა-

ლითად, „ალაზნის ველის მორწყვას ისახავდა მიზნად თამარ მეფის დროს აგებული სარწყავი

არხი, რომელიც სათავეს იღებდა სოფ. ალვნის მოპირდაპირე მხარეზე, მდინარე ალაზნის

მარჯვენა ნაპირზე და მიედინებოდა 119 კილომეტრზე და, როგორც გამოანგარიშებულია,

რწყავდა 53 000 ჰექტარ მიწის ფართობს (მაგისტრალური არხის გამტარიანობა უდრიდა 24

კბმ/წმ, ჰიდრომოდული – 45 ლ/წ, არხის ერთი კილომეტრის სიგრძეზე მორწყული ფართობი

შეადგენდა 445 ჰექტარს“ (3.-92). ეს მიწათმოქმედების განვითარებას და, შესაბამისად,

მოსავლიანობის ზრდას უწყობდა ხელს. აკად. ივ. ჯავახიშვილი წერს: „საქართველოს მიწა-

წყალი უაღრესად მრავალფეროვანი და მეურნეობის სხვადასხვა დარგისთვის გამოსადეგი

იყო. ძლიერი ტენიანობის გამო სარწყავი მიწები დასავლეთ საქართველოში არ იყო, ან

ცოტა იყო. აღმოსავლეთ საქართველოს ნიადაგისა და ჰავის შედარებითი სიმშრალის გამო

ბევრგან მიწის მორწყვა აუცილებელი იყო და სოფლის მეურნეობისთვის სარწყავ არხებს აქ

განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭებოდა“ (5.-148).

ამ პერიოდში თუშებისათვის ჯერ კიდევ დამახასიათებელი იყო თემური წყობილების

ტრადიციები და თუშეთის მიწა, რომელიც ცნობილი იყო „სათუშოს“ სახელით, წარმოადგენდა

მთლიანად თემის საკუთრებას. თითოეულ თემს ეკუთვნოდა განსაზღვრული ფართობი,

სადაც სახნავი ნაწილიც შედიოდა. მოგვიანებით, როდესაც წოვა-თუშები საბოლოოდ

აიყარნენ მთიდან და დამკვიდრება დაიწყეს დაბლობ რაიონებში (XIX ს-ის პირველი

ნახევარი), მათ შესყიდვის წესით შემოიმატეს ახლო მდებარე მიწები, რამაც ხელი შეუწყო

მიწათმოქმედების დარგის გაფართოებას.

მ. მაჩაბელი აღნიშნავს, რომ თუშეთის ცალკეულ საზოგადოებებში მიწათმოქმედება

განვითარების სხვადასხვა დონეზე იდგა, რაც, თავისთავად ცხადია, დამოკიდებული იყო

ბუნებრივ-გეოგრაფიულ პირობებზე.

ვახუშტი ბატონიშვილის მიერ შედგენილ გეოგრაფიულ რუკაზე (XVIIIს.) მდ. ალაზნისა

და ივრის გაყოლებაზე აღნიშნულია საქონლის საძოვრები. ესენი ავტორის მიერ მიჩნეულია

სასოფლო-სამეურნეო სავარგულებად. მ. რჩეულიშვილი ამის შესახებ წერს: „ეს მიუთითებს

იმაზე, რომ ტერიტორიის დიდი ნაწილი, რომელიც განეკუთვნებოდა სასოფლო-სამეურნეო

კულტურების ზონას, გამოიყენებოდა კომბინირებულად, ე.ი. ცხვრისა და სხვა საქონლის

საზამთრო საძოვრებადაც. ეს ხელს უწყობდა სასოფლო-სამეურნეო სავარგულების მოსავ-

ლიანობის ზრდას... ცხვრები ძოვდნენ ბალახს და თანაც ანაყოფიერებდნენ მიწას“ (8.-22).

ი. გიულდენშტედტი, რომელმაც პირადად დაათვალიერა ალვნის მიწები, წერდა:

„გრემიდან ერთი საათის შემდეგ გავიარეთ პატარა მდინარე, კიდევ ორ საათში მივედით

მდინარე ლოპოტაზე, რომლის მარჯვენა მხარეზე, მთის ძირში დგას ციხე არტანა.

აქედან მდინარე სტორზე გავიარეთ და მივადექით სოფელ ფშაველს, ხოლო მარჯვნივ –

ლალისყურის ციხეს, სადაც შევისვენეთ და 1772 წ. 18 მარტის ღამე გავათენეთ; შემდეგ გზა

119

გავაგრძელეთ და ვინახულეთ სოფელი ბახტრიონი, რომელიც მდებარეობს მთის ძირში –

მდინარე ალაზანზე... მთელ ტერიტორიას ნაკელის სუნი ასდის“ (9.-35).

რ. ხარაძის ცნობით, მიწების ცალკეული ნაწილები თუშეთში ადგილობრივი სალოცავების

საკუთრებას წარმოადგენდა. აქ მოყვანილი მოსავალი უპოვარ ოჯახებს ურიგდებოდათ (11.-

106-127).

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, XIX ს-ის პირველი ნახევრისათვის წოვა-თუშები და

პირიქითელთა ნაწილი ბარში ფლობდნენ მიწების საკმაოდ დიდ ფართობებს. რამდენადაც

თუშები ძირითადად მისდევდნენ მეცხვარეობას, ისინი მიწის ნაკვეთებს გასცემდნენ

იჯარითაც. ალვნის სავარგულები გამოირჩეოდა მაღალი მოსავლიანობით, რადგან კარგად

ირწყვებოდა. მიწებს იჯარით ძირითადად იღებდა გლეხობა ახლომდებარე სოფლებიდან.

იჯარა თავისი ფორმითა და შინაარსით აკმაყოფილებდა ორივე მხარეს, ამიტომ მისი

გამოყენება პრაქტიკაში ხშირად ხდებოდა.

თუმცა XIX ს-ის შუა დრომდე თუშებში მიწათმოქმედება სათანადოდ ვერ განვითარდა,

რამდენადაც მეურნეობის მთავარ დარგად მაინც მეცხვარეობა ითვლებოდა.

უნდა აღინიშნოს, რომ თუშები აგრეთვე მისდევდნენ მეხილეობასა და მევენახეობას.

წერილობითი წყაროებით დასტურდება, რომ ვაზი ამ რეგიონშიც უძველეს კულტურას

წარმოადგენს. საწნახელთა ნარჩენების დიდი რაოდენობა აღინიშნება პანკისისა და ალვნის

მიდამოებში. მატერიალური კულტურის ეს ძეგლები უნდა მიეკუთვნებოდეს ფეოდალურ

ხანას. სამწუხაროდ, ეს ტერიტორიები არქეოლოგიურად დღესაც ნაკლებადაა შესწავლილი.

ამის გამო ხშირად გვიხდება ვარაუდის დაშვება სულ უმნიშვნელო დეტალების ანალიზის

საფუძველზეც კი. ამ საკითხის შესახებ ი. ცისკარიშვილის ჩანაწერებში ვკითხულობთ:

„წაროდან ჩამოსახლებული თუშები მეცხვარეობის გარდა, მიწათმოქმედებას მისდევენ,

თუმცა მებაღჩეობა და მებაღეობაც ეხერხებათ. აქვე, ალონთან არის გაშენებული ხილის

დიდი ნაკვეთი. იგი მარინდაანებს განეკუთვნება. მარინდა ცნობილი მეურნე და მუყაითი

პიროვნება ყოფილა. ის ხვნა-თესვასაც მისდევდა. სარწყავად ბახტრიონიდან მომავალი

ალაზნის არხი ჰქონდათ მარინდაანთ. ხეხილის ბაღჩაში თითქმის ყველა ჯიშის ხილი იყო –

აქ ნახავდით: ვაშლს, მსხალს, კაკალს, ატამს, თხილს, ბროწეულს და სხვა. ხეხილის ბაღჩები

ჰქონდათ ქადაგიძეებს, ხარებაშვილებს, თურქოშვილებს, ბუქურაულებს, ბაძოშვილებს და

სხვა. რაც შეეხება ვენახს, იგი მრავალ მეკომურს ჰქონდა ალვანში – მათ ურწყავი ვაზის ჯიში

ჰქონდათ გაშენებული“ (23.).

ამ კუთხეში მევენახეობის არსებობაზე მიუთითებს პანკისის ხეობის ტყის მასივებში

დღემდე შემორჩენილი გაველურებული ვაზის ლერწების დიდი რაოდენობა. აღსანიშნავია,

რომ ტოლოშას მიდამოებში ნაპოვნია დიდი ზომის საწნახელი და ათეულობით ღვინის

ხელადა. ეს ადგილები ჯერ კიდევ შეუსწავლელია.

არქეოლოგიური მონაცემებით მტკიცდება, რომ XI-XII სს. საქართველოში, მათ შორის

პანკისის ხეობაში, ახმეტაში, ალვანში, ქისტაურისა და ხორხელის სავარგულების შემოგარენში

გაშენებული იყო ზვრები. როგორც ჩანს, შემთხვევითი არაა, რომ აქ აღმოჩენილ საწნახლებზე

გამოსახულია ვაზი და ყურძნის მტევნები. ანალოგიური გამოსახულებანი ნაპოვნია „იოანე

ნათლისმცემლის“ ეკლესიის კომპლექსის ფრესკებზეც. ამ ყოველივეს ემატება ის, რომ

თამარ მეფის ერთ-ერთი საზაფხულო რეზიდენცია მდებარეობდა ალვნის აღმოსავლეთით,

რაც არ გამორიცხავს სწორედ ამ შემოგარენში ზვრების ოდესღაც არსებობას. მათ მიერ

დაკავებული საკმაოდ დიდი ტერიტორიები მიუთითებს აღნიშნულ რეგიონში მევენახეობის

განვითარების ზრდაზე.

ამ საკითხს ეხმიანება ტოპონიმ „ძაძას გომურების“ არსებობა პანკისის ხეობაში.

წინაპართა გადმოცემით, სანამ პანკისელი ქისტები ამ ხეობაში დასახლდებოდნენ (XIX

ს-ის 40-იან წლებამდე), იმ ადგილას, სადაც „ძაძას გომურები“ იდგა, უცხოვრია ერთ თუშის

ქვრივს ძაძა ცისკარიშვილს, რომელსაც ჰყავდა ბევრი საქონელი და მათთვის საზამთრო

120

გომურები ჰქონდა გაშენებული. თავად ძაძა ცხოვრობდა ორსართულიან ხის სახლში

მარნითა და საწნახლით. თქმულების თანახმად, ამ საწნახელში იწურებოდა ის ყურძენი,

რომელიც ხარობდა ტყის მასივებში. აქაურ ღვინოს სახელი გაუთქვამს თავისი არომატით

და ამიტომ განსაკუთრებული მოწონებით სარგებლობდა ახლომახლო მოსახლეობაში.

პანკისში ქისტების დასახლების შემდეგ, ძაძა საცხოვრებლად ალვანში გადასულა,

მაგრამ სიცოცხლის ბოლომდე იგი მოდიოდა და უვლიდა თავის ძველ კარ-მიდამოს.

მისი გარდაცვალების შემდეგ „გომურები“ დაცარიელდა, მაგრამ ადგილს დღესაც „ძაძას

გომურებს“ ეძახიან.

აღსანიშნავია, რომ პანკისის ამ მიდამოებში დღემდე შემონახულია საწნახლები და ღვი-

ნის სურები (ტოლოშის სარდაფები), რაც საკვლევი პერიოდის საქართველოს სოციალური

ყოფის ნათელ მაგალითს წარმოადგენს. ეს ფაქტი საინტერესოა სხვადასხვა მოსაზრებითაც:

ერთი მხრივ, შესაძლოა ვივარაუდოთ, რომ მტრის შემოსევების დროს ადგილობრივი

მოსახლეობა იხიზნებოდა ტყეებში, სადაც ინახებოდა ღვინო და პროდუქტები; მეორე მხრივ,

მდ. ალაზნის მიმდებარე ტერიტორიები არ იყო გამოსადეგი მევენახეობისათვის, რამდენადაც

მდინარის ხშირი ადიდება ანადგურდებდა სასოფლო-სამეურნეო მიწის ნაკვეთებს და,

ბუნებრივია, ვენახებსაც; ამდენად, მათი ფერდობებზე ან მიმდებარე ტყეებში გაშენება უფრო

მიზანშეწონილი უნდა ყოფილიყო.

ამ კუთხეში ვენახები გაშენებული იყო ნახევრად ალპურ ზონაშიც. ტყეებში გავრცელებული

იყო „უსურვაზის“ ტყის ჯიშის ყურძენი. ზოგადად კი თუშებში გავრცელებული იყო ყურძნის

რამდენიმე ჯიში: „რქაწითელი“, „საფერავი“, „მწვანე“ და ტყის ჯიშის „უსურვაზი“. ყველაზე

კარგად მოდიოდა „რქაწითელი“, თუმცა „უსურვაზი“ ტყისპირა ზოლებში დღესაც კარგად

ხარობს. აკად. ივ. ჯავახიშვილის მასალების თანახმად, საქართველოში გავრცელებული

იყო ყურძნის 420-ზე მეტი ჯიში.

მევენახეობის გარდა, თუშები დაკავებული იყვნენ სელის, კანაფისა და ხის ქერქის

დამუშავებით (ხაროვარი – წ.-თ. თუმხალვარ). ამას მოითხოვდა თუშების სამეურნეო

საქმიანობა გამომდინარე მათი მომთაბარე ცხოვრების წესიდან, მაგ., სელისგან მზადდებოდა

ქსოვილები, ხაროვარისგან – სხვადასხვა დანიშნულების თოკები, რომლებსაც თუშები

თავიანთ მეურნეობაში ძალიან აქტიურად იყენებდნენ.

თუშები მისდევდნენ მებაღეობასაც, რაზეც მიუთითებს ალვნის შემოგარენში მდებარე

გაველურებული ხეხილის ბაღები. ამისთვის გამოიყენებოდა ბახტრიონის შემოგარენის

ტერიტორია და ფერდობები „სამების“ ეკლესიის ჩრდილო-აღმოსავლეთით – მდ. ალაზნისა

და მდ. ივრის გაყოლებაზე.

ქვეყნის გაერთიანების შემდეგ შეიქმნა უფრო ხელსაყრელი პირობები ხელოსნობისა

და ვაჭრობის განვითარებისათვის, თუმცა ეს პროცესი შეჩერდა XI ს-ში ჯერ ბიზანტიისა და

შემდეგ თურქ-სელჩუკების შემოსევის გამო. საქართველოს მოსახლეობას აღარ ეცალა ამ

საქმიანობისთვის, რადგან თავგანწირვით იბრძოდა დამპყრობელთა წინააღმდეგ. ამავე

დროს, არ წყვეტდა აქტიურობას ქვეყნის ეკონომიკური, პოლიტიკური და კულტურული

ცხოვრების აღსადგენად. ამ პროცესებში აქტიურად მონაწილეობდნენ მთიელი

ქართველები, მათ შორის, თუშეთის მოსახლეობაც. ყოველივე ეს დასაბუთებულია

საარქივო მონაცემებით.

საკვლევ რეგიონში განვითარებული იყო ასევე ხელოსნური წარმოების სხვადასხვა

დარგი. კერძოდ: მეთუნუქეობა, კალატოზობა, მჭედლობა, დურგლობა; გაჩნდნენ მშენებ-

ლებიც, მეჭურჭლეებიც და სხვ. გარდა ამისა თუშები ამზადებდნენ აგრეთვე აგურსა და

კრამიტს. სახლები შენდებოდა ალიზისაგან, მის გადასახურად იყენებდნენ კრამიტს – ეს

დას ტურდება არქეოლოგიური გათხრებითაც.

სოფ. ალვნისა და ბახტრიონის მიდამოებში ნაპოვნია სპილენძის საგნები – ჭურჭელი,

საყურეები, ძეწკვები, რომლებიც ინახება ზემო ალვნის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმში.

121

აღსანიშნავია, რომ ფეოდალიზმის პერიოდში საქართველოს ხელისუფლება გარკვეულ

ყურადღებას აქცევდა მოსახლეობის განათლებას, ამდენად წერა-კითხვა და მით უფრო

რელიგიური განათლება არ იყო თუშებისთვის უცხო. თუშებში არსებობს თქმულება, რომლის

თანახმადაც, „ვეფხისტყაოსნის“ ერთ-ერთი ხელნაწერი შესანახად გაიგზავნა წოვათაში,

რათა დაეცვათ იგი მტრის ხელყოფისაგან. ხალხის მეხსიერებაში შემორჩენილია ცნობა

იმის შესახებ, რომ ალვნის „სამების“ ეკლესიაში საბჭოთა ხელისუფლების დამყარებამდე

ინახებოდა რელიგიური წიგნები, რომლებიც შუა საუკუნეებით თარიღდებოდა.

ფეოდალიზმის პერიოდში თუშები ვაჭრობასაც მისდევდნენ. ვაჭრობდნენ, ძირითადად,

მატყლით, რძის პროდუქტებით, ხორცითა და შინასამრეწველო ნაწარმით. ვაჭრობის საგანი

იყო პირუტყვიც – ცხვარი, ცხენი, სახედარი.

სოფ. ალვნის შემოგარენში ნაპოვნია ქართული, არაბული, სპარსული, თურქული და

ბიზანტიური მონეტები, რაც მიუთითებს იმაზე, რომ თუშებს მჭიდრო სავაჭრო-ეკონომიკური

კავშირები ჰქონდათ სხვადასხვა ქვეყნასთან.

ქართული სამართლის მასალების მიხედვით ცნობილია, რომ მსხვილი ვაჭრები

სამართლებრივი თვალსაზრისით უფრო ძვირად ფასობდნენ, ვიდრე რიგითები.

შესაძლებელი იყო მსხვილი ვაჭრების დანიშვნა მოსამართლეებადაც. მოსამართლე უნდა

ყოფილიყო მღვდელი, მსხვილი ვაჭარი ან სოფლის უხუცესი. „მსხვილი ვაჭარი შეიძლება

იყოს კარგი მოსამართლე, თუ იგი არაფერ კანონსაწინააღმდეგოს არ იტყვის,“ – თვლიდა

ხალხი. სამართლის ასეთი ტრადიცია ჰქონდათ თუშებსაც.

აღსანიშნავია, რომ საკვლევ რეგიონში ნელ-ნელა გამოიყო შეძლებული ფენა, რომლის

გარკვეულ ნაწილს მჭიდრო კავშირები ჰქონდა ქალაქების სავაჭრო ობიექტებთან. ისინი

ხშირად მიმართავდნენ ხოლმე საბითუმო ვაჭრობას. ანგარიშსწორება ხდებოდა სავაჭრო

ოპე რაციების დამთავრების შემდეგ.

წოვა-თუშების ე.წ. შეძლებულთა ფენის ეკონომიკა ემყარებოდა განვითარებულ მეც-

ხვა რეობას და ძალიან მცირედ – მიწათმოქმედებას. ამ პერიოდში წოვა-თუშები ცხოვ-

რობდნენ დიდ ოჯახებად ან ცალკეულ საგვარეულოებად. მათ შორის გამოირჩეოდნენ

ბუქურაულები, უშარაულები, ცისკარიშვილები, ბართიშვილები, ლაგაზიძეები, ედიშერიძეები

და სხვ. პირუტყვის მოსავლელად ისინი იყენებდნენ დაქირავებულ მწყემსებს. სახნავი მიწები

გაიცემოდა იჯარით, რაც ნიშნავდა იმას, რომ მეიჯარეს რჩებოდა მოსავლის ნაწილი.

საქართველოში მონღოლთა ბატონობამ (XIII ს.) შესამჩნევად უკან დასწია საქართველოს

სოფლის მეურნეობის თითქმის ყველა დარგის განვითარება. განსაკუთრებით დააზარალა

მდინარეების მტკვრის, ივრისა და ალაზნის აუზები. მიწების მფლობელები იმისათვის, რომ

შეენარჩუნებინათ შემოსავლები, იძულებულნი ხდებოდნენ გაეზარდათ მიწით სარგებლობის

გადასახადი. ქვეყნის სამეურნეო განვითარების საერთო დონის დაცემა სრულად აისახა

ვაჭრობაზეც. ყოველივე ამან თუშების ეკონომიკაზეც დამღუპველად იმოქმედა.

XIII ს-ის ბოლოდან კიდევ უფრო გაუარესდა გლეხების მდგომარეობა. ისინი საკუთარი

ფეოდალებისა და დამმონებელი მონღოლების ორმაგი გადასახადების ქვეშ მოექცნენ. XIV

ს-ის 30-იანი წლებიდან, როცა საქართველომ მოიშორა თითქმის ასწლიანი მონღოლური

უღელი, ქვეყანაში თანდათანობით დაიწყო ეკონომიკური მდგომარეობის გამოცოცხლება.

მიიღეს „ძეგლის დება“ – კანონთა კრებული, რომელიც შექმნილი იყო საზოგადოების

განვითარებისა და აღდგენა-წინსვლისათვის.

საქართველოს ქალაქებმა უფრო ინტენსიურად დაიწყეს სავაჭრო კავშირების დამყარება

აზიისა და ჩრდილო-კავკასიის სავაჭრო-ხელოსნურ ცენტრებთან. საქართველოს ქალაქების

გააქტიურების მაგალითად შეიძლება ჩაითვალოს რომის პაპის 1328-1329 წწ. მიმართვა,

სადაც ხაზგასმულია თბილისის, როგორც სავაჭრო ქალაქის, დიდი მნიშვნელობა (10.-32).

საქართველოში დროის გარკვეულ მონაკვეთში მიმოქცევაში იყო მონეტები, რომლებიც

გამოშვებული იყო ხაზან-ხანის მიერ. ქართველები მათ „ხაზანურ თეთრს“ უწოდებდნენ

122

(12.-30-35). მონღოლთა განდევნის შემდეგ მეფე გიორგი V-მ შემოიღო ახალი ქართული

მონეტა, რომელსაც „გიორგიული თეთრი“ ეწოდა (12.-35). ასეთი მონეტები აღმოაჩინეს

გათხრების დროს ზემო ალვნის ტერიტორიაზეც.

XIX ს-ის პირველი ნახევრის მოსახლეობის კამერალური აღწერის მონაცემებში (1831 წ.)

წარმოდგენილია მხოლოდ წოვათის მოსახლეობა და აღწერილია სულ ოთხი სოფელი

(ინდურთა, საგირთა, წარო და ეთელტა), ხოლო ბარის სოფლების შესახებ საერთოდ

არაფერია ნათქვამი. ჩვენ ვვარაუდობთ, რომ აღწერა ჩატარდა ზაფხულში, როცა ბარში

მცხოვრები თუშები კეტავდნენ თავიანთ სახლებს და ადიოდნენ მთებში (4.-ს. 1278).

წოვათაში იყო რვა დასახლებული პუნქტი – ეთელტა, საგირთა, ინდურთა, მოზართა,

ნაზართა, ნადირთა, შავწყალა და წარო. ჩვენთვის უცნობი მიზეზების გამო იმდროინდელ

რუკაზე არ არის დატანილი სოფლები მოზართა, ნაზართა, ნადირთა და შავწყალა. სოფელი

წარო მდებარეობს წოვათასა და გომეწრის საზღვარზე, ამიტომ მას საარქივო წყაროებში

ხშირად წოვათას მიაკუთვნებენ ხოლმე. ამ დასახლებულ პუნქტებს ჰქონდა საკუთარი

საზღვრები, ხოლო სასოფლო-სამეურნეო სავარგულები მდებარეობდა სოფლების განა-

პირას, საცხოვრებელი ნაგებობიდან მოშორებით.

იმდროინდელ საქართველოს გეოგრაფიულ რუკაზე კარგად ჩანს, რომ ეს სოფლები

ძალზე მჭიდროდ იყო დასახლებული. თითო მოსახლეს ჰქონდა საკარმიდამო მიწა, გან-

კუთვნილი მებაღეობა-მებოსტნეობისთვის. გარდა ამისა, მას ჰქონდა უფლება სოფლიდან

მოშორებით დამატებითი მიწის ნაკვეთის ან მეზობლად სამოსახლო ეზო-კარის აღებისა,

რისთვისაც დამატებით თანხას იხდიდა. მიღებული წესის თანახმად, ასეთ შემთხვევაში მიწას

ხშირად ამუშავებდნენ დაქირავებული მებეგრეები. დამატებითი მუშის აყვანის ფუფუნება

მხოლოდ შეძლებულ ოჯახებს ჰქონდათ.

უნდა აღინიშნოს, რომ ქვეყნის დამპყრობელთა უღლისგან პერიოდულად თავის

დაღწევა საგრძნობლად ხელს უწყობდა პოლიტიკური და ეკონომიკური ცხოვრების წინსვლას

თუშეთის მოსახლეობაში და მათი ცხოვრების დონეც საგრძნობლად უმჯობესდებოდა.

მეცხოველეობა

როგორც უკვე აღინიშნა, წოვა-თუშების ეკონომიკის ძირითად წყაროს წარმოადგენდა

მესაქონლეობა, სადაც უპირატესობა ენიჭებოდა მეცხვარეობას. ამ საკითხის სრულყოფილად

გაშუქებისთვის არ კმარა მხოლოდ წერილობითი წყაროების ანალიზი და საჭიროდ მიგვაჩნია

ეთნოგრაფიული მასალის, ფოლკლორის, ძველი თქმულებებისა და ტრადიციული რიტუა-

ლების მოხმობაც.

საქართველოში „სოფლის მეურნეობის ერთ-ერთ წამყვან დარგს მეცხოველეობა წარ-

მო ადგენდა. ეს დარგი განსაკუთრებით გავრცელებული იყო მთის რეგიონებში. ისინი მის-

დევდნენ, როგორც მსხვილფეხა, ისე წვრილფეხა საქონელის მოშენებას“, – ვკითხულობთ

„ქართლის ცხოვრებაში“ (16.)

აღნიშნული ცნობა ჩვენ საკამათოდ მიგვაჩნია რამდენიმე მიზეზის გამო: ერთი

მხრივ, საქართველოს მთიან რეგიონებში გეოგრაფიული ადგილმდებარეობის, მკაცრი

კლიმატისა და გაჭიანურებული ზამთრის გამო (თითქმის 9 თვე) წარმოუდგენელია დიდი

რაოდენობით საქონლის ბაგურ კვებაზე ყოლა, რამდენადაც ასეთი პირობები გამორიცხავს

მათი საკვებით უზრუნველყოფას. მეორე მხრივ, მთის პირობებში შეუძლებელია აგრეთვე

საქონლის დასარ წყულებლად გაყვანა, რადგანაც თოვლის საფარის სიუხვის გამო,

გამოცდილ მთიელებსაც კი უჭირთ გავლა შესაფერისი ფეხსაცმლის გარეშე ასეთ

გაყინულ, დამრეც გზა-ბილიკებზე.

123

თუშების მესაქონლეობის პრობლემა მრავალ საკითხს მოიცავს: ეს არის მეურნეობის

მართვის ხასიათი, საძოვრების გამოყენების თავისებურებები, ცხვრების მოვლა, მეცხვარეობის

კალენდარი, მისი გამოყენება და მასთან დაკავშირებული შრომის ფორმები, აგრეთვე რე-

ლიგიური დღესასწაულები, მეცხვარეობის პროდუქტის წარმოება, ცხვრის მოვლასთან

და კავშირებული ფუნქციების განაწილება მწყემსებს შორის, საზაფხულო და საზამთრო

სადგომები, ცხვრების „დოლისათვის“ მომზადება, ფარების გამოყოფის პრინციპები (დედა-

ცხვარი და ბატკნები), „დოლის“ დამთავრება და ერთიანი ფარის შექმნა, საზაფხულო

საძოვრებზე გადასვლისათვის მზადება, ცხვრის პარსვა, მატყლის რეალიზაცია, ცხვრის

ფარების დახარისხება, მათი გადაყვანისათვის საჭირო ინვენტარის მომზადება (სახედრებისა

და ცხენების ჩათვლით), მწყემსებისათვის საკვებისა და ტანსაცმელის მომარაგება, მზა

პროდუქციისათვის საჭირო რაოდენობის ჭურჭლის მომარაგება, ცხვრის მთებში გადარეკვა,

რძის პროდუქტების დამზადება-გასაღება და სხვ.

აღნიშნულ მოვალეობათა პირნათლად შესრულება სავალდებულო იყო ყველა

მეცხვარისთვის, სხვა შემთხვევაში ეს საქმის ღალატად ჩაითვლებოდა. ამ ვალდებულებების

შესრულებას საფუძვლად ედო ხალხის უხსოვარი დროიდან შეძენილი დიდი ცოდნა,

გამოცდილება და ადამიანების შრომისუნარიანობა.

ამ საკითხის სრულად გაშუქებისათვის ნაშრომში მოგვყავს XIX ს-ის კამერალური

აღწერის მასალები, ეთნოგრაფიული და წერილობითი მონაცემები, ავტორის საექსპედიციო

საველე ჩანაწერები და სხვ.

XVII საუკუნის საარქივო მასალების მიხედვით, თუშების მეცხვარეობა წარმოადგენდა

მაღალგანვითარებულ მეურნეობას.

მ. რჩეულიშვილის სიტყვებით: ...необходимо уяснить связь между этническим наиме-

нованием грузинских племён тушин и наименованием породы овец – «тушинская» (8.-144).

ავტორის აზრით, თუშური ცხვრის სელექცია საქართველოში მოხდა დაახლოებით ახალი

ერის პირველი ათასწლეულის მეორე ნახევრიდან. სელექციონერებად იგი თვლის თუშებს,

რომლებმაც ეს დარგი მიიყვანეს იმ დონემდე, რომ გამოიყვანეს ახალი ჯიში. თუშეთში ამ

დარგის განვითარებას ხელს უწყობდა მაღალხარისხოვანი ალპური საძოვრების არსებობა.

«Эти овцы разводились в «чистоте» без примеси посторонней крови» (8.-153), – წერს მ.

რჩეულიშვილი. იგი აღწერს ვოლოშინისა და ძველქართული ცხვრების (ნაწილობრივ

ყარაბახის ცხვართან ერთად) შეჯვარების ეტაპებს და დაასკვნის: „ამრიგად, ქართველმა

ხალხმა მისთვის ძალზე არახელსაყრელ ეკონომიკურ და პოლიტიკურ პირობებშიც კი

შეძლო გამოეყენებინა სამივე ჯიშის დადებითი თვისებები და შექმნა კავკასიაში ერთ-ერთი

საუკეთესო ჯიში – თუშური ცხვარი... იგი ყველაზე უფრო ამტანია, ..აქვს გემრიელი და

ნოყიერი ხორცი, ხოლო თუშური ცხვრის მატყლი გამოირჩევა სიმყარით, დრეკადობითა

და ელასტიკურობით... აქვს დამაკმაყოფილებელი წველადობა“ (8.-155). სწორედ ამიტომ

იყო და დღესაც არის თუშურ ყველსა და მატყლზე ასეთი დიდი მოთხოვა ქართულ და

უცხოურ ბაზრებზე. ქვეყნის ხელისუფლებას კარგად ესმოდა მესაქონლეობის ამ დარგის

მნიშვნელობა და ყოველთვის დიდ ყურადღებას აქცევდა მის განვითარებას.

ჩვენი მთხრობელია ზემოთ უკვე ხსენებული წოვა-თუში 81 წლის ლეო ბაჩულაშვილი,

რომელსაც ბევრი რამ ახსოვს თუშების ცხოვრებიდან. კიდევ ერთი ამონარიდი პანკისელი

ქისტი ბისანა ბორჩაშვილის მონაყოლიდან, რომელიც ლეო ბაჩულაშვილმა მოგვაწოდა:

„თქვენი ხალხი ძველიდანვე მეცხვარეები იყვნენ. თუშური ცხვარი (ქისტ. ბაცაა ჯა) მხოლოდ

თქვენ გყავდათ. ცხვრის ეს ჯიში თქვენიდან გავრცელდა ჩვენთან და სხვა მეზობელ ხალ-

ხებთან. ამიტომ არის, რომ თქვენს მეზობლებს – გარდა ლეკებისა, საკუთარი ცხვრის ჯიში

არ ჰყავთ. მათ ჰყავთ მხოლოდ თუშური ცხვარი, რადგან იგი შემოსავლიანია, გამძლეა

სი ცივეში, სიცხეში და მგზავრობაშიც ამტანია. აქვს საუკეთესო რძე, მატყლი და ხორცი. თუ-

შური ცხვრის ხორცისთანა გემრიელი ხორცი არც ერთი ჯიშის ცხვარს არ გააჩნია. იგი მთის

124

პირობებსაც კარგად ეგუება“ (ჩანაწერებიდან).

ცნობილია, რომ საქართველო მთელი თავისი ისტორიის მანძილზე ჩაბმული იყო

გაუთავებელ ომებში, მაგრამ მიუხედავად ამისა, მთის რეგიონების მოსახლეობა არ წყვეტდა

პირუტყვის მოშენებას და ამით ცენტრს დამატებითი საკვებით ამარაგებდა.

მაგალითად, XIX საუკუნის პირველი ნახევრის ოფიციალური აღრიცხვის მიხედვით,

თუშეთში ირიცხებოდა 172 408 სული ცხვარი. თიანეთის მაზრის ცხვრების 70% მხოლოდ

თუშეთზე მოდიოდა.

პირიქითის ნაწილის, ჩაღმისა და გომეწრის გეოგრაფიული მდებარეობა, ცხოვრების

წესი და პირობები არ იძლეოდა საშუალებას, რომ მოსახლეობას მასობრივად დიდი რაო-

დენობით მოეშენებინა ცხვარი. ამავე მდგომარეობაში იყვნენ ფშავლები, ხევსურები, მოხე-

ვეები, მთიულ-გუდამაყრელები, სვანები და მთის რაჭველები, რომლებიც, მათი ბინადარი

ცხოვრების წესის გამო, მისდევდნენ მათთვის ხელმისაწდომ და ინდივიდუალურად სამყოფ

მი წათმოქმედებას, მსხვილფეხა პირუტყვისა და ნაწილობრივ ცხვრის მოშენებას.

ნ. აზიკური აღნიშნავს: „როგორც ცნობილია, ირანის ხელისუფლებამ XVII საუკუნეში კა-

ხეთში ჩაასახლა თურქმანთა ტომები. მათ სერიოზული საფრთხე შეუქმნეს მთის რეგიონებს,

რომ ლებიც მთლიანად დამოკიდებულნი იყვნენ ბარზე. ეს განსაკუთრებით აისახა მესაქონლე

მთი ელ თუშებზე, ფშავლებსა და ხევსურებზე. შედარებით მძიმე მდგომარეობაში აღმოჩნდნენ

მეცხვარე თუშები, რადგან მათ დაკარგეს ზამთრის საძოვრები“ (14.-51).

სხვა წყაროს თანახმად, „აღნიშნული პრობლემა განსაკუთრებით შეეხო წოვათისა და

ნაწილობრივ პირიქითის თუშებს, არ შეხებია ჩაღმისა და გომეწრის თუშებს, რადგან, რო-

გორც უკვე აღინიშნა, ისინი ფეხმოუცვლელად ცხოვრობდნენ მთის რეგიონში, რაც გან-

პირობებული იყო მათი ცხოვრების წესითა და მეურნეობის ფორმებით. ეს დასტურდება

საარქივო მონაცემებითაც“ (4.-3-7).

წერილობითი მონაცემების მიხედვით, თუშების მეცხვარეობის მეურნეობას საქართველოს

ეკონომიკის ისტორიაში თავისი მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა. XIX ს-ის პირველი ნახევრის

კამერალური აღწერის თანახმად, წოვასა და ნაწილობრივ პირიქითის მეცხვარე თუშებში

იყო ისეთი ოჯახები, რომლებსაც ჰყავდათ 1 000-დან 5 000 სულამდე ცხვარი და ზოგჯერ

მეტიც. ამასთან, ზოგიერთ ოჯახს ჰყავდა 700-ზე მეტი ცხენი, 100-მდე მსხვილფეხა რქოსანი

პირუტყვი და ა.შ. მათი საერთო რაოდენობა აღწევდა 172 408-ს, ანუ 70% თიანეთის

მაზრის მესაქონლეობისა მოდიოდა თუშეთზე. აქედან გამომდინარე, თუ ცხენ-ძროხის

რაოდენობასაც გავითვალისწინებთ, ნახირის მოსავლელად თუშებს ესაჭიროებოდათ 300-

ზე მეტი მწყემსი – მათ ახლომდებარე რეგიონებიდან ქირაობდნენ.

სხვა ცნობის თანახმად, 1845 წლის 6 აპრილისათვის თუშების ოთხივე თემის სახელზე

ირიცხებოდა 150 000 სულ ცხვარი. მათგან 80% მოდიოდა წოვა-თუშების წილად. კიდევ

ერთ დოკუმენტში ნათქვამია, რომ „მათ (თუშებმა – ა. შ.) მთავრობისაგან მიიღეს უფლება

გადაერეკათ ცხვარი საქართველოს საზღვარს გარეთ. ყარსის ოლქში გადაჰყავდათ 12 000

სული ცხვარი, რომელთა მფლობელი იყო ბუქურაული“ (15.-1,2). ამ საარქივო საბუთის თა-

ნახმად, „1845 წ-ის გაზაფხულზე, პირველად თუშ მეცხვარეებს 29 მაისს გაცემული #1216-

1226 და #1734-1743 პასპორტებითა და ნებართვით გაუვლიათ ალექსანდრეპოლის #585

პოსტი ლევან ბუქურაულის მეთაურობით 12 600 სული ცხვრით და გადასულან თურქეთის

მთებში. მათ მიიღეს უფლება უმაღლესი მთავრობიდან გადარეკონ თავიანთი საქონელი

საზ ღვარგარეთ, ხოლო უკან დაბრუნების დროს განესაზღვრათ, რამდენი უნდა გადაიხადონ

ბაჟი – როგორც შემოტანილ საქონელზეა დაწესებული, თუ როგორც შინაურ საქონელზე“

(სა ქართველოს სსრ შინაგან საქმეთა სამინისტროს ცენტრალური ისტორიული არქივი, ფ.

# 4,საქმე #95, ფურცელი #1-2).

გარდა ამისა, ნ. რადდეს ცნობით, თუშს გვარად ქადაგიძეს 1863 წელს პირდაპირ

ქ. მარსელში გაუგზავნია თავის ცხვრის მატყლი და ამით იხსნა თავი სომეხი ვაჭრების შუა-

125

მავლებისგან. აი, რას წერს იგი: „Так, тушин Кадагидзе (Цовского Общества) уже в 1863 году сам

отпралял шерсть своих овец прямо в Масель и, таким образом, освободился от необходимости

прибегать к посредничеству перекупщиков армян“ (28.-315.).

ასეთი არა ერთი ცნობაა არქივში. ამის შესახებ ფილიპე ყიზილაშვილი წერს: „თუში

მეცხვარე არასდროს იკადრებდა თვითონ ევაჭრა, ჩამდგარიყო დახლში. ის ყოველთვის

ვაჭრებს მიმართავდა და მათი ხელით „იპყრობდა“ ბაზარს. ამ გზით თუშებს უნდოდათ

მიეღწიათ იმისთვის, რომ თუშური ცხვარი და მისი ნაწარმი ცნობილი გამხდარიყო სხვადასხვა

ქვეყნის მანუფაქტურით მწარმოებლებისთვისაც“ (29.-8.).

ამდენად, შესაძლებელია ვივარაუდოთ, რომ გვიანფეოდალურ ხანაში თუშეთის

მეცხვარეობა მაღალგანვითარებული დარგი იყო. ბუნებრივია, რომ წოვა-თუშები ამ საქმეში

მარტონი არ იყვნენ, რამდენადაც მასში აქტიურად მონაწილეობდნენ მეზობელი მთიელები

– ჩაღმის, გომეწრის, ხევსურეთის, ფშავის, მთიულეთ-გუდამაყრისა და სხვა კუთხეებიდან.

ბ. გამყრელიძის მიერ მოყვანილი დასკვნა, რომ „XIX ს-ის მეურნეობაში ძირითად და წამყვან

დარგს თუშებში მეცხვარეობა წარმოადგენდა“, ვფიქრობ, უფრო მეტად ეხება წოვას და

ნაწილობრივ პირიქითელ თუშებს, ვიდრე დანარჩენებს. ნუ იფიქრებს მკითხველი, თითქოს

ამით ჩვენ გვსურს თუშების დაყოფა ან დანარჩენი მთიელების დაკნინება – არავითარ შემ-

თხვევაში! საქმე ისაა, რომ მთის რეგიონის მოსახლეობისთვის დამახასიათებელია საც ხოვ-

რებელი და ყოფითი პირობების სპეციფიკურობა. მკაცრი კლიმატური პირობები აიძულებს

მათ აირჩიონ შესაბამისი ცხოვრების წესი – ბინადარი წესის მქონე მთიელებს არ შეუძლიათ

მისდიონ მეცხვარეობას მთის პირობებში, რამდენადაც ზამთარი მოითხოვს ცხვრის ბარად

გადარეკვას საძოვრებზე, სადაც არ იცის თოვლი. სწორედ ამის გათვალისწინებით ნახევრად

ბინადარ და ნახევრად მომთაბარე ცხოვრებას ეწეოდნენ წოვათის თუშები და ნაწილობრივ

პირიქითლელები.

რ. ერისთავი ასე აღწერს თუშების მეცხვარეობას: „თიანეთის მაზრის თუშები და

ფშავლები ძირითადად დაკავებული არიან მეცხვარეობით. მათი ცხვარი ზამთარში ძოვს

შირაქის უდაბნოში, ხოლო ზაფხულში თრიალეთის მთებში. გარდა ამისა თუშებს ჰყავთ

ცხენების ჯოგები, რომლებიც ძლიერია და გამძლე მთის პირობებში. შემდეგი ციფრები

მოწმობს იმას, თუ რა მაღალ დონეზეა აყვანილი მესაქონლეობა: ცხვარი – 200 000, ცხენი

– 4 500, ღორები – 50 000, მსხვილფეხა საქონელი – 5 900. ტყავის, მატყლის, ყველის და

ერბოს გაყიდვის შედეგად მიღებულ ფულს ისინი ზედმიწევნით ინახავენ. მათ შორის არიან

ისეთი შეძლებულები, რომლებსაც 40-50 ათასი მანეთი აქვთ და მათ შორის ისეთი ფული,

რომელიც გასულია ხმარებიდან. ეს არაა გასაკვირი, რადგან ისინი ფულს არ აბრუნებენ“ (გაზ.

„კავკაზ“ – 1854 წ., გვ.192). ეს ცნობა, თავისი ცხოვრების წესისა და საქმიანობის გამო, ეხება

უმთავრესად წოვათის და ნაწილობრივ პირიქითის თუშებს, რამდენადაც ცხვრის მოშენება-

განვითარების მონოპოლიას ისინი ფლობდნენ. თუ თუშეთის სხვა თემის წარმომადგენელს

ან მთიულს და ფშავს სურვილი უჩნდებოდა ცხვრის მოშენებისა, ისინი საქმეში ებმეოდნენ

ჯერ როგორც დაქირავებული მუშები, ხოლო შემდგომში თავის საკუთარ ფარებსაც

ამრავლებდნენ. ამიტომაა, რომ რ. ერისთავისა და სხვათა წერილებში ვხვდებით ცნობებს,

სადაც იხსენიებიან ფშავლები და მთიულები, თუმცა ხშირად მათი ცხვრის რაოდენობა არ

აღემატებოდა იმ რაოდენობას, რომელიც იყო საკმარისი ოჯახის გამოსაკვებად და მისი

კეთილდღეობის შესანარჩუნებლად.

მომთაბარე თუშები, მათი ცხოვრების უმეტეს დროს ატარებდნენ ან გზაში, ან ბარად

და ძალაუნებურად ჩაბმულნი იყვნენ საზოგადოებრივ ცხოვრებაში. აქ კიდევ ერთხელ ხაზ-

გასმით უნდა აღვნიშნოთ, რომ ჩვენ ვცდილობთ, წარმოვაჩინოთ თუშების ისტორია ისეთად,

როგორიც იგი იყო სინამდვილეში, ოღონდ ყურადღების ცენტრში გვყავს წოვა-თუშები

და ნაწილობრივ პირიქითელები. იმედია, ეს გარემოება არ იქნება საწყენი დანარჩენი

თუ შებისათვის და უარყოფითად არ იმოქმედებს თუშთა ერთობაზე – ან როგორ უნდა

126

იმოქ მედოს, როდესაც ისედაც ცნობილია, რომ თავისი საქმიანობით ისინი აქტიურად

დაკავშირებული იყვნენ ბართან და აგვარებდნენ ყველა საჭირბოროტო საქმეს, რომელიც

მთელ თუშეთს შეეხებოდა.

ამიტომაა, რომ ყველა მთავრობასთან მოსაგვარებელ საქმეებს აგვარებდნენ და საბუთებს

ხელს აწერენ სწორედ მომთაბარე თუშები – ეს არც ერთმანეთში ეჭვს ბადებდა და არც

უთანხმოების საგანი ხდებოდა მანამ, სანამ ახალმა წყობილებამ ურთიერთგაუტანლობისა

და შურის სინდრომი არ ჩანერგა მათში.

ვახუშტი წერს: „ფშავლები, ხევსურები და თუშები ზოგჯერ აღარ ემორჩილებოდნენ

ლევან მეფის წინამორბედ მეფეებს. ლევან მეფემ კი ისინი ძალით კი არ დაიმორჩილა,

არამედ შეჰპირდა, რომ მათ ცხვრებს თავისუფლად შეეძლოთ ეძოვათ კახეთში და თიანეთის

„ლაშარის ჯვრისთვის“ დიდი შესაწირი გაგზავნა. ამის სანაცვლოდ ლევან მეფეს ისინი

უგზავნიდნენ ლაშქარს და უხდიდნენ ხარკს“ (16.-136). განდგომისა და განაწყენების მიზეზიც

უმთავრესად მეფის ტახტის მიერ უყურადღებობა იყო, რომელიც მთავრდებოდა ან მიწის

დაკარგვით (როგორც ეს მითხოსა და ვებოს წართმევით დამთავრდა), ან პირუტყვისა და

ადამიანების გატაცებით. ამის შესახებ ჩვენ ზემოთ უკვე ვისაუბრეთ. ამ საბუთიდან ჩვენთვის

მნიშვნელოვანია ერთი აბზაცი, სადაც ნათქვამია: „თქვენ და თქვენ შვილებს გიწყალობებთ

(ამ სიგელს – ა.შ.) თქვენი ერთგულებისა და სამსახურისათვის მემკვიდრეობის უფლებით“

(2,#10063). დოკუმენტში აღნიშნულია ისიც, რომ თუშებმა ორჯერ მიიღეს სამემკვიდრეოდ

ის ადგილები, რომლებიც მათ წინაპრებს ეკუთვნოდათ (იხ. 1 თავი).

საყურადღებოა ნ. აზიკურის მოსაზრება, რომლის თანახმადაც „...თუში მეცხვარეები ეწეოდნენ

მომთაბარე ცხოვრებას თუშეთსა და კახეთს შორის (ალვნის დაბლობი, პანკისი, ლოპოტა).

მოგვიანებით მოძრაობის ამპლიტუდა გაიზარდა – ზამთრობით თუშების ფარები გადადის

მდ. ალაზან-ივრის სანაპირო ველებში და მტკვრის ქვემო დინებისკენ. ამრიგად, ინტენსიური

განვითარებისათვის მეურნეობა საჭიროებდა ორ მკვეთრად განსხვავებულ კლიმატურ და

გეოგრაფიულ გარემოს, ისეთს, როგორიცაა ზამთრისა და ზაფხულის საძოვრები“ (14.-53).

აღსანიშნავია, რომ მდინარეების – მტკვრის, არაგვისა და ალაზნის დაბლობები და

აგრეთვე კახეთისა და შირაქის ზამთრის საძოვრები წოვებისა და პირიქითლების სარ-

გებლობაში იყო.

თუშების ერთი ნაწილი ცხვრის ზამთრის საძოვარ-სადგომებს საკმაოდ შორს შეიგუ-

ლებდნენ ხოლმე. ესენი იყვნენ: ბუქურაულები, ლაგაზიძეები, ბართიშვილები, აბაშიძეები,

ცისკარიშვილები, ედიშერიძეები, ფილიშვილები და სხვ. ისინი ეძებდნენ ახალ საძოვრებს და

თანაც ინარჩუნებდნენ საკუთარი მეურნეობის განვითარების სტაბილურ დონეს, რამდენადაც

ამ გზით ცხვრის სულადობა კი არ იკლებდა, არამედ იზრდებოდა. ახალი სადგომები

საშუალებას იძლეოდა ცხვრის რაოდენობის შენარჩუნებისა და მეურნეობის შემდგომი

განვითარებისათვის. ქვეყანაში მშვიდობიანი ცხოვრება კი თავისთავად ხელს უწყობდა არა

მარტო მეცხვარეობის, არამედ მთლიანად ეკონომიკის ზრდას.

ზამთრისა და ზაფხულის საძოვრების გარდა, ცხვრებისთვის აუცილებელია ე.წ. „გარდა-

მავალი ზოლები“, რათა ისინი თანდათანობით შეეჩვიონ კლიმატურ ცვლილებებს (14.-53).

ნ. აზიკური ეხება რა „გარდამავალ ზოლს“, აღნიშნავს, რომ მას დიდი მნიშვნელობა ენიჭება:

„ერთი მხრივ, ცხვრები ისვენებენ (გრძელი გზის წინ), მეორე მხრივ, ზაფხულის საძოვრებზე

პარალელურად ნიადაგი თანდათან თავისუფლდება თოვლისაგან და იფარება მცენარეული

საფარით. საქონლის „გარდამავალ ზოლზე“ გადაყვანა საშუალებას იძლევა ზამთრის

საძოვრების ძირითადი ნაწილის დაცვისა და არც გაზაფხულის უამინდობა არის საშიში“

(14.-53). ავტორი ეყრდნობა ივ. ჯავახიშვილს, რომელიც წერს, რომ „ზამთრის საძოვრები

ზაფხულის საძოვრებზე სამჯერ ნაკლებია“. ამის შემდეგ ავტორი დაასკვნის: „ალბათ, სწორედ

საძოვრების „გარდამავალი ზოლი“ ერთგვარად ანეიტრალებდა იმ სიძნელეებს, რომლებიც

გამოწვეული იყო ზამთრის საძოვრების უკმარისობით“ (14.-54).

127

სამეცნიერო ლიტერატურითა და საველე ეთნოგრაფიული ჩანაწერებით დასტურდება,

რომ გარდა ზაფხულისა და ზამთრის საძოვრებისა, თუშები აგრეთვე ფლობდნენ გარ-

დამავალი ტიპის საძოვრებს შირაქში, ქორუმსა და დილიჩში, აგრეთვე „ნაზარლის სათავის“

ზოლს, სადაც განლაგებულია ივრის, ალაზნის, ტარიბანის, სამუხეს და „შავი მთის“ ზამთრის

საძოვრები. აქ გადაჰყავდათ ცხვრის ფარები აპრილის დასაწყისში და ორი კვირის განმავ-

ლობაში ცხვარს ასვენებდნენ ქორუმში, პარსავდნენ მათ. ამავდროულად ხდებოდა მაღალ-

მთიანი საძოვრების შერჩევა. პირველი მაისიდან ისინი კახეთიდან შეუსვენებლად ადიოდნენ

მთებში (17.-63).

უნდა აღინიშნოს, რომ ალვნის თავისუფალ საძოვრებზე პარსავდნენ ცხვრის უმნიშვნე ლო

რაოდენობას. ცხვრის პარსვისას ძირითადად მის შემოგარენში მცხოვრები მატერიალურად

ხელმოკლე გლეხების შრომას იყენებდნენ. ფარების პარსვა ხორციელდებოდა ქორუმის,

დილიჩის, ნაზარლის საძოვრებზე და იქვე მათ ამზადებდნენ მთის საძოვრებზე ასაყვანად.

ამ ფარებს თუშები „ნოტოს“ უწოდებენ. გაპარსულ ცხვარს ურევდნენ დანარჩენ ფარას და

გადაჰყავდათ ახლომდებარე მთის საძოვრებზე (ზუროს გორი, ლამაზური, კუპრაბალინჩო,

ჩხათანა, ჭიქაურა, ქოჩადალა და სხვ.). მსხვილი მეურნეობის მფლობელებს თავიანთი

ფარები გადაჰყავდათ უფრო შორეულ საძოვრებზე, რამდენადაც მათ სჭირდებოდათ მეტად

გაშ ლილი არეალი. ცხვრის ფარების გადარეკვა ერთი ზონიდან მეორეში დაკავშირებული

იყო დროის ფაქტორსა და უკვე დამკვიდრებულ ტრადიციასთან. ნ. აზიკური აღნიშნავს: „არ

შეიძლება ზამთრის საძოვრებზე ცხვრის ფარების დატოვება დიდი ხნით, რადგან შირაქის

თბილ მინდვრებზე ადრე ჩნდება მავნე მწერები და ქვეწარმავლები, რომლებიც დიდ ზიანს

აყენებენ ცხვარს. ნედლი ბალახიც ცუდად მოქმედებდა მათზე. თუმცა მთაში ადრე გადას-

ვლაც არ იყო საშური. ბარის თბილი ზონიდან მთაში მოხვედრილი ცხვრები მძიმედ იტანდნენ

მთის ცივ ჰაერს: ისინი უეცრად ავადდებოდნენ ან იხოცებოდნენ. გარდა ამისა, ცხვრები თე-

ლავდნენ მთის ჯერ კიდევ სველ მიწაზე ბალახს და ამით ძლიერ აზიანებდნენ საძოვრებს.

ასეთ შემთხვევაში საუკეთესო გამოსავალი იყო ცხვრების გადარეკვა გარდამავალ საგა-

ზაფხულო და საშემოდგომო საძოვრებზე“ (14.-55).

კიდევ ერთხელ ხაზგასმით გვინდა აღვნიშნოთ, რომ ზამთრის საძოვრებიდან წამოს-

ვლისას მიზანშეწონილი არ იყო ცხვრის შეჩერება, რამდენადაც გადმორეკვისას, უამინდობის

შემთხვევაში, მწყემსები ცხვრის ფარებს აფარებდნენ პანკისის ხეობისა და მდ. ივრის აუზების

ტყის მასივებს.

მეცხვარეობაში მიღებული წესის თანხმად, ცხვრებს მთებში 3,5 თვეს აჩერებენ – 15

მაისიდან 20 აგვისტომდე, ხოლო შირაქის ველებზე – 7 თვესა და 10 დღეს – სექტემბრის

ბო ლოდან 15 აპრილამდე. ზაფხულისა და ზამთრის საძოვრებზე ცხვარი დროულად უნდა

გადა ირეკოს, რადგან გზაში საძოვრები ნაკლებადაა. ამიტომ, რაც დროზე გადალახავენ

ცხვრები გზას ზაფხულისა თუ ზამთრის საძოვრებამდე, მით უკეთესი იქნება.

ძალზე საინტერესოა თვით ფარის საძოვრებზე გადარეკვის პროცესი და ამ პერიოდში

მათი მოვლა-პატრონობა. ამ დროს მწყემსი დიდ სიფრთხილეს იჩენს. მისი სწრაფი და ამავე

დროს გაწონასწორებული მოქმედება განსაზღვრავს ცხვრის ფარების უსაფრთხოებას, ე.ი.

მისი მთავარი ამოცანაა – დანაკარგის გარეშე მიიყვანოს ცხვარი დანიშნულების ადგილზე.

გზა მოულოდნელობებისგან სულაც არ არის დაზღვეული. თუმცა მთლიანობაში კახეთის

მო სახ ლეობის მხარდაჭერით, ცხვრის ფარები დროულად გადიან შემდეგ სოფლებს: დე-

დოფ ლისწყარო, ბოდბე, ველისციხე, შაქრიანი, შემდეგ საბუეს გავლით ადიან ყადორის

შემოგარენამდე. ამის შესახებ საინტერესო ცნობებს იძლევა 100 წელს მიღწეული ილიკო

ედიშერიძე: „კახეთის ტრასაზე იშვიათად შეხვდებოდით ოჯახს, რომელსაც არ ჰყავდა თუში

ნათლიმამა ან ძმობილი. მათი ნაკვეთები თუ ეზო-კარის ადგილები ნოყიერდებოდა თუშური

ცხვრის ნაკელით. ცხვრის დიდი რაოდენობა სასუქის მთელი წლის მარაგს იძლეოდა.

გაზაფხულსა და შემოდგომაზე, როცა თუშების ცხვრის შირაქსა თუ მთებში გადარეკვის

128

დრო დგებოდა, კახეთის მოსახლეობა წინასწარ ემზადებოდა მწყემსებთან შესახვედრად

– ამზადებდნენ პურ-მარილს, ხსნიდნენ ღვინის ქვევრებს დასალევად თუ გასატანებლად.

თავის მხრივ, თუშებიც არ რჩებოდნენ ვალში: ისინი კლავდნენ ცხვრებს, უნაწილებდნენ

ყველს, მატყლს და მთელი ღამე მათთან ერთად ლხინსა და ურთიერთსიყვარულში

ატარებდნენ დროს. დილას პატრონები პურ-ღვინითა და სადღეგრძელოებით აცილებდნენ

სტუმრებს შემდგომში შეხვედრების სურვილებით“ (18,#3,-4).

უაღრესად საინტერესო ცნობები მოგვაწოდა თბილისის მკვიდრმა, მძღოლმა გიორგი

გაუარაშვილმა (70 წ.): „პაპაჩემს ივანეს ჰქონდა თბილისში სამკერვალო სახელოსნო, სადაც

დაკავებული იყო 30-მდე მეწაღე და ტანსაცმლის მკერავი. მახსოვს, მე დაახლოებით 7

წლისა ვიყავი, როცა ივანე პაპასთან ჩამოდიოდნენ თუშები – თედოლე ედიშერიძე, ჯაბო

ჭიჭოშვილი, პავლე ფილიშვილი, ალექსი ბუქურაული, ალექსი ციხელიშვილი, ილიკო

იმედიძე და სხვ. ვიდრე დაიწყებოდა ცხვრის გადარეკვა თრიალეთში, ათასი და ათი ათა-

სობით სული ცხვრის პატრონები წინასწარ მოდიოდნენ პაპაჩემთან და უკვეთავდნენ მას

მწყემსებისათვის ტანსაცმელსა და ფეხსაცმელს. თრიალეთიდან დაბრუნებულ თუშებს თან

მოჰქონდათ ხორცი, ყველი და სხვა პროდუქტები. პაპა უმართავდა მათ დიდ სადილს. ჩემი

პაპა გიორგი ედიშერიძის ნათლია იყო. მახსოვს გიორგის ცეკვა. ის იყო მოსული ტანის

ვაჟკაცი და, როცა ცეკვავდა, მთელი სახლი ზანზარებდა. მისი ცეკვა, ხელებისა და ფეხების

მოძრაობა ძალზე მოხდენილი იყო. თუშებს უყვართ მეგობრები და ზოგადად მეგობრობას

ძალიან აფასებენ. ისინი ძალზე თავმოყვარენი არიან, უშიშარნი, ბრძოლაში – მამაცნი.

ისინი არ უფრთხიან წვიმას, სეტყვას, ქარიშხალსა და ყინვას. მახსოვს, ცხვრებს პარსავდნენ

ხოლმე თბილისის შემოგარენში და აქვე ყიდდნენ მატყლს. ცხვრის პარსვა ერთ კვირას

გრძელდებოდა. ისინი ქირაობდნენ ცხვრის მპარსავებს, რომლებიც დღეში 50-60 სულ

ცხვარს პარსდნენ“ (დღიური #4).

ერთი დოკუმენტის თანახმად, 1910 წელს თუშებს ჰყავდათ 60 000 სული ცხვარი. იყვნენ

ისეთი ოჯახებიც, რომელთა ფარა შეადგენდა 5 000 სულს.

მეცხვარე თუშებს ჰქონდათ მეურნეობის წარმართვის დიდი გამოცდილება, მაგალითად,

ერთი ალვნელი მოხუცი გვიამბობს: „1900 წლის შირაქის მძიმე ზამთარმა დიდი ზარალი

მიაყენა მწყემსებსა და ცხვრების მეპატრონეებს. ისინი დაბრუნდნენ ალვანში ცხვრების გარეშე.

ადრე თუშები არ ამზადებდნენ ცხვრის საკვებს საზამთროდ. საქონელი თვითონ პოულობდა

თავისთვის საკმარის საკვებს, ამიტომ იმ წელიწადს მკაცრმა ზამთარმა გაანადგურა მთელი

საქონელი. ამ დროს პავლე ფილიშვილის ცხვრის ფარა – 9 000 სული – უდანაკარგოდ

დაბრუნდა შინ. გაკვირვებულმა სოფლელებმა ჰკითხეს პავლეს: – როგორ მოახერხე ამ

საქონლის გამოკვებაო? მან უპასუხა: „როცა თოვლი წამოვიდა, მე მოვასწარი იმ ადგილის

გაწმენდა, სადაც ჯერ კიდევ იყო მშრალი ბალახი – „ურო“ და გავუშვი იქ ცხვრები. პირველად

ჩვენ ვგლეჯდით პატარა მონაკვეთებზე ბალახს ფესვებიანად, შემდეგ ცხვრებმა თვითონ

დაიწყეს ჩლიქებით თოვლიანი მიწის თხრა და ბალახის ამოღება, ამ ბალახს – „უროს“

უწოდებენ. ასეთი გზით მე შევძელი ცხვრების შენარჩუნებაო...“ (დღიური #7).

ლეო ბაჩულაშვილის გადმოცემით, „XX ს-ის პირველ ნახევარში ალვნის მეურნეობის

ცხვარი იმყოფებოდა შირვანის ზამთრის საძოვრებზე. თებერვლის ერთ საღამოს მოულოდ-

ნელად დაიწყო თოვა. ფანტელებისა და თოვლის სიხშირის მიხედვით ჩანდა, რომ დაიდე-

ბოდა ერთ მეტრზე მეტი სისქის თოვლი. და... აქვე ვიფიქრეთ: თუ ჩვენ აქ გათენებამდე

ცხვარს გავაჩერებდით, იგი დაიღუპებოდა. ერთი გამოსავალი რჩებოდა – მწყემსებს თბი-

ლად უნდა ჩაეცვათ და ცხვრებთან ერთად ერთ ადგილზე ეტრიალათ, რათა ცხვარს ემოძ-

რავა, რამდენადაც, ერთ ადგილზე გაჩერება მათი დაღუპვის ტოლფასი იქნებოდა. ასეც

მო ვიქეცით. დილისთვის ჩვენ და ცხვრები თოვლის ზედაპირზე ვიყავით, სამაგიეროდ – ცოც-

ხლები. მეურნეობის სხვა ცხვარი ყველა დაიღუპა – ისინი თოვლმა გაგუდა“. ასეთი საქციელი

მეცხვარეობაში დიდ გმირობადაა მიჩნეული.

129

იმავე მთხრობლის გადმოცემით, არსებობდა საძოვრების გამოყენების ხალხური

წესები: „ცხვრის მოვლის წესების მიხედვით, ფარები ძოვენ სხვადასხვა მიმართულებით,

წინააღმდეგ შემთხვევაში ცხვრები წონაში ვერ მოიმატებენ. მწყემსები საბალახოდ არ

გარეკავენ ცხვარს იმავე ადგილას, სადაც ისინი წინადღით იყვნენ, რამდენადაც ცხვრები

ბალახს ჩლიქებით თელავენ; თუმცა, მზის სხივებისა და ქარის დახმარებით ბალახი ერთ

დღე-ღამეში ისევ ამოდის და მესამე დღეს ბევრად გამართულია და ცხვრები მას ძოვენ

როგორც ყამირის ბალახს. თუშური ცხენიც ცნობილი იყო მთა-ბარობის დროს ტვირთის

ზიდვით. იგი საიმედოა და სიძნელეების ამტანი. მართალია, ყაბარდოული ცხენი უფრო

ლა მაზია, მაგრამ სამაგიეროდ ფიზიკურად უფრო სუსტია და ტვირთისთვის ნაკლებად გამო-

სადეგი“ (დღიური #7).

საძოვრებს თუშები ყოფენ პერიოდებად: ზაფხულის დასაწყისში ისინი იყენებენ ხევების

გასწვრივ განლაგებულ ველებს, შემდეგ კი მთის შუაგულის ადგილებს, სადაც ბალახი

შედარებით გვიან ამოდის, შუა ზაფხულში ცხვრები გადადიან მთის მწვერვალებზე და ივლისის

მიწურულისთვის მთლიანად ითვისებენ მთებს. საერთოდ მეცხვარეობის განვითარების

წინაპირობად ითვლება საძოვრების სწორი შერჩევა და მწყემსების გამოცდილება. ცხვრის

რენტაბელობა პირდაპირ უკავშირშირდება ფარების მოვლა-პატრონობას, რაც მწყემსების

დიდ პასუხისმგებლობას მოითხოვს.

საველე ჩანაწერებიდან: „მთაში ბატკნებს გამოაცალკევებენ მეწველი დედა-ცხვრებისგან

და შორი-ახლოს დააყენებენ. ამისთვის ამჯობინებენ თოვლის საფარისაგან ახლად გაწ-

მენდილ ადგილებს, რამდენადაც ასეთ ადგილებში ბალახიც უფრო ნოყიერია და გრილა

კიდევაც. ორ-სამ თვემდე ბატკნები არ უნდა შეაწუხოს ბუზებმა და სიცხემ. ბატკნები რომ

გაიზარდონ მსუქნები, ჯანმრთელები და ჰქონდეთ ხარისხიანი მატყლი, საჭიროა მათი განსა-

კუთრებული მოვლა. ამ საქმისთვის ირჩევენ გამოცდილ მწყემსებს. საძოვრები უნდა იყოს

ქვიშიანი, რათა ისრუტავდეს ტენს. ტენი არ უნდა მოხვდეს ბატკნის ჩლიქებს შუა. თუ ღამის

განმავლობაში ბატკნების ჩლიქები არ გაშრა, შეიძლება გამოიწვიოს ავადმყოფობა. იმ

ადგილიდან, სადაც წველიან ცხვარს, ერთი წლის ბატკნები, დაკოდილი ცხვრები და ვერძები

მოშორებით უნდა მოთავსდნენ. უსაფრთხოების თვალსაზრისით, ცხვრის სადგომს (არხაჯი)

ისე ირჩევენ, რომ სამი მხრიდან ნადირისაგან დაცული იყოს კლდოვანი მასივებით. მეოთხე

მხარეს ცხვრებს დარაჯობს მწყემსი ძაღლებთან ერთად. თუ მწყემსს ჩაეძინება, ძაღლები

მთელი ღამის განმავლობაში ფხიზლობენ, ხოლო დღის პირველ ნახევარში კი სძინავთ“.

უნდა აღინიშნოს, რომ თუშების მეცხვარეობა იმდენად იყო განვითარებული, რომ ისინი

ქირაობდნენ მეზობლების საძოვრებსაც – კახელების, ფშავლების, ხევსურების. მაგალითად,

ფშავის მთებში ძოვდნენ ედიშერიძეების ცხვრები, ანდაკში (ხევსურეთი) – იმედიძეების, ჯიმ-

შერიშ ვილების, ბაძოშვილების, კაიშვილების, ბასილაშვილების, ბაძო შვილების, ყვარლის

სათა ვეებსა და ახალსოფელში – ბაკალაშვილების, ბელა დიშვილების, აფშინაშვილების, ჭიჭო-

შვილების, მეოტიშვილების, ნაწილი უშარაულების, ლონგილოზიშვილების, ჭყოპიშვილების,

ბუქურაულების, ლაგაზიძეებისა და სხვ., წიფლოვანაში ცხვარს აძოვებდნენ ნაკუდაშვილები,

ბართიშვილები, ბურკიშვილები, ჯიხოშვილები, არინდაულები და სხვ. თრიალეთში – ფი-

ლიშვილები, ბუქურაულები, ედი შერიძეები, ყიზილაშვილები, ციხელიშვილები, ქავთა რიშ-

ვილები, მანჭარაულები, ბაი ხოიძეები, ქადაგიძეები და სხვ.

თუშების მფლობელობაში იყო აგრეთვე ე.წ. ლეკური მთები, ხუფრა, ველკეთილი,

სადუცე, ვებო, ვესტომთის-ვაკე, საგველე, საჯინჭვლე, ენჩო, ბრუდგორი, თიხათა, ანდა-

რაზანი და ა.შ. ხუფრაში იდგა უშარაულების ფარის ნაწილი, თიხათაში – ჭყოპიშვილის

რამ დენიმე ფარა, სადუცეში – ჩაჩქანიშვილების ფარები, ველკეთილში – რამდენიმე სხვა-

დასხვა გვარის ფარა, ვებოში – ლაგაზიძეების ფარები და ა.შ. რაც შეეხება საჯინჭვლეს,

საგ ველესა და ენჩოს მასივებს, ისინი კლდოვან ადგილებს წარმოადგენდა და მხოლოდ

ბატ კნის ფარებისთვის იყო გამოსადეგი“ (დღიური #8).

130

ნ. აზიკური წერს: „გარდა თავისი საკუთარი სათემო საძოვრებისა, თუშები, რომელთაც

არ ჰყოფნიდათ საკუთარი მთები ცხვრის გაზრდილი რაოდენობის გამო, სარგებლობდნენ

ე.წ. „სატორგო მთებით“. ნაწილს ამ მთებისა იჯარით აძლევდა თელავი, ნაწილს კი –

თემირხან-შური (ბუინაკსკი) და მახაჩყალა; „სატორგები“ ეწოდებოდა დაღესტნის მთებს,

ასახს, ველკეთილს, მერცხალბუდეს, სადუცეს, ხუფრას, ენჭოს, სათიბოს თირს, თიხათას,

კაბდას და ბრუდგორს“ (14.-57).

აღსანიშნავია, რომ ავტორის მიერ წარმოდგენილი მთების სახელწოდებებიდან არც

ერთი არაა უცხოენოვანი, ამიტომ დარწმუნებით შეიძლება ითქვას, რომ ეს ადგილები

უხსოვარი დროიდან ეკუთვნოდათ თუშებს. გაურკვეველი მიზეზების გამო ეს მთები იწოდება

„ლეკურ მთებად“ – შესაძლოა, ეს ტოპონიმები დაღესტანთან საზღვრის მიმართულებას

აღნიშნავდა. რაც შეეხება მ. მაჩაბლის ცნობას იმის შესახებ, რომ თუშები ლეკებს გადასახადს

უხდიდნენ, ეს სინამდვილეა, მაგრამ გადასახადებს სისტემატური ხასიათი არ ჰქონდა.

ჩვენ უკვე აღვნიშნეთ, რომ ზემოჩამოთვლილი ადგილები მონღოლთა ბატონობის

დროს მიიტაცეს ლეკებმა, მაგრამ არ სარგებლობდნენ, რადგან არ ჰყავდათ საკმარისი

რაოდენობის საქონელი. საბჭოთა ხელისუფლების დროსაც არ აღდგა სამართლიანობა და

დღესაც აღნიშნული მთები დაღესტნელების ხელშია.

საინტერესოა ის ფაქტი, რომ მთისა და ბარის საძოვრები დანაწილებული ჰქონდათ

თემებს, სოფლებსა და გვარებს და მათ შორის იყო გარკვეული საზღვრები. ეს საზღვრები

აღინიშნებოდა მთებით, უღელტეხილებით, ხეობებით, უშუალო საზღვრები კი თემებს შო-

რის იყოფოდა ნიშნებით, რომლებიც ქვისაგან გამოკვეთილ ადამიანის ფიგურებს წარ-

მოად გენდა, რომლებსაც „მილიონებს“ უწოდებდნენ (სიტყვა მილიონი რუს. миль-ს უნდა

უკავშირდებოდეს). პირველი ნიშანი აღნიშნავდა წოვა-თუშების საზღვარს, მეორე – ჩაღმების

საზღვარს. მეცხვარეები მტკიცედ იცავდნენ ხოლმე ამ ნიშნებს და, შესაბამისად, საზღვრებს.

მიუღებელი იყო საზღვრის დარღვევა. იყო შემთხვევები, როდესაც დასჯის მიზნით, საზღვრის

დამრღვევის ცხვრის ფარიდან ირჩევდნენ საუკეთესო ჭედილებს და კლავდნენ. ასეთი

ქმედება სამართლიანად ითვლებოდა და ამისთვის არც კი საყვედურობდნენ ერთმანეთს.

გაზაფხულზე თუშების ცხვრის ფარების გზა შირაქიდან იწყებოდა და თუშეთში მთავ-

რდებოდა. მათი გადარეკვა ხდებოდა მორიგეობით. ზოგჯერ მოშიებული ცხვარი, მწყემსების

უყურადღებობის გამო, გადადიოდა გზად განლაგებულ კახელების ნაკვეთებში, რაც მე-

პატრონეების სამართლიან უკმაყოფილობას იწვევდა, თუმცა კონფლიქტამდე არ მიდიოდა.

ამ თვალსაზრისით, შემოდგომაზე ცხვრის გადარეკვა უფრო მშვიდად მიმდინარეობდა,

რადგან მოსავალი უკვე აღებული იყო და საკვები ცხვრებისთვისაც საკმარისი რჩებოდა.

მეცხვარეობის მეურნეობაში მოიხსენიება ადგილი ქორუგი. ეს ადგილი მდებარეობს

ზამთრის საძოვრებზე, მწყემსების საცხოვრებელი ბინების მახლობლად. ესაა შედარებით

მცირე ზომის მოედანი, რომელიც სულ მუდამ მწყემსების ყურადღების ცენტრშია და

განკუთვნილია დედაცხვრებისა და ბატკნებისათვის. დედაცხვრებსა და ბატკნებს აქ ორი-

სამი დღით ტოვებენ, სადაც მწყემსები მათ განსაკუთრებული ყურადღებით პატრონობენ და

შემდეგ გადაჰყავთ მათთვის მიჩენილ ფარებში.

თუშების მეცხვარეობის ეკონომიკის ძირითად წყაროს წარმოადგენდა ხორცი და

ყველი, თუმცა დიდი მოთხოვნა იყო მატყლზეც. მატყლს იყენებდნენ შინამრეწველობაში,

ამდენად ვაჭარ-გადამყიდველების განსაკუთრებულ ინტერესს წარმოადგენდა. ვაჭრები

ჩამოდიოდნენ თელავიდან, გურჯაანიდან, სიღნაღიდან, თბილისიდან, საქართველოს

სხვა კუთხეებიდან და მეზობელი რეგიონებიდანაც კი. ნიშანდობლივია, რომ XIX ს-ის შუა

წლებში თბილისში თუშური მატყლის შესაძენად ჩამოყალიბდა „საფრანგეთის მდიდარი

ფაბრიკანტების ამხანაგობა“ (19.-78).

131

მატყლით ვაჭრობასთან დაკავშირებით პე-

რი ოდულ გამოცემებში ქვეყნდებოდა სხვა და-

სხვა კორესპონდენციები. აი, ერთი მათგანი:

„რამდენიმე თუშმა ინტელიგენტმა გადა წყვიტა

მთელი თუშეთის მატყლი მარსელში წაეღო

გასაყიდად. იქ ვერ გაყიდეს საჭირო ფასად და

გადაიტანეს ინგლისში. ამას ხელმძღვანელობდა

ლეო ცისკარიშვილი... მან ძალიან დიდი ზარა-

ლი ნახა ამ საქმიდან და შინ დაბრუნებული

სამუდამოდ შეეშვა ამ საქმეს“ (19.-78).

როგორც წარმოდგენილი ამონაწერიდან

ჩანს, თუშები მატყლს ჰყიდდნენ საზღვარ გარეთაც, თუმცა მათ ყოველთვის არ

უმართლებდათ. საინტერესოა, რომ უცხოეთის ბაზრებზე გას ვლისას, ისინი ეცნობოდნენ

უცხოურ კულტურას, ყოფას და შინ დაბრუნებულნი თავიანთ შთაბეჭდილებებს

უზიარებდნენ ოჯახის წევრებს, ახლობლებსა და თანასოფლელებს. ასეთი მოგზაურობები

დიდხანს გრძელდებოდა, ამიტომ ძალაუნებურად სწავლობდნენ ენებ საც. ვფიქრობთ,

რომ ზუსტად ეს იყო ერთ-ერთი საფუძველი მეცხვარე თუშების განათ ლებუ ლობისა,

რამაც ასე გააკვირვა აკად. ნიკო მარი.

ზემოთ აღინიშნა, რომ თუშური მატყლით ვაჭრობაში მონაწილეობდნენ გადამ ყიდ-

ველებიც, რომლებიც ხშირად თანამშრომლობის ნაცვლად თუშებს თავსატეხს უჩენდნენ. გაზ.

„ივერია“ წერს: „გუშინ ჩვენ რედაქციას ეწვია ორი თუში, რომლებმაც ქალაქში გასაყიდად

ჩამოიტანეს 4 ფუთი მატყლი. მათი თქმით, ადგილობრივი გადამყიდველები ერთ ფუთ

მატყლში იხდიან 4 მანეთს, ხოლო ჰყიდიან ორჯერ უფრო ძვირად. თუშები უარს აცხადებენ

მისცენ მათ მატყლი ასეთ მიზერულ ფასად და შემოაქვთ წინადადება – შეიქმნას ამხანაგობა,

სადაც მიიწვევენ პატიოსან ვაჭრებს, რომლებიც მხარს დაუჭერენ თუშებს. მაშინ ამხანაგობა

შეძლებს სათანადო ბაზრის მოპოვებას“ (26.-84).

თუშების მეხსიერებაში შემორჩენილია საინტერესო ცნობები იმის შესახებ, თუ როგორ

შეფასებას აძლევდნენ თურქები თუშურ ცხვარს. აი, რა გვიამბო ზემო ალვნის მკვიდრმა და-

ვით მაჩაბლიშვილმა: „ჩვენ გადავდიოდით თრიალეთიდან ყარსში, სადაც საუკეთესო საძოვ-

რებია. ტარაკმანის ჯიშის ცხვრები არის წვრილფეხა, უფრო მაღლები, 10 კგ-იანი დუმით.

მათი ხორცი არაა გემრიელი, მაგრამ ძალიან ცხიმიანია – თითოეული ცხვარი იძლევა 60-70

კგ ხორცსა და ცხიმს. თურქებს ძალიან მოსწონდათ თუშური ჯიშის ცხვრები – თქვენი ცხვრის

ხორცი უფრო გემრიელია, ვიდრე ჩვენიო, – ამბობდნენ თურქები. თუშურ ცხვარზე ყარსში

დიდი მოთხოვნა იყო“ (დღიური #8).

მეცხვარეობის მეურნეობაში ნებადართული იყო ცხვრის იჯარა. ამის შესახებ პროფ.

ს. მაკალათია წერს: „მდიდარი მეცხვარე ცხვარში არ მუშაობდა. მას ჰყავდა დაქირავებული

მწყემსები, მოჯამაგირეები და სარქლები (სარქალი – მთავარი მეცხვარე), რომლებსაც მცირე

ჯამაგირს უხდიდა. ზოგჯერ ჯამაგირის ნაცვლად მეცხვარე მწყემსს არენდით აძლევდა 40

ცხვარს. ვადის გასვლისას ეს ორმოცი ცხვარი თავის ნამრავლ-მონაგებით შუაზე იყოფოდა

და ნახევარი ცხვარი პატრონს მიჰყავდა“ (17.-61).

ცხვრების იჯარით გადაცემის ფორმა დამოკიდებული იყო ცხვრის მფლობელსა და

მწყემსს შორის დადებულ გარიგებაზე. წესის თანახმად, მწყემსი, რომელიც იჯარით იყვანდა

40 ცხვარს, დაინტერესებული იყო, 4 წლის განმავლობაში კარგად მოევლო მათთვის, რამ-

დენადაც ამაზე იყო დამოკიდებული მისი მომავალი მატერიალური დოვლათი. უკეთეს შემ-

თხვევაში მფლობელი და მოიჯარე იღებდნენ თანაბარ ეკონომიკურ სარგებელს: მეპატ-

რონეების ცხვარი უდანაკარგოდ მრავლდებოდა, ხოლო მწყემსი კი ოთხი წლის გან-

მავლობაში საკუთარ ფარას იძენდა.

თუშური მატყლი ლივერპულში –

1873 წ.

132

ასე მრავლდებოდა წოვა-თუშების ცხვარი. სხვა თემების წარმომადგენლებს საშუალება

ეძლეოდათ, ასეთივე წესით გამხდარიყვნენ ცხვრების თანამფლობელნი.

საარქივო მასალებით დასტურდება, რომ ალექსი ბუქურაული და მისი ძმები ფლობდნენ

15 000 სულ ცხვარს, 500-მდე ცხენს, 200-ზე მეტ სახედარს, 100-მდე ჯორს, 100 სულზე მეტ

მსხვილფეხა რქოსან პირუტყვს (15, ფ.131, ს.13, გვ.7).

XIX ს. პირველ ნახევარში სოფ. საგირთის უხუცესი ე. ედიშერიშვილი ფლობდა 2 500

სულ ცხვარს, 60-ზე მეტ მსხვილფეხა რქოსან პირუტყვს, 146 ცხენს, ჯორსა და სახედარს.

1847 წლის აღწერის მიხედვით, იგივე ედიშერიშვილს ჰყავდა 3 600 სული ცხვარი, 60-მდე

სული მსხვილი რქოსანი პირუტყვი, 100-ზე მეტი ცხენი, ჯორი და სახედარი; 1910 წელს მასვე

ჰყავდა: 5 800 სული ცხვარი, 150 სულზე მეტი მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვი. ზამთრის

პერიოდში მისი მეურნეობა შედგებოდა 800 სული ნერბის, 1000 თოხლისა და 70 ყოჩისგან.

საქონლის ასეთ დიდ რაოდენობას უვლიდა 70 მწყემსი. ყოველთვიურად მათ გასამრჯელოდ

უხდიდნენ ორ ნერბს. მწყემსების წლიური მოგება ბატკნებითურთ იყო 1680 სული ცხვარი,

ე.ი. გაზაფხულისათვის თითოეული მწყემსის მოგება უდრიდა 48 სულ ცხვარს. 150 სული

მსხვილფეხა საქონლისგან – 100 მეწველი იყო. წლის განმავლობაში მეპატრონე ნამატის

სახით იღებდა 100 ხბოს, ხოლო ერთი მეწველი ძროხა იძლეოდა 10 კგ ერბოს, რომლის

80%-ს ყიდულობდნენ თელაველი ვაჭრები (18, დღიური #4).

წარმოდგენილი მონაცემებით შეიძლება დავასკვნათ, რომ მეცხვარე ე. ედიშერიშვილის

პირადი შემოსავალი იმდროინდელი აზნაურის შემოსავალს ორჯერ აღემატებოდა. საარ-

ქივო ცნობების მიხედვით, ედიშერ ედიშერიშვილის ოჯახი (გვარი) საშუალო შეძლებისა იყო,

რამდენადაც აღწერაში დაფიქსირებულია ისეთი გვარებიც, რომლებსაც ჰყავდათ 1 500-დან

5 000-მდე სული მარტო წვრილფეხა საქონელი (4. ს.1278).

იმავე კამერალური აღწერის (1831, 1843, 1865 წლების) მონაცემებით ლაგაზიძეების

გვარი ფლობდა 3 900 სულ ცხვარსა და თიკანს, 87 მსხვილფეხა საქონელს, 69 ცხენსა და 3

ათეულზე მეტ სახედარს. აქაც მეპატრონე იყენებდა დაქირავებულ შრომას.

ლაგაზიძეების ცხვრები დაყოფილი იყო ხუთ ფარად, რომელსაც ემსახურებოდა 40

მწყემსი. სამუშაოს საფასურად მწყემსი თვეში იღებდა ორ ცხვარს. წლის მანძილზე ლაგაზიძის

ფარები იძლეოდა 10 000 კგ ყველს და 18 000 კგ მატყლს. პროდუქციის 80% იგზავნებოდა

გასაყიდად ბაზარზე, დანარჩენი გამოიყენებოდა ოჯახში. რეალიზაციისათვის განკუთვნილ

ჭედილებს (დაკოდილი ცხვარი) ემატებოდა წუნდებული ცხვარი, რის შედეგადაც ცხვრის

მეპატრონე საკმაოდ დიდ შემოსავალს იღებდა (დღიური #3, გვ. 20).

ალექსი ჭყოპიშვილს ჰყავდა 12 000 სული ცხვარი. მთხრობელი გადმოგვცემს: „ალექსი

ჭყოპიშვილი ცნობილი კაცი იყო. 1910 წლის ზაფხულში ყაბარდოში მე ვიყავი ალექსისთან

შიშაქების (მსუქანი, ხვადი ცხვრები, განკუთვნილნი დასაკლავად) მწყემსად. ზაფხულში მე

არ დამიკარგავს არც ერთი შიშაქი, მხოლოდ ერთმა მიიღო ტრავმა და მე ის დავკალი.

ასეთი რამის დამალვა შეუძლებელი იყო, რადგან პატრონი, ისევე როგორც მწყემსი, ყველა

ცხვარს ცნობდა. ერთ დღეს ცხვრის მეპატრონე მოვიდა ჩემთან, დაათვალიერა ფარები

და უმალვე შენიშნა, რომ ერთი ნაცრისფერთვალება ცხვარი აკლდა ფარას. მე, რა თქმა

უნდა, ავუხსენი მას ამის მიზეზი. ალექსისთან დავყავი 9 წელი. ამ პერიოდში მეც გამიჩნდა

ცხვარი და ამით ვინახავდი ოჯახს. ოთხი წლის შემდეგ მოვინდომე ალექსისგან გამოყოფა,

მაგრამ, მისი თხოვნით, მაინც დავრჩი – ხათრი ვერ გავუტეხე... ისეთი ყურადღებიანი და

მზრუნველი იყო მწყემსების მიმართ. საბოლოოდ მე მაინც წავედი ალექსისაგან და ჩემს

ბიძაშვილ იბოსთან ერთად საკუთარი ფარა გავიჩინე“ (18, დღიური #7).

ალექსი ჭყოპიშვილი 10 000 ნერბისგან იღებდა 900-ზე მეტ ბატკანს, 42 000 კგ ყველს და

დიდი რაოდენობით მატყლს. 7 990 ბატკანი სარეალიზაციოდ იძლეოდა 15 980 კგ მატყლს.

ერთი კგ ყველი ღირდა 50 კაპ., მატყლი – 40 კაპ., ყველისა და მატყლის გაყიდვის შედეგად

მიღებული თანხა შეადგენდა 135 000 მან. იმავე რესპოდენტის ცნობით, შემოდგომაზე, როცა

133

ცხვრები ჩამოდიოდნენ ბარში, ალექსი ჭყოპიშვილი თვალის ერთი გადავლებით ატყობდა,

რომელმა ცხვარმა რამდენჯერ გაიარა დოლი.

აქვე უნდა ორი სიტყვით აღვწეროთ, თუ როგორ წარიმართა ამ მშრომელი ადამიანის

ბედი საბჭოთა დროში: განკულაკებამ და კოლექტივიზაციამ შეიწირა ალექსი ჭყოპიშვილის

მთლიანი ქონება. ერთადერთი ვაჟი დაეღუპა, ქალიშვილი კი – ცნობილი ორგანიზაცია

„სამანის“ წევრი, გააციმბირეს. მხოლოდ 1956 წელს, რეაბილიტაციის შემდეგ დაიბრუნა

ქალიშვილმა მამისეული სახლი, რომელსაც ხალხში „ჭყოპიშვილების სახლს“ უწოდებდნენ.

თავად ალექსი იმ დროისთვის ცოცხალი აღარ იყო, რადგან განკულაკებიდან მოკლე დრო-

ში იგი გარდაიცვალა.

როდესაც საუბარი გვაქვს თუშების მეცხვარეობაზე,

საჭიროა ჩამოითვალოს მრავალ რიცხოვანი ფარების

მფლობელთა გვარები, რომელთა შრომის შედეგად

მსოფლიომ გაიც ნო თუშური ცხვრის ჯიში და თუშების

მეცხვარეობის როლი საქართველოს ეკონომიკაში.

აი, ის ცნობილი წოვა-თუშების გვარები, ვისაც ჰყავდათ

განსაკუთრებით მრავალრიცხოვანი ფარები: ბუქურაული,

უშურაული, ლაგაზიძე, ედიშერიშვილი, ცისკარიშვილი,

ბართიშვილი, ბურკიშვილი, თურქოშვილი, ბაკალიშვილი,

მანჭარაული, ბეროშვილი, ფილიშვილი, გიგო ლიშვილი,

ორბეთიშვილი, მეოტიშვილი, ჩაჩქანიშვილი, მაჩაბ-

ლიშვილი, ჭიჭოშვილი, მჭედ ლიშვილი, აბაშიძე, არინ-

დაული, გარსევანიძე, შანშაშვილი, ჯიხოშვილი, შორ-

თიშვილი, მუშტარაული, ზარიძე, ყიზილაშვილი, ციხე-

ლიშვილი და მრავალი სხვა. მათი უმრავლესობა შემ-

დგომში განაკულაკეს. ზოგი ან გააციმბირეს, ან წამების

შედეგად ციხეებში დაიღუპნენ. ამ პროცესის ერთ-ერთი

მსხვერპლი გახდა ლეო უშარაული (დაბადებული 1880

წელს), რომელიც 4 000 სული ცხვრის, 300 ძროხისა და

300 ცხენის მფლობელი იყო. იგი 1931 წელს ოჯახითურთ

(ცოლით და ორი მცირეწლოვანი შვილით) გააციმბირეს, სადაც დაჰყო ცხრვა წელიწადი.

1941 წელს იქნა რეაბილიტირებული და დაუბრუნდა ალვანს, თუმცა მალევე – 1944 წ.

გარდაიცვალა. ეს მხოლოდ ერთი მაგალითია იმ მრავალრიცხოვანი მეცხვარე თუშებისა,

რომლებიც ახალ რეჟიმს შეეწირნენ.

თუშების შრომით შექმნილ დოვლათზე პროფ. ს. მაკალათია წერს: „თუშეთის ეკონომიკის

ძი რითად ბაზას წარმოადგენს მესაქონლეობა, კერძოდ, მეცხვარეობა. ქვეყნის ეს ნაწილი სრუ-

ლიად სამართლიანად ითვლება მეცხვარეობის საუკეთესო რაიონად. თუშებს მნიშ ვნელოვანი

ადგილი უკავიათ ჩვენს მეურნეობაში. ადრე თუშეთის მეცხვარეობაში პირველი ადგილი

ეკუთვნოდა წოვათას, მეორე – პირიქითის ხეობას, კერძოდ, ფარსმის თემს, სადაც მეცხვარეები

ათასობით ფარას ითვლიდნენ. 1880 წ. ყოფილ თიანეთის მაზრაში თუშური ცხვრები შეადგენდნენ

59%-ს (172 408 სული), თუშეთის თითოეულ კომლზე მოდიოდა 175 სული. წოვებს ჰყავდათ 72

420 სული ცხვარი, თითოეულ კომლზე მოდიოდა საშუალოდ 232 ცხვარი“ (17.-60).

ერთ-ერთი ჩაღმა-თუში რესპონდენტის იასონ ბეწუნაიძის საუბრიდან: „ჩაღმებს

უკანასკნელ დრომდე გაცილებით ნაკლები ცხვარი ჰყავდათ. ჩვენი ხალხი ამ საქმეს არ

მისდევდა. ვინც მოჰკიდებდა ხელს მეცხვარეობას, გადადიოდა წოვებში, თუმცა იქ დიდხანს

არ ჩერდებოდნენ და შინ ბრუნდებოდნენ. მძიმე შრომაა ეს მეცხვარეობა“ (დღიური #9).

საინტერესოა ამონაწერი მეორე საუბრიდან, რომელიც ჩვენ ჩავიწერეთ 1958 წელს კი-

დევ ერთი ჩაღმა-თუშისგან: „ჩემთან ერთად იყო კიდევ სამი მწყემსი. ისინი იყვნენ გომეწ-

ლეო უშარაული მეუღლითურთ რეაბილიტაციის შემდეგ (1941 წ.)

134

რის თემიდან, ერთი – გიგოლე ბაშინურიძე კოკლათიდან, მეორე – მეშველაიძე პარ ფენი,

მესამე – ბეღელიდან – მარტიაშვილი ივანე. ისინი კარგი მწყემსები იყვნენ, მაგრამ ლეო

უშარაული უფრო მეტად მე მტვირთავდა; ბევრი საერთოც გვქონდა, რადგან წოურად

კარგად ვსაუბრობდი; გიგოლე ბაშინურიძე შემდეგში კარგი მწყემსი და მწველავი დადგა.

ისევე, როგორც მაშინ მე, ისიც მუშაობაში იღებდა ორ დედა ცხვარს და ერთ თოხლს (ერთი

წლის ბატკანს). მან ლეო უშარაულთან 10 წელიწადს იმუშავა და მხოლოდ გამომუშავებულ

300 ცხვარზე მეტი წაიყვანა“ (საველე ჩანაწერებიდან).

სხვა ჩანაწერებში ვკითხულობთ: „პირიქითისა და გომეწრის თემებს ჰყავდათ ძირი-

თადად დაღესტნური ჯიშის ცხვრები. ეს ცხვრები ზამთრობით მთის ჰავას იტანენ. მაგრამ

ოჯახს 5-6 ცხვარზე მეტი არ ჰყავდა, რადგან მთებში მათი შენახვა არც თუ ისე იოლი იყო.

მხოლოდ ბაგურ კვებაზე ცხვრების ყოლა შეუძლებელია. ზამთარში მთას მეცხვარეობის

პირობები არა აქვს. თივის ის მარაგი, რომელსაც მოსახლეობა ზაფხულში აგროვებს,

ძლივს ჰყოფნის მსხვილფეხა საქონელს. მთათუშეთში, კერძოდ, თუშეთის ომალოში, მეც-

ხვარეობის მეურნეობა გაჩნდა 1938 წელს, როცა თუშები გააკულაკეს. ამასობაში ჩვენც

ბარში გადავედით და მასობრივად დავიწყეთ ცხვრის მოშენება. ჩვენი ხალხი ამ საქმეში

გამოუცდელი იყო, მაგრამ წოვებმა გაგვიზიარეს თავიანთი გამოცდილება და საქმეც წინ

წავიდა. ჩვენ, თუში მწყემსები, მუდამ ვეხმარებოდით ერთმანეთს – როდესაც რომელიმე

მწყემსი ავად გახდებოდა ან რამე უბედურება დაემართებოდა, ჩავატარებდით ოჩხარს

(ოჩხარი დახმარების ერთ-ერთი ფორმაა, რომელიც ფულის ან ცხვრის შეგროვებას

გულისხმობს)“ (საველე ჩანაწერებიდან)

შეძლებულ თუშებს ცხვარში ყოველთვის მიჰყავდათ სასულიერო პირი, ძირითადად

მღვდელი, რომელსაც ჰქონდა ყველაზე მაღალი ანაზღაურება. მღვდელი ლოცულობდა

ცხვრის სიუხვისათვის, მწყემსების ჯანმრთელობისათვის, მშვიდობისათვის, საღამოობით

კი, მიუხედავად მძიმე შრომის შემდეგ მწყემსების დაღლილობისა, მათ წერა-კითხვას

ასწავლიდა.

ამასთან დაკავშირებით საველე ჩანაწერებში საინტერესო მონათხრობს წავაწყდით

(1964 წელია, საუბრობს 80-ს გადაცილებული მოხუცი გიგოლე ჭუნთოშვილი): პირიქითი

თუშეთის გეოგრაფიული პირობები არ იძლეოდა საშუალებას დიდი რაოდენობით ცხვრის

მოშენებისა. მე, შვილო, უკვე 80 წელს ვარ გადაცილებული... მამაჩემი ძალიან გონიერი

და მშრომელი კაცი იყო. 10 წელი მან მწყემსად იმუშავა თურქოშვილებთან – წოვებთან.

შემდეგ ჩვენ გამოვეყავით, გვყავდა 700 სული ცხვარი, აქედან 300 – მეწველი. მამაჩემს,

მართალია, სკოლა არ ჰქონდა დამთავრებული, მაგრამ წერა-კითხვა იცოდა და ძალიან

ბევრი რამეც გაეგებოდა. როცა ვეკითხებოდი – საიდან ასეთი განათლებაო, გვიყვებოდა

მათე-მღვდლის ამბავს, რომელიც წერა-კითხვის გარდა, მათ ასწავლიდა ლოცვებს, დაავა-

დებების მკურნალობის ხერხებს, უყვებოდა ქვეყნის ისტორიას და სხვ. ზაფხულში ცხვარი

ჩვენს მთებში აგვყავდა – ომალოსკენ, ზამთარში კი – მდ. თერგის ნაპირებზე ჩაგვყავდა.

მწყემსებად გვყავდნენ პირიქითლელი თუშები. ერთ ადრინდელ ამბავს გეტყვი – ერთ გომეწ-

რელ ნაკუდაიძეს ცხვარი ჰყოლია. ვიღაცას იგი გაუბრიყვებია, თითქოს მთებში შეიძლება

ცხვრების გამოზამთრებაო და ისიც თავის ცხვრებიანად დარჩენილა მთაში. იმ ცივ ზამთარში

მთელი საქონელი შიმშილისაგან დაღუპვია. სოფელიც ვერ დახმარებია, რადგან ზედმეტი

საკვები არავის ჰქონია“ (დღიური #9).

როგორც უკვე ზემოთ აღინიშნა, პირიქითისა და ჩაღმის მცხოვრებნი უფრო ლეკური და

ქისტური ჯიშის ცხვრებს იძენდნენ ოჯახისთვის. ამ ცხვრებს სხვადასხვა ფერის მატყლი აქვთ

– შავი, თეთრი, ნაცრისფერი, იისფერი. ამ მატყლისგან მზადდება ტანსაცმელი (წინდები,

ნაბდები, შალები) და საოჯახო საგნები (ხურჯინები, ქეჩები და სხვ.). თუშური ცხვარი თეთ რია,

მისი მატყლისგან დამზადებული ქსოვილები შეღებვას საჭიროებდა, რაც მთის პირობებში

დიდ სიძ ნელეებთან იყო დაკავშირებული.

135

ძალზე საინტერესო მასალა მოგვაწოდა ლაზარე გაბიდაიძემ: „XX ს. დასაწყისიდან

ჩაღ მას ზოგიერთმა მცხოვრებმა გაიჩინა საკმაო რაოდენობის ცხვარი. გვარად ესენი იყვნენ

სეხ ნიაიძეები და ბექურიძეები. აქამდე ჩვენთან არ იყვნენ მსხვილი მეცხვარეები, რამდენადაც

მთებში დიდი რაოდენობით ცხვარს ვერ შეინახავ. ადრე ჩვენ მარტო მთათუშეთში ვცხოვ-

რობდით, მომთაბარეობას ჩვენში ერთეულები თუ ეწეოდნენ... ჩვენი წინაპრები მუდამ

ამბობდნენ, რომ ეს საქმე წოვებისააო, არავის შეუძლია აჯობოს მათ ამ საქმის ცოდნასა და

ერთგულებაში“ (დღიური #10).

საველე თუ საარქივო წყაროების მონაცემებით უნდა ვივარაუდოთ, რომ თუშური

მომ თა ბარე მეცხვარეობის მასშტაბურმა განვითარებამ საფუძველი ჩაუყარა მთიელებს

შორის ქონებრივი დიფერენციაციის წარმოქმნას. ეს ტენდენცია თუშებს შორის შეიმჩნევა

დაახ ლოებით XVII-XVIII საუკუნეებში. ამასთან დაკავშირებით ჩვენ სარწმუნოდ მიგვაჩნია

ბ. გამყრელიძის შემდეგი მოსაზრება: „XVIII ს. ბოლოს და XIX ს. პირველ ნახევარში საქარ-

თველოში და საერთოდ ცენტრალური კავკასიის მთიან რეგიონებში აშკარად შეინიშნება

გლეხთა კლასობრივი დიფერენციაციის პროცესი. უკვე რევოლუციამდელ საქართველოში

შეძლებული გლეხები ფლობდნენ არა მარტო სახნავი მიწების უდიდეს ნაწილს, არამედ

მათ ხელში აღმოჩნდა საქონლის მნიშვნელოვანი რაოდენობაც. მესაქონლეობას უდიდესი

მნიშვნელობა ჰქონდა არა მარტო საქართველოს მთის რაიონებისათვის (თუშეთი, ფშავი

და ხევსურეთი), არამედ იგი წამყვან დარგად რჩებოდა სამიწათმოქმედო რეგიონებშიც“

(21.-234,235).

ცხვრის წველის პროცესი (გადაღ. 1968 წ.)

უნდა აღინიშნოს, რომ თუშური მეცხვარეობის დამახასიათებელ თვისებას

წარმოადგენდა ის, რომ მას არასოდეს ჰქონდა ვიწრომომხმარებლური ხასიათი. იგი

მჭიდროდ იყო დაკავ შირებული ბაზართან. რძის ორი ძირითადი პროდუქტი – თუშური

ყველი (გუდის ყველი) და ერბო – დიდი მოთხოვნილებით სარგებლობდა უპირველეს

ყოვ ლისა კახეთში, მერე კი – მთელ საქართველოსა და მის საზღვრებს გარეთაც. წერი-

ლობით წყაროებში მრავალგზის არის აღწერილი ცხენების უსასრულო ქარავნები, რომ-

ლებსაც ხურჯინებით გადაჰქონდათ ყველის ასეულობით თავი. ცხენები დადიოდნენ

თუშეთის მთებსა და ალვანს შორის, აქედან უვლიდნენ მთელ საქართველოს, შემდეგ

კი მის საზღვრებს გარეთ გადიოდნენ. ყველაფერი ეს ადასტურებს იმას, რომ თუშების

მეურნეობაში ძალზე ადრე გავრცელდა სასაქონლო-ფულადი ურთიერთობები, რაც,

თავის მხრივ, მიუთითებს სოციალური ორგანიზაციის მოწესრიგებულ ხასიათზე. მიუ-

ხედავად იმისა, რომ წოვა-თუშები ცხოვრობდნენ კავკასიის ქედის ყველაზე ძნელად მი-

სადგომ ადგილებში, მათი საზოგადოებრივი ყოფა და საქმიანობა გაცილებით უფრო

ორ განიზებული იყო მეზობელ რეგიონებთან შედარებით.

საკითხის უფრო სრულად წარმოსადგენად მოვიყვანთ ეთნოლოგ ბახვა გამყრელიძის

შრომიდან კიდევ ერთ ამონაწერს: „შემდგომ პერიოდში, კერძოდ, XIX ს. დასაწყისში,

საქართველოს ბარის რაიონებში შინაური საქონლის რაოდენობა მცირდება, მთაში კი –

136

სპეციალიზებულ მესაქონლეობის რაიონებში იზრდება. ბარში მესაქონლეობის მასშტაბის

შემცირების ძირითად მიზეზად ითვლება სამიწათმოქმედო კულტურების ფართობის

ზრდა სათიბებისა და საძოვრების ხარჯზე. ამავე პერიოდში აღმოსავლეთ საქართველოს

მთის რეგიონებში სწრაფად მიმდინარეობს გლეხობის დაშლის პროცესი. ხალხის

კეთილდღეობის საგანი – ცხვარი – მესაქონლეთა ერთი ნაწილის ხელში ექცევა“ (21.-235).

ი. ცისკარიშვილი, ახასიათებს რა თუშურ მატყლსა და ყველს, წერს: „ცხვრები იძლევიან

მატყლისა და ყველის დიდ მარაგს. თუშეთი დღესაც ცნობილია თავისი „თუშური ყველით“.

თუშები მეცხვარეობისაგან დიდ მოგებას იღებენ, მაგრამ მოგების ბრუნვას არა აქვს საწარმოო

ხასიათი“ (23.-ს. #7).

პროფესორი პ. მელიქიშვილი სამართლიანად აღნიშნავს, რომ თუშური ყველი თავისი

თვი სე ბებით, ცხიმიანობითა და პროდუქციის დამზადების ტექნოლოგიით ცნობილია მთელ

კავ კასიაში. თუშური ყველი უკეთესია, ვიდრე შვეიცარული. მისი ცხიმიანობა შეადგენს

35,88%-ს (24.)

აბრამ უშარაული ყველის გუდაში შენახვის მომენტში (გადაღ. 1968 წ.)

ყველის დაბინავების პროცესი (გადაღ. 1968 წ.)

137

მათე არინდაული (ჩამუხლული) (გადაღ. 1968 წ.)

აღსანიშნავია, რომ თუშური ყველი მზადდება საუკუნეების განმავლობაში თაობიდან

თაობაში გადასული წესების მიხედვით ყველის დამზადების ხანგრძლივი შესწავლის საფუძ-

ველზე. თუშური ყველი, რომელიც დამზადებული იყო არა მარტო სარეალიზაციოდ, არამედ

ადგილობრივი მოხმარებისთვისაც, ითვლებოდა პირველხარისხოვანი რძის პრო დუქტად.

მისი დამზადების ხალხური წესები ბევრ ოპერაციას მოიცავს, რომელთა თანა მიმდევრული

შესრულება აუცილებელია. ამის თაობაზე ბ. ესაძე წერს: „თუშურ ყველს ბადალი არა ჰყავს.

მას შეუძლია პირველი ადგილის დაკავება არა მარტო ჩვენთან, არამედ რუსეთსა და მთელ

მსოფლიოშიც“ (22, #1007).

უნდა აღინიშნოს, რომ ბოლო 70 წლის გან-

მავლობაში ბევრი თუში მუშაობდა მეცხვარედ ფშა-

ვის, ხევის, მთიულეთ-გუდამაყრის მეცხვარეობის

მე ურნეობებში და ასწავლიდა მათ ყველის დამ-

ზადების ხერხებს. ჩვენს საველე ჩანაწერებში ვკით-

ხულობთ: „იმდენად შრომატევადია თუში „მეკოდის“

(ყველის დამამზადებელი) შრომა, რომ უმჯობესია,

გამოვიყენოთ ყველის დამზადების მამაპაპური

– მოხევური, ფშაური, გუდამაყრული წესები, ამ

მთიელების ყველი ერთმანეთისგან არ განსხვავდება,

მაგრამ თუშური ყველისგან ძალიან განსხვავდება“

(დღიური #8).

XX საუკუნემ იმთავითვე ახალი სოციალური და

პოლიტიკური თავისებურებებითა და მისთვის დამახასიათებელი კატაკლიზმებით შემოაბიჯა

საქართველოშიც. თუ დავუჯერებთ XX ს-ის ოციანი წლების სტატისტიკას, 1921-1925 წლებში

წამოწყებული „ნეპის“ პოლიტიკა ხელს უწყობს მეცხვარეობისა და მიწათმოქმედების

განვითარებას. ეს პროცესი გაგრძელდა 1937 წლამდე. ამ დროს თუშების ცხვრების

რაოდენობა შეადგენდა 600 000 სულს; თუმცა სინამდვილეში თუ როგორ წარმატებებს

აღწევდა მეცხვარეობა იმ ხანას, ამ გადასახედიდან ძნელი მისახვედრია, რადგან ხშირად

მოწოდებული ინფორმაცია არ იყო ზუსტი.

მარილის საფქვავი ქვები

(გადაღ. 1968 წ.)

138

XVII-XIX სს-ში თუშებს შესაძლებლობა ჰქონდათ ფართო ბაზარზე გაეტანათ ყველი,

რომლის დამზადების ტექნოლოგია ითვალისწინებდა საჭირო ინვენტარის არსებობას

როგორც შესანახად, ისე ტრანსპორტირებისთვის. მას „გუდა“ (ტყავის ტომარა) ეწოდება.

მეცხოველეობის მეურნეობაში ცხვრების რაოდენობის გაზრდის მიზნით თუშები

იყენებდნენ ფარების ერთმანეთისგან განსხვავების ხერხს. ეს ჩვეულება ძალზე

ძველია. მისი არსი შემდეგშია: ცხვრის ყველა მფლობელს ჰქონდა საკუთარი ე.წ.

„სერი“ (განმასხვავებელი ნიშანი), რომელიც ფარებს ერთმანეთისაგან განასხვავებდა.

თითოეული მეპატრონის „სერი“ თაობიდან თაობას გადაეცემოდა. ქონების შვილებზე

განაწილების დროს „სერი“ ოჯახში რჩებოდა და რჩებოდა უმცროს ვაჟს. ისინი, ვინც

გამოეყოფოდნენ ოჯახს, ვალდებულნი იყვნენ შეექმნათ ახალი საკუთარი ნიშანი – „სერი“,

რომელიც განსხვავებული იქნებოდა დანარჩენისგან, რათა ფარების შერევის დროს რაიმე

გაუგებრობა არ მომხდარიყო. ყველას „სერი“ საკუთარი და განსხვავებული ფორმისა

ჰქონდა. ასე მაგალითად, ბუქურაულების (15 000 სული) ცხვრებს მარჯვენა ყურზე

პატარა ისრის ფორმის ნაჭდევი ედებოდათ, მარცხენა ყური ნაწილობრივ იჭრებოდა.

ედიშერიძეების (9 000 სული) ცხვრებს ყურები ოდნავ მოჭრილი ჰქონდათ. უშარაულების

ცხვრებს (8 000 სული) ჭდე მარჯვენა ყურზე უკეთდებოდათ, ხოლო ლაგაზიძებისას (8

000 სული) – მარცხენა ყურზე. აბაშიძეების ცხვრებს (8 000 სული) ორივე ყურის ბოლოები

მოჭრილი ჰქონდათ. ჭყოპიშვილების ცხვრებს ნაჭდევი (12 000 სული) მარჯვენა ყურის

ქვედა კუთხეში ჰქონდათ, მარცხენა ყური კი გახეული იყო. ცისკარიშვილების ცხვარს (6

000 სული) – ნაჭდევი ორივე ყურის წვერზე უკეთდებოდათ და ა.შ.

ბუქურაულების გვარს მდ. ივრის მიდამოებში, ზამთრის საძოვრებზე, ჰქონდა კარგად

აღჭურვილი მეცხვარეობის მეურნეობა (ფარეხები, ბაგები ბატკნებისათვის, მწყემსების

ქოხი). დოლისთვის გამზადებული თითოეული ფარა მოთავსებული იყო ცალკე ფარეხში,

რომელ საც ჰქონდა დამოუკიდებელი შესასვლელი და სახურავში ამოჭრილი ოთხი

ფანჯარა, საი დანაც სითბოს შესანარჩუნებლად იყრებოდა ნაკელი.

ფარეხის ერთი გვერდიდან აგებდნენ მწყემსებისთვის განკუთვნილ ქოხს, მეორე

გვერდიდან დგამდნენ 2 ბაგას ბატკნებისათვის. კედლები და იატაკი დაფარული იყო

ჩალით. ძირს გაჭრილი იყო პატარა არხი. კვების შემდეგ ბატკნების ბაგა სუფთავდებოდა

დღეში სამჯერ; დოლი გრძელდებოდა 20 დღე. დოლის დამთავრებიდან სამი დღის

შემდეგ ყველა ფარა ერთიანდებოდა და მწყემსების მეთვალყურეობის ქვეშ ექცეოდა.

მეორე სადგომი გამართული იყო ზაფხულის საძოვრებზე. მთავარ სადგომად ით-

ვლებოდა ის, სადაც ცხვრებს წველიდნენ. ეს სადგომი იგებოდა რიყის ქვისა და მიწისაგან.

გადახურული იყო წვრილი რიყის ქვით. სადგომში იდგა ფართო ტახტი, რომელზეც

სარქალს (მთავარი მწყემსი) ეძინა. ქოხის შუაში ენთო საცეცხლური; მის ირგვლივ იგებოდა

დამხმარე სათავსოები, რომელთაგან ერთში ინახებოდა პროდუქტები და სხვადასხვა

ინვენტარი, მეო რეში – ტყავის ტომრები (გუდები) და ა.შ.

ს. მაკალათია წერს: „შენობაში ცხოვრობენ მეცხვარეები და სარქალი, რომლებიც

წვე ლიან ცხვარს და ამზადებენ ყველს. მწყემსები არიან მინდორში ცხვრებთან და შინ

შედიან საჭმელად და ცხვრებისთვის მარილის ასაღებად“ (17.-64).

აღსანიშნავია, რომ ცხვარში ყველა მეცხვარეს კონკრეტული მოვალეობა აკისრია.

მიუხედავად იმისა, რომ საბოლოო ჯამში ყველა ერთ საქმეს ემსახურება, თითოეულ

მათგანს თავისი განსაზღვრული სახელი ჰქვია: სადგომის ზედამხედველი, შენობის ამგები,

სარქალი, მწველავი, შიშაქების, ჭედილების, ყოჩების, ბატკნების და ბერწი ცხვრების მომ-

ვლელი მწყემსები; ჩამოთვლილი ტერმინები მწყემსებს ახასიათებს იმის მიხედვით, თუ

რა ასაკის ცხვრებსა და ბატკნებს უვლიან ისინი: მაგალითად, სადგომის ზედამხედველი

ვალდებულია მოამარაგოს მწყემსები და ცხვრები მარილითა და სხვა საჭირო

პროდუქტებით. სარქალს ევალებოდა ყველის დამზადება, ბატკნების მოვლა მებატკნის

139

საქმე იყო და ა.შ. თითოეულ სადგომ-ბინას ნადირისა და ყაჩაღებისაგან იცავენ ძაღლები

– კავკასიური ნაგაზები. თი თოეულ ფარას როგორც მწყემსი, ისე ნაგაზი გამოცდილი უნდა

ჰყავდეს. ბატკნების ფარას ემ სახურება ორი მწყემსი. ნაგებობის მეთვალყურე ორ კვირაში

ერთხელ ამარაგებს პრო დუქტებით იმ მწყემსებს, რომლებიც უვლიან მხოლოდ ფარას.

ცხვრების მოწველა იყოფა ორ პერიოდად: მას შემდეგ, რაც ბატკნებს დედა-

ცხვარს მოაშორებენ, ე.ი. 15 მაისიდან ივნისის ბოლომდე, წველიან შუადღეს, ხოლო 1

ივლისიდან კი – დილაობით. ეს გამოწვეულია მთის მკაცრი ჰავით. ივნისის ბოლომდე

მთებში საკმაოდ ცივა. ამ დროს ცხვრების მოწველა არაა მიზანშეწონილი.

როგორც უკვე ითქვა, ცხვრები იპარსება წელიწადში ორჯერ – გაზაფხულსა და შემოდ-

გომაზე. შემოდგომის მატყლისაგან მზადდება ქსოვილი ტანსაცმლისათვის, კრაველისგან

– ქსოვილი ქულაჯისთვის, ჩოხისთვის, ქათიბისა და ყაბალახისათვის. გაზაფ ხულის

მატყლისგან მზადდება ქსოვილი საოჯახო და სამეურნეო საჭიროებისათვის. ქსოვენ

წინდებს, წუღებს, აკეთებენ ნაბდებს და სხვ.

დოლის დასრულების შემდეგ, ერთ თვეში (აპრილის მეორე ნახევარი) პარსავენ

ყველა ცხვარს – ყოჩებს, ჭედილებს, შიშაქებს. მათ ამზადებენ მთებში გადასარეკად.

უწინ მატყლით მოვაჭრენი ხშირად თვითონ მიდიოდნენ იმ ადგილებში, სადაც ცხვარს

პარსავდნენ და უფრო დაბალ ფასად იძენდნენ მატყლს.

ადგილობრივი მიკროკლიმატი ძალიან ხშირად სხვადასხვა დაავადებებს იწვევდა.

ყვე ლა დაავადებას შესაბამისი სიმპტომები ჰქონდა (თავბრუსხვევა, ყვავილოვანი

გამონაყარი, საერთო სისუსტე...) და თავისი სახელი ერქვა: „სიხაშლე“ (ტუბერკულოზი),

სიბრმავე, კუჭის ჭვალი, მზის დაკვრა და ა.შ. „ცხვრების ავადმყოფობას ჩვენ თვითონ

ვუმკლავდებით. ჩვენ ვიცით, როგორ ვუმკურნალოთ ცხვრებს...“, – იტყვიან ხოლმე

მეცხვარეები და ეს ასეც არის, რამდენადაც დაავადებების დაძლევის საშუალებების ნუსხა

მწყემსებს წინა თაობებიდან მოჰყვებათ.

პლატონ ფომინ-ცაგარლის ცნობით, „ვისაც მომეტებული ცხვარი ჰყავს, გაზაფხულზე

გაკრეჭილი მატყლიდან და ყველიდან უკანასკნელს 140 თუმანს მაინც ამოიღებს. ერთი

სიტყვით, თუშები ფულით საკმაოდ მდიდრები არიან. ეს სიმდიდრე სრულებით არ ეტყობა

იმათ ყოფა-ცხოვრებას... წოვა-თუშები მწყემსავენ თავიანთ ცხვარს შემოდგომიდან

მოკიდებული გაზაფხულამდი შირაქის მინდვრებზე. გაზაფხულზე კი, რაკი დღეები

გათბება, დაიძვრებიან დედა-ბუდიანად ცხვრის ფარებითა და სხვა პირუტყვების ჯოგებით

და სხვადასხვა მთისკენ მიემართებიან, რადგანაც შირაქის მინდვრებზე გაზაფხულობით

ძლიერ ცხელა და ცხვარს სიცხავს. თვითონ მცხოვრებლებიც იმიტომ მიდიან მთაში, რომ

ზაფხულობით ალვანი ძლიერ დამცდელია. ზაფხულობით რომ წოვა-თუშების სოფლებში

მიხვიდეთ, ორ კაცს ვერ იპოვით. თუ იპოვით, სულ იმიტომ იქნება დამდგარი, რომ

უყარაულოს სახლებს, რომლებშიაც მათი ზოგიერთი ნივთია შენახული, რისთვისაც, მას

როცა თუშები ბრუნდებიან მთებიდან, ორ-ორ, სამ-სამ ყველს აძლევენ“ (25.-2).

ამ თემას ეხება კიდევ ერთი საინტერესო ცნობა, რომელიც ალ. ხახანაშვილს

ეკუთვნის: „გაგონილი გვაქვს, რომ თუშებში საკმაოდ მოიპოვებიან ფულის პატრონები,

რომლებსაც შინ შენახვა ეძნელებათ ფულისა და სხვაგან აძლევენ სარგებლით შესანახად.

ამ რამდენიმე წლის წინათ ამბობდნენ, რომ დაღუპულ სკოპინის ბანკში თუშებს ასობით

და ათასობით ჰქონდათ შენახული ფული. ახლა თუშები თურმე მაინცდამაინც თავის

მონაღვაწ ფულს აქა-იქა აბნევენ თელავის ან სიღნაღის ვაჭრების ხელში. ან იმისთანა

კაცებს აძლევენ, რომლების ხელობა ფულის გასესხებაა“ (26.-#54)

თუშების შინამრეწველობის შესახებ ს. მაკალათია წერს: „თუშების მეცხვარეობასთან

დაკავშირებულია საოჯახო ხელსაქმის განვითარება. აქაური ცხვრები იძლევა საკმაო

რაო დენობის მატყლს და კუსტარული წარმოება არავითარ გასაჭირს არ განიცდის“ (17.-

78).

140

ნ. აზიკურის მოსაზრებით კი: „XIX ს. მეორე ნახევრიდან იგი (მატყლი) წარმოადგენდა

საბაზრო პროდუქტს, თუმცა მისი რეალიზაცია, ისევე როგორც სხვა სასოფლო-სამეურნეო

პროდუქტებისა, ძირითადად იყო შემსყიდველი ვაჭრების ხელში. ვაჭრებს გაჰქონდათ

მატყლი რუსეთისა და სხვა ქვეყნების ბაზრებზე, უმეტესად – მარსელში. თიანეთელი

ვაჭრებისგან მატყლს ყიდულობდნენ თელაველი ვაჭრები, მათგან კი – თბილისელები.

თბილისელი ვაჭრებისგან ყიდულობდნენ უფრო მსხვილი ვაჭრები, რომლებსაც იგი

საზღვარგარეთ თვითონ გაჰქონდათ“ (14-133).

ავტორების ნათქვამს ჩვენ დავამატებთ შემდეგს: თუშური მატყლი საბაზრო პროდუქტი

გახდა არა მარტო XIX ს-ის მეორე ნახევრიდან, არამედ იმ დროიდან, როცა თუშებმა

ხელი მოჰკიდეს მეცხვარეობას. და კიდევ: თუშური მატყლი ქართულ ბაზარზე გაჰქონდათ

არა მარტო გადამყიდველებს, არამედ თვითონ თუშებსაც.

ჩვენ ვიზიარებთ ნ. აზიკურის მოსაზრებას იმის თაობაზე, რომ „მატყლი წარმოადგენდა

იმ ძირითად ნედლეულს, რომელმაც XIX ს. მეორე ნახევრიდან მოიპოვა საბაზრო

ღირებულება და გავიდა ჯერ რეგიონულ, შემდეგ კი მსოფლიო ბაზარზე (ინგლისი,

საფრანგეთი, ბელგია, თურქეთი, ირანი) და ამ საქმემ ბიძგი მისცა მეცხვარეობის

აღმავლობასა და თუშური ცხვრის გამრავლებას კავკასიის რეგიონებში“ (14-136).

წერილობითი წყაროებით დასტურდება ისიც, რომ XIX ს-ში მოგზაურები და სხვადასხვა

დარგის სპეციალისტები გარკვეულ ყურადღებას უთმობდნენ თუშების კუსტარული

ნაწარმის ხარისხსა და პროდუქციის დონეს. ი. ცისკარიშვილი წერს: „თიანეთის მაზრის

მცხოვრებთ, მათ შორის, თუშებს, გაჰქონდათ თავიანთი ნაწარმი თბილისის ბაზრებზე.

აღებული ფულით ისინი ყიდულობდნენ შრომის იარაღებს, ნაბდებს, რკინის ნივთებს,

მარილს, ნავთსა და ხორბალს. ღატაკი ოჯახები თავიანთი ნახელავით მეზობლებისგან

იძენდნენ ერბოს, ყველს, მუშა ან მეწველ საქონელს“ (23.-8).

ნ. აზიკურის ნაშრომის თანახმად, თუშეთის სამეურნეო-ეკონომიკური ბაზა ასე

გამოიყურება: „ზაფხულობით – თუშეთი, ზამთრობით – ალვანი, პანკისი, ლოპოტა, მიწები

მდინარეებს მტკვარსა და იორს შორის და გაღმა-მხარეში (XVI-XVIII სს), ან კიდევ –

თუშეთი, თრიალეთი, ართვინ-არდაგანი, შავშეთი – ზაფხულობით, ხოლო ზამთრობით

– შირაქი, შირვანი და ყიზლარი (XIX ს-ის მეორე ნახევარი – XX ს-ის დასაწყისი). ეს

წარმოადგენდა იმ მჭიდრო სამეურნეო-ეკონომიკურ ბირთვს, რომელიც თუშეთს უქმნიდა

მტკიცე სამეურნეო ბაზას. მისმა მასშტაბებმა არნახულ დონეს მიაღწია და სახელი გაუთქვა

თუშებს მთელ კავკასიაში“ (14.-161).

მატყლის დახარისხება-დარჩევას თუშები საერთოდ ძალიან დიდი პასუხისმგებლობით

ეკიდებოდნენ. ეს იმით იყო გამოწვეული, რომ მატყლზე დიდწილად იყო დამოკიდებული

ის, თუ როგორი ჩაცმულ-დახურული იქნებოდა ოჯახის ყველა წევრი და რა გადარჩებოდა

სარეალიზაციოდ. ამიტომ, დარჩევა-დასუფთავების საქმეს დიდ დროსა და ყურადღებას

უთმობდნენ.

მატყლის დარჩევა-დახარისხება ოჯახის უფროსი დედის ან ბებიის ვალი იყო. მატყლი

ხარისხით სამნაირი იყო: გაზაფხულის ქაქა-რისვი; შემოდგომის – თხე-მატყლი და ბატკნის

– კრაველი (რომელიც სამ ხარისხად იყოფოდა).

მატყლის დარჩევა-დახარისხების შემდეგ იწყება მეორე საფეხური – მისი დამუშავება

(ნაგვისგან დასუფთავება), რეცხვა. ეს მძიმე საქმე იყო და ოჯახში ყველა ქალს უნდა მიეღო

მონაწილეობა. თანაც უნდა შერჩეულიყო მზიანი ამინდი, რადგან გარეცხილი მატყლის

გაშრობა იმავე დღეს უნდა მოესწროთ. წინააღმდეგ შემთხვევაში იგი კარგავს თავის

ღირე ბულებას (რეცხვაში უფროსი დედა ან ბებია არ იღებდა მონაწილეობას). შემდეგ

ჩეჩავდნენ, რთავდნენ და ბოლოს ქსოვდნენ. შეძლებული ოჯახები ამ საქმისთვის თავს

უყრიდნენ ნათესავებსა და მეზობლებს, ზოგჯერ ქირაობდნენ დამხმარე მუშას. მატყლი

იმდენი იყო, რომ სხვაგვარად მისი დამუშავება შეუძლებელი ხდებოდა. მომუშავეებისთვის

141

მზადდებოდა კარგი ვახშამი, დაქირავებულები დამატებით გასამრჯელოსაც იღებდნენ“

(დღიური #5).

როგორც აღინიშნა, კრაველისგან ამზადებდნენ საყაბალახე, საჩოხე, საქულაჯე ქსოვილს.

ეს ყველაზე კარგი და ნაზი მატყლია. შემოდგომის მატყლისაგან საქულაჯე, საშარვლე,

სახურჯინე, საპაჭიჭე ქსოვილი მზადდებოდა. ეს მატყლი კრაველთან შედარებით უფრო

უხეშია. საგაზაფხულო მატყლს (ქაქა-რისვი) იყენებდნენ სახაკედ, სატომრედ, სანაბდედ

(როგორც საოჯახო, ასევე ცხენების ქევანისათვის), საპაჭიჭე-საჩითედ და ა.შ.

საველე ეთნოგრაფიული ცნობების თანახმად, „აკაზმი“ არის ხელით სამართი საფე-

იქრო მოწყობილობა, რომელსაც ამზადებდნენ მხოლოდ ბარის პირობებში. მთაში მათი

გამოყენება ძალიან მოუხერხებელია. „აკაზმის“ სიმაღლე 4 მეტრია. მთისათვის უფრო

ხელ საყრელი იყო საფეიქრო დაზგა, რომელზეც ქსოვდნენ მხოლოდ მაუდს ჩოხებისათვის,

ქუ ლაჯებისა და ახალუხებისათვის (რვ. #4).

თუშების კუსტარული წარმოების ტრადიციის მიხედვით, ქულაჯებისა და ჩოხებისათვის

წინასწარ ღებავდნენ ბაწარს. ბაწრის შესაღებად ხმარობდნენ ბუნებრივ საღებავებს,

მაგრამ მოგვიანებით დაიწყეს ქიმიური საღებავების გამოყენებაც. ეს აიოლებდა ღებვის

ტექნოლოგიას და დიდ შრომას არ ითხოვდა.

1968 წელს ზემო ალვანში ჩვენ დაახლოვებით 100 წლის მოხუცისაგან ჩავიწერეთ

შემდეგი მასალა: „მატყლი ქულაჯისა და ჩოხისათვის თეთრი ფერისა უნდა იყოს. მას

ღე ბავდნენ ქსოვის შემდეგ. შეძლებულ ოჯახებში ქსოვის დროს ბაწართან ერთად გამო-

იყენებოდა აბრეშუმის ძაფი. ამ შემთხვევაში ქსოვილი უფრო ხარისხიანი გამოდიოდა.

მამა კაცებისა და ქალების საცვლებისათვის იქსოვებოდა რუხი ფერის ფართალი. თუშები

კერვაშიც დიდ ოსტატობას იჩენდნენ. თუშების თითქმის ყველა ოჯახში იცოდნენ კერვა.

ქალებისათვის კერავდნენ ქალები, მამაკაცებისათვის – მამაკაცები. შეძლებული ოჯახები

ტანსაცმელს უკვეთავდნენ ცნობილ ოსტატებს და სათანადო გასამჯელოსაც უხდიდნენ

მათ; ეს საქმიანობა მთათუშეთში განაწილებული იყო სოფელ-სოფელ“ (დღიური #38).

ეთნოგრაფიული მონაცემებით დასტურდება, რომ „ქსოვილი ჩოხებისა და

ქათიბებისათვის ძალიან ძვირი ღირდა. ერთი მეტრი ქსოვილი ღირდა 1 მანეთი

50 კაპიკი. ერთ ქულაჯასა და ერთ ჩოხას ესაჭიროებოდა სამ-სამი მეტრი ქსოვილი.

ხანდახან ქსოვილს ცვლიდნენ ცხვრებზე. ერთი ჩოხის ფასად იძლეოდნენ ერთ ცხვარს.

თუშებს ჩვეულებად ჰქონდათ ერთმანეთის ქსოვილით დასაჩუქრება. ეს დიდ საჩუქრად

ითვლებოდა. ქსოვილის ნაჭერს ჩუქნიდნენ ძმას, მამამთილს, დედამთილს, მულს, რძალს

ან პატარძალს და ძმობილს.“ (რვ. #4).

თუშების ე.წ. ხალიჩები დღევანდელი ტერმინოლოგიით უფრო ხარისხიანად

მოქსოვილ ფარდაგებს მოგვაგონებს და კლასიკური ხალიჩებისგან ძალიან განსხვავდება.

მათ მოსახლეობა ხალიჩებად მოიხსენიებს, ამიტომ ჩვენც არ გადავუხვევთ ამ ტრადიციას.

მათი ქსოვის დიდი ისტორია არსებობს თუშეთში. ასეთი ხალიჩების მოსაქსოვად

გამოიყენებოდა გაზაფხულის მატყლი, „რისვი“. ეს მატყლი წლის სხვა დროის მატყლისაგან

განსხვავებით ნაკლებად ხარისხიანია და უხეში. ხალიჩების ქსოვა მუდამ ქალების საქმე

იყო. თუშებში მათი დამზადების უცოდინრობა დიდ სირცხვილად ითვლებოდა, ამიტომ

გოგონებს ადრეული ასაკიდან ასწავლიდნენ ამ საქმეს.

ხალიჩებისთვის ბაწარს წინასწარ ღებავდნენ სხვადასხვაფრად. ფერის შერჩევა

დამო კიდებული იყო მქსოველის გემოვნებაზე. ხალიჩებზე გამოჰყავდათ სხვადასხვა

გამო სახულებები – ჩიტები, ირმები, გარეული ცხოველები. იყო ისეთი ხალიჩებიც, რომ-

ლებზეც გამოსახული იყო მხოლოდ ყვავილები ან უბრალოდ სხვადასხვა ფერის ნართით

ქსოვდნენ. ასეთი ხალიჩები უფრო უხარისხოდ მოქსოვილ ფარდაგებს ჰგავდა და გამოი-

ყენებოდა მხოლოდ ოჯახში. მათ აგებდნენ იატაკზე, უფრო ხარისხიანსა და სხვადასხვა

გამოსახულებიან ხალიჩებს კი კედლებზე კიდებდნენ.

142

თუშებს ორი სახის ე.წ. ხალიჩა ჰქონდათ: 1. დიდი ხალიჩები, რომლებიც განკუთვნილი

იყო სამზითვოდ ან გასაყიდად. ეს ხალიჩები სხვადასხვა გამოსახულებით იქსოვებოდა,

გამო ირჩეოდა ფერთა გემოვნებიანი შეხამებით. ყველაზე ხარისხიანად მოქსოვილებს და

ლამაზებს უფრო გასაყიდად ამზადებდნენ. 2. უფრო მომცრო ხალიჩას (ანუ ფარდაგს)

იყენებდნენ ოჯახში – მათ წ.-თ. „კურტულს“ ეძახდნენ და ან ხის ტახტს დააფენდნენ, ან

საწოლის წინ დადებდნენ.

როგორც აღვნიშნეთ, თუშური ხალიჩები გამოირჩეოდა ფერთა შეხამების

ოსტატობით. არ ერიდებოდნენ რთულ კომპოზიციებსაც. მათი ფერთა შეხამება ქმნიდა

ლამაზ კოლორიტს. ხალიჩებზე ხშირად გამოსახული იყო ჯვრის ფორმის ფიგურები,

რაც უკანასკნელ ხანებში იშვიათად გვხვდება. მოგვიანებით თუშურ ხალიჩებზე ჩნდება

კომპოზიციები მცენარეების, გარეული და შინაური ცხოველებისა და ადამიანების

გამოსახულებითაც. როცა გაჩნდა ფაბრიკული წარმოების ხალიჩები, ზოგჯერ თუშ

მქსოველებს მექანიკურად გადმოჰქონდათ მათი ნახატები და არც თუ ისე ცუდად

გამოსდიოდათ. ეს ტრადიცია დღესაც გრძელდება – ოღონდ ჩაღმებში.

ხურჯინები ორი სახისა იყო: საზეიმო (მხარზე გადასაკიდი) და სატვირთო.

ფაბრიკული წარმოების ხურჯინი არ არსებობდა და არ არის დღესაც. ამდენად, ხურჯინები

მზადდებოდა ხელით და მხოლოდ თუშებში. მიუხედავად მისი მოხერხებულობისა, ისინი

არ გავრცელებულა არც ფშავში, არც ხევსურეთში და არც მთის სხვა რეგიონებში.

საზეიმო და სატვირთო ხურჯინები ერთმანეთისგან განსხვავდება როგორც ფერით,

ისე ზომით. მხარზე გადასაკიდი ხურჯინები გაფორმებულია შავ-თეთრი ქობებითა

და ფიგურული ორნამენტებით. სატვირთო ხურჯინები იქსოვება რუხი ნართისაგან,

რომლებზეც ქობებით უბრალო ყვავილებია გამოსახული.

ორი სახის ხურჯინის არსებობა გამოწვეული იყო თუშების მომთაბარე ცხოვრების

წესით. „ჩვენ როდესაც მთაში ავდიოდით, ხურჯინებში ვაწყობდით პროდუქტებსა და საო-

ჯახო ნივთებს, იქვე ვსვამდით თითო ბავშვს, რომლებსაც ვაკრავდით თოკებით, რომ

ისინი არ გადმოვარდნილიყნენ აღმართებსა და დაღმართებზე. ხურჯინებში ვაჯენდით 6

წლამდე ასაკის ბავშვებს. უფროს ბავშვებს ვსვამდით ცხენის გავაზე დედასთან ერთად.

გზაზე ბავშვებს მამა ვერ პატრონობდა, რამდენადაც მას სხვა საქმეები ევალებოდა – ის

თვალ ყურს ადევნებდა ცხენებს, აძლევდა მათ სწორ მიმართულებას. მასვე ეკისრებოდა

ტვირთის მეთვალყურეობა“, – გვამცნობს ერთ-ერთი მთხრობელი.

სამეცნიერო ლიტერატურის თანახმად, „თუში ქალები წინდებისა და ჩითების

(წვივამდე წინდა) ქსოვის დიდი ოსტატები იყვნენ“ (16, 85). ნაქსოვ წინდებს წ.-თ. ეწოდება

„ჩხინდრი“. წინდებს ატარებდა ყველა: მამაკაცები, ქალები, ბავშვები, მოხუცები. წინდები

ორი სახისა იყო – საზეიმო და ყოველდღიური. „მამაკაცის წინდებს ქსოვდნენ რუხი ფერის

ბაწრისაგან, ბავშვების წინდები ღია ფერის იყო ან ჭრელი. წინასწარ მზადდებოდა საქსოვი

ჩხირები, საქსოვად სულ ორი ცალი ჩხირი იყო საჭირო. ბაწარს ღებავდნენ უპირატესად

ბუნებრივ ფერებში.

„ჩითები“ კარგ საჩუქრად ითვლებოდა. წინდებს ჩუქნიდნენ ძმებს, დებს, დობილებს,

ძმო ბილებს. წინდები მიჰქონდათ საჩუქრად ქორწილში, ამით აჯილდოებდნენ დოღში

გამარ ჯვებულებს. წინდებს ჩუქნიდნენ გარდაცვლილთა სახელზეც მათი სულების

მოსახსენიებლად.

თუშები აგრეთვე ქსოვდნენ ხელთათმანებს (წ.-თ. „ქორუი“) და ფაჩუჩებს (წ.-თ.

„ბორგი“). „ბორგების“ ჩაცმა არ შეიძლება წვიმიან ამინდში, რადგან სწრაფად სველდება.

მათ მხოლოდ სახლისთვის იყენებენ. ამის შესახებ საველე ჩანაწერებში ვკითხულობთ:

„რადგან „ბორგი“ უსარგებლო იყო წვიმიან ამინდში და თუშეთის ძნელ გზებზე, ამიტომ

მას ამჯობინებდნენ ქალამნებს – წ.-თ. „ჯანი“ (ამ საკითხს ჩვენ კიდევ დავუბრუნდებით).

თუშების კუსტარულ წარმოებაში მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია „ჩიხრიხს“, რომელიც

143

აუცილებელია ნართის დაგრეხისათვის. „ჩიხრიხს“ აკეთებენ ხის გრძელი ჯაჭვისგან. მას

აქვს „უღელი“, „გირკალი“, „სოლი“, ჯოხი და ფრთები – ჩიხრიხები. ამ ხელსაწყოთი თხის

ბეწვისაგან გრეხენ ბაწარს. მისგანვე კეთდება თოკი, რომელიც ცხენებზე, ჯორებსა და

სახედრებზე ტვირთის დასამაგრებელი ერთადერთი საშუალებაა. ამ თოკებით ამაგრებენ

სხვადასხვა საგნებს. იგი გამოიყენება შეშის შესაკრავადაც და სხვ.

თუშების კუსტარული წარმოების საგანს წარმოადგენს ნაბადი. ჩანაწერებში ნათქვამია:

„თუშებს ორი სახლი ჰქონდათ: ერთში ცხოვრობდა ოჯახი, მეორე სახლს კი თუში თან

ატარებდა მთასა და ბარში. მეორე სახლი იყო ნაბადი, რომელიც მეცხვარეობის მეურნეობის

განვითარებაში საკმაოდ დიდ როლს თამაშობდა. ნაბდის დადებითი თვისებებია – წყალ-

გაუმტარობა, სითბო, სიმსუბუქე, სიმტკიცე. კარგი მწყემსის ხელში ერთი ნაბადი ძლებდა

10-15 წლის განმავლობაში“ (რვ. #7).

ნაბდის დასამზადებლად იყენებდნენ გაზაფხულის მატყლს. ერთი ნაბდისთვის

საჭიროა ექვსი ცხვრის მატყლი. კოლექტივიზაციის შემდეგ დაღესტანში, ბოთლიხის

ხეობაში გაიხსნა ნაბდების დასამზადებელი ფაბრიკა, რის შედეგადაც ნაბდის დამზადების

საჭიროება თუ შებშიც შეწყდა.

თუშების კუსტარული მრეწველობის მნიშვნელოვან დარგს წარმოადგენდა თუშური

ქუ დების დამზადება. იგი პატარა ზომისაა, შავი ფერის, ფარავს თავის კინკრიხოს. იგი

თუშების ჩაცმულობის უძველესი და საჭირო ატრიბუტია, ამიტომ არაა შემთხვევითი, რომ

მას უკავ შირებენ ცნებას – „თუში“. იგი ფართოდ იყო და ახლაც არის გავრცელებული

ქართლსა და კახეთში.

თუშური ქუდის შესახებ ჩვენს ჩანაწერებში ნათქვამია: „თანამედროვე თუშებს უკვე

აღარ ახურავთ თუშური ქუდი და აღარც ამზადებენ მას. ამ საქმიანობით დაკავებული

არიან პანკისის ქისტები. ისინი ამ ქუდს ეძახიან „ბააცა ქუი“, რაც ნიშნავს „თუშური ქუდი“

(რვ. #7). ამ ქუდთან დაკავშირებით მოხდა იგივე, რაც დაღესტანში ნაბდების ქარხნულმა

დამზადებამ გამოიწვია. თუშური ქუდი ქისტების შემოსავლის წყაროდ იქცა – ქისტმა

ქალებმა კარგად აითვისეს თუშური ქუდების დამზადების წესები.

თუშურ ქუდს ამზადებდნენ მატყლისაგან, რომელიც დამუშავების შემდეგ იღებებოდა.

შემდეგ მას აშრობდნენ, ჭრიდნენ საჭირო ზომის ნაჭრებად და შემდეგ კერავდნენ. შეღებ-

ვისათვის იყენებდნენ მურყნის ხის ქერქს.

შეძლებული ოჯახები ამზადებდნენ ასეულობით ქუდს თავიანთი მწყემსებისათვის.

თუშუ რი ქუდი ითვლებოდა მამაკაცის ღირსებისა და სინდისის ნიშნად. თუ ქუდს ძალით

მოაძ რობდნენ, შეიძლება სისხლი დაღვრილიყო. შეძლებულ ადამიანებს ჰქონდათ ე.წ. „გა-

რებანდული“ – ქუდი-ფაფახი, რომელიც კრაველისაგან იკერებოდა. დღეს „თუშურ“ ქუდს

„კახურადაც“ მოიხსენიებენ, რომელიც უნდა მივიჩნიოთ ზოგადად კახეთის რეგიონისთვის

ერთ-ერთ დამახასიათებელ, კერძოდ, თუშეთის კუთვნილ ფენომენად.

დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ თუშებს ჰქონდათ კარგად განვითარებული

კუსტარული მრეწველობა. კუსტარული წარმოების ყველა ზემოთ ჩამოთვლილი დარგი

ხელს უწყობდა თუშებში მეცხვარეობის მეურნეობის განვითარებას. კარგი ანაზღაურება

უზრუნველყოფდა საქონლის მოვლის მაღალ დონეს. თუშების კუსტარული წარმოების

ზოგიერთი სახეობა გავრცელდა მეზობელ ხალხებშიც – ძირითადად ნაბდების,

ფარდაგებისა და თუშური ქუდების დამზადება. ეს საქმიანობა მათი ეკონომიკის არსებით

რგოლად იქცა.

თუშების მეცხვარეობის მეურნეობაში ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი დარგი იყო რძის

პროდუქტების წარმოება (ამის შესახებ ქვემოთ ვისაუბრებთ).

თუშებში მეცხვარეობის განვითარებას დიდად უწყობდა ხელს მეცხენეობა. წერილობითი

წყაროების მიხედვით, XIX ს-ის I ნახევარში თუშების ცხენების საერთო რიცხვი შეადგენდა

6356 სულს. ცხენები ძირითადად გამოიყენებოდა როგორც სატრანსპორტო საშუალება.

144

კამერალური აღწერის მიხედვით, თითოეულ თუშურ ოჯახში იყო 5-დან 40-მდე ცხენი.

მეცხვარეობის თანდათანობით განვითარებასთან ერთად, ცხენების რაოდენობაც იზრ-

დებოდა. აი, რას წერს თუშური ცხენის შესახებ დ. ზურაბოვი 1841 წ. გამოქვეყნებულ

სტატიაში: «Нельзя было не залюбоваться молодцеватыми всадниками и редкой красотою

их лошадей. Что за прелесть эта горная тушинская лошадка: небольшого роста, статная, с

лёгкой красивой головой, украшенной умными глазами и с красивой шеею, кругленьким,

но не отвисшим животом... Ещё больше придаёт ей цены ея необычайная выносливость,

быстрота и ловкость движений; нет такой отвратительной, скалистой и обрывистой дороги,

по которой не могла бы пробраться тушинская лошадка...» (27.-520-523) – ეს ნამდვილად

ასეა: მიუხედავად მორჩილი ტანისა, თუშური ცხენი ძალიან საიმედო, ტვირთის ამტანი და

გამძლეა ყველანაირ გზებზე.

საველე ჩანაწერებიდან ჩანს, რომ

„თუშებს შორის ყველაზე მეტი ცხენი ჰყავდა

ივანე ბუქურაულის ოჯახს, ხოლო არანაკლებ

დიდი რემების მფლობელნი იყვნენ ჯაბო

ჭიჭოშვილი (ცისკარიშვილი), იოსებ

ლაგაზიძე, გრიგოლ აბაშიძე, ნიკო ქადაგიძე,

ივანე ბართიშვილი, თედოლე ედიშერიძე,

ამო ქადაგიძე, დავით თურქოშვილი და

მრავალი სხვა. თუშური ცხენის ჯიშის

მთავარი ღირსება ამტანიანობაა. მისი

მომცრო ტანი და სიმსუბუქე ძალიან უწყობს

ხელს თუშეთის მთის ძნელ ბილიკებსა

და გადასასვლელებზე გადაადგილებას.

გარდა ამისა მას შეუძლია დიდძალი

ტვირთის გადაზიდვა. როგორც თუშური

ცხვარი, ისე ამ ჯიშის ცხენიც შეიძლება

ჩაითვალოს თუშების მიერ გამოყვანილ

ჯიშად, თუმცა ის იმდენად გავრცელდა

აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში,

რომ დღეს ყველა მთიელი მას თავისად

თვლის, რადგან არის ყველაზე სანდო, უღალატო და ერთგული ცხენი.

შეიძლებოდა ცხენების დაქირავებაც. ერთი დღით ცხენის დაქირავება ღირდა ერთი

თავი ყველი, რომელიც საშუალოდ იწონიდა 6-7 კგ. მის ნაცვლად ანგარიშსწორება

შეიძლებოდა იმავე რაოდენობის მატყლითაც.

თუშური ცხენი კარგად ფასობდა ბაზარზე, მაგალითად, ყარსის ოლქის ბაზარზე დიდი

მოთ ხოვნილებით სარგებლობდნენ ბუქურაულების, ედიშერიძეების, ლაგაზიძეების, ბარ-

თიშვილების, აბაშიძეების ულაყები და ფაშატები. კავკასიაში განთქმული იყო სხვა ჯიშის

ცხე ნებიც – ჩერქეზული, ჩეჩნური, მაგრამ ისინი არ იყვნენ გამოსადეგი მეცხვარეობასა თუ

სხვა სამეურნეო საქმეებში. ისინი ჰყავდათ მხოლოდ შეძლებულ ოჯახებს – საზეიმო შემ-

თხვე ვებისათვის.

ნაწილი თუშებისა დაკავებული იყო მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვის, ძროხა-

კამეჩებისა და ღორების მოშენებით, მაგალითად, მიქელაძეები უფრო მეტად მისდევდნენ

მსხვილფეხა საქონლისა და კამეჩების გამრავლებას, თუმცა ცხვარიც ჰყავდათ. მათ ამის

საშუალებაც ჰქონდათ, რამდენადაც ისინი ფლობდნენ ფშავის მდელოების სამხრეთ

ნაწილს, რომელსაც დღესაც ეწოდება იულთა. ველების დარაჯებად ჰყავდათ მეზობელი

კახელი გლეხები. დღე საც იულთას მიწებს „თუშების ნადელებს“ უწოდებენ.

თუშური ჯიშის ცხენზე ამხედრებული წოვათის მეცხვარეობის ფერმის გამგე მიტო მჭედლიშვილი - 1969 წ.

145

მეცხვარეობის განვითარებისათვის დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა სოფ. ალვნის შემო-

გარენს, რადგან იგი წარმოადგენდა ცხვრის საშემოდგომო სადგომს. აქ ხდებოდა მათი

პარსვა. აქ მოჰქონდათ ზაფხულში დამზადებული პროდუქტები (ყველი, ერბო) და იწყებ-

დნენ მათ სარეალიზაციოდ გატანას. აქვე ხდებოდა ცხვრის ფარებად გადანაწილება-

დაკომპლექტება და შირაქში გამოსაზამთრებლად გაგზავნა.

ერთ-ერთი რესპონდენტის ცნობით, „ბუქურაულების ზამთრის საძოვრები იწყებოდა ში-

რაქის ველიდან – ტარიბანა, ნაზარლები, იორი, შავი მთა, ალაზანი, ელდარი. მათი საზა-

ფხულო საძოვრები იყო ქორუმები, დილიჩა და შირაქის გული“. ძველთაგანვე, განსაკუთრებით

კი XVIII-XIX სს-ში, ეს გვარი ეკონომიკურად ძლიერ გვარად ითვლებოდა. საქონლის

გარდა, მათ ჰქონდათ ვენახები და ხეხილის ბაღები ალვნის დასავლეთ ფართობებზე.

ისინი ფლობდნენ ადგილებს ქორეთში, წინუბანში, საკობიანოში, მარან-მარელისში, ახმეტა-

თიანეთში. დროთა განმავლობაში ახმეტის, მარან-მარელისის სავარგულები დაიკავეს ადგი-

ლობრივმა აზნაურებმა, სადაც მათ თავიანთი გლეხები ჩაასახლეს “ (დღიური #9). ალვნისა

და ბახტრიონის გარდა, საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების შემდეგ, ყველა ეს სოფელი

გაერ თიანდა საბჭოთა მეურნეობებსა და კოლმეურნეობებში.

მეცხვარეობის მეურნეობის გარდა, წოვა-თუშებში განსაკუთრებით იკვეთება მათი

ყოფისა და ტრადიციებისთვის დამახასიათებელი საოჯახო წეს-ჩვეულებები, ამის ერთ-

ერთი მაგალითია ე.წ. „ოჩხარი“. ეს სიტყვა გ. ჩუბინაშვილის „ქართულ-რუსულ ლექსიკონში“

განმარტებულია: „ფულადი დახმარება უქონელისადმი“ (გვ.1001)

„ოჩხარის“ ტრადიციის შესახებ ჩვენი რესპონდენტი ასეთ ცნობას გვაწვდის: „თუშებში

ფართოდ გავრცელებული იყო „ოჩხარის“ ტრადიცია. ეს წესი მოქმედებდა მხოლოდ

სანათესაოში, რადგან სხვა გვარის წარმომადგენლისათვის კარდაკარ სათხოვნელად სიარუ-

ლი უხამს საქციელად ითვლებოდა. ამ ტრადიციის არსი კი შემდეგში იყო: თუ რომელიმე

ოჯახი დაზარალდებოდა, ნათესავები ჩამოივლიდნენ სოფელს და მოაგროვებდნენ მისთვის

სარჩო-სანოვაგეს – ზოგი ეხმარებოდა ცხვრით, ზოგი მარცვლეულით, ზოგიც ყველითა და

რძის პროდუქტებით და ა.შ.“ (დღიური #10).

ურთიერთდახმარება მიღებული იყო ხვნა-თესვის დროს, მოსავლის აღებისას, ცხვრის

პარსვისას, მატყლის გარეცხვისას და დართვისას, ქსოვის დროს (ხალიჩები, ხურჯინები) და

ა.შ.

არანაკლებ საინტერესოა რძის პროდუქტების დამზადების პროცესი.

თუშურმა ყველმა განსაკუთრებული საბაზრო ღირებულება შეიძინა XVIII-XIX სს-ში.

თუშური ყველი გამოირჩეოდა მაღალი ცხიმიანობით, თხელი კანითა და განსაკუთრებული

გემოთი და, რაც მთავარია, დიდხანს არ ფუჭდებოდა. ეს თვისებები განაპირობებდა მასზე

დიდ მოთხოვნილებას ადგილობრივ ბაზარზე (და არა მარტო) მაშინაც კი, როცა ფართოდ

იყიდებოდა უფრო ხელსაყრელი ფასით, ქარხნული წესით დამზადებული ყველი.

საკითხში უკეთ გარკვევისათვის მივმართოთ ჩვენს ეთნოგრაფიულ დღიურებს, რომლებიც

მრავალი წლის წინათ მხცოვან თუშებთან ურთიერთობისას ჩავიწერეთ. ცხოვრების დიდი

ნაწილი მათ ცხვარში მწყემსებად გაატარეს, ამდენად მათი მონათხრობი განსაკუთრებულად

საყურადღებოა. აი, ეს მასალაც: „კარგი ყველის დამზადება დამოკიდებულია სარქალზე

(მთავარი მწყემსი). მე უკვე 85 წლის ვარ, მთელი სიცოცხლე დაკავებული ვიყავი ყველის

დამ ზადებით. ჩემ მიერ გაკეთებული ყველი იწონიდა 8 კგ., კანი ჰქონდა ქაღალდის სისქის,

გული – ყვი თელი, დიდი ნასვრეტებით, რომლებიც სავსე იყო ერბოთი. ყველი საჭიროებს

გულმოდგინედ მოვლას. ყველის მოვლა იწყება მისი კომპონენტების მომზადებით. ეს

კომპონენტებია: „დრიტვა“ (დვრიტა) – სითხე, რომელსაც ასხამენ კასრში. კასრის ძირზე

მოთავსებულია ხის საგებელი, რომელზეც ფოთლიან ტოტებს დებენ, ფოთლებზე ეწყობა

ხმელი „ქუჩი“. კასრს, რომელსაც „კოდი“ ეწოდება, შემოახვევენ ნაბადს. კასრი მზადდება

წიფლის ხისგან, სხვა ჯიშის ხე აუარესებს ყველის გემოს. „კოდს“ გადააფარებენ ჯერ თხელ,

146

შემდეგ სქელ ფარდაგს ისე, რომ მისი ბოლოები „კოდის“ შუამდე აღწევდეს. „კოდის“ შიგნით

მოღუნულ ჯოხზე („კაპი“) ჰკიდებენ საწურს. ჯოხი მიმაგრებულია კალათაზე, რომელიც

„კოდის“ სიღრმეში 20-30 სმ-ზეა. კალათში, რომელშიც მოთავსებულია საწური, დებენ

ჭინჭარს, მის გასწვრივ – ხმელ „ქუჩს“. იქვე დევს ტილოს პარკი, რომელშიც იწურება რძე.

ტილოს პარკი ყოველ საათში იცვლება, რათა რძე არ დაბინძურდეს. როდესაც რძე პარკში

გადაიწურება, „კოდი“ ჰერმეტულად იხურება სითბოს შენარჩუნების მიზნით, რადგან ყველის

ხარისხი დამოკიდებულია ტემპერატურაზე. გარკვეული დროის შემდეგ მეკოდე სწრაფად

ათავისუფლებს კოდს საწურისაგან და უმატებს შრატს – „შაბოშს“, ურევს მას რძეში და კოდს

ისევ აფარებს ფარდაგებს. 20-25 წუთის შემდეგ რძე იქცევა შრატად – „დელამოწად“, მას

კვლავ მოურევენ და ისევ ახვევენ ფარდაგებში. 10 წუთის განმავლობაში „დელამოწისგან“

გამოდის ყველის მასა, რომელსაც ჯერ კიდევ შერჩენილი აქვს შრატი. შემდეგ ამ შრატს

სწრაფად გადაღვრიან, დარჩენილ მასას დებენ სუფთა სელის პარკებში, სადაც იწურება

და ყველის ფორმას იღებს. წინდაწინ მომზადებულია ყველის დასალაგებელი ადგილი.

ეს ადგილი ამგვარად ეწყობა: ალაგებენ არყის ხის ტოტებს ფოთლებიანად, შემდეგ –

ყველს, ზემოდან ცხვრის ტყავს სითბოს შესანარჩუნებლად. ამის შემდეგ ყველი გადააქვთ

„გუდაში“ (ტყავის ტომარა, ტიკი) და ჩადებისას, ზემოდან აყრიან მსხვილ მარილს – 0,5 კგ.

ტომარას ბერავენ იმისათვის, რომ ყველმა შეინარჩუნოს თავდაპირველი ფორმა, თავს კი

მოუკრავენ ბაწრით. „გუდას“ ათავსებენ თბილ ადგილას და რამდენიმე დღის განმავლობაში

ატრიალებენ. ასეთ მდგომარეობაში გუდა რჩება ორი კვირის განმავლობაში. ამ დროის

მანძილზე ყველი ისრუტავს მარილს და ამავე დროს გამოდენის ზედმეტ შრატს. თვე-

ნახევრის შემდეგ ყველი მზადაა მოხმარებისათვის.

თუშებში ხშირად წააწყდებით ასეთ საუბარს: „ყველი ითხოვს ისეთივე მოვლას, როგორსაც

პატარა ბავშვი, ბატკანი ან ხბო. ეს საქმე ძალზე შრომატევადია. ოდითგანვე მწყემსები არ

იშურებდნენ შრომას და ცდილობდნენ გამოეყვანათ უმაღლესი ხარისხის ყველი. რომ არა

მათი ასეთი თავდადება, ალბათ, არც თუშური ყველი არ იქცეოდა საუკეთესო საბაზრო

პროდუქტად“.

1971 წლის ზაფხულში ყაზბეგში ჩავიწერეთ დამსახურებული ვეტერინარი ექიმის მ.

ფიცხელაურის ნაამბობი, რომელმაც მთელი ცხოვრება გაატარა მეცხვარეობის მეურნეობაში:

„თუშურ ყველს ისეთივე დიდი ისტორიული წარსული აქვს, როგორც თუშურ ცხვარს.

მისი ტექნოლოგია თუშების მიერ არის შექმნილი. ჩემს ახალგაზრდობაში ხევის, ფშავის,

მთიულეთის, ხევსურეთის მოსახლეობა ცდილობდა დაენერგა თავიანთ მეურნეობაში თუშური

ყველის დამზადების წესი. ამისათვის ისინი იწვევდნენ ახმეტის რაიონის ზემო ალვნიდან თუშ

მეცხვარეებს. თუშები დიდხანს რჩებოდნენ ჩვენთან და გვასწავლიდნენ ყველის ამოყვანას,

გვეხმარებოდნენ მისი ტექნოლოგიის დანერგვაში, მაგრამ მათი წასვლის შემდეგ, თუშური

ყველის დამზადება ჩვენში მაინც მიივიწყეს. ძალიან შრომატევადი რომ არის, ალბათ,

იმიტომ“.

თუშების მეცხვარეობის მეურნეობაში განსაკუთრებული ადგილი ეკავა ხორცის შენახვის

თავისებურ ხერხს და ამ გზით დამზადებულ ხორცს უწოდებდნენ „ყაურმას“. ეს იმდენად

ძნელფუჭებადი და გემრიელი პროდუქტია, რომ დღესაც არ ივიწყებენ მას. მისი დამზადებაც

მეტად მარტივი ჩანს, მაგრამ მაინც თავისებურია: ხორცს ჭრიდნენ საშუალო ზომის ნაჭრებად,

ათავსებენ დიდ ქვაბში, აყრიან მარილს და დგამენ ძალიან დაბალ ცეცხლზე. ხორცს არ

ამატებენ წყალს, მას თავისსავე ცხიმში შუშავენ მანამ, სანამ იგი არ გაეცლება ძვალს.

ძველად ამ მასას დებდნენ „გუჯაბში“ და ინახავდნენ გუდაში. „ყაურმა“ ინახებოდა ორი თვის

განმავლობაში.

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, თუშებს ცხვრისთვის საზამთრო სადგომი ჰქონდათ შირაქში.

XIX ს-ის საგაზეთო გამოცემებში წავაწყდით რამდენიმე პუბლიკაციას, რომელიც ამ საკითხს

ეხება: („დროება“ #116, 1884, „შირაქის ამბავი“).

147

„საქონლის ყოლა (განსაკუთრებით ცხვრისა), ერთადერთს სახსარს შეადგენს არსებობისა

მომ თაბარე თუშებისათვის, რომელთაც ზამთრობით თავიანთი თხა-ცხვარი საბალახოდ ში-

რაქის მინდვრებზედ დაუდით, ხოლო ზაფხულობით თრიალეთზე მიერეკებიან. ხაზინის

სასარგებლოდ საბალახოს ისინი იხდიან მუდამ წელს 10 000 მანეთამდე და ესრეთ წო-

დებულს „თარაბანსა“ და ბურდო მთაში აშენებული აქვთ ფარეხები და გომები, ანუ ბინები

იორის მარცხენა მხარეზე, რომელნიც, რასაკვირველია, იაფად არა აქვთ დამჯდარი.

ამ ბოლო დროს, ამ მინდვრებს ეცილებიან მათ სიღნაღის მაზრის მცხოვრებელნი

ჭარ-ბელექნის ლეკები და განჯის თათრები და საშინლად ავიწროვებენ თუშებს. თუმცა ამ

მოცილეობისა და საზოგადოდ მეცხვარეთა შორის ატეხილ დავიდარაბის გადასაწყვეტლად

და აგრეთვე საძოვრის მინდვრების თანაბრად განაწილებისათვის შედგენილია ცალკე

კომისია და ჩინოვნიკებიც არა იშვიათად იგზავნებიან ხოლმე. ცხადი კია, რა დიდი

მნიშვნელობა აქვს ამას ამიერ-კავკასიის მეცხვარეობისათვის. მოცილეთა შორის ჩხუბს და

ვაი-ვაგლახს ხშირად ურთიერთის თავ-პირის მტვრევას, ცარცვას და მკვლელობას იწვევს.

თუ თანდათან ასე მოუჭრეს და მოუკლეს თუშებს საძოვარი მინდვრები ახლად მოსულთა

სასარგებლოდ, ესენი სრულიად გაღატაკდებიან. ჯერ ეხლავე იძულებულნი არიან, ოღონდ იჯა-

რით, იქირავონ მინდვრები ახლად დაბანაკებულთაგან და აძლიონ 200-700 მან. ამას გარდა,

მომთაბარენი მთიდამ რომ ჩამოდიან, უკვე მოძოვილი ხვდებათ მინდვრები დაბინადრებული

მეზობლებისაგან. ყველა ზემოხსენებულიდამ სჩანს, რომ თუშებმა, ამ საუკეთესო საქონლის

მომვლელებმა და ყველის გამკეთებლებმა ამიერკავკასიაში, ჩქარა თავი უნდა დაანებონ

თავიანთ ხელობას, უკეთუ მთავრობა არავითარ ზომებს არ მიიღებს მათი მინდვრების

მოკლებისა და განსაზღვრის წინააღმდეგ“ („დროება“ #89, 1879, „შირაქზე”).

კიდევ ერთი პუბლიკაციიდან: „თუშეთიდამ გვწერენ, რომ თუშები ძალიან დაზარალებულ-

ნი მოვიდნენო შირაქის საბალახებიდამ ცხვრის სიკვდილით. თითქმის ყოველ ოჯახს, ვისაც

კი ჰყავთ ცხვარი, გაუნახევრდაო მთელი ფარა. რომლებიც ცოცხალი დარჩა, იმათშიაც

თითო-ოროლა კიდე იხოცებაო. შირაქში შეყრილან მოლლები, მკურნალები, ბევრგვარი

ლოცვები და წამლები უცდიათ, მაგრამ არაფერი არ მიჰკარებია იმ ავადმყოფობას. მეტად

დაღონებულნი არიანო თუშები. ცხვარია იმათი სიმდიდრე. ცხვარია იმათი ყოველივე

საჭიროების, მოთხოვნილების დამაკმაყოფილებელი და როგორ არ უნდა იწუხონ, როცა

ისე შეუბრალებლად აცლის ხელიდამ უცოდველი სნეულება! ვისაც უნდა ჰკითხოთ (თუშს)

ცხვრის ამბავი, ყველა ერთსა და იმავე პასუხს მოგცემთ: „მორჩა, ძმავ, მოვრჩით“. როგორც

ვხედავთ, ძალიან დიდი შრომისა და ჯაფის ფასად უჯდებოდათ თუშებს ცხვრის მოშენება და

მოვლა-პატრონობა, რამდენადაც მტაცებელისა და ყაჩაღის გარდა, დიდ ზიანს აყენებდა

ინფექციური დაავადებები, რომლის მოგერიებაც ძალიან ჭირდა სამკურნალო საშუალებებისა

და ზოგადად ცოდნის უქონლობის გამო“.

თუშები ლუდსაც ხარშავდნენ. სოფ. ინდურთაში აგებული იყო საზოგადოებრივი ლუდ-

სახადი. შენობა ორ განყოფილებისგან შედგებოდა. ერთში იდგა უზარმაზარი სპილენძის

ქვაბი, რომელიც დაყოფილი იყო ფენებად. მასში იხარშებოდა ლუდი. აქვე ჰქონდათ დიდი,

ხის ნავის ფორმის გეჯა. მოხარშული ქერის ალაოს ასხამდნენ ჭერზე მიკრულ ტომარაში და

წურავდნენ პირდაპირ გეჯაში. ლუდსახადი ეკუთვნოდა მთელ სოფელს, იქ ყველას შეეძლო

ლუდის მოხარშვა.

მოსახარში განყოფილების გვერდით იყო სადეგუსტაციო ოთახი. აქ იკრიბებოდა მთელი

მოსახლეობა – ზოგი ლუდის დასალევად, ზოგიც ქვეყნის ამბებზე სასაუბროდ. ეს ადგილი

ერთგვარი „კლუბის“ როლს ასრულებდა.

ფილიპე ყიზილაშვილი სწორად აღნიშნავს, რომ „წოვა-თუშების (ბაცბების)

ეკონომიკურმა სიძლიერემ გამომწვევად იმოქმედა არა მარტო თუშეთში მცხოვრებ ჩაღმა-

თუშებზე, არამედ ცხვარ-მეცხვარეობით გამდიდრების ამ სურვილმა ზემოქმედება მოახდინა

აგრეთვე ფშავლებზე, მოხევეებზე და, ცხადია, კახელებზეც“ (29.-8).

148

1. ა. ხახანაშვილი, მოგზაურის დღიურიდან –

1888, გაზ. „ივერია“, N173, 174, 181.

2. კ. კეკელიძის სახ. ხელნაწერთა ინსტიტუტის

არქივი, ფ. დ, დოკ. N10063.

3. „საქართველოს ისტორიის ნარკვევები“ –

1979, ტ. III-IV, თბ.

4. საქართველოს ცენტრალური სახელმწიფო

ისტორიული არქივი, ფ. 254, ან 1, ს. 1278,

გვ. 1-137; იქვე, ფ. 1491, ან 2. ს 8; ფ. 140, ან

2, ს. 153, 2042 და სხვ.

5. ივ. ჯავახიშვილი, საქართველოს ეკონომიური

ისტორია – 1930, წ. 1, ტფ.

6. ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია

– 1948-1951, I-IV, თბ.

7. „საქართველოს ისტორიის ნარკვევები“ –

1979, ტ. III, თბ.

8. მ. რჩეულიშვილი, მეცხვარეობის ისტორიი-

სათვის საქართველოში – 1953, თბ.

9. ი. გიულდენშტედტი, გიულდენშტედტის მოგ-

ზაურობა საქართველოში – 1964, ტ. I-II, თბ.

10. მ. თამარაშვილი, ისტორია კათოლიკობისა

ქარ თველთა შორის – 1902, ტფ.

11. რ. ხარაძე, ქართული საოჯახო თემი – 1960,

თბ.

12. გ. დუნდუა, მონეტების მიმოქცევის საკით-

ხისათვის საქართველოში XV ს-ში – 1969,

თბ.

13. მ. მაჩაბელი, ტფილისის გუბერნიის თიანეთის

მაზრის სახელმწიფო გლეხების ეკონომიკური

ყოფა – 1887, МИЭбгкзк V, ტ. V, ტფ.

14. ნ. აზიკური – 1989, აღმოსავლეთ საქარ-

თველოს (თუშეთის) მეცხვარეობა, (საკან-

დიდატო დისერტაცია, ხელნაწერი), თბ.

15. საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტროს

არქივი, ფ.4, ს. 35, ფ. 1-2.

16. ვახუშტი ბაგრატიონი, ქართლის სამეფოს

ისტორია – 1976, თარგმნა, შესავალი,

ლექსიკონი და საძიებელი დაურთო ნ.

ნაკაშიძემ, თბ. (რუს. ენაზე).

17. ს. მაკალათია – 1933, თუშეთი, თბ..

18. ა. შავხელიშვილი – 1970, თუშეთსა და

ჩეჩნეთში ჩატარებული ეთნოგრაფიული

ექსპედიციების მასალა – დღიური, #3, 4.

19. ა. შავხელიშვილი – 1977, აღმოსავლეთ

საქარ თველოს (თუშეთის) მთიელთა

ისტორიიდან XVI ს.-XIX ს. პირველ ნახევარში,

თბ..

20. ზ. (შაქრო) გულისაშვილი – 1887, პანკისის

ხეობა, „ივერია“, #2.

21. ბ. გამყრელიძე – 1982, ცენტრალური

კავკასიის მთიელთა ალპური მესაქონლეობა,

თბ.

22. ბ. ესაძე – 1913, მეცხვარეობა თუშეთში,

„სახალხო გაზეთი“, #1007.

23. ი. ცისკაროვი – 1849, წერილები თუშეთის

შესახებ, გაზ. „კავკაზი“, #7-8. (რუს. ენაზე).

24. პ. მელიქიშვილი – 1922-1923, ჩვენი ყველი,

ტფ.

25. პლატონ ფომინ-ცაგარელი – 1875,

„დროება“, N 35.

26. ა. ხახანაშვილი – 1888, გაზ. „ივერია“, #54.

27. Д. Зурабов – 1841, Поездка в Кахетию, Туштию,

Пшавию, Хевсуретию и Джаро-Белеканскую

область, «Русский вестник» – т.4, СПб.

28. Н. Радде – 1881, Хевсуретия и хевсуры, Тиф.

29. ფ. ყიზილაშვილი – 1996, თუშების წარ-

მოშობა, ნაწ. II, თბ.

30. ფ. ყიზილაშვილი – 1994, თუშების წარმო-

შობა, ნაწ. I, თბ.

(ბ. შავხელიშვილი: XXI ს. – თუშეთის გზებს ძველებურად ტკეპნიან თუშური ჯიშის ცხვრები,

ცხენები და ნაგაზები...)

ლიტერატურა:

149

თავი III

წოვა-თუშების მატერიალური და

სულიერი კულტურის საკითხი

თუშების მატერიალური და სულიერი კულტურა მრავალი საუკუნის მანძილზე იქმნებოდა.

განსაკუთრებული განვითარება მან ჰპოვა საქართველოში ქრისტიანობის გავრცელების

დროიდან. ქვეყნის კულტურული წინსვლა თავისებურად აისახა საქართველოს მთისა და

ბარის რეგიონებში. საკვლევ რეგიონში (თუშეთი, პანკისი, ახმეტა, ბახტრიონი, ზემო და

ქვემო ალვანი, იულთა და ლოპოტა) წარმართული ძეგლების გამოვლენამ და შესწავლამ

ჩვენ საშუალება მოგვცა, შედარებით გაგვეფართოვებინა მოცემული საკითხის მეცნიერული

შესწავლის საზღვრები.

თუშების ისტორიის განხილვისას განსაკუთრებით საყურადღებოა მათი მატერიალური

კულტურა, რომელიც, არქეოლოგიური მონაცემების თანახმად, მეზობელი ხალხების

კულტურასთან მრავალ ანალოგს ჰპოვებს.

რევოლუციამდელი პერიოდის მკვლევარ-ორიენტალისტებმა და მეცნიერების სხვა-

დასხვა დარგის წარმომადგენლებმა გარკვეულწილად შეისწავლეს მასალები თუშების

შესახებ და შესაბამისი დასკვნებიც გააკეთეს. თუმცა არსებობს მრავალი ისტორიული ფაქტი,

რომელიც განმეორებით მოითხოვს ანალიზს უკანასკნელი არქეოლოგიური მონაცემების

გათვალისწინებით.

ამ საკითხის შესწავლა პირდაპირ უკავშირდება ქართველი მთიელების ყოფის აღწერის

საკითხს, რომელიც საუკუნეთა მანძილზე უცვლელი რჩებოდა, მიუხედავად იმისა, რომ

ეპოქები იცვლებოდნენ. ეს პროცესი კარგად აისახა მატერიალური კულტურის ძეგლებში,

რომელთა გამოვლინებაში განსაკუთრებული როლი არქეოლოგიურ გამოკვლევებს აკის-

რია. პარალელურად, სიძველეთა შესწავლა უნდა გაგრძელდეს სხვადასხვა მუზეუმში და-

ცული კოლექციების კვლევით.

აღნიშნული კვლევები უნდა ჩატარდეს შედარებითი მეთოდის გამოყენებით, რაც შესაძ-

ლებლობას მოგვცემს, მთლიანად თუ არა – ნაწილობრივ მაინც წარმოვაჩინოთ თუშე თის

რეგიონის სოციალურ-ეკონომიკური სტრუქტურა.

უკანასკნელ დრომდე ჩვენ საშუალება არ გვქონდა აღგვედგინა სურათი თუშეთის

ტერი ტორიაზე ქვის ხანის არსებობისა, რის გამოც მკვლევრებს საეჭვოდ მიაჩნდათ პალე-

ოლითისა და ნეოლითის ეპოქის არსებობა ამ რეგიონში. უკანასკნელ ხანებში ჩა ტარებულმა

არქეოლოგიურმა გათხრებმა საშუალება მოგვცა აღნიშნული საკითხი ახალი კუთხით

გაგვეშუქებინა.

1967 წელს ეთნოგრაფიულმა ექსპედიციამ თუშეთში, სპეროზის გამოქვაბულში აღ-

მოაჩინა კაჟის იარაღები. ანალოგიური იარაღები აღმოაჩინეს გამოქვაბულებში სოფ. ინ-

დურთის შემოგარენშიც. აქვე, გათხრების შედეგად, ნაპოვნია ნადირთა ძვლებისგან ნაკეთი

იარაღები და ადამიანის თავის ქალები. ცხოველთა ძვლების საშუალებით შესაძლებელი

გახდა ამ რეგიონში უძველესი კულტურის ნაშთების გამოვლენა. სამწუხაროდ, ეს

გამოკვლევები დღემდე არაა გამოქვეყნებული, თუმცა უდავოა ამ მასალის მნიშვნელობა,

რამდენადაც მათი საშუალებით შესაძლებელი გახდა პალეოლითის კვალის დამტკიცება

აღნიშნულ რეგიონში. აგრეთვე ნიშანდობლივია, რომ არქეოლოგების მიერ მოწოდებული

მასალის საფუძველზე შეიძლება ვიმსჯელოთ ფაუნის შესახებ, რომელიც დამახასიათებელი

იყო აღნიშნული რეგიონისათვის უძველეს ეპოქაში.

1968 წლის ზაფხულში ექსპედიციამ ალაზნისთავის აღმოსავლეთით ჩაატარა არქეო-

ლოგიური გათხრები, სადაც აღმოჩენილია ადამიანთა ნეშტები და კაჟის იარაღის ნარ-

150

ჩენები. ანალოგიური არქეოლოგიური და ეთნოგრაფიული გამოკვლევები ჩატარდა

პანკისის ტერიტორიაზეც. გამოკვლევათა შედეგები საშუალებს გვაძლევს ვივარაუდოთ, რომ

წარმოდგენილი მასალები მთლიანად ადასტურებს პალეოლითის კულტურის არსებობას

აღნიშნულ რეგიონში.

სავარაუდოდ, ამავე ეპოქას განეკუთვნება არქეოლოგიური და ეთნოგრაფიული ექსპე-

დიციების დროს, 1967 წლის ზაფხულში, აღმოჩენილი ფიგურული ნაკაწრები წიფლოვანის

მღვიმის კედელზე.

საქართველოს სხვა კუთხეების ანალოგიურ გრაფიკულ მონაცემებთან შედარება საშუ-

ალებას იძლევა მეტ-ნაკლებად სრული წარმოდგენა შევიქმნათ ამ რეგიონის უძველესი

კულტურის შესახებ.

ნეოლითის კულტურის კვალი აღმოჩენილია აგრეთვე ბახტრიონის, ახმეტის, მატანი-

მარელისის, ზემო და ქვემო ალვნის ტერიტორიებსა და მთათუშეთის მხარეში 1969 წელს

ჩვენი ხელმძღვანელობით ჩატარებული ექსპედიციის დროს. აქ მოპოვებული ქვის იარაღები

გადაეცა ზემო ალვნის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმს. აქვე დაცულია ხორაჯოს მიდამოებში

აღმოჩენილი ნეოლითისდროინდელი უხეშად დამუშავებული ქვის იარაღები – ცულები,

ჩაქუჩები და სატეხები.

მნიშვნელოვანია ბახტრიონის სამარხებში ნაპოვნი კერამიკული ნივთები. აგრეთვე

ყურადღებას იქცევს სამარხი, რომელიც აღმოჩენილია სოფ. წიწალყურის შემოგარენში

და ზემო ალვნის ჩრდილოეთით. სამარხში აღმოჩენილი კერამიკის ნაწილები, რომლებიც

გამოირჩევიან თავისებური ორიგინალური ორნამენტებით. ისინი მოგვაგონებს ტეხილ ხვე-

ულებს. ასეთივე კერამიკის ნაშთები ნაპოვნია ხადორის შემოგარენშიც. ზემო ალვნის მხა-

რეთ მცოდნეობის მუზეუმში ინახება გურგალჭალაში აღმოჩენილი კერამიკის ნარჩენები

(რომლებიც დაზიანდა ტრანსპორტირების დროს).

ინტერესმოკლებული არაა მეგალითების კულტურის საკითხიც. პროფ. ლ. მელიქსეთ-

ბეგი ფუნქციური ნიშნების მიხედვით, მეგალითურ ძეგლებს ჰყოფს ორ ჯგუფად. პირველ

ჯგუფს განეკუთვნება ციხე-სიმაგრეები და საცხოვრებელი შენობები, მეორე ჯგუფს – ვეშაპები

(საკულტო დანიშნულების ძეგლები).

არქეოლოგიური მასალების შესწავლის შედეგად დადგენილია, რომ მთათუშეთის

საცხოვრებელი შენობები კვადრატული ტიპისაა. ეს კომპლექსები განთავსებულია მთის

ფერდობებზე და დაკავშირებულია ერთმანეთთან. ლეონტი მროველის ცნობით, ციხე-

კოშკები აგებულია კირის დუღაბის გამოყენებით, რომელიც საქართველოში ცნობილი იყო

უკვე ჩვენს წელთაღრიცხვამდე IV ს., ხოლო კოშკების ე.წ. მშრალად აგების მეთოდი უფრო

ძველი წარმოშობისაა.

ჩვენ ვვარაუდობთ, რომ თუშეთის ქვის ნაგებობები განეკუთვნება მეგალითური კულტურის

მეორე კატეგორიას. ეს ძეგლები განლაგებულია ვრცელ და გამოსაჩენ სივრცეებზე. მათზე

გამოსახულია ტოტემური ცხოველები – ხარები, ცხვრები და ფრინველები. ასეთი ძეგლები

გვხვდება პანკისის შემოგარენში, ახმეტასა და წოვათაში (სოფ. ინდურთა). ანალოგიური

ნიშ ნები ნაპოვნია რკინის-მთის, ბალიმურისა და ქვახიდის კლდეებზე. აღსანიშნავია ის გარე-

მოებაც, რომ ამ კულტურისათვის დამახასიათებელი ნიშნები აღმოჩენილია ციხე-სიმაგ-

რეებზე, რომლებიც განთავსებულია წოვათის სოფ. წაროში.

მეგალითური კულტურა ქართულ-კავკასიური მოვლენაა და, რა თქმა უნდა, მის ჩამო-

ყალიბებასა და განვითარებაში მონაწილეობდა ყველა აბორიგენი. სწორედ ამით აიხსნება,

რომ ეს კულტურა მყარად დამკვიდრდა თუშეთის მთისა და ბარის რეგიონებში. კავკასიის

მე გა ლითური კულტურის ერთ-ერთი სპეციალისტის აკად. ბ. პიოტროვსკის აზრით: „კავკასიის

მეგა ლითური კულტურის ძეგლები განეკუთვნება ჩვენს ერამდე პირველ ათასწლეულს“ (I.-39).

აკად. ი. მეშჩანინოვის აზრით, ამ პერიოდს ეკუთვნის საზოგადოებაში უხუცესების არჩევა, ანუ,

გვარობრივი ნიშნებით დაწინაურების პროცესი, რომელიც სოციალური დაყოფის დასაწყისად

151

შეიძლება მოიაზრებოდეს. აი, რას წერს ამის შესახებ აკად. შ. ამირანაშვილი: „ამ დამოუკიდებელ

სოციალურ ერთეულებს განაგებდნენ, როგორც ჩანს, „ქალაქისა“ და მხარის სათავეში მდგომი

გვარის უფროსები. აღსანიშნავია, რომ ურარტუს წარწერებში ხსენებული პირები აღინიშნება

„მეფის“ იდეოგრამული ნიშნით, მხარე კი ხასიათდება სიტყვით „ქვეყანა“. მეგალითები

საქართველოში წარმოადგენენ მონუმენტური ხელოვნების ძეგ ლების გარკვეულ კატეგორიას,

რომლებიც ქრონოლოგიურად წინ უძღვის ანტიკური და ფეოდალური ხელოვნების წარმოქმნა-

განვითარებას და სწორედ ამ ძეგლებში უნდა ვეძიოთ სათავეები“ (2.-11).

XIX ს-ის მეორე ნახევარში არქეოლოგებმა გ. ფილიმონოვმა, რ. ვირხოვმა, ე. შანტრმა,

ა. უვაროვმა და სხვ. გამოავლინეს უმნიშვნელოვანესი მასალები და გააკეთეს შესაბამისი დას-

კვნები კავკასიის უძველესი კულტურის შესახებ. თუმცა ამ კულტურის წარმომავლობაზე არ-

სებობს აზრთა სხვადასხვაობაც. მკვლევართა ნაწილის ვარაუდით, ქართული მეტალურგია

გარედან არის შემოტანილი (ე. შანტრი, რ. ვირხოვი და სხვ.), მეორე ნაწილი კი თვლის, რომ

საქართველოში არსებული მეტალურგია წარმოადგენს ქვეყნის შიდა განვითარების შედეგს

(მ. როსტოვცევი). არქეოლოგმა ბ. კუფტინმა ახალი მასალების მოშველიებით დაასაბუთა

მ. როსტოვცევის დებულება.

XX ს-ის 30-იანი წლების დასაწყისსა და შემდგომ წლებში მოკვლეული არქეოლოგიური

მასალები შესაძლებლობას იძლევა ვივარაუდოთ, რომ საქართველოში, კერძოდ კი, ჩვენს

საკვლევ რეგიონში არსებობდა მეტალურგიის კერები.

პანკისში, ბახტრიონში, ალვანსა და ლოპოტაში ნაპოვნია დიდი რაოდენობით სპილენძის

საგნები, რომლებიც თარიღდება ჩვენი წელთაღრიცხვის III ათასწლეულით. ასეთივე მასა -

ლაა დაფიქსირებული მთათუშეთში ს. მაკალათიას მიერ. წოვათასა და პირიქითში ეთ-

ნოგრაფიული ექსპედიციის დროს (1967-1970 წწ.) აღმოჩენილია ბრინჯაოს ხანის საყო-

ფაცხოვრებო ნივთები. ეს საგნები დაცულია სოფ. ზემო ალვნის მხარეთმცოდნეობის მუ-

ზეუმში.

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ საქართველოს ყველა

კუთხეში, კერძოდ, აღმოსავლეთის მთიანეთში არსებობდა ლითონის უძველესი კულტურა,

რომელიც მჭიდროდ იყო დაკავშირებული განვითარებული ბრინჯაოსა და ადრერკინის

ეპოქის კულტურებთან.

საინტერესოა აგრეთვე ღვთაებრივი ხის კულტურის საკითხი თუშეთში. ეს ხე წარმო-

ადგენს ბოროტების განდევნისა და კეთილის მოხმობის ერთგვარ სიმბოლოს. თქმუ ლება

ამ ხის არსებობაზე ჩვენ ჩავიწერეთ 1968 წელს თუშეთში. ეს კულტი ადგილობრივი წარ-

მომავლობისაა, რამდენადაც ეს ხე (Турсовое дерево) გავრცელებულია აღმოსავლეთ

საქართველოს მთიან რეგიონებში. მას სამკურნალო თვისებები აქვს. თქმულების თანახმად,

ავადმყოფ ცხოველს ამ ხის ტოტებს ურტყამენ ზურგზე, არბენინებენ და ცხოველიც იკურნება.

ანალოგიური მასალა ფიქსირდება საქართველოს სხვა მთიელებშიც.

საქართველოსა და კავკასიის ადრეული კულტურის შესახებ მნიშვნელოვანი მასალა

გვხვდება რ. ვირხოვის, ა. მორგანის, ო. ვებერისა და სხვათა შრომებში.

თრიალეთის მასალის მიხედვით ერთი რამ ცხადია – ოქროს სამკაულები, თასები სარი-

ტუალო სცენების გამოხატულებით, ქალის ოქროს თავსაბურავი და გათხრების შედეგად

ნაპოვნი სხვა საგნები გვიჩვენებს, რომ თრიალეთის მაღალგანვითარებული კულტურა და

მხატვრული წარმოება შემოტანილი არ ყოფილა ძველი აღმოსავლეთის ან ეგეოსის სა-

მყაროს რომელიმე ცენტრიდან (2.-25). ცხოველების გამოსახულების კომპოზიციური სქემები

გვხვდება ბრინჯაოსდროინდელ საგნებზე, რომლებიც ნაპოვნია ალვნის, ბახტრიონისა და

პანკისის შემოგარენში.

ცხოველთა გამოსახულებები გვხვდება აგრეთვე ცულებზე, ბალთებსა და ქამრებზე,

რომლებიც ბრინჯაოს ხანას განეკუთვნება და ნაპოვნია ახმეტისა და მარელისის

სამარხებში.

152

უკანასკნელ ხანებში პანკისის, ბახტრიონისა და ალვნის შემოგარენში ნაპოვნია

ბრინჯაოს ნივთები, რომლებზეც ამოტიფრულია ადამიანის ფიგურები ცხოველის ან ჩიტის

თავის ფორმით. ეს ფაქტი დასტურია იმისა, რომ საქართველოსა და მთელ კავკასიაში

განვითარებული ტოტემური ინსტიტუტი დამახასიათებელი იყო თუშებისთვისაც.

არქეოლოგიური მონაცემები საშუალებას გვაძლევს გავაანალიზოთ ბრინჯაოს შემდგომი

პერიოდის კულტურაც. იგი ცნობილია რკინის კულტურის სახელით. აქ დასტურდება

კოლხურ-ყობანური კულტურისათვის დამახასიათებელი რკინის ნივთები, მაგალითად,

სხვადასხვა ფორმის ცულები. მსგავსი ნივთები ნაპოვნია „სამთავროს“ სამარხში. აღნიშნული

პერიოდი ხასიათდება რკინის კულტურის აღმავლობით, როცა ბრინჯაოს ხანის ხელოვნება

თანდათან ადგილს უთმობს გეომეტრიულ სქემატიზაციას (2.-40,41).

როგორც უკვე აღინიშნა, რკინის ხანა უაღრესად მნიშვნელოვანი იყო სხვა დროის

მონაკვეთებთან შედარებით. ცნობილია, რომ რკინის დამუშავების ტექნოლოგიური პროცესი

ძალზე რთულია და მოითხოვს დიდ ცოდნასა და გამოცდილებას. გათხრების დროს

მიკვლეულ სხვადასხვა საგანზე გამოსახულია ცხოველთა და ადამიანთა ფიგურები. მათი

ნიმუშები ნაპოვნია ალვნის, ბახტრიონისა და პანკისის შემოგარენში. მათზე გამოსახული

ორნამენტირებული ფიგურები დიდი გემოვნებითაა შესრულებული. ანალოგიური მასალა

ნაპოვნია პანკისის ხეობის სამარხებშიც (3).

ჩვენთვის საინტერესო პრობლემა უნდა ვეძებოთ თუშების ძველ რწმენა-წარმოდგენებში,

რომელთა კვალიც დღემდე ცოცხალია მოსახლეობის მეხსიერებაში. თუშებში ძველად არ-

სებულ მრავალ რწმენა-წარმოდგენას შორის უნდა გამოიყოს ნაყოფიერების ღმერთის

კულტი, რომელიც წარმოდგენილია მამაკაცის სახით. ამ კულტის გამოსახულებას განსა-

კუთრებით მიმართავენ ხოლმე ბერიკაობისას (წ.-თ. ბირკაობ) – სახალხო დღესას წაულზე,

რომელიც იმართება ყველიერის კვირაში და მთელ კვირას გრძელდება.

ბერიკაობის ჩასატარებლად თუშები წინასწარ ემზადებოდნენ – წვრთიდნენ ცხოველებს,

ამზადებდნენ ტანსაცმლის დეტალებს და სხვ. ეს ჩვეულება დღემდეა შემორჩენილი საქარ-

თველოს სხვადასხვა კუთხეში, განსაკუთრებით – თუშებში. ჯერ კიდევ XX ს-ში თუშები ბერი-

კაობის რიტუალს ასრულებდნენ ღამით, თუმცა საქართველოს მთიანეთის სხვა კუთხეებში

იგი იმართებოდა დღისით. ბერიკაობის დროს ბერიკები ძირითადად მამაკაცები იყვნენ.

სახეზე იკეთებენ ნიღბებს ცხოველების გამოსახულებით, იცვამდნენ ქალის ტანსაცმელს, თუ

ქალები მონაწილეობდნენ, იცვამდნენ მამაკაცების სამოსს, ირგებენ აგრეთვე სხვადასხვა

ცხოველის ტყავსაც. ბერიკები ცეკვავდნენ, მღეროდნენ, ხუმრობდნენ, დადიოდნენ კარდაკარ

და მოსახლეობაში აგროვებდნენ ხაჭოს, ყველს, ფქვილს, კვერცხს, ხილს, ფულსა და სხვ.

მოგროვილ სურსათ-სანოვაგეს, როგორც წესი, ურიგებდნენ გაჭირვებულ ოჯახებს. ეს რიტუ-

ალი დღესაც ტარდება თუშებში, თუმცა ისეთი მასშტაბით არა, როგორც უწინ.

როგორც სამეცნიერო ლიტერატურაშია აღნიშნული, თუშური ბერიკაობა, ისევე როგორც

ყეენობა, წარმოადგენს საზოგადოებაში კულტის განვითარების გარკვეულ საფეხურს და

უკავშირდება ბრინჯაოს ხანას. თუ ბრინჯაოს პერიოდის ნივთებზე გამოკვეთილი ფიგურები

გაშეშებული ფორმითაა წარმოდგენილი, ბერიკაობაში ცხოველთა სახეები მოძრავია და

ცოცხალ არსებებს წარმოსახავენ.

აღმოსავლეთ საქართველოში ნაპოვნი ზანზალაკები, თასები, ძეწკვები და სხვადასხვა

ცხოველის ფიგურები ძალზე საინტერესო სურათს ქმნის, რომელიც ბრინჯაოს ეპოქიდან

შემდგომ ეპოქებზე თანდათანობით გადასვლის პროცესს ასახავს.

უნდა აღინიშნოს, რომ ზოგადად საქართველოში მიკვლეული საგნები, ისტორიული

წყა როების თანახმად, გარკვეულ ნათესაობას ამჟღავნებენ ყობანურ კულტურასთანა ც

(4.-37).

ბრინჯაოს ეპოქამ შექმნა ცხოველების, ბუნებრივი მოვლენების გამოსახულებანი და

ასახა ადამიანის რწმენა-წარმოდგენები, რის საფუძველზე მეცნიერებმა ბრინჯაოს ხანის

153

5 მთავარი ჯგუფი გამოყვეს: პირველ ჯგუფს მიაკუთვნეს ის აბზინდები, რომლებზეც

გამოსახულია ირმების, ჩიტების, კვიცების, ცხვრებისა და ძაღლის თავები; მეორე ჯგუფში

გაერთიანებულია აბზინდები, რომლებზეც გამოსახულია მორბენალი ირემი ან ძაღლი,

ხარის, ჩიტის ან გველის თავები და სხვ. ამავე ჯგუფს ეკუთვნის ორთავიანი ირმის გამო-

სახულება მასზე მჯდომი ადამიანის ფიგურით (კერპი); მესამე ჯგუფის აბზინდებზე გამო-

სახულია ცხოველი, რომელიც მოგვაგონებს ცხენს ნახევარმთვარისებური რქებით; იქვეა

გამოსახული ძაღლი, კვიცი, ხარის ტორსი ცხენის თავით, ძაღლი, რომლის გვერდითაც

მხედრის ფიგურა მოჩანს და სხვ.; მეოთხე ჯგუფის აბზინდებზე გამოსახულია ხარი, ჩიტები და

ხარის თავის კონტურები; მეხუთე ჯგუფს შეადგენს აბზინდები ჩიტისთავიანი ფანტასტიკური

არსებების გამოსახულებით.

ზემოთ ჩამოთვლილი მასალის ანალოგებს ვხვდებით ზემო და ქვემო ალვნის,

ბახტრიონისა და პანკისის შემოგარენში არსებულ სამარხებში, რომელთა დიდი ნაწილი

ინახებოდა ზემო ალვნის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმში. აღმოჩენილი მასალა იმითაცაა

საინტერესო, რომ იგი ასახავს პერიოდს, როცა ტოტემური ცხოველები იძენენ ადამიანის

ცნობიერებაში უფრო რეალისტურ ხორცშესხმას.

ცხადია, აქ საკმაოდ ნათლად არის ასახული ქართული კულტურის განვითარების ის

პერიოდი, რომელიც დამახასიათებელია ბრინჯაოს ეპოქისათვის, როცა ხდება ადამიანის

აზროვნების განვითარების ფაქტის ფიქსირება. როგორც შ. ამირანაშვილი მიუთითებს:

„ეს არქეოლოგიური მონაცემები იმითაცაა საინტერესო, რომ ბრინჯაოს აბზინდების

შესწავლის დროს დგინდება კოლხური კულტურის თვითმყოფადობა და ადგილობრივი

წარმომავლობა“ (2.-68).

მთის მოსახლეობის, მათ შორის თუშების, კულტურა უფრო სრულად განისაზღვრა IV

ს-ის პირველი ნახევრიდან, როცა საქართველოში ქრისტიანობა გამოცხადდა სახელმწიფო

რელიგიად. ქვეყნის ყველა რეგიონის სოციალურ-ეკონომიკურ და კულტურულ სტრუქ-

ტურებში თანდათანობით განხორციელდა ცვლილებები (2.-100). თავს იჩენს ფეოდალიზმის

ადრეული ნიშნები. ლეონტი მროველი წერს: ამ დროისათვის თუშები ნაწილობრივ ჯერ

კიდევ წარმართებად რჩებოდნენ, რამდენადაც ფხოვლები, რომლებსაც არ სურდათ

ქრისტიანობის მიღება, მთათუშეთს აფარებდნენ თავს (6.-126).

უნდა აღინიშნოს, რომ დღემდე თუშეთის მატერიალური კულტურის ძეგლები ყოველმხ-

რივ არაა შესწავლილი, არ არსებობს მათი ფოტოებიც კი, რაც ერთობ ართულებს ცალკეული

ძეგლის გამოკვლევას, განსაკუთრებით მათი არქიტექტურისა, შენების თავისებურებასა და

სხვ. ჩვენ შევეცდებით, წარმოვაჩინოთ მხოლოდ წოვათის არქიტექტურული ნაგებობების

მეტ-ნაკლებად სრული სურათი.

სანამ წოვათის ტერიტორიაზე არსებული მატერიალური კულტურის ნაშთების აღწერაზე

გადავიდოდეთ, საჭიროდ მიგვაჩნია აკლდამების თემას შევეხოთ. მათი რაოდენობა მთელი

აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის მასშტაბით საკმაოდ დიდია. თუშეთშიც ისინი

ბევრგანაა შემორჩენილი და მათი ნახვაც ადვილადაა შესაძლებელი. ზოგიერთი აკლდამა

აგებულია ძალიან ხარისხიანად, თუმცა უმეტესობა პრიმიტიული ფორმისა და მცირე მოცუ-

ლობისაა. მიცვალებულთა აკლდამებში დაკრძალვის წესები თითქმის ყველა მთიელ

ხალხში იდენტური იყო.

თუშეთის აკლდამები ძირითადად წარმოადგენს სიპის ქვითა და კირით აშენებულ

ნაგებობას, რომლის სიმაღლე 2 მ., ფართობი კი 5 X 4,5 მ. გადახურულია ძალიან დამ რეცად.

აკლდამაში შესასვლელს მხოლოდ აღმოსავლეთიდან ტოვებენ, დანარჩენი სამი კედელი

ყრუა. იგი კვადრატული ფორმისაა (0,5 X 0,5 მ.). შიგ აკლდამაში, მიწიდან დაახ ლოებით

ერთი მეტრის სიმაღლეზე, ორ კედელს შუა დატანებულია დაახლოებით ადამიანის სიმაღლის

ბრტყელი ქვის ფილა, რომელზედაც ასვენებენ მიცვალებულს. აკ ლდამა გადახურულია

ადგილობრივი ქვით. საყურადღებოა, რომ ზოგი აკლდამის ე.წ. კარები იხურებოდა მისსავე

154

სიფართის ბრტყელი ქვით, რომელსაც

ზოგჯერ შიგნიდან საკეტსაც უკეთებდნენ

გარეშე ნადირისგან დაცვის მიზნით.

თითქმის ყველა საგვარეულოს

თავისი აკლდამა ჰქონდა, თუმცა

ეპიდემიის პირო ბებში, როცა მიც-

ვა ლებულების რაოდენობა იზრ-

დებოდა, უკვე ასვენებდნენ იქ, სადაც

მოიძებნებოდა ადგილი. მთის ცივი და

მშრალი ჰაერის პირობებში აკლდამაში

დას ვე ნებული მიცვალებული განიც-

დიდა ბუ ნებრივ მუმიფიკაციას. როგორც

წესი, ახლად გარ დაცვლილის აკ-

ლდამაში შესვენებისას, ჯერ წინა

მიც ვალებულს მიწაზე გადადებდნენ

ხოლმე და შემდეგ ხდებოდა ახალი

მი ც ვალებულის შესვენება. აკლდამის

შესასვლელის ორივე მხარეს დატა ნებულია გახვრეტილი მრგვალი ქვები, რომლებსაც

ცხენის გამოსაბმელად იყენებდნენ.

ეპიდემიის დროს ადამიანები აკლდამაში თავისი ნებით და თავისი ფეხით შედიოდნენ,

რათა განრიდებოდნენ ოჯახის წევრებს ან საზოგადოებას დაავადების გადადების

აცილების მიზნით. ასეთი შემთხვევების გათვალისწინებით, აკლდამაში გამოყოფილია

ნიში, რომელთანც, ალბათ, სასიკვდილოდ განწირული ბოლო წუთებში ლოცულობდა.

მაგალითად, სოფ. წაროს ერთ-ერთ ასეთ ნიშზე შემორჩენილია ამოკვეთილი წარწერები:

„1898 წელს ხელს ვაწერ გიორგი ჯუღაშვილი“ და იქვე: „1897 წელსა ესე წიგნი დამიწერია

ბაგრატსა“, „1898 წ., ლეო დევიძე“ და სხვ.

ჩვენი შორიდან დათვალიერებით, ამ

აკლდამებში ძვლების გარდა, სხვა ნივთის

მსგავსი რამე არ მოიპოვება. ვფიქრობთ,

როცა ადამიანი სამუდამოდ შორდებოდა

გარე სამყაროს, თან არაფერი არ

მიჰქონდა.

მატერიალურად დაწინაურებულ ოჯ-

ა ხებს ხშირად ინდივიდუალური აკლ-

დამები ჰქონ დათ. ისინი გარეგ ნულადაც

გან სხვავდებიან, რადგან მათი კედლები

გა ფორმებულია თეთრი კაჟის ქვებით.

ერთი ასეთი აკლდამა შევნიშნეთ სოფ.

წაროში. აკლდამების აშენების ზუსტი

დროის დადგენაც ჭირს. დღეისათვის

შემორჩენილი შედარებით სრული

ფორმის აკლდამები უფრო გვიანდელი

უნდა იყოს.

სადღეისოდ წოვათის ტერიტორიაზე შემორჩენილია ოთხი სოფლის – ინდურთას, სა-

გირთას, ეთელტას და მოზართას ნან გრევები. ჩვენ შევეცადეთ ნანგრევების მიხედ ვით აღ-

გვედგინა ამ ციხე-სიმაგრეებისა და საცხოვრებელი ნაგებობების პირვანდელი სახე.

სოფ. წაროს აკლდამა (გადაღ. 1968 წ.)

აკლდამის შიდა ხედი (დასაწოლი ადგილი)

(გადაღ. 1968 წ.)

155

სოფ. ინდურთა (გადაღ. 1968 წ.)

წოვათის ქვაბულის ჩრდილოეთ ნაწილში მდებარეობს სოფ. ინდურთა, სადაც დღეი-

სათვის დაახლოებით 50 ნასახლარისა და ციხე-სიმაგრეების ნაშთებია შემორჩენილი.

როგორც არაერთხელ აღვნიშნეთ, სოფ . საგირთას შემორჩა მხოლოდ ორი

თავდაცვითი და საცხოვრებელი ციხე-კოშკი, რომლებიც ერთმანეთისგან 20 მეტრითაა

დაშორებული. ორივე ნაგებობა 6-სართულიანია. ჩვენი ფიქრით მათ ჰქონდათ მე-7

სართულიც, მაგრამ დღეს იგი დანგრეულია. სავარაუდოდ, ორივე კოშკის გადახურვა

დაქანებული ფორმის იყო.

პირველ სართულს შესასვლელი

კარები გაჭრილი აქვს აღმოსავლეთიდან

– იგი 1მ. სიმაღლისაა და სიგანით 80 სმ-

ია. პირველი სართულის ჭერის სიმაღლე

დაახლოებით 2 მეტრია, ხოლო კედლის

სისქე 1 მეტრამდეა. კედლები სიპის

ქვისაა, შიგნიდან – გაულესავია. კოშკის

მეორე სართულის კედლები ემყარება

განიერი ხის კოჭებს. ეს სართული

შიგნიდან გალესილია. ჩრდილოეთიდან

გაჭრილია შესასვლელი კარი. მისი

სიმაღლე 1.10 მ., ხოლო სიგანე 80 სმ.

შიგნიდან იკეტება ურდულით. პირველი

და მეორე სართული გადაბმულია

(კუთხეებში) ერთი მეტრის სიგრძის რიყის

ქვით. იგი სარტყლის როლს ასრულებს. მესამე სართულის სიგანე 5.30 მ., სიმაღლე –

2.10 მ. აღმოსავლეთით მას აქვს 75 სმ სიმაღლის და 60 სმ სიგანის სათვალთვალო. მე-2

და მე-3 სართულებს კიბე აკავშირებს. მე-3 სართულის კედლებში მხოლოდ საისრეებია

თუშური კოშკის ნახაზი (ტ. მეოტიშვილი - 1969წ.)

156

დატანებული, რადგან ამ სართულს ძირითადად თავდაც ვითი დანიშნულება ჰქონდა. მეოთხე

სართულიც იმავე მიზანს ემსახურებოდა. იგი გალესილი ჩანს. აქვს 3 სათოფური – ორი

ჩრდილოეთიდან, ერთი აღმოსავლეთიდან. საისრეების მოცულობა და რაოდენობაც იგივეა.

ამ სართულის ფართობია: კედლის სიმაღლე – 2 მ.10 სმ, სიგანე – 80 სმ. აღმოსავლეთით

თაღიანი სარკმელი აქვს დატანებული. მეხუთე სარ თული ისეა ჩამონგეული, რომ კვალი

არ ჩანს, თუმცა უსათოოდ იქნებოდა, რადგან მე-4 და მე-6 სართულს შორის სიმაღლეში

საკმაოდ დიდი მონაკვეთია. მეექვსე სართულზე შემორჩენილია მხოლოდ ხის კოჭის ერთი

უმნიშვნელო ნაწილი. სამშენებლო მასალად გამოყენებულია ადგილობრივი სიპი ქვა.

როგორც 80 წლის გ. უშარაულს თავისი წინაპრების მონათხრობიდან ახსოვს, ეს ორივე

ციხე-კოშკი ცისკარიშვილების გვარის მიერ ყოფილა აშენებული (წ.-თ: ცისკრიობა ათ-პაპივ

ჲან ის ციხი ჲიენ „ცისკარაანთ მამა-პაპის აშენებულია ეგ ციხეები“ – ამბობს იგი). (საველე

მასალის ჩანაწერებიდან – 1968წ.)

საინტერესოა სოფ. მოზართის საცხოვრებელი კოშკის ტიპი, რომელიც, როგორც

ჩანს, აგებულია მოწვეული ოსტატების მიერ. ამ საქმისთვის თუშები მეზობელ ხევსურებთან

ერთად, ზოგჯერ მაისტელებს (ქისტებს) და სხვებს ქირაობდნენ ხოლმე, როგორც თავისი

საქმის მცოდნეებს. ძირითადად კი საკუთარ კოშკებს, ციხე-სიმაგრეებსა და სახლებს თუშები

თვითონ აშენებდნენ.

სოფელ მოზართაში დაფიქსირებული კოშკის ტიპი ერთადერთია თუშეთში. ეს

ბადებს ეჭვს, რომ იგი აგებულია მეზობელი მაისთელი ხელოსნების მიერ, რომლებსაც

თუშები იშვიათად, მაგრამ მაინც ქირაობდნენ, როგორც კოშკების მშენებლობაში

გამოცდილ ოსტატებს და გასამჯელოს ცხვარ-ბატკნის სახით უხდიდნენ. ჩვენ ვფიქრობთ,

რომ მოზართის კოშკი თავდაპირველად იყო ოთხსართულიანი და ჰქონდა როგორც

საცხოვრებელი, ისე თავდაცვითი დანიშნულება. მისგან შემორჩენილია მხოლოდ ერთი

კედელი, მაგრამ ნან გრევებისა და საძირკველის ნარჩენები მოწმობს, რომ მისი სიმაღლე

იყო 7 მ., სიგანე – 6,2 მ., კედლის სისქე – 1,2 მ., ზემოთა კედლის სიგანე თანდათანობით

მცირდებოდა, რადგან მეორე სართულზე იგი 0,8 მ., მესამეზე კი 0,6 მ., კარის ღიობის

სიმაღლე – 1,2 მ., სართულებს შორის არის ჭრილები, სადაც ეწყობოდა კოჭები.

შემორჩენილ კედელში ჩანს ორი წალო და მესამე სართულის კარის ღიობი, რომლის

სიმაღლე და სიგანე პირველი სართულის კარის ღიობის ტოლია. სავარაუდოა, რომ

სართულებზე ასვლა-ჩამოსასვლელად იყენებდნენ მისადგმელ ხის კიბეს. რომელსაც

საშიშროების შემთხვევაში იღებდნენ. კოშკის საძირკველი, თითქმის კვადრატულია –

6,2 X 6 მ. ეს კოშკი არ ეკვრის არც კლდეს და არც მეორე კოშკის კიდეს, იგი დგას

განცალკავებულად ვაკე ადგილას.

უნდა აღინიშნოს, რომ წოვათის

სახლები აგებულია განსაზღვრული

კომპლექსური გეგმის მიხედვით და ამიტომ

მწყობრი ანსამ ბლის შთაბეჭდილებას

ტოვებს, რომელიც გარკვეულწილად

ეხამება საერთო რელიეფს. სოფ.

მოზართის კოშკიც აგებულია კირის

ხსნარის გარეშე. პირველ სართულზე

ფანჯრების არავითარი კვალი არ ჩანს,

ამიტომ ვფიქრობთ, რომ აქ აყენებდნენ

საქონელს.

არანაკლებ საინტერესოა წოვათის

საბრძოლო კოშკების არქიტექტურა. ეს

კოშკები მეტ-ნაკლებად განხილული აქვს

თუშური კოშკის მშრალი წყობა (კირის ხსნარის

გამოყენების გარეშე)

157

ს. მაკალათიას. იგი აღნიშნავს, რომ სოფ. ინდურთას კოშკები კონსტრუქციის მიხედვით

გომეწრისა და ჩაღმის კოშკების მსგავსია. ისინი აგებულია მშრალი წყობით, კირის ხსნარის

გამოყენების გარეშე, მიუხედავად ამისა, ისინი ძალზე მტკიცე და ხარისხიანია. მათ აქვთ

ბრტყელი სახურავი.

თუშური კოშკების მეორე ტიპს განეკუთვნება პირამიდის ფორმის სახურავის მქონე

კოშკები. ისინი გვხვდება მხოლოდ პირიქითა თუშეთში (სოფ. დართლოდან – სოფ.

ჭონთიომდე). ს. მაკალათიას ცნობებით, ისინი შენდებოდა კირის ხსნარის გამოყენებით და

უფრო მყარი იყო.

კედლებზე დატანებული ქვები ამოტვიფრული სიმბოლოებით (გადაღებულია 1968 წ.)

ეთელტის კოშკი ადგილობრივი თვითმყოფადი არქიტექტურის ნიმუშად მიგვაჩნია.

ეს კოშკი მოგვაგონებს წაკვეთილ პირამიდას: მისი ძირი კვადრატულია (6,5 მ X 6,5

მ), სიმაღლე 13 – მ. შედგება 4 სართულისაგან, თუმცა შეიძლება ვივარაუდოთ მეხუთე

სართულის არსებობაც. მეოთხე სართულის ოთხივე კედელზე არის ფანჯრები დამცავი

ფარდულით, პირდაპირ ნასროლი ისრების მოსაგერიებლად. ფანჯრების ღიობიდან,

რომელიც დაცულია ქვით, არის შესაძლებლობა მაღალი სართულიდან მტერზე ქვების

გადმოყრისა. ეს კოშკი სხვებისგან იმით განსხვავდება, რომ მასში შესვლა შეიძლება ქვედა

სართულიდან. იგი აშენებულია დაუმუშავებელი ფიქალით. შიგნითა მხრიდან ფანჯრის

ჩარჩოები გაგანიერებულია, რათა სროლა უფრო მოხერხებული ყოფილიყო.

ყველაზე საინტერესო აგებულებისაა საბრძოლო

კოშკი, რომელიც მდებარეობს სოფ. ინდურთის

მარჯვენა მაღალ კუთხეში.

გარეგნობით იგი არაფრით არ განირჩევა ეთელტის

კოშკისგან. მისი პარამეტრებია: ძირი – 6 მ X 6 მ, სიმაღლე

– 12 მ, სიგანე 4,5 X 4,5 მ.; ქვედა სართულზე გაკეთებულია

შესასვლელი კარი. თვითონ კოშკი მდებარეობს

შემაღლებულ შვერილზე, ამიტომ მისკენ მიემართება

9-საფეხურიანი კიბე. ვვარაუდობთ, რომ კოშკი ხუთი

სართულისაგან შედგებოდა და თითოეული სართულის

სიმაღლე 2 მეტრს აღწევდა. ყველაზე საინტერესო

დეტალი, რითაც ეს კოშკი განსხვავდება სხვებისაგან,

არის შესასვლელი პატარა მიწისქვეშა გვირაბში,

რომელიც მოთავსებულია ამ ნაგებობის კუთხიდან 1,5

მეტრში. გვირაბი ჩადის პატარა მდინარესთან, სადაც

შემორჩენილია ნანგრევები, რომლებიც მოგვაგონებენ

პატარა წისქვილს. გვირაბის სიგრძე – 125 მ., სიმაღლე

ინდურთის კოშკის სათოფური

(გადაღ. 1968 წ.)

158

– 1,5 მ-ია. კედლები ნაგებია მტკიცე წყობით. საბრძოლო და საცხოვრებელი კოშკების

მშენებლობა ძვირადღირებული საქმე იყო. მისი ფასი მერყეობდა 60-დან 100 ძროხამდე,

რაც მიუთითებს იმაზე, რომ ცალკეულ საგვარეულოთა ხელში თავმოყრილი იყო დიდი

ეკონომიკური შესაძლებლობები. ამიტომ ციხე-კოშკების მასობრივი მშენებლობის პროცესის

დაწყება საქართველოს მთის რეგიონებში მიუთითებს ფეოდალიზმის დასაწყისს.

იმისათვის, რომ სრული წარმოდგენა შეგვექმნას წოვა-თუშების მატერიალურ და

სოციალურ ფასეულობებზე მათ ბარში საბოლოო გადასახლებამდე, განვიხილოთ

ქრისტიანული სალოცავი „ბერი-სამება“.

სოფელ ალვნიდან წოვათამდე სამი დღის სავალია ცხენით. მიუხედავად იმისა,

რომ თუშები უკვე დიდი ხანია აღარ ცხოვრობენ წოვათაში , „ბერი-სამების “ ანუ „დადა-

ლობის “ დღესასწაულის აღსანიშნავად ისინი დღესაც ადიან თუშეთში. მათ თან მიაქვთ

პროდუქტები, ხილი, ტკბილეული, ღვინო, არაყი, შეღებილი კვერცხები და ა.შ.,

ადგილზე ხარშავენ ლუდს. იქვე, მწყემსებისაგან ყიდულობენ ყველს, ხაჭოს და, რა თქმა

უნდა, სალოცავისთვის შესაწირ ცხვრებს. წოვათაში მლოცველები ხშირად ოჯახებით ამ

სალოცავში მიემართებიან არა მარტო ზემო და ქვემო ალვნიდან, არამედ მთლიანად

თუშე თიდან და ფშავ-ხევსურეთიდან. ისტორიულად აქ სალოცავად მოდიოდნენ ქისტებიც

და ლეკებიც კი, თუმცა მათი შემოსვლა თუშეთში გარკვეულ კანონებს ექვემდებარებოდა:

მათ თუშეთის საზღვართან უნდა დაეკლათ ჯერ ერთი საკლავი იმისთვის, რომ აეღოთ

სალოცავთან მიახლოვების, მსხვერპლშეწირვისა და მოლოცვის უფლება და მხოლოდ

ამის შემდეგ ეხსნებოდათ გზა „ბერი-სამებისკენ“, სადაც ისინი უკვე მეორე საკლავს

სწირავდნენ. ამ დღეობის სადიდებელი მრავალი ლექსია გამოთქმული თუშებში – აი,

ერთი სტროფი, რომელიც პირდაპირ ეხმიანება მას:

„ლიქოკით* მოდიოდა ჴევსურთ ჯვაროსანი,

თუშურ ათნიგენებთ ლოცვად მოდენილი;

ბილიკთ უნათებდათ დილა-ალიონი,

მადლის ათინათად ცერებს მოფენილი...”

*ლიქოკით მოდიოდა – „ცეკვით მოდიოდა“ (ლიქოკელი „თუშური საცეკვაო დაკვრა)

„ბერი-სამების“ სალოცავში მიჰ-

ყავ დათ ფიზიკურად თუ ფსიქიკურად

დაავადებული ადამიანები, დღესაც

მიდიან უსახლკარონი, სულიერად

დამძიმებულნი, უშვილონი... და ყველა

ის, ვინც რამე განსაცდელშია და ვისაც

ღმერთის შველისა და მფარველობის

იმედი აქვს. იმ შემთხვევაში, თუ

ავადმყოფი ან მისი ოჯახის წევრი

ფიზიკურად ვერ ახერხებს სა-

ლოცავამდე ასვლას, დაშვებულია მო-

სა ლოცის გატანებაც. „ბერი-სამებაში“

მოსა ლოცად მოხვედრა ყველა თუშს

დიდ პა ტივად მიაჩნია, ამიტომ ყვე-

ლა ოჯახი ცდილობს ცხოვრებაში

ერთხელ მაინც ამ წმინ და სალოცავში

უმიზეზოდაც მივიდეს და დალოცოს თავისი ოჯახი, სამშობლო და მოიხსენიოს წინაპრები.

ეს სალოცავი, როგორც აღვნიშნეთ, მდებარეობს წოვათის სოფ. ინდურთაში.

როგორც წესი, დღეობაზე დასასწრებად მლოცველები მიდიან წინა დღეს და რადგან

ექსპედიციის წევრები „ბერი-სამებასთან“ - 1968 წ.

159

ეს გზა შორია, მხოლოდ საღამოსკენ აღწევენ ადგილს. ცოტას მოისვენებენ და სალოცავის

მახლობლად ანთებენ კოცონს, სხდებიან მის ირგვლივ და იწყებენ ლხინს, რომელიც

გამთენიისას სრულდება. შემდეგ ცხრა საათამდე ისვენებენ – და 9 საათზე იწყება „ბერი-

სამებასთან“ შესაწირის მიტანის რიტუალი. შესაწირი შედგება დღეობაზე მიტანილი პრო-

დუქტებისა და საკლავებისგან (ძირითადად, ცხვრები და ხბორები). ამ რიტუალს მხოლოდ

მამაკაცები ატარებენ, ქალების სალოცავთან მიახლოებაც კი იკრძალება, არამც თუ შესვლა.

მათთვის ცოტა მოშორებითაა გამოყოფილი მოსალოცი ადგილი.

სოფ. ინდურთის ქალების სალოცავი (გადაღ. 1968 წ.)

სანამ მსხვერპლშეწირვა და სუფრისთვის მზადება გრძელდება, ყველა თავს იყრის

„ბერი-სამებასთან“, საიდანაც ხევისბერს (გვარის უფროსს) გამოაქვს ორი ფერადი ზანზა-

ლაკებიანი დროშა და ამაგრებს ჯოხზე. აქვე ელოდებიან ცხენოსნები. სალოცავიდან

გამოსული ხევისბერი ჯდება ცხენზე, ხელში დროშით დაუდგება ცხენოსნებს სათავეში და

მხედართა მთელი გუნდი ჭენებით მიემართება სოფ. წაროსკენ, სადაც მდებარეობს კიდევ

ერთი მოსალოცი ადგილი. დღეს ამ ადგილზე ძველი ნაგებობის მხოლოდ ნანგრევებიღაა

შემორჩენილი.

წოვათის ექსპედიცია - 1969 წ. სახლის შიდა ხედი

ველზე თუშური მუშაობის დროს (ნახ. ტ. მეოტიშვილისა - 1969 წ.)

(ე. ბართიშვილი და ტ. მეოტიშვილი)

160

სოფელი წარო, სადაც „ბერი-სამებობაზე“ მოსული მლოცველები გადადიან, მდება-

რეობს „ბერი-სამებიდან“ აღმოსავლეთით 4 კმ. დაშორებით. გზა მისკენ გადის მთის

ფერდობის გაყოლებით. წაროში შემორჩენილია 11 დანგრეული და ნახევრად დან-

გრეული საბრძოლო კოშკი, აკლდამებისა და საცხოვრებელი სახლების ნანგრევებად

ქცეული ფრაგმენტები. ივ. ბუქურაულის დროს ეს ციხეები ჯერ კიდევ არ იყო დანგრეული.

აი, რას წერს იგი: „წაროს თავსა და ბოლოს დგას ორი აქამდე კარგად შენახული, მაგრამ

ჩარ დახებჩამოქცეული ციხე. პირველი გიგისაა, მეორე – ხუცისა. ციხის პატრონი იყო

გიგის ლაგაზი“ (24.).

სოფელი წარო გომეწრის ხეობას და შესაბამისად გომეწრის თემს უნდა ეკუთვნოდეს,

თუმცა წოვათის საზღვარზე მდებარეობის გამო, ხშირად მას სამეცნიერო წყაროებში წოვათის

სოფლების ჩამონათვალში ახსენებენ ხოლმე. აქ აღმართულია ორი სადარაჯო კოშკი და

ის სამლოცველო ადგილი (სავარაუდოდ), სადაც წოვათაში „დადალობის“ დღესასწაულზე

მოსული მლოცველები ცხენებზე ამხედრებულნი, „ბერი-სამებიდან“ გამოტანილი დროშით

ხელში მოემართებიან მოსალოცად. მართალია, იქ მხოლოდ ნანგრევებიღაა შემორჩენილი,

მაგრამ იგი დღესაც წმინდა ადგილადაა მიჩნეული. იგი ამ სოფლის ყველაზე ამაღლებულ

ადგილას მდებარეობს. როგორც ვთქვით, მას თუშები „ბერი-სამების“ სალოცავზე უფრო

ძველ სალოცავად მიიჩნევენ. ასეცაა ალბათ – იგი წარმართული დროის ნაშთია, რომელსაც

გაქრისტიანების შემდეგ, როგორც სხვა წმინდა ადგილებთან დაკავშირებით ხდებოდა

ხოლმე, მიენიჭა მართლმადიდებლური სიწმინდის სტატუსი. თავად მოლოცვის რიტუალი

იგივეა, რაც სრულდება „ბერი-სამებასთან“, ერთი განსხვავებით, აქ მამაკაცები და ქალები

ერთად ლოცულობენ. წაროს წმინდა ადგილთან მისვლა და მოლოცვა დღესაც დიდ

მადლად ითვლება.

სოფ. წაროდან მობრუნებული მლოცველები დროშას ტოვებენ „ბერი-სამების“ სალო-

ცავის მახლობლად ლხინის დამთავრებამდე. დღეობის დასრულებისთანავე ხევისბერი

დროშას ინახავს თავის ადგილას შემდეგ „დადალობამდე“.

თავად „ბერი-სამების“ სალოცავის შესწავლას ჩვენ ცალკე წერილი მივუძღვენით, ამიტომ

მის აღწერილობას გამოვტოვებთ (იხ. „ბერი-სამება, როგორც ისტორიული ძეგ ლი“ – II ტ.)

და მხოლოდ ერთს დავამატებთ: მთის ფერდობისკენ მდებარე კედელში, ნაგებობის შიგნით,

ადამიანის სიმაღლის დონეზე ჩაშენებულია დიდი თლილი ქვის ფილა, სადაც მლოცველები

ტოვებენ ფულად შესაწირს (აუცილებლად რკინის მონეტას). კა რების მოპირდაპირე კედელზე

დამაგრებულია ორი ჯიხვის რქა. ჭერიდან ეშვება მცირე ზომის ზარი. სალოცავის კედლებზე

ჯვრის გამოსახულება არ არის. ჩვენ ვფიქრობთ, ეს განპირობებულია იმით, რომ თავდაპირველი

ადგილი, რომელიც გამოიყო ამ სალოცავის ასაგებად, უნდა უკავშირდებოდეს იმ წმინდა ალაგს,

რომელსაც თუშები ჯერ ქრისტიანობის მიღებამდე საკულტოდ მიიჩნევდნენ. თავად სალოცავში

ჯვრის არქონაც მიუთითებს იმაზე, რომ მოსახლეობა ძველში რამე სიახლის შეტანას გაურბოდა

მისი ძველისძველი სიწმინდის დაცვის მიზნით.

თუმცა აღსანიშნავია, რომ „ბერი-სამების“ ნაგებობა, რომელიც დღესაა შემორჩენილი,

აშენებულია უკვე გვიანდელ პერიოდში და ადგილიც ოდნავ შეცვლილია. იგი დგას

იმ სალოცავის სანაცვლოდ, რომელიც ოდესღაც ზვავს წაუღია. ხალხის მეხსიერების

თანახმად, ახალი სალოცავის აგებისას დატანებულია ძველი ნაგებობის ნგრევის შედეგად

გადარჩენილი ნაწილები.

ჩვენი მორიგი მთხრობელი ასეთ ცნობას გვაწვდის: „წოვათის „ბერი-სამების“ პირველი

ნაგებობა ძველად წოვათის ტერიტორიის დაახლოებით შუა ადგილას იყო აშენებული და

მოცულობითაც უფრო დიდი იყო, ვიდრე დღესაა. გადმოცემით ვიცით, რომ იგი ზვავის ქვეშ

მოყოლილა და დანგრეულა. იმასაც ყვებიან, თითქოს 1858 წელს მოსალოცად ამოსულ

ვინმე ყიზილაშვილს ეს ნანგრევები რომ უნახავს, ადგილობრივი მოსახლეობის დახმარებით

ხელმეორედ აუშენებია იგი, ოღონდ ცოტა მაღლობზე და მომცრო, როგორიც დღესაა.

161

იმასაც ამბობდნენ, რომ ამ მშენებლობის დასწრებია ერთი სულით დაავადებული ქალი,

რომელიც იქიდან ალვანში განკურნებული დაბრუნებულაო“ (რვ. #5).

აღსანიშნავია, რომ ჯერ კიდევ XX ს-ის დასაწყისამდე ამ დღეობას მღვდელი ან სხვა

სასულიერო პირი ხელმძღვანელობდა.

ჩვენი გამოთვლით, „ბერი-სამება“ აღდგენილია სამჯერ: პირველად – 1800 წ. და მეო-

რედ – დაახლოვებით 1820-იან წლებში და ბოლოს – იმ წელს, რომელსაც ახსენებს ჩვენი

მთხრობელი (1856 წ.).

დღევანდელი „ბერი-სამების“ ნაგებობა იობ ცისკარიშვილის ჩანაწერებისას თუ

შევადარეთ, სახეცვლილიცაა, რადგან იობ ცისკარიშვილი მთელ კომპლექსს აღწერს,

სადაც დიდი ფართი იყო არაერთი თაღით.

„ბერი-სამებობა“ (დადალობა) – გადაღ. 1947 წ.

(სიღრმეში ჩანს „ბერი-სამების“ სალოცავი)

სოფელ ალვნის შემოგარენში, ტყიან ბორცვზე დგას „იოანე ნათლისმცემლის“

სახელობის კომპლექსი. აღმოსავლეთით იგი გამაგრებული იყო მყარი კედლებით

(დღეს დანგრეულია) და აქვს თაღოვანი მინაშენები. თავად ეკლესიაში შესასვლელი

კარი დასავლეთითაა ჩაჭრილი. ეს ნაგებობა სწორკუთხა ფორმისაა, სახურავი დამრეცია.

დღეისთვის ეკლესია გაპარტახებულია. წაშლილია ფრესკები და წარწერები. ვფიქრობთ,

რომ უკანასკნელად იგი შეკეთდა XIX ს-ის დასაწყისში. მემატიანე ამ კომპლექსის შესახებ

განსხვავებულ ინფორმაციას გვაწვდის: ერთ-ერთი წყაროს თანახმად იგი აგებულია

ლევან კახთა მეფის მიერ (1520-1574 წწ). მეორე წყარო, რომელსაც დ. ალბანელის

ფსევდონიმის მქონე ავტორი ჰყავს, წერს: „ცხრა-კარა აგრეთვე გადაჰყურებს დიდი

შენობების ნანგრევებს... სამების ეკლესიის სამხრეთ-აღმოსავლეთით. ხალხის ზეპირი

გადმოცემა ამ შენობებს თამარ მეფეს აკუთვნებს: ერთი შენობა, რომელიც უწინ დიდი

სასახლე ყოფილა, დღეს ნანგრევებადაა ქცეული; მეორე შენობა, რომელიც ნგრევას

გადაურჩა – სასახლის ეკლესიად არის ცნობილი; მესამეს სახაზინო შენობად თვლიან.

დიდი შენობა მეტად მაღალია; მას ალაზნის მხრიდან ქვითკირის კიბის საფეხურები

დღესაც ატყვია. ამ შენობიდან იწყება დანგრეული კედლის ძირი, რომელიც დგას მაღალ

ქედზე. ხალხს მეტად უყვარს დედოფალი. მთის ზოგიერთ ჩვენ ხალხს წმინდანად ყავთ

მიღებული. სწორედ ამისთანა გარემოებამ დაბადა ის ლეგენდა, ვითომ სასახლიდან

ცხრა-კარამდის ყოფილა აშენებული მაღალი კედელი და ამ კედლით უვლია თამარ

162

დედოფალს იოანეს ეკლესიაში სალოცავათ. ეკლესიას მრავალი წარწერა აქვს. ყველა

წარწერა ასო-მთავრულით არის ნაწერი“ (გაზ. „კვალში“, #7, 1897).

აღნიშნული კომპლექსი სრულიად ღია ნაგებობის შთაბეჭდილებას ტოვებს. აქ ბევრი

შესასვლელი და ბევრი სვეტია. ჩრდილოეთიდან და სამხრეთიდან მასზე მიშენებულია თა-

ღოვანი სიმაგრეები, რომლებიც დღესდღეობით თითქმის დანგრეულია. სავარაუდოა, რომ

ეს ძეგლი უნდა წარმოადგენდეს ყოფილი დიდი კომპლექსის ნაწილს. აქვე მდებარე ობს

„იოანე ნათლისმცემლის“ ბაზილიკა, სადაც ძალზე დაზიანებული ფრესკებია შემორჩენილი,

სადაც, სავარაუდოდ, ლევან მეფისა და თინათინ დედოფლის პორტრეტები უნდა იყოს

გამოსახული. იმავე დ. ალბანელის ცნობით, „აქ, იოანეს ტაძარში იკრიბება ხალხი მხოლოდ

ერთ დღეს – აღდგომის მეორე დღეს...“ იმავე ავტორის ცნობით, „ნათლისმცემლის“ ეკლესია

სოფლებიდანაც კარგად ჩანს, რადგან ტყე სრულებით გამოკაფულია. ეკლესიის გარშემო

გალავანია შემოვლებული. ჩანს, რომ ერთ დროს გალავნის კედელი მაღალი ყოფილა

და სიმაღლის გულისათვის აუშენებიათ. ეზოში ვპოულობთ ქვევრებს და ერთი შენობის

ნანგრევებს, რომლის დანიშნულება დღეს არა ჩანს“ (გაზ. „კვალი“, #7, 1897)).

წოვა-თუშების ადრინდლი საეკლესიო ნაგებობების შესწავლის საქმეში მნიშვნელოვანი

ადგილი უკავია „იახსარის“ სალოცავს. ეს წარმართულ-ქრისტიანული ნაგებობაა. დღეს იგი

თითქმის დანგრეულია. მისი ნარჩენებიდან ჩანს, რომ იგი შედგებოდა მთავარი შენობისა და

გალავნისგან. დღეს აქ მაინც მიდიან, განსაკუთრებით ახლად დაქორწინებულები, ანთებენ

სანთლებს და ლოცულობენ. მსხვერპლად მხოლოდ ფრინველის შეწირვა შეიძ ლება. ამ

კომპლექსის ძირითადი ნაწილი მდებარეობს ტყეში. აღმოსავლეთიდან იგი კარგად ჩანს

შეუიარაღებელი თვალითაც – სწორედ აქედან შედის გზა ამ სალოცავისკენ. აღსა ნიშნავია,

რომ ამ ძეგლის შემოგარენში შემორჩენილი ნანგრევებიდან ჩანს, რომ ეს კომპლექსი

ოდესღაც საკმაოდ მასშტაბური იყო. მლოცველთა წარმოდგენით, ამ მხარეში „იახსარი“

ერთ-ერთ ყველაზე მადლიან სალოცავადაა მიჩნეული. დღეს მას არ გააჩნია სახურავიც კი.

არქეოლოგიური გათხრები „იახსარის“ ირგვლივ ჯერ არ ჩატარებულა. მის შემოგარენში

მდებარეობს სასაფლაო, სადაც დაკრძალულნი არიან თუშების უძველესი სოფლების

ჯანჯაანისა და წიწალყურის მცხოვრებნი. საინტერესოა თვით „იახსარის“ ეტიმოლოგიური

ახსნა, იაჰ’ > წ.-თ.. იოჰ’ – „ქალწულს“ ნიშნავს, სა-რ

< სა – „სულია“ (რ – მაწარმ. აფიქსი), ანუ, ეკლესიის

თავდაპირველი სახელწოდება უნდა ყოფილიყო

„სულისა (წმინდა) ქალწულისა“ („ღვთისმშობლის

მიძინებისა“). ჩვენ ზემოთ უკვე ვახსენეთ ლეგენდა,

რომლის თანახმადაც, ერთ-ერთ ზაფხულს, როდესაც

თუშებს დავით სოსლანი თუშეთში მიუპატიჟებიათ

„დადალობის“ დღესასწაულზე, მეფე თამარი მას

თურმე ამ სალოცავში ელოდებოდა.

ამ ძეგლის ანალოგიური ნაგებობა მდებარეობს

სოფ. წიწალყურისა და ფხაკალყურის მიმდებარე

ტყიანი მაღლობების გადაკვეთაზე. ეს ძეგლიც, ალბათ,

ქრისტიანულ-წარ მართულია. თავად კომპლექსი ჩანს,

რომ აგებული იყო უხეში ქვისგან.

ძალზე საინტერესოა ზემო ალვანში მდე-

ბარე „სამების“ ეკლესია. უკანასკნელ ხანებში გა-

მოქვეყნებული სამეცნიერო გამოკვლევების თანახმად,

„სამება“ სამჯერ არის რეს ტავრი რებული. დავით

ქადაგიძე მას ათარიღებს XII საუკუნით. თუმცა მისი

დღევანდელი ნაგებობა არ უნდა იყოს XII საუკუნისა

ზემო ალვნის სამება

(ბოლო რესტავრაცია ჩაუტარდა

1991 წ. მიხეილ არინდაულის

ხელშეწყობით)

163

და აი, რატომ: როგორც ამბობენ, ალვნის ველზე სპარსელების მიერ თურქმანების

ჩასახლების შემდეგ, ეს ნაგებობა გადაწვეს და მის მიდამოებში თავისთვის ხის მეჩეთი

ააშენეს. „ბახტრიონის ბრძოლის“ შემდეგ თუშებმა მეჩეთი, რა თქმა უნდა, დაანგრიეს და

ძველი ეკლესიის ნანგრევებიდან ხელახლა აღადგინეს „სამების“ სალოცავი იმავე წმინდა

ადგილას. ამიტომაა, რომ დღევანდელი ნაგებობა 1845 წლით თარიღდება. კომუნისტების

დროს იგი, როგორც ყველა პატარა ეკლესია დაიხურა და გაჩანაგდა, თუმცა XX ს-ის ბოლოს

ისევ შეკეთდა. დღეს „სამება“ ძალზე შთამბეჭდავია, როგორც თავისი არქიტექტურით, ისე

მადლმოსილებით, რადგან მის საძირკველში დატანებულია „ბერი-სამების“ ნიში.

საყურადღებოა იობ ცისკარიშვილის ჩანაწერები ალვნის „სამების“ შესახებ. იგი წერს:

„1853 წლის შემოდგომის მიწურულში, ალვანში, გურგალჭალაში, ჯანჯაანში, წიწალყურეში

და კაკლიანში ჩასვლა მომიხდა. მოსახლეობა ციებ-ცხელებას დაემონებინა. მსხვერპლიც

ყოფილა. ბავშვებისთვის ხელი დაერია და ამან მეტად შემაშფოთა. ამ სოფლებიდან,

პირველად ალვანს ვესტუმრე. პარაკლისი გადავიხადე „სამების“ ეკლესიაში. იმ დროს

აქ ბაძოშვილი ივანე მოღვაწეობდა. დიდძალი ხალხი მოაწვა. ეკლესია მეტად მიმზიდ-

ველი იყო, სუფთა და მოხატული – ხთის შვილებით მოქარგული და ტანჯული ქრის ტეს

ნახატით. „სამების“ სალოცავში სასულიერო წიგნებია. აქ არის რამდენიმე კიდო ბანი, სადაც

შენახულია სახარებები და საქართველოს ისტორიის ხელნაწერები. აქვე შოთა რუსთაველის

ხელნაწერიც ინახება. მისი გადათვალიერება ვერ მოვახერხე, სახარება კი ვნახე. იგი

ბუქურაულების მიერაა შეწირული. მეტისმეტად კარგადაა გაფორმებული. საეკლესიო

ნივთებს კარგად უვლიან. აქვეა გახსნილი სასულიერო სკოლაც. სწავლობს 30-ზე მეტი

შეგირდი. მე შეუთვალე, რომ ბავშვები რაც შეიძლება მეტი მოიყვანონ და ასწავლონ.

ბაძოშვილმა კარგად იცის თავისი საქმე. მას საგამრჯელოს მთავრობა უხდის. მაგრამ არც

მოსახლეობა სტოვებს უყურადღებოდ. ყოველ ჭირში თუ ლხინში საკმარის ლუკმას იღებს

და დიდ პატივშიაც ჰყავთ“ (იობ ცისკარიშვილის ხელნაწერიდან).

„სამების“ ნაგებობა ჯვარგუმბათოვანია, რომლის გუმბათიც გადაკვეთაზე მდგარ ოთხ

სვეტს ეყრდნობა. იგი გვიანდელ პერიოდს განეკუთვნება. სხვადასხვა დროს ხდებოდა

ეკლესიის ხელახლა აგება ან გადაკეთება. საინტერესოა ქვებზე გამოკვეთილი ორნამენტები,

რომლებიც ჩატანებულია ეკლესიის კედლებში. კარგადაა შემონახული აღმოსავლეთ ფასადის

ზედა ნაწილი, რომელზედაც მოჩანს სუსტად გამოკვეთილი ორნამენტები. საკურთხეველის

თავზე, ფანჯრასთან გადის ჰორიზონტალური ბორდიური. „სამება“ გამოირჩევა სვეტების

თავისებურებითაც, რომლებიც აგებულია ქართული ხუროთმოძღვრების მანერით. დღე-

ისათვის შედარებით კარგადაა შემონახული დასავლეთისა და სამხრეთის ფასადების

მხატ ვრული ნაწილი, მათი გაფორმება დამახასიათებელია შუა საუკუნეების ქართული არ-

ქიტექტურული კომპლექსებისთვის. უაღრესად საინტერესოა ეკლესიის შუა თაღი, რომლის

ზემო ნაწილი ებჯინება ფრონტონს. აქვე გამოსახულია დიდი ჯვარი. თავისი მხატვრულობით

შთამბეჭდავია დეკორატიული თაღებიც. ყურადღებას იქცევს აგრეთვე „სამების“ ფანჯრების

ორნამენტი, რომელიც დამახასიათებელია ზოგადად ქართული ხუროთმოძღვრული

ხელოვნებისთვის.

სოფელ ზემო ალვნის „სამების“ ეკლესია წოვათის „ბერი-სამების“ შვილობილს წარმო-

ადგენს, რამდენადაც, როგორც უკვე ვახსენეთ, ეკლესიის საძირკველში ჩატანებულია

წოვათიდან ჩამოტანილი ნიშის ნაწილი. ამდენად, იგი მოსახლეობისთვის ისეთივე ძვირ-

ფასია, როგორც „ბერი-სამება“. აღსანიშნავია, რომ ზემო ალვნის „სამებაში“ დღეობა აღინიშ-

ნება ისეთივე რწმენითა და იმავე დროს, როცა წოვათის „ბერი-სამება“. 1840-1845 წლები,

რომლითაც დღეს ეს ნაგებობა თარიღდება, უნდა ასახავდეს მისი მორიგი შეკეთების წლებს.

ანალოგიური ძეგლების მოდელის ნახვა შეიძლება სხვა ადგილებშიც (ქვემო ალვანი,

იულთა, ბახტრიონი, ახმეტა, პანკისი და სხვ.). როგორც იობ ცისკარიშვილი ბრძანებს, ალ-

ვნის „სამების“ პირველი ნაგებობა თამარის დროსაა აგებული და ვფიქრობთ, იმავე დროს

164

უნდა განეკუთვნებოდეს თეთრი გიორგი და საქართველოს სხვა მსგავსი არქიტექტურული

მო დელის მქონე ქრისტიანული სალოცავები.

სამეცნიერო ლიტერატურაში გამოთქმული ვარაუდის მიხედვით, XII-XIII სს-ის ქართული

მატერიალური კულტურის ძეგლებისათვის დამახასიათებელია შიდა ფასადების მხატვრული

გაფორმება. ასეთ დეტალებს წარმოადგენს საკურთხევლის ტიხრები. სავარაუდოა, რომ

ასეთი ტიხრები არსებობდა „სამების“ ეკლესიაშიც. ამის დასტურად გამოდგება ზემოალვნელი

მოხუცების მონათხრობები. ეს მთხრობლები ჩვენთან საუბრის დროს უკვე ძალზე ასაკოვნები

იყვნენ (1965 წელს) და „სამების“ ეკლესიის კედლებზე მოციქულთა გამოსახულებები ახ-

სოვდათ: „მათ სამოსელი კოჭებს უფარავდათო“, – იხსენებდნენ ისინი.

ამ თვალსაზრისით ძალზე საინტერესოა სოფ. ზემო ალვანში მდებარე „წმინდა გიორგის“

ეკლესია, რომელიც, სავარაუდოდ, XVII ს-ის შუა წლებს ეკუთვნის. მას აქვს მასიური კედლები.

მისი ფუნდამენტი კვადრატულია, წყობა ერთნაირი ფორმისაა, სამშენებლო მასალა –

რიყის ქვა, შლამი და კირის ხსნარია. გამოყენებულია მარტივი გეომეტრიული ფიგურები.

ეკლესიის გვერდები, კუთხეები, შიდა ხედი მიუთითებს მშენებლის ოსტატობაზე. XVII ს-ს

მიეკუთვნება სოფ. ფხაკალყურის „ღვთისმშობლის“ ეკლესია, რომლის გუმბათი ეყრდნობა

ისრისებურ თაღებს. შიდა კედლებზე ფრესკების კვალიც ატყვია. ეკლესიის შესასვლელი

კარი გაჭრილია დასავლეთით. აღმოსავლეთით, კედლის გასწვრივ, მღვდელმსახურის

ადგილია. ამ ეკლესიაში დაკრძალულია ცნობილი ეთნოგრაფი და სამხედრო მოხელე,

თუშური ლაშქრის მეთაური ივანე ცისკარიშვილი.

თუშეთის დღემდე შემორჩენილი მატერიალური კულტურის ძეგლები რამდენიმე ჯგუ-

ფად იყოფა: სამეთვალყურეო, თავდაცვითი, საკულტო, საცხოვრებელი ნაგებობები და აქვე

შედის სასაფლაოებიც. ამათგან თავდაცვითი ნაგებობები ეკუთვნის XVI-XVII სს-ს, ყველა

დანარჩენი უფრო ძველი წარმომავლობისაა. მათი ზუსტი დათარიღებისათვის სა ჭიროა და-

მატებითი არქეოლოგიური შესწავლა.

XIX ს-ის დასაწყისიდან თუშური მატერიალური კულტურის ძეგლების ხუროთმოძღვრების

ხარისხი და რაოდენობა მნიშვნელოვნად იზრდება. მათ აშენებენ თითქმის ყველა დასახ-

ლებულ ადგილას, როგორც მთათუშეთში, ისე ბარის რეგიონებში.

ს. მაკალათიამ ჩაატარა პირიქითის, ჩაღმისა და გომეწრის თემების ეთნოგრაფიული

გამოკვლევა, შეისწავლა მატერიალური კულტურის ზოგიერთი ძეგლი. სამწუხაროდ, მან

ჯეროვანი ყურადღება ვერ დაუთმო წოვათის მატერიალური კულტურის ძეგლების შესწავლას.

ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ეს ვერ მოასწრო. პატივცემულ მეცნიერს, მისი გამჭრიახი გონების

წყალობით, შეეძლო უფრო ღრმად ჩასწვდომოდა თუშეთის ოთხივე თემის სოციალურ-

ეკონომიკურ არსს, რომლებიც ხასიათდებიან თავისი ერთიანი, განუმეორებელი თვისებებით,

ყოფითა და სულიერი სამყაროთი. იგი ბევრ საინტერესო საკითხს წარმოაჩენდა, მათ შორის

ისეთს, რომელიც დღეს სადავოა, ან დღეის გადასახედიდან – უკვე მიუწდომელი.

თავის მონოგრაფიაში ს. მაკალათია ეხება თუშების დასახლების საკითხსაც და წერს:

„თუშური სოფლები, თავისი ლამაზი ციხე-სიმაგრეებითა და კოშკიანი მაღალი სახლებით,

გმირულ შთაბეჭდილებას ახდენენ. სოფლის მოსახლეობა ცხოვრობს ჯგუფურად, ხოლო

თვითონ სოფლები ერთმანეთისგან ძალიან დაშორებულია. მართალია, ერთი თემის

სოფლები განლაგებულია მდ. ალაზნის რომელიმე აუზში, მაგრამ ისინი ნაგებია ამაღ-

ლებულ ადგილებში, რომლებიც გამოყოფილია ღრმა ხევებით და ირგვლივ გალავანი

აქვს შემოვლებული“ (10.-135). მკვლევრის მიერ წარმოდგენილი აღწერილობა მთის

დასახლების ტიპური მაგალითია.

შემდეგი ჩვენი კვლევის საგანი ხდება თუშების საცხოვრებელი სახლები და დამხმარე

ნაგებობები. მათი დახასიათებისას ჩვენ განვიხილავთ პერიოდს XIX ს. ბოლოდან XX ს-ს

დასაწყისამდე.

ჩვენ შევძელით, ჩაგვეწერა საინტერესო მასალა ბარის საცხოვრებელი სახლების შე-

165

სახებ, რომელიც შენდებოდა სოფლებში გურგალჭალა, ფხაკალყურე, ოთხთვალა და სხვ.

ერთ-ერთი ასეთი დაწნული სახლის აგების პროცესს მოგვითხრობს ზემოალვნელი მწყემსი,

71 წლის ალ. შველაშვილი: „მე მოგიყვებით სოფ. ფხაკალყურეში აშენებულ ერთ-ერთ

სახლზე, რომელიც ეკუთვნოდა დინგაშვილებს.

მისი მონათხრობიდან ირკვევა, რომ მას შემდეგ, რაც თუშები ბარში ჩამოსახლდნენ,

თითქმის უმრავლესობას ჰქონდათ გვერდებმოწნული, თავზე ჩალადახურული, ორგანყო-

ფილებიანი საცხოვრებელი სახლები – 5-8 მეტრი სიგანისა და 10-30 მეტრი სიგრძის.

სახლის მშენებლობას წინ უძღოდა შემდეგი სამუშაოები: პირველ რიგში უნდა შერჩე-

ულიყო ადგილი. ამ საკითხს წყვეტდა მამა (წ.-თ. დად) ან გვარში უფროსი ბიძა. ადგილი

უნდა ყოფილიყო მყუდრო, შედარებით ამაღლებული, რომ წყალი არ დაგუბებულიყო.

ამის შემდეგ მომზადდებოდა მშენებლობისათვის საჭირო ხე-მასალა: წნელი (წ.-თ. ღოზ),

ბოძები (წ.-თ. ბოძი), გვერდითა ბოძები (წ.-თ. ფინხირნა ბოძი), თავხეები (წ.-თ. თავხენი),

დასახური ჩალის კონები (წ.-თ. ჩალე კონი), თავხეებზე გასადები კავები (წ.-თ. კავი), კავებზე

დასაწყობი ფიჩხი (წ.-თ. ფიჩხ). ეს მასალა მოჰქონდათ უღელზე მობმული ურმით. ამის

შემდეგ შეუდგებოდნენ მშენებლობას.

შემდეგ ჩვენი რესპოდენტის ალ. შველაშვილის სიტყვებით განვაგრძობთ: „სახლის

აშენება ყველამ არ იცოდა. ადგილს წინასწარ გაასუფთავებდნენ ზედმეტი ქვა-ქვიშისა და

ბუჩქნარისგან, აიღებდნენ საჭირო ზომებს და ამ ზომების გაყოლებაზე გააკეთებდნენ მცირე

სიგანის თხრილს (არხის მსგავსს) და შიგნითა ნაპირებზე ბოძებს დაარჭობდნენ ისე, რომ

მათ შორის 2 მეტრი სიგანე ყოფილიყო. შემდეგ დაასვამდნენ ცენტრალურ თავხეებისთვის

საჭირო ბოძებს და გადებდნენ თავხეებს. ამის შემდეგ იწყებოდა სახლის ამოწვნა. სახლს

ორი კარები ჰქონდა.

ამოწვნას იწყებდნენ კარების მხრიდან ისე, რომ კარების ბოძი დაგრეხილი წნელით

ორჯერ უნდა შემოეხვიათ და ამის შემდეგღა აგრძელებდნენ ამოწვნას. სახლის ამოწვნაში

მონაწილეობას იღებდა ორი ხელოსანი, ჰყავდათ წნელის მიმწოდებელი დამხმარე მუშაც.

ხელოსნები კარების ორივე მხრიდან ერთდროულად იწყებდნენ გვერდების ამოყვანას.

გვერდების ამოწვნას დაამთავრებდნენ ისე, რომ შესასვლელი კარები მკვიდრად იყო

გამოყვანილი და ამის შემდეგ გვერდითა თავხეებს დაამაგრებდნენ მოწნულ ღობეს

წვრილი დაგრეხილი წნელით და შეუდგებოდნენ კავების დაწყობას. მშენებელი ახლო

ნათესავების, ან მეზობლების დახმარებით ამზადებდა აყალოს (წითელი) მიწის, ჩალის ან

ნამჯისგან გაკეთებული ტალახით და იწყებდა კედლების შელესვას. სახლის შიგნითა და

გარეთა მხრიდან უხეშად შელესვის შემდეგ ხდებოდა სხვენის (წ.-თ. სხვე) შემდეგნაირი

შეკეთება: კავებზე დააწყობდნენ წვრილ ტოტებიან წნელს, მასზე დაყრიდნენ ფხვიერ მიწას

და დასველების შემდეგ საძეკით (წ.-თ. საძეკ) მაგრად დატკეპნიდნენ. დატკეპნილ მიწას

ზემოდან კიდევ ერთხელ გალესავდნენ ისე, რომ რამე ხვრელი არ დარჩენოდა. სახლი ასე

უნდა მდგარიყო ორი-სამი დღე. ამის შემდეგ იწყებდნენ სახურავის კეთებას. ერთი მეტრის

სიმაღლის ბოძებს მიამაგრებდნენ მთავარი თავხის გასწვრივ და აქეთ-იქიდან ზარმაცებს

შეუყენებდნენ. ამის შემდეგ გაიდებოდა მეორე თავხე. ეს თავხე დამაგრდებოდა კოწალო

კავებით ბოლოებზე, საიდანაც ეწყობოდა კავები. კავებზე დააწყობდნენ ფიჩხს, მასზე კი

ჩალას. ეს ჩალა სამ პირად უნდა დადებულიყო და დამაგრებულიყო ჯოხებით. ეს ჯოხები

სიგანეზე უნდა გადებულიყო მთლიან სიგრძეზე და ბოლოები კი წნელით დამაგრებულიყო,

რათა ქარს არ გადაეხადა სახურავი. კარებს მოწნული ლასტით კეტავდნენ. კარები კედლის

ბოძზე იყო მიმაგრებული წნელით.

კარების გამაგრების შემდეგ, ოთახის ჭერის შუაგულში წნელით მიამაგრებდნენ ჯაჭვს,

რათა ქვაბი ჩამოეკიდათ. საცეცხლური შუაგულ ოთახში იყო მოწყობილი. 10-15 სმ-ის სიღრმით

მიწას ამოთხრიდნენ, შიგ მაგრად გადაზელილ მიწის მასას ჩადებდნენ და გაასწორებდნენ,

რაზედაც ინთებოდა ცეცხლი. აქვე ცხვებოდა პურიც. ეს სახლი შუაზე გადატიხრული უნდა

166

ყოფილიყო. ერთ მხარეზე საქონელი იყო მოთავსებული, ხოლო მეორე მხარეზე ოჯახის

წევრები ცხოვრობდნენ“.

სხვა მთხრობელებისგან შევიტყვეთ, რომ თუშური მოწნული სახლისთვის შიდა

სათავსოები დამახასიათებელი არ იყო, ამიტომ იყენებდნენ ადგილებს კედლების გასწვრივ.

საცეცხლურის დასავლეთი კედლის გასწვრივ ეკიდა ან ელაგა ოჯახის წევრთა სამოსი. მათ

კიდებდნენ უფროს-უმცროსის მიხედვით, რადგან ყველა ოჯახის წევრმა იცოდა თავისი

საკიდი: ჯერ ეკიდა მამაკაცების ტანსაცმელი – მამის, ბიძის, ვაჟიშვილების და ა.შ. მათ

მოპირ დაპირე მხარეზე იკიდებოდა დედის, რძლებისა და ქალიშვილების სამოსი. ოთახის

სამხრეთი მხარე განკუთვნილი იყო დაფქული და დასაფქვავი მარცვლეულისთვის. აქვე

ახლოს საკმაოდ დიდი ფართი გამოყოფილი იყო რძისა და მისი ნაწარმისათვის. ამავე მი-

მართულებით კედელის გაყოლებაზე ჰკიდებდნენ საოჯახო ნივთებს: ქიტი (წ.-თ. ქიტ), ხონი

(წ.-თ. ხო(ნ)), ტაბაკი (წ.-თ. ტაბაკ) და ა.შ.

ოჯახის წევრთა ცეცხლის გარშემო ჯდომის წესი იყო შემდეგნაირი: საცეცხლურის

მარჯვენა მხარეს სულ თავში უნდა მჯდარიყო ოჯახის უფროსი მამა ან პაპა, შემდეგ –

ძმები, ძმებს მოყვებოდნენ უფროსი ძმის ვაჟები წლოვანების მიხედვით, შემდეგ მეორე

ძმის ვაჟები და ა.შ. ცეცხლის მარცხენა მხარეს ჯდებოდა ოჯახის დიასახლისი – დედა (წ.-

თ. ნან) ან ბებია (წ.-თ. აგ), შემდეგ მოყვებოდნენ ქალიშვილები ასაკის მიხედვით. სულ

ბოლოს ჯდებოდნენ რძლები, თუმცა უფროსი რძლის ადგილი დედის ან ბებიის გვერდით

იყო გამოყოფილი“. მისივე თქმით, ასეთი სახლი იდგა სოფ. წიწალყურეში – აჯაყიანებისა,

სოფ. ფხაკალყურეში – დინგაშვილებისა, სოფ. ბაიჩაყურეში – ბაჩულაშვილებისა, სოფ.

მუხროანში – შველაშვილებისა და სხვ.

იობ ცისკარიშვილი აღნიშნავს, რომ „ალონი მდებარეობს ალაზნის მარცხენა სანაპიროზე.

ალონში მუხის ფიცრისგან გაკეთებული სახლები დგას. ყოველ საცხოვრებელს სამეურნეო

გომურებიც ახლავს. აქვთ აგრეთვე საღორე ქოხებიც“ (ავტორის ჩანაწერებიდან).

ბუქურაულებისა და სხვა ცნობილი გვარების საცხოვრებელი კომპლექსები ძირითადად

წარმოადგენს ორსართულიან შენობებს, რომლებსაც ჰქონდათ საცხოვრებელი და სამეურ-

ნეო დანიშნულება. მეორე სართული განკუთვნილი იყო მხოლოდ საცხოვრებლად, პირველი

სართული დაყოფილი იყო ორად: საცხოვრებლად და სამეურნეოდ.

მეორე სართულის ჭერი უფრო მაღალი იყო, ვიდრე პირველისა. მაგალითისათვის

მოვიყვანთ გ. ბუქურაულის საცხოვრებელი სახლის მონაცემებს: მის ორივე სართულზე გან-

ლაგებული იყო საშუალო სიდიდის 9 ოთახი და ერთი დიდი მისაღები ოთახი, ე.წ. ზალა.

ოთახები ერთმანეთს უერთდებოდნენ დიდი დერეფნით. ხუთი ოთახი მოთავსებული იყო

მეორე სართულზე, 4 – პირველზე. ე.წ. ზალა მიშენებული იყო ნაგებობის წინა ნაწილიდან.

თითოეულ ოთახს აღმოსავლეთით ჰქონდა ფანჯრები, ნალისებური ფორმის თაღებით.

კედლებში ჩატანებული იყო თაროები პირველი მოხმარების საგნებისათვის. ყველა ოთახს

ჰქონდა ფანჯარა, ამდენად ოთახები იყო ნათელი. სართულები უერთდებოდნენ კიბეებით,

რომლებიც განთავსებული იყო როგორც გარეთ, ისე შიგნით. ოთახებს შორის გადიოდა 1,5

მ. სიგრძისა და 1 მ. სიგანის დერეფანი. გარეთა კიბე მეორე სართულზე ადიოდა აივნიდან.

ჩანაწერების მიხედვით, შუა კოჭი უფრო სქელია. გვერდით კოჭებზე გამოსახული იყო მზე და

მთვარე, ჭედილა, ჯიხვი და ხარი.

საცხოვრებელი შენობა იგებოდა რიყის ქვისაგან. გარეთა კარების კუთხეებისა და

ფან ჯრებისათვის იყენებდნენ გამომწვარ აგურს. მწყობრად ჩალაგებული რიყის ქვა და

აგური ერთად კარგი სანახავი იყო. რიყის ქვა მაგრდებოდა წვრილი ქვისა და კირის

ერთმანეთში აზელილი ხსნარით. კედლების გასალესად კი შლამისა და კირის ხსნარს

იყენებდნენ. გადახურვა დამრეცი იყო, გამოიყენებოდა კრამიტი; სიმაღლე – 1,5 მ. იგი

ისე იყო მოწყობილი, რომ წვიმის წყალი კრამიტიდან ჩამოდიოდა ნაგებობის გვერდის

ავლით.

167

სახურავისთვის კაუჭები მზადდებოდა წიფლის ხისაგან. სახლის მთელ გაყოლებაზე

გადებული იყო მუხის კოჭი, რომელიც ეყრდნობოდა 1 კვ.მ. სისქის ცენტრალურ სვეტს.

ცენტრალური კოჭის გასწვრივ ორივე მხრიდან მიდგმული იყო მუხის ხის საყრდენები. სხვენზე

დაგებული იყო ე.წ. შავი იატაკი („чернопол“). მეორე სართულზე სახლის ზემოთა ნაწილზე

აკრული იყო თხელი ლამფა, რათა სხვენიდან არ ჩამოყრილიყო მტვერი. რესპონდენტის

ცნობით, დიდ ოთახს ე.წ. ზალას, იყენებდნენ განსაკუთრებულ შემთხვევებში – ქელეხებში,

ქორწილებში ან სხვა მნიშვნელოვან დღეებში. ოთახების იატაკისთვის ხმარობდნენ წიფელს.

თითოეული ოთახის კარი დერეფანში გადიოდა.

გ. ბუქურაულის საცხოვრებელი სახლის ზემო სართულის სამი ოთახი ახალ დაქორ-

წინებულებს ეკუთვნოდა. ოჯახის უფროსებს პირველ სართულზე ეძინათ. აქ უფრო თბილოდა

და ასაკოვნებისთვის უფრო მოსახერხებული იყო.

სახლის ჩრდილოეთ მხარეს მთელ სიგრძეზე ჩაშენებული იყო სარდაფი, სადაც

ინახებოდა პროდუქტები – ღვინო, მარცვლეული, ფქვილი, საზამთროდ გამზადებული გამ-

ხმარი ხორცი და ყველი. აქვე ინახებოდა მატყლი, ქვამარილი, სხვადასხვა სამუშაო ინვენტარი.

სარდაფში, ანუ მარანში ღრმად მიწაში იდებოდა ქვევრები. ბუქურაულებს მარანში 9 ქვევრი

ჰქონიათ. მათ საკუთარი ვენახიც გააჩნდათ, სადაც „რქაწითელი“ ხარობდა, რომელსაც არ

სჭირდებოდა თოხნა და ხშირი მორწყვა, მხოლოდ ბალახს თიბავდნენ. ვენახებს უვლიდნენ

დაქირავებული გლეხები.

გ. ბუქურაულის ოჯახი ძალიან სტუმართმოყვარე იყო. თითქმის ყოველ დღე მას სტუმ-

რობდა რომელიმე კახელი თავადი, რუსი სამხედრო, უცხოელი მოგზაური ან ნათესავი

და თანასოფლელი. მათი შთამომავლები გიორგის მონათხრობ ბევრ საინტერესო ამბავს

ყვებიან. გიორგი პირდაპირი შთამომავალი იყო იმ ლეგენდარული ალექსისა, რომელსაც

15 000 ცხვარი ჰყავდა და აი ერთი ასეთი: „პაპაჩემი, ალექსი ბუქურაული – 15 000-ზე მეტი

სულის მფლობელი, იტყოდა ხოლმე: – რაც უფრო ბევრი სტუმარი გვეწვევა ოჯახში, მით

უფრო მდიდრები გავხდებითო“. მარანი, სადაც ინახებოდა პროდუქტები, მოკირწყლული

იყო ქვით. იქვე იდგა ორი სასადილო მაგიდა თავისი სკამებით, თვითნაკეთი ხის სავარძლები

და ოჯახისთვის საჭირო წვრილმანი.

საცხოვრებელი შენობა გარშემორტყმული იყო ღობით, რომელსაც სამხრეთ-

აღმოსავლეთით ეზოში შესასვლელი ჭიშკარი უკეთდებოდა. მას გარს ერტყა სამი ჰექტარი

მიწის ნაკვეთი. ეზოს წინ მიედინებოდა ნაკადული (წისქვილისათვის), რომელიც გამოყვანილი

იყო მდ. ალაზნიდან. ამ წყლით სარგებლობდნენ სხვადასხვა საშინაო საქმეებისათვის.

წყალს იღებდნენ რიჟრაჟზე. თითქმის ყველა ეზოს ჰქონდა საკუთარი გადახურული ჭა.

საცხოვრებელი ნაგებობების სამხრეთით, მდ. ალაზნის გაღმა განლაგებული იყო

თუშების სასოფლო-სამეურნეო სავარგულები – ვენახები და ხეხილის ბაღები (ვაშლის,

მსხლის, კაკლის, თუთის, ატმისა და სხვ.)

საცხოვრებელ სახლებს ძალზე ხარისხიანად აშენებდნენ. მას შიგნიდან და გარედან

აუცი ლებლად ლესავდნენ შლამისა და კირის ხსნარით. თვით შენობის ფართობი შეადგენდა

დაახლოვებით 200 კვ. მ., ჰქონდა 14 მ. სიგრძე, ოთახების ჭერის სიმაღლე კი იყო 3 მ. სოფ.

ალვანში ასეთ სახლებს დღესაც შევხვდებით.

იმ დროს კახეთის დაბლობზე მსგავსი სახლები ცოტა შენდებოდა, რამდენადაც მშე-

ნებლობა მხოლოდ მატერიალურად შეძლებულ ოჯახებს თუ შეეძლო.

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, წოვა-თუშები ძირითადად ორსართულიან საცხოვრებელ

სახ ლებს აშენებდნენ. თუმცა გავრცელებული იყო საცხოვრებელი სახლების მეორე ტიპი,

რომელიც შედგებოდა ორი დიდი ოთახის, დერეფნისა და სამზარეულოსაგან, მზიანი მხრი-

დან მიშენებული აივნით. ასეთ ნაგებობას „ბელეტაჟი“ ეწოდებოდა. XIX ს-ის ბოლოსა და XX

ს-ის დასაწყისიდან სამშენებლო მასალად იყენებდნენ აგურს, დამატებით მასალად საძირ-

კვლისთვის კი მდ. ალაზნის რიყის ქვას და მისგან გაკეთებულ კირის ხსნარს. სახლები

168

გა ფორ მებული იყო ხეზე გამოკვეთილი ორნამენტებით, რიკულებით, სვეტებითა და მოა-

ჯირებით.

თუშური საცხოვრებელი სახლების მნიშვნელოვან კომპონენტს შეადგენდა ბუხარი,

რომელიც კახეთის საცხოვრებელი ნაგებობებისთვის იყო დამახასიათებელი. ბუხარი თავ-

სდებოდა სახლის ჩრდილოეთ კედელზე. ბუხრის ძირი ორჯერ უფრო ფართო იყო, ვიდრე

მისი შიდა ფართობი. მისი ფასადის სიმაღლე 1,5 მ., სიგანე 1 მ.; ბუხრის თავზე კეთდებოდა

ორი აგურის სიგანის თარო სხვადასხვა წვრილმანისთვის (ასანთის, სანთლების, ლამფის...).

თითო სახლში რამდენიმე ბუხარიც კი კეთდებოდა.

თუ მატერიალური შესაძლებლობა ოჯახს ხელს უწყობდა, სახლების კედლებს აშენებ-

დნენ რიყის ლურჯი ქვისგან. ძირითადად ირჩევდნენ დიდი მოცულობის ლოდებს, ორად

აპობდნენ და გაპობილი სახით აყოლებდნენ კედელს, რითაც სახლი განსაკუთრებულ

სილამაზეს იძენდა. რაც მთავარია, ასეთი კედელი გარედან ილესებოდა. ასეთი ტიპის

სახლები ზემო ალვანში დღესაც გვხვდება. ხოლო ნასოფლარებში (გურგალჭალა,

ფხაკალყურე, წიწალყურე, ოთხთვალა და ბახტრიონი) – მათი კვალი მხოლოდ ნანგრევების

სახითაა შემორჩენილი.

XIX ს-ის ბოლოსა და XX ს-ის დასაწყისის თუშების საცხოვრებელი ნაგებობები თითქმის

არ განსხვავდება კახეთის სახლების არქიტექტურისაგან. მათ აქვთ მშენებლობის ერთი

მანერა და ნაგებია პროფესიონალურად.

წოვათა

თუშების სამოსი

ტანსაცმელს, როგორც მატერიალური კულტურის შემადგენელ ნაწილს, უმნიშ-

ვნელოვანესი როლი ენიჭება ხალხის ისტორიაში. ამ მხრივ, არც წოვა-თუშების ტანსაცმელია

გამონაკლისი. წერილობითი წყაროების, ეთნოგრაფიული და სხვა მონაცემების საფუძველზე

ჩვენ შევეცდებით განვიხილოთ ეს მნიშვნელოვანი საკითხი მისი ევოლუციის თვალსაზრისით.

ერთხელ იგი უკვე იქცა სპეციალური გამოკვლევის საგნად. მხედველობაში გვაქვს ლ.

169

მარგოშვილის მონოგრაფია, რომელშიც ცალკე თავადაა გამოყოფილი „წოვა-თუშური

ტანსაცმელი“ (7.-33-85). თუმცა ნებისმიერი საკითხი შეიძლება შეივსოს ახალი ფაქტებით, რაც

საშუალებას იძლევა დაზუსტდეს და ახლებურად წარმოჩინდეს უკვე არსებული მონაცემები.

აკად. ივ. ჯავახიშვილი მრავალ წყაროთა შორის, რომლებიც საზოგადოებრივი წარ-

მოების ამ ძირითად დარგს შეისწავლის, უმნიშვნელოვანესად ეთნოგრაფიული მასალის

გამოყენებას თვლიდა (8.-3). სწორედ ამიტომ 1950-1990 წლებში ჩვენ მიერ შესწავლილია

წოვა-თუშების ყოფა, რამაც საშუალება მოგვცა, დაგვედგინა მათი საშინაო და საგარეო

ტანსაცმლის თარგების ნიმუშები, მათი ელემენტები, დამზადების პროცესები და, ამასთანავე,

დაგვეზუსტებინა მათი ფორმები.

აღნიშნული საკითხის კვლევა გამოწვეული იყო იმითაც, რომ ც. ბეზარაშვილმა აღმო-

სავლეთ საქართველოს მოსახლეობის ტანსაცმლის შესწავლისას, თუშების სამოსი განიხილა

მთიელთა საერთო ჭრილში. ლ. მარგოშვილის ნაშრომში განხილულია თუშური (წოვა-

ჩაღმა) და ვაინახური სამოსის საკითხი შედარებითი ანალიზის ჭრილში. გამოვლენილია თი-

თო ეული მათგანის თვითმყოფადი ელემენტები. აღნიშნული ნაშრომის წყალობით ნა თელი

გახდა, რომ ვაინახურ და ზოგადად თუშურ სამოსს შორის დიდი განსხვავებაა, რამ დენადაც

ისინი განეკუთვნებიან სხვადასხვა ეთნიკურ ჯგუფსა და კულტურას.

აღსანიშნავია, რომ ქართულ-კავკასიურ ეთნოგრაფიულ მასალაში შემონახულია მრა -

ვალი ცნობა, რომელიც წოვა-თუშების ჩაცმულობას ეხება. ყველა მათგანი საგანგებო შეს-

წავლას საჭიროებს. ეთნოგრაფიული გამოკვლევა შესაძლებლობას იძლევა, ვაჩვენოთ

წოვა-თუშების ტანსაცმლის მრავალფეროვნება. ამას ხელს უწყობს ის მასალაც, რომელიც

და ცულია საქართველოს ს. ჯანაშიას სახ. მუზეუმსა და სოფ. ზემო ალვნის მხარეთმცოდნეობის

მუზეუმში. თუმცა, ჩაცმულობის სრული კომპლექტი დღეს არც ერთ მუზეუმში არ მოიპოვება.

პირველი მკვლევარი, რომელმაც თუშური სამოსი ახსენა, ი. გიულდენშტედტია. სამოსის

სა კითხს ნაწილობრივ შეეხო ვახუშტი ბაგრატიონიც (10.-653), აკად. ივ. ჯავახიშვილმა კი იგი

სამეც ნიერო ანალიზის დონეზე აიყვანა (8.-3).

ი. გიულდენშტედტი წერს: „მამაკაცები ქართულად იცვამენ; ქალებიც ქისტურ რქისმაგვარ

ჩაფხუტს კი არ იხურავენ, არამედ ქართული წესით თავშალი აქვთ მოხვეული თავზე“ (27.-

I.,265). ა. ზისერმანი აღნიშნავს: „Одежда их делается из шерстяных материй собственного

изделия“ (28.-256). ვ. ლაგაზიძის აზრით, „ჩაცმულობის ფერი, შალეულობის ხარისხი, შე-

კერვაც კი თავისებურია. თუშეთის მაშინდელი ნატურალური ყოფა განპირობებული იყო ამ

კუთხის თავისებურებით“ (30.-103). ამასთან დაკავშირებით ძალიან საყურადღებოა ც. ბე-

ზარაშვილის დასკვნა: „წოვების სამოსის მთლიანი ანსამბლი, მოხმარების ფორმები და

მასთან დაკავშირებული წეს-ჩვეულებანი ქართულია. ამას მოწმობს ჩვენ მიერ დაფიქსი რე-

ბული საველე ეთნოგრაფიული მასალაც“ (31.-28).

თუშების ტანსაცმლის შესწავლისას ჩვენ მიერ მოპოვებული მასალები განეკუთვნება

XIX ს-ის მეორე ნახევარსა და XX ს-ის დასაწყისს, რამაც საშუალება მოგვცა, მიახლოებით

მაინც დაგვედგინა ტანსაცმლის დამზადების ტექნიკა და მისი გამოყენების ფორმა, აგრეთვე

შეგვესწავლა მათი დამზადების ეტაპები და ევოლუციის პროცესი.

აღსანიშნავია, რომ წოვა-თუშები ტანსაცმელს მატყლისაგან კუსტარული წესით ამზა-

დებ დნენ საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების შემდეგაც. ეს გამოწვეული იყო მათი მეც-

ხვა რეობის მეურნეობის განვითარების ჯერ კიდევ მაღალი დონით, ანუ კუსტარულად დამ-

ზადებული ტანსაცმელი ხარისხით აკმაყოფილებდა იმდროინდელ მოთხოვნებს და იმითაც,

რომ მზა, ფაბრიკული წესით და შეკვეთით შეკერილი სამოსი ბევრისთვის სიძვირის გამო

ხელმისაწდომი არ იყო.

წერილობითი წყაროებიდან მნიშვნელოვანია ივ. ცისკარიშვილის მასალა, რომელიც

მოიცავს თითქმის მთელ XIX საუკუნეს. „თუშები ამზადებდნენ ტანსაცმელს მათ მიერ

წარმოებული მატყლისაგან. ორივე სქესის საყვარელი ფერები იყო შავი და ლურჯი“ (12.-

170

37,38). კუსტარული წესით დამზადებულ მასალას, რომელსაც თუშები ტანსაცმლისათვის

იყენებდნენ, ეწოდებოდა შალი. მისგან დამზადებული ტანსაცმელი მოსახლეობაში დღესაც

შემორჩენილია.

შინამრეწველობის ამ უმნიშვნელოვანესი დარგის განვითარებაში უდიდესი როლი

ენიჭებოდა ქალების შრომას, რომელიც მათ ყოფაში დამკვიდრდა ტერმინ ფეიქრობის

სახელით. ეს დარგი ცნობილი იყო მთელ საქართველოში. ამ დარგმა რუსეთის მთავრობის

ყურადღებაც მიიქცია. ისტორიულ არქივში მოიპოვება „კუსტარულობის კომიტეტის“ 1885

წლის ჩანაწერები, სადაც საქართველოში განლაგებულ საფეიქრო სახელოსნოებს შორის

მოხსენიებულია სოფ. ალვნის სახელოსნოც (მას ალვანეთის სახელოსნოდ მოიხსენიებენ),

რომელშიც წოვა-თუშები და პირიქითლები მუშაობდნენ. მათი კუსტარული წარმოება ერთ-

ერთ საუკეთესოდ იყო მიჩნეული. შინამრეწველობის ამ დარგის განვითარებას თუშებში

ხელს უწყობდა გარკვეული სამეურნეო და შრომითი ჩვევები და ტრადიციები, რომლებიც

ძველთაგანვე დამახასიათებელი იყო მათი ყოფისთვის.

როგორც უკვე გაკვრით აღინიშნა, ამ დარგის განვითარების საფუძველს წარმოადგენდა

თუშური ცხვრის მატყლი, რომელიც საყოველთაოდ იყო ცნობილი. „ამიერკავკასიაში

საუკეთესო ცხვრად ითვლება ქართული, ე.წ. თუშური. მთის ცხვრის მატყლი მსუბუქია,

გრძელია, სუფთა და საუკეთესო ხარისხისაა. ლაბორატორიულმა შემოწმებამ დაადასტურა,

რომ ხალიჩების წარმოებისათვის იგი საუკეთესოა. მას ვერ შეედრება ვერც ერთი ქვეყნის

მატყლი“ (13.-421).

მატყლის საერთო მარაგი, რომელიც ოჯახში შემოდიოდა, გასაყიდად და გადა სამუ-

შავებლად ნაწილდებოდა ოჯახის უხუცესი ქალების მითითებით. კუსტარული წარ მოე-

ბისათვის გათვალისწინებულ მატყლს ქალები კოლექტიურად წინასწარ ამუშავებდნენ:

ასუფთავებდნენ, რეცხავდნენ, ართავდნენ და გრეხდნენ. მატყლის დასუფთავებისას საჭი-

რო იყო პირველ რიგში კრაველის ტიპის მატყლის გამოცალკევება, რადგან იგი საუ-

კეთესო ხარისხად ითვლებოდა და მას იყენებდნენ მხოლოდ ჩოხების, პერანგებისა და

შიდა საცვლისათვის განკუთვნილი ქსო ვილის დასამზადებლად. საშემოდგომო მატყლი

გამოსადეგი იყო ქსოვილისათვის, რომ ლისგანაც ქურქები და ქულაჯები იკერებოდა. ამავე

მატყლის ბაწრისგან ქსოვდნენ წინდებს, ხურ ჯინებს, ფარდაგებს და ა.შ. შემოდგომის მატყლი

სექტემბრის ბოლოსათვის ხარისხდებოდა და ირეცხებოდა. ოქტომბერში, ნოემბერსა და

დეკემბერში მას ჩეჩავდნენ. დეკემბრის მეორე ნახევრიდან იანვრამდე – ართავდნენ და

თებერვალში – გრეხდნენ; მარტის ბოლო რიცხვებიდან აპრილის ბოლომდე უკვე გამზა-

დებულ ქსოვილებს რეცხავდნენ, აშრობდნენ და ამზადებდნენ სამოსის გამოსაჭრელად

და შესაკერად. როგორც წესი, მხოლოდ ყველა ამ საქმის დასრულების შემდეგღა ქალებს

ეძ ლეოდათ საშუალება დანარჩენი საოჯახო საქმეებისთვის მიეხედათ: საკარმიდამოს

დაგ ვა-დასუფთავება, ნაკვეთის მოვლა და სხვა საგაზაფხულო საქმეების მოგ ვარება.

თუ მატ ყლის საქმეს იწყებდნენ – ის აუცილებლად უნდა დასრულებულიყო, ამიტომ ძა-

ლიან ხშირად მიმართავდნენ ერთმანეთს დახმარებისთვის. გარდა ამისა, დროც არ

ითმენდა, რამ დენადაც მარტსა და აპრილში იწყებოდა ხვნა, ნიადაგის გაფხვიერება და

თესვა. ამ საქ მეებში მონაწილეობდა ოჯახის ყველა ზრდასრული წევრი. ეს სამუშაოები

გრძელდებოდა შემოდგომამდე, ვიდრე არ დადგებოდა ზამთრისპირის სიცივეები. ყველა

ამ სამუშაოს თუშეთში ასრულებდნენ მხოლოდ ქალები. შეძლებული ოჯახები ამ საქმისთვის

ქირაობდნენ მუშებს (წ.-თ. მუში).

როგორც ზემოთ უკვე ვახსენეთ, მატყლს ქსოვდნენ საქსოვ დაზგაზე, რომელსაც აკაზმი

ერქვა. იგი ყოველ ოჯახს თავისი საკუთარი უნდა ჰქონოდა. მეორე სახის საქსოვი დაზგა,

რომელსაც თუშები დაზგს უწოდებდნენ, ჰქონდათ მხოლოდ მატერიალურად დაწინაურებულ

ოჯახებს.

ჩანაწერების მიხედვით, ცნობილი იყო შალის ქსოვილის ორი სახეობა – „აკაზმისო“ და

171

„კორმაგულა“. ორივე სახის დაზგაზე მზადდებოდა ქსოვილი, რომელიც განკუთვნილი იყო

ქულაჯებისთვის, ახალუხებისა და ჩოხებისათვის. ქსოვილისათვის განკუთვნილი მატყლი

ფერითაც განსხვავდებოდა.

დამზადებულ ქსოვილს თავდაპირველად დებდნენ მდუღარე წყალში ერთი დღით,

შემდეგ ჭიმავდნენ და ასე ტოვებდნენ გასაშრობად. მას ჭიმავდნენ ყოველი მხრიდან, რათა

არ შეთელილიყო და ფორმა არ დაეკარგა.

აღსანიშნავია, რომ თუში ქალებისათვის ოდითგანვე კარგად იყო ცნობილი ღებვის

ხალხური წესები, რისთვისაც ბუნებრივ და, მოგვიანებით კი, ქიმიურ საღებავებს იყენებდნენ.

ამას მოწმობს არა მხოლოდ ჩვენი ეთნოგრაფიული ჩანაწერები, არამედ 1970 წელს სოფ.

საგირთაში (წოვათა) ჩატარებული არქეოლოგიური გათხრების შედეგად მოპოვებული

ნივთები, რომლებიც ინახება ს. ჯანაშიას სახ. სახელმწიფო მუზეუმში. მათ სიძველეზე მეტ-

ყველებს გათხრების შედეგად ნაპოვნი დიდი სატომრე ნემსები, კვირისთავები, საქსოვი

ჩხირები, აბზინდები, ღილები, ბაწრის ნარჩენები, ქამრების ნაწილები, საკინძეები და სხვ.

საინტერესოა ის ხელსაწყოები, რომლებსაც იყენებდნენ ქსოვილისა თუ ტანსაცმლის

და სამზადებლად. არქეოლოგიური გათხრები ცხადყოფენ, რომ სოფ. ინდურთასთან

(წოვათა) ნაპოვნი ნივთები ფეოდალურ ხანას უნდა ეკუთვნოდეს, რამდენადაც ამოღებული

თავ საფრისა და სამოსის ნაწილები, სავარაუდოდ, უხეში ქსოვილისგან უნდა ყოფილიყო

შეკერილი და ასეთივე უხეში თასმით გაკერილი (თუ იმდროინდელი სამოსის ერთგვარ

შეკვრას – გაკერვას ვუწოდებთ). ქსოვილების ნარჩენები თავისი ხარისხითა და სიძველით

იდენ ტურია იმ მასალისა, რომელიც აღმოჩენილია სამარხებში მცხეთაში სამონასტრო

კომპლექს „სამთავროს“ აღდგენისას, რაც მტკიცე დასტურია იმისა, რომ უძველესი

დროიდან თუშური ცხვრის მატყლისგან ნაწარმოები ქსოვილი ფართოდ იყო გამო ყენებული

საქართველოს ყველა კუთხეში (14.-152). სხვადასხვა ფერით იღებებოდა შიდა და გარე

სამოსი. შედარებით ღია ფერებში ღებავდნენ შიდა სამოსს.

მოგვიანებით, თუშებში შემოვიდა ქარხნული წესით დამზადებული სხვადასხვა სახის

ქსოვილი და, შესაბამისად, ტანსაცმელიც. პერანგების შესაკერად იყენებდნენ ჩითსა და ნარ მას.

ქალის საყელოიანი პერანგი შემოვლებული იყო აბრეშუმის ძაფით, მამაკაცის პერან-

გი იკერებოდა ყოველგვარი მორთულობის გარეშე, თუმცა მამაკაცის სამოსისათვის

უპირატესობას ანიჭებდნენ ოჯახში დამზადებულ შალს. საცვლების ზედა ნაწილს ეწოდება

პჵერანგ (შდრ. ქართ. პერანგი), რომლის ფუძეც სპარსულიდან ნასესხებად არის მიჩნეული.

თუმცა აკად. ივ. ჯავახიშვილის აზრით, სპარსული პერანგის გამოჩენამდე, ქართველებს

იმავე დანიშნულების საკუთარი ტერმინი ჰქონდათ ძვ. ქართ. კუართი (შდრ., წ.-თ. ქორთ

– „თავი”). ბ. შავხელიშვილის აზრით, პჵერანგ-ი ეტიმოლოგიურად ორი ფუძის შერწმის

შედეგია: წ.-თ. პჵა(ნ)-სა („ფრთა“) და ვარანგ-ის („მხარი“), შდრ., *პჵა-ე (ნათ. ბრ.) + ვარანგ >

*პჵე-ვარანგ>პჵერანგ, ანუ მკლავებით მხრებზე ჩამოსაცმელი ნივთი. ამის ზემოდან ქალები

იცვამდნენ ჩოხას (გრძელ კაბას – ჯუბას, რომელიც შეკერილი იყო ჩოხის თარგზე), ხოლო

მამაკაცები – შალის ჩოხა-ახალუხს.

ზოგადად, თუშურ ოჯახში დაცული იყო შრომის იერარქიული პრინციპი, ანუ ოჯახის

ყველა წევრი – ბავშვებიც კი – მონაწილეობდა საოჯახო საქმეებში. ბიჭებისა და გოგონების

შრომა განსხვავდებოდა ერთმანეთისგან: გოგონებს ასწავლიდნენ ჭრა-კერვასა და ქსოვას,

ვაჟებს კი – წვრილფეხა საქონლისა და ფრინველის მოვლას. ბავშვები უფროსების მეთ-

ვალყურეობის ქვეშ მუშაობდნენ. განსაკუთრებული ყურადღება ექცეოდა მათი შრომის

ხარისხს, რასაც თავისი ნაყოფი გამოჰქონდა წლების შემდეგ – უკვე მოზრდილ ასაკში ისინი

მზად იყვნენ ნებისმიერი მძიმე შრომისათვის.

საველე ჩანაწერების თანახმად, სამოსის ზომების ასაღებად რამდენიმე ერთეული

არსებობდა: მწკირთა (წ.-თ. მწკირთ), მტკაველი (წ.-თ. ში), გოჯი (წ.-თ. გოჯ) და არშინი

(წ.-თ. არში). ქსოვილის დაჭრა-შეკერვის წინ, როგორც წესი, ამბობდნენ ასეთ სიტყვებს:

172

„ღმერთო, ეს ძველი და სხვა ახალი მშვიდობიანად, ჯანმრთელად და ბედნიერად გაგ-

ვეცვითოს“. აღსანიშნავია, რომ ქსოვილის დაჭრისას თარგებს არ ხმარობდნენ და, როგორც

რესპონდენტი გვაუწყებს, არც იცოდნენ მათი არსებობის შესახებ. ხელოსნის თვალსა და

ოსტატობაზე იყო დამოკიდებული ტანსაცმლის შეკერვის ხარისხი.

საგანგებოდ უნდა აღინიშნოს, რომ აკად. ივ. ჯავახიშვილის ნაშრომების თანახმად,

ქალისა და მამაკაცის ტანსაცმლის ფორმებისა და მათი აღმნიშვნელი ტერმინების თანხვედრა

დასტურდება საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე (8.-64).

(ბ. შავხელიშვილი: მნიშვნელოვანია ჩოხის (წ.-თ. ჩოჴ) წარმომავლობის სა კითხი

ქართულში, რომელიც სამეცნიერო ლიტერატურაში თურქულ ფუძედ არის მიჩ ნეული

და საქართველოში სპარსულიდან შემოსულად ითვლება. სულხან-საბა ორ ბელიანის

განმარტებით, „ჩოხა – მატყლის სამოსელია“ (8.-64).

რამდენადაც ავტორი გამოკვეთილად არ უთითებს მის თურქულ-სპარსულ

წარმო მავლობას, ჩვენ ვფიქრობთ, რომ იგი მას ნასესხებად არ მიიჩნევს. ჩვენი

აზრით, ჩოხა პირდაპირ უკავშირდება მატყლსა და მისგან დამზადებულ სამოსს,

შდრ.: წ.-თ.-ში ჩო „ბეწვია“, ჴექ-და – „დამზადება“ (<*ჴექ > ჴექი „მზად ყოფნა“ + დ-ა

(ქონა-ყოლის ზმნა) > წ.-თ *ჩო-*ჴექ-და > ჩო-*ჴ-და > *ჩო-ჴ-ა (აქ ჩვენ ჴ-ელემენტის

გაჩენა დავასაბუთეთ) > ქართ. ჩოხა . აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში ჩოხას

დღესაც გამოთქვამენ როგორც ჩო-ჴ-ას , რაც ჩვენს ვარაუდს ამყარებს. ეს მაგალითი

კიდევ ერთხელ გვა ფიქრებინებს, რომ ჩვენმა მეცნიერებმა ჯერ საკუთარ, ქართველურ

ენათა წიაღში უნდა ეძებონ ძირძველი ფუძეები, მერე უცხო ქვეყნების კულტურაში.

წოვა-თუშური (ბაცბური) კი ჩვენთვის ისეთივე ძველი, არქაული ქართველური ენა და

წყაროა, როგორიც მეგრული, სვანური და ძველი ქართული.)

ჩოხას, როგორც წესი, მამაკაციც და ქალიც ზემოდან შემოსაცმელად იყენებდნენ.

მისთვის ქსოვილი მზადდებოდა ბატკნის მატყლისაგან. ქალის ჩოხა შედგებოდა ორი წინა

ვიწროდ აჭრილი ნაწილისაგან, რომელიც ეშვებოდა წელიდან ქვემოთ, ფეხის კოჭამდე

და ორი უკანა კალთისაგან. გულისპირი, სახელოები და ჩოხის კიდეები მოქარგული იყო

ფერადი ძაფებით. ჩოხა არ იყო საყოველთაო სახმარი სამოსი, იგი ჰქონდათ მხოლოდ

შეძლებულ ოჯახებს, თუმცა აქაც იგი განსხვავდებოდა ხარისხით. „შედარებით ღარიბი

ოჯახების წარმომადგენლები ჩოხის დასამზადებლად იყენებდნენ ცხვრის საგაზაფხულო

მატყლს. იგი არ იყო ხარისხიანი, მაგრამ ღარიბი კაცი მაინც კმაყოფილი იყო იმით, რომ მას

ჰქონდა ეს სამოსი“ (ჩანაწერებიდან).

ივ. ჯავახიშვილის მოსაზრებით, ტერმინი ჯუბა გვხვდება სპარსულ და არაბულ ენებში,

არაუადრეს XI საუკუნისა.“ (8.-38), საქართველოში ჯუბა გაცილებით ადრე გვხვდება.

იროდიონ ელიოსიძის მასალის თანახმად, „ჯუბა, რომელსაც ატარებენ წოვა-თუშები, შავი

ფერისა იყო“. დ. ქადაგიძისა და ნ. ქადაგიძის ლექსიკონის მიხედვით, „ჯუბ – ჯუბას მხოლოდ

ქალები ატარებდნენ“ (16.-96). სოფელ ზემო ალვანში მცხოვრები დავით მაჩაბლიშვილის

თხრობის თანახმად, „ძველად ქალის სამოსის ზედა ნაწილს ერქვა ჯუბა. ეს სახელწოდება

ძველებურია. ჯუბის მასალად იყენებდნენ ბატკნის კრაველს. ბატკნის მატყლი და მისგან

დამზადებული ქსოვილი მეტად ხარისხიანად ითვლებოდა. მისგან მზადდებოდა პატარძლის

ჯუბაც; საერთოდ, სიტყვა ჯუ-ბა ჩვენი, წოვა-თუშების უნდა იყოს. აბა, შეადარე: წ.-თ. ჯა ნიშნავს

„ცხვრის ფარას“ (საველე მასალის ჩანაწერებიდან). მართლაც, თუ მივყევით პატივცემული

მთხრობლის ლოგიკას, შემდეგი სურათი წარ მოგვიდგება: ბ-ა თუ დამხმარე ზმნად მივიჩნიეთ

(დ-ა -“არის”) და, შესა ბამისად, ბ- კლასის ნიშანია, მაშინ მისი ფუძეც ჯა-ს – „ცხვრის ფარას“

უკავშირდება; წოვა-თუშურში მრავალი ტერმინი ცხვართან არის დაკავშირებული, მაგ., ჯანი

„ქალამანი“ (სადაც ჯა „ცხვარი“ + ნი (მრავლ. სუფ.).

173

დროთა განმავლობაში ჯუბამ შეიცვალა მისი დამზადებისა და დანიშნულების ფორმა.

იგი შეცვალა კაბამ: დ. ქადაგიძის და ნ. ქადაგიძის ლექსიკონში აღნიშნულია სიტყვა – ჯუბ-

კაბ, „ჯუბა-კაბა“ (16.-323). ამჟამად ამ სიტყვით სამოსის არც ერთი სახე არ აღინიშნება და

მო სახ ლეობის მეტყველებაშიც იგი აღარ ფიგურირებს.

თუშების ცხოვრებაში კაბა (წ.-თ. კაბ) დამკვიდრდა მას შემდეგ, რაც სამოსის საკერავ მა-

სა ლად დაიწყეს ფაბრიკული წარმოების ფართლეულობის გამოყენება. თუშებისათვის კაბა

ხელ მისაწვდომი იყო, თუმცა, როგორც უკვე აღინიშნა, არა ყველა ფენისთვის. შეძლებულ

თუ შებს ცხვარი გასაყიდად სპარსეთსა და თურქეთში გაჰყავდათ, რაც მათ საშუალებას აძ-

ლევდა სამოსის შესაკერი ძვირფასი ქსოვილების ყიდვისა და ჩამოტანისა.

ტასო უშარაული (მიქელაძისა) თუში ქალის ჯუბა

(გადაღ. 1920 წ.)

მეზობელი მთიელებისა და თუშების ჯუბის გამოჭრისა და კერვის ხალხური გამოცდილება

არ განსხვავდებოდა ერთმანეთისაგან. ჯუბის შეკერვის დროს განსაკუთრებული ყურადღება

ექცეოდა წელისა და მკერდის ხაზების გამოყვანას. ჯუბის სახელოების სიგრძე მაჯამდე წვდე-

ბოდა (წ.-თ. მაჯ). მაჯებს ზოგჯერ სილამაზისთვის ეკერებოდა ოთხი თითის სიგანის იმავე

ქსოვილის ნაჭერი, რომლისგანაც იკერებოდა ფარაგა (იხ. სურათი). ფარგულის საყელო

სამ კუთ ხედად ამოჭრილია, თუმცა ზოგჯერ მიდგმულიც იყო და გარედან დაგვირისტებული,

რაც მეტ სილამაზეს აძლევდა მას.

ჯუბის ერთ-ერთი შემადგენელი ნაწილია ფარაგა (წ.-თ. ფარგულ). სამეცნიერო ლი-

ტერა ტურაში გამოთქმულია მოსაზრება, რომ ფარაგა წარმოადგენდა „მძივებითა და ფერადი

ძაფებით მორთული სამოსის ნაწილს, რომელიც ფარავდა მკერდს“ (17.-108). ფარაგას

იცმევენ შიდა პე რან გის ზემოდან. მთხრობლის გადმოცემით, ფარაგას შე კერვისას იყენებენ

ხავერდს, სატინას, მაუდს ან შალის ქსოვილებს. იგი იკერება ორპირად: ერთი პირი –

ხავერდია ან სხვა ძვირფასი ქსოვილი (ხშირად შინდისფერი ან მუქი ლუ რჯი), მეორე კი სადა

ჩითია. ფარაგას ორ მხრიდან უკე თ დება ჯუბაზე მისამაგრებელი კილოები, რომლებითაც

იგი ჩამოეცმება წინასწარ დაკერებულ ღილებზე და გულ მკე რდზე ჩამოფარების შემდეგ სამი

ზონარით დამაგრდება. ამ ფარ გულს აქეთ-იქიდან სამ მწკრივად უკეთ დება ძეწკვები, შუაშიც

კი ერთ მწკრივად მაგრდება ვერცხლის ღილები. თუ საქართველოს კუთხეების ეროვ-

174

ნულ სამოსს ერთმანეთს შეადარებთ, ყველაზე მოკ-

რძალებული და უპრეტენზიო – თუ შის ქალის სამოსია.

ხანშიშესული ქალებისათვის უფრო ხში რად იყენებდნენ

შავი შალის ქსოვილს. ქამარი, როგორც სა მოსის

მთავარი მშვენება, ორიგინალური მასალისგან კეთ-

დებოდა და იყო ორნაირი – შიდა და გარეთა სახმარი.

მათი სიგრძე 1 მ. და ზოგჯერ მეტიც იყო.

ჩვენი ჩაწერილი მასალა ერთგვარად ავსებს

უკვე არსებულ სამეცნიერო წყაროებს – აი, რამდენიმე

ჩამონათვალი და ამონარიდი: გ. ჩიტაიასა და ვ.

ბარდაველიძის სტატიაში, რომელიც ეძღვნება ქართულ

ხალხურ ორნამენტს, მოხსენიებულია 1851 წლის

სამუზეუმო მასალა, სადაც დაფიქსირებულია ფარაგის

ქართული სახელწოდება. აღნიშნულია, რომ ფარაგა

იყო წოვა და ჩაღმა თუში ქალის ჯუბის ელემენტი.

მათი სამოსი თითქმის ერთნაირი იყო“ (18.-9,10); ც.

ბეზარაშვილის მოსაზრება: „გულსაფრის ძირითადი

დანიშნულება იყო ის, რომ ის ცვლიდა ფარგულს

მუშაობის ან დატირების დროს და მკერდს ფარავდა.

მას იყენებდნენ როგორც ფეხმძიმე ქალის ტანსაცმლის

აუცილებელ შემადგენელ ნაწილს, რამდენადაც იგი

იცავდა ქალს უცხო თვალისაგანაც“ (9.-27).

თუშების სამოსის შემადგენელი ნაწილია წინსაფარი (წ.-თ. გოუგახჴიპწ – სიტყვასიტყვით

მუხლსაფარი), რომელსაც გარკვეული დანიშნულება ჰქონდა, როგორც შრომითი საქ-

მიანობისას, ისე საზეიმო ცერემონიალში მონაწილეობის დროსაც. წინსაფარს ხმარობდნენ

წელს ქვედა წინა მხრის დასაფარად. იგი ძალზე საჭირო ატრიბუტი იყო საოჯახო საქმეების

კეთებისას, ამიტომ მას იყენებდნენ ქალებიც და მამაკაცებიც, როგორც საშინაო, ისე სამე-

ურნეო საქმიანობის დროს. წინსაფარს ჰქონდა ძირითადად ჰიგიენური და ნიშნულება. იგი

იცავდა ტანსაცმელს ჭუჭყისაგან, გან საკუთრებით მუშაობის დროს. წინსაფარი ორი სახის

ქსო ვილისგან იკერებოდა: ხავერდის ან ატლასისგან – სა ზეიმოდ და სატინის ან ჩითისგან –

საოჯახო საქმიანობისთვის.

მთხრობლის გადმოცემით: „თუში ქალის სამოსს საზეიმო იერს ანიჭებს წინსაფარიც; იგი

უნდა გამოირჩეოდეს როგორც ქსოვილის ხარისხით, ისე ფორმითა და ფერით“.

საინტერესო ცნობებს თუშური სამოსის შესახებ გვაწვდის ალექსი მესხიშვილი: „თუშეთში

დღისით ქალები იცვამდნენ ქათიბს, რომელიც დამზადებულია ცხვრის, მელიის ან ჯეირნის

ტყავისგან. ქათიბს საერთოდ არ იკრავდნენ. მას გახსნილს ატარებდნენ. ეს მშვენიერი სამოსი

თითქმის იკარგება: მას ატარებს დაახლოებით ერთი ქალი ასიდან. უკანასკნელად ჩვენ

ვნახეთ გრძელი, კოჭებამდე ქათიბი. ჩვენს დროში კი იგი მოკლეა, მუხლებამდე, სარჩული

არის ატლასის ან რაიმე სხვა ქსოვილისა“ (19.-#66).

წარმოდგენილი ამონაწერი, უდავოდ, თუშურ ქათიბს ეხება. ქათიბის დასამზადებლად

იყე ნებდნენ ორი სახეობის მატყლის ქსოვილს. ქათიბი იყო საგარეო სამოსი. მისი ტა რება არ

შეიძლებოდა ყოველდღიური საოჯახო საქმიანობის დროს. მამაკაცები თით ქმის არასოდეს

იცვამდნენ მას, რადგან ისინი დროის დიდ ნაწილს სახლის გარეთ ატა რებდნენ მათი

სპეციფიკური მომთაბარე ცხოვრების წესიდან გამომდინარე. ამდენად, მას იცვამდნენ მხოლოდ

ნიშნობის, ქორწილის, განსაკუთრებული შეკრებების დროს. სხვა სამოსთან შედარებით

ქათიბის დამზადებას დიდი შრომა და დრო სჭირდებოდა, ამიტომ მას განსაკუთრებით

უფრთხილდებოდნენ. ქათიბს ტყავისგანაც კერავდნენ. სულხან-საბას ლექ სიკონის თანახმად,

მოსაცმელის შიგნიდან ორივე

ქალბატონს აცვია ჯუბა

(ფერები – ასაკის მიხედვით) –

1900 წ.

175

ქათიბი ძველი ქართული თაგალას სინონიმია, რაც „უბეწვო ქათამს“ ნიშნავს) (ს.ს.-ტ.2-210).

სიტყვა ქათიბი და, შესაბამისად, სამოსიც, ადგილობრივი წარ მო მავლობის უნდა იყოს.

წოვა-თუშების ტანსაცმლის ერთ-ერთ შემადგენელ ნაწილს წარმოადგენდა მამაკაცისა

და ქალის ტყავ-პალტო – ტყაპუჭი (წ.-თ. კოკ), რომელიც განკუთვნილი იყო ზამთრის სე-

ზონისათვის. ეთნოგრაფიული მონაცემების თანახმად, წოვა-თუშების ბეწვეულის სამოსი

ცნობილია ქურქის სახელწოდებით. დ. ქადაგიძისა და ნ. ქადაგიძის ლექსიკონში ნათქვამია:

„ტყაპუჭს (კოკ) კერავდნენ ცხვრის ტყავისაგან“ (16.-633), დ. ჩუბინაშვილის ქართულ-რუსულ

ლექსიკონში ვკითხულობთ: „ქურქი – ბეწვეული, ტოლოშა (რუს. шуба) (20.-523).

კოკის ტიპის ზამთრის სამოსი იკერებოდა გამოყვანილი ტყავისაგან. იგი დამუშავებული

იყო ყვითელი დარიშხნით, რომელშიც გარეული იყო მარილით გაჟღენთილი ნახერხი.

ორი კვირის შემდეგ მას ფენდნენ გასაშრობად, შემდეგ კარგად ასუფთავებდნენ, ჭიმავდნენ

და იწყებდნენ კერვას. მამაკაცის ან ქალის ერთ კოკს ესაჭიროებოდა 5-6 ტყავის მასალა

(თუშურად ეწოდება „მასალ“). ანგარიშსწორება მისი შეკერვისთვის ხდებოდა როგორც ფუ-

ლით, ასევე პროდუქტებით. კოკ შედგებოდა შემდეგი ნაწილებისაგან: სახელოები (წ.-თ.

სა ხელუი), კალთები (წ.-თ. კალთი), მხრები. ქურქს უმეტესწილად კერავდნენ მამაკაცები.

მას უკვეთავდნენ ქ. თელავის სახელოსნოებში და, უმეტესწილად, შეძლებული ოჯახების

წარ მო მადგენლები. ქალის ქურქი განსხვავდებოდა მამაკაცის ქურქისაგან თარგით, მოხ დე-

ნილობითა და გემოვნებით.

გადამხდელუნარიანი პირების ბეწვეულის ტანსაცმლის მაჯები და მკერდის ნაპირები

მორთული იყო სამი თითის სიგანის ძვირფასი ქსოვილით. ქალები ასეთ მორთულობას

განსაკუთრებულ ყურადღებას ანიჭებდნენ.

ნეფე-პატარძალი – ნეფიონი – ვასილ ცისკარიშვილი

იასონ და ელენე ლაგაზიძეები – 1922 წ. და ევა მჭედლიშვილი – 1945 წ.

მნიშვნელოვანია აგრეთვე პატარძლის (წ.-თ. წინუს) და სასიძოს (წ.-თ. ნეფ) სამოსის კომ-

პლექტი. მათი დიდი ნაწილი შემონახულია ს. ჯანაშიას სახ. სახელმწიფო მუზეუმის ეთ ნოგ-

რაფიულ განყოფილებაში, აგრეთვე ფოტოსურათებზე, რომლებიც განეკუთვნება XIX ს-ის

ბოლოსა და XX ს-ის დასაწყისს. თუშების საპატარძლო სამოსი ერთგვარად განსხვავდება

მეზობელი მთიელების ანალოგიური ტანსაცმლისაგან. ერთი კომპლექტი შედგება ათი ერ-

თეულისაგან. მეთერთმეტე ელემენტად ითვლებოდა ნაწნავები, რომლებსაც პატარძალი

176

წინ გადმოიყრიდა ხოლმე. წოვათუშურად საქორწინო კომპლექტს „ჟღარლი“ ეწოდება.

ქალის სამოსის მორთულობა უფრო შესამჩნევი რომ ყოფილიყო, მისი დამატებითი

ელემენტების შესაკერად იყენებდნენ სხვადასხვა ფერისა და ხარისხის ქსოვილებს: ჭრელი

ქსოვილი გამოიყენებოდა გულ-მკერდისა და წინა კალთისათვის. დიდი მოწონებით სარგებ-

ლობდა აგრეთვე შინდისფერი (წ.-თ. შვინდა), წაბლისფერი (წ.-თ. კაპრაშ), ბორდოსფერი

(წ.-თ. ბორდო), კაკაოსფერი და სხვა შედარებით რბილი ფერის ქსოვილები. ამ კომპლექტის

სხვა დეტალები, როგორიცაა შალის მანდილი (თავსაფარი, მანდილი – წ.-თ. მანდილ), კაბა

(წ.-თ. კაბ), ახალუხი (წ.-თ. ახლუხ), პალტო (წ.-თ. პალტ) იყო შავი ან მუქი ლურჯი ფერის.

აბრე შუმის, მაღალსაყელოიანი ბლუზა, რომელსაც შიგნიდან იცვამდნენ, ამ კომპლექტს

მთლი ანობაში უფრო მიმზიდველს ხდიდა.

პატარძლის ტანსაცმელი „ჟღარლი“ შედგებოდა შემდეგი ნაწილებისაგან: თავსაფარი,

კომოზი (წ.-თ. კომოზ), რომელზეც მაგრდებოდა თავსაფარი, კაბა და სამკერდული, რომელ-

ზეც დაკერებული იყო ვერცხლის სამკაულები.

თავშალი (როგორც წესი, შავი ფერის) კაბაზე მაგრდებოდა; სამკერდული, დამშვე-

ნებული იყო ხავერდის ქსოვილზე დაკერებული ვერცხლის მონეტებითა და მოოქრო-

ვილი ძეწკვებით. თითოეული მონეტა ჩასმული იყო ტყავის არშიაში, რათა უფრო შესამ-

ჩნევი ყო ფილიყო. მკერდის ორივე მხრიდან ჩამოშვებული იყო ვერცხლის მონეტებიანი

სამ-სამი გრძელი ძეწკვი. მას მოჰყვებოდა უფრო თხელი ვერცხლის ძეწკვი სამ წყებად.

მხრებ ზე ორი თითის დაშორებით ორ რიგად მაგრდებოდა წვრილი ძეწკვი, რომელსაც

ერთმანეთს ამაგრებდა დიდი ოქროს ან ვერცხლის მონეტა. მორთულობები შედგებოდა

აგრეთვე სხვადასხვა ვერცხლის ფიგურისაგან, რომელიც გამოხატავდა მზეს, მთვარეს

და ვარსკვლავებს. ჩვეულებრივ მათ ქსოვილზე ამაგრებდნენ წვრილი თასმით, რათა

მოძრაობის დროს ცალკეული დეტალი არ გადახლართულიყო ერთმანეთში. სამკერდულზე

კისრიდან მოყოლებული, ყელის ირგვლივ მიკერებული იყო თეთრი აბრეშუმის საყელო,

რომელიც არ უნდა დაფარულიყო სამკაულებით, რადგანაც დაშორიშორებული საყელო

და სამკაული ერთმანეთს ავსებდა და ქმნიდა ერთიან კომპლექტს. ქალის სამკაულის

სილამაზე და სიმდიდრე დამოკიდებული იყო ოჯახის შეძლებაზე. წინათ, როცა თუშის

ქალები თხოვდებოდნენ, ოჯახის უფროსი წინასწარ უკვეთავდა სამკაულებს ოქრომჭედელს.

ჩვეულებრივ, შეკვეთილი სამკაულის საფასური შეადგენდა ხუთ ძროხას, ხოლო თუ ოქროს

ნაკე თობას უკვეთავდნენ, ფასი იზრდებოდა 10 ძროხამდე.

ქორწილის დამთავრების შემდეგ პატარძალი საქორწინო სამოსს ინახავდა ზანდუკში,

ზოგჯერ იგი ინახებოდა მანამდე, ვიდრე მისი ქალიშვილები გასათხოვრები არ გახდებოდნენ.

სამკაულებს არ ყიდდნენ, თუ ოჯახს ძალიან არ გაუჭირდებოდა. თუ მექორწინეებს არ

შეეძლოთ „ჟღარლის“ ყიდვა, მათი თხოვნა ნათესავებისაგან ან მეზობლებისაგან, სირცხვი-

ლად არ ითვლებოდა. შეიძლებოდა აგრეთვე სასიძოს ტანსაცმლის თხოვნაც.

„ჟღარლის“ მთავარი ატრიბუტი იყო – პატარძლის მოსაცმელი – ჩოხა. იგი მზადდებოდა

თარგის მიხედვით, სიგრძე კოჭებამდე უნდა ყოფილიყო და იკერებოდა ორი ტიპის მასა-

ლისაგან: კუსტარულად ნაქსოვი შალისა და ორმაგულისგან (წ.-თ. ორმაგულ), რომლის

შიდა მხარე აბრეშუმისა იყო. იგი შედგებოდა სახელოებისგან, საზურგე და სამკერდე ნაწი-

ლებისგან, კალთების (წ.-თ. კალთ), საყელოსა და მანჟეტებისაგან. წინა მხარეს ჩოხა იყო

გახსნილი. მთლიანობაში იგი შედგებოდა 4 ნაწილისგან – ზედა ნაწილთან შედარებით

ქვედა ნაწილი უფრო ფართო იყო, რადგან ჰქონდა წელიდან ქვემოთ დაშვებული ნაკეცები.

საყელო იკერებოდა სხვა ნაწილებისგან განსხვავებული მასალით – უფრო რბილი და

ლამაზი. მანჟეტები 4 თითის სიგანის ხავერდის ქსოვილისგან იკერებოდა. მდიდრები ჩო-

ხების კალთებსაც ხავერდით რთავდნენ. „ჟღარლის“ კომპლექტის ერთ-ერთ შემადგენელ

ნაწილად ითვლებოდა თავსაფარი – მანდილი (წ.-თ. მანდილ), რომელიც იკერებოდა

მხოლოდ ქიშმირისაგან (წ.-თ. ქიშიმირ).

177

კომოზის შესახებ ვკითხულობთ შემდეგს: „კომოზის შეკერვა ძალზე საპასუხისმგებლო

საქმე იყო. მას რბილი მასალისაგან ამზადებდნენ, რათა ხანგრძლივი ხმარებისას პატარძალს

თავი არ ასტკივებოდა. კომოზი, ისევე როგორც მანდილი, გამოირჩეოდა თავისი ზომით.

მისი შეკერვის დროს გათვალისწინებული იყო პატარძლის აგებულება და თავის ქალის

ზომა“.

სამოსის მორთულობა სამი სახისა იყო: პირველი – საპატარძლო, მეორე – ვინც

მეორედ თხოვდებოდა, მესამე – ხნიერი ქალებისათვის. ყოველი მათგანი ძალიან განსხვავ-

დებოდა ერთმანეთისგან: „მეორედ დაქორწინების მსურ ველის სამოსი, მიუხედავად იმისა,

რომ „ჟღარლების“ მოდელს იმეორებდა, იყო უფრო მოკრძალებული და სადა, ხოლო

ხნიერი ქალების „ჟღარლებში“ გამოწყობა დიდ სირცხვილად ითვლებოდა. პატარძლის

სამ კაულებთან შედარებით, ქვრივი ქალის სამკაული ნაკლები ძეწკვისა და მონეტისგან შედ-

გებოდა, ხოლო ხნიერი ქალის სამკაული უცხო თვალისთვის საერთოდ შეუმ ჩნეველი უნდა

ყოფილიყო. სასიძო არაფერს ხარჯავდა პატარძლის ჩაცმულობაში.

საპატარძლო კომპლექტის თითქმის ყველა ნივთი შემკული იყო განსხვავებული ქსო-

ვილით, მონეტებითა და ძეწკვებით. თვით კომპლექტებს შორის სხვაობა მხოლოდ ქსო-

ვილისა და მორთულობის სიმდიდრით გამოიხატებოდა.

აღსანიშნავია, რომ შეძლებული ოჯახის პატარძალი არ ათხოვებდა თავის სამკაულს

ღარიბს, თუმცა ეს უკანასკნელნი არც კი თხოულობდნენ, რადგან დარწმუნებული იყვნენ,

რომ უარს მიიღებდნენ.

დები მარიამ და თამარ შავხელიშვილები (გადაღ. 1948 წ.)

და-ძმა მარიამ და ლევან არინდაულები (გადაღ. 1923 წ.)

აკად. ივ. ჯავახიშვილისა და ირ. ელიოსიძის ცნობით, თუშები (ქალებიცა და მამაკაცებიც)

დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ თმის ვარცხნილობასა და თავსაბურავის ტარების წესებს.

როგორც წყაროებშია აღინიშნული, ქალებს თმები შუაზე ჰქონდათ გაყოფილი და ოთხ

ნაწნავად დაწნული (წ.-თ. კოწლი) – ორი ნაწნავი მკერდზე იყო გადმოფენილი. გათხოვილი

ქალები თმას უკან ერთ ნაწნავად იწნავდნენ.

178

აკად. ივ. ჯავახიშვილი თუშური სამოსისა და კერძოდ, მანდილის შესახებაც წერს: „ქარ-

თული მოსახლეობის ტანსაცმელი ერთმანეთს არ ჰგავდა – დასავლეთ საქართველოში გავ-

რცელებული იყო სამოსის ერთი სახეობა, აღმოსავლეთში – მეორე. ტანისამოსის მიხედვით

შეიძლება განისაზღვროს, თუ რომელ რეგიონს ეკუთვნის ის“. მაგალითად მოყვანილია

თუშური მანდილის ტარების ფორმა და მანერა, მისი აზრით, იგი ძალზე არქაულია და

თვით მყოფადი. იგი წერს: „თუ დავაკვირდებით IX ს-ის ტაძრების მოხატულობას, შევამჩნევთ

თავსაბურავის სწორედ ასეთ ფორმას (როგორცაა თუშური – ა.შ.)“.

თავსაბურავის ფორმა კი ასეთია (ლ. მარგოშვილის მასალის მიხედვით): „წოვა-

თუში ქალის საგარეო და საპატარძლო თავსაბურავია შავი ფერის მანდილი – მანდილ ,

რომლის განუ ყოფელი ნაწილებია კომოზი და ქიჩილი ... წოვა-თუში ქალის თავსაბურავში

ქიჩი ლი თავსაკრავის როლს ასრულებს. ქიჩილი, კომოზი და მანდილი ერთი და იგივე

შავი ქიშმირის ქსოვილისაგან იკერებოდა. ქიჩილი სამი თითის სიგანისა და ერთი მეტრი

სიგრძის თავსაკრავია, რომელიც მანდილს შუბლზე ამაგრებს“ (8.-58).

ძალიან საინტერესო მასალას გვაწვდის გ. რადდე: „Самая лучшия и тонкия из

изде лий этого рода – это тушинския женския шали. Оне замечательны как своею тканью,

так и необыкновенно оригинальными красивыми каймами, расшитыми накрест шелками.

Тонкость работы возбуждает тем большее удивление, что она производится бедными

и грубыми девуш ками“ (22.-112). ავტორის დაკვირვება შალზე მიკერებულ აბრეშუმის

ქობაზე მიუთითებს იმაზე, რომ ამ დროს იმდენი აბრეშუმი იყო შემოტანილი თუშეთში,

რომ მას სარეალიზაციოდ გამზადებულ შალსაც აკერებდნენ. გ. რადდე და ა.

ზისერმანი დაახლოებით ერთ საუკუნეში მოღვაწეობდნენ, ამიტომ მათი ცნობები,

ვფიქრობთ, ავსებენ ერთმანეთს. აი, რას წერს ა. ზისერმანი: „თუშის ქალები... იცვამენ

გრძელ კაბას თხელი შავი ფერის შალის ქსოვილის... ყურებზე უკეთიათ საყურეები,

უკანასკნელ სამ თითზე – ვერცხლის ბეჭდები, თმა ქალიშვილებს ჩამოშლილი აქვთ,

ხოლო გათხოვილებს – დაკულულავებული...“ (28.-255.). ავტორის ამ ამონარიდში ეჭვს

იწვევს თუში ქალიშვილების ჩამოშლილი თმები და გათხოვილების დაკულულავება,

ამიტომ ჩვენ მაინც საველე-ეთნოგრაფიულ მასალას მოვიშ ველიებთ: „გათხოვილი და

გაუთხოვარი ქალის თავსაბურავი იმით განსხვავდებოდა, რომ გათხოვილები ქორწილის

დღიდან სიკვდილამდე მანდილის ქვეშ ატარებდნენ კომოზს ქიჩილით. მანდილი, ისე

როგორც მამაკაცის ნაბდის ქუდი, ძველად წარმოადგენდა სინ დისისა და წესიერების

თავისებურ სიმბოლოს. მანდილით აჩერებდნენ სამკვდრო-სასი ცოცხლოდ გადაკიდებულ

მაჩხუბრებს, მასზე იფიცებდნენ და თაყვანს სცემდნენ მას...“ (საველე ჩანაწერებიდან).

თუშური ქუდის შესახებ ფოლკლორში შემონახულია არაერთი საინტერესო მასალა,

მაგალითად მრავალჯერ წააწყდებით ასეთ სიტყვებს: „თუშური ქუდის ნაგლეჯიც მიყვარს...“

ან „თუშური ქუდის ნაგლეჯს ვფიცავ...“ და ა.შ.

წოვა-თუშები ქუდს ეძახიან ნეიბდრე ქუდ (ნაბდის ქუდი). ქუდისა და ნაბდის დამზადებისას

იყენებდნენ ერთსა და იმავე მასალას. ასეთი ქუდები დღესაც ძალიან პოპულარულია. იგი

გავ რცელებულია მთელ კახეთში და მას, როგორც აღვნიშნეთ, კახურ ქუდსაც უწოდებენ. იგი

იჭრება საგანგებოდ გამზადებული შავი კუსტარული ქეჩისაგან. აქვს ერთი ნაკერი გვერ დით

და ოთხი ზემოთ (კინკრიხოზე – თხემზე). ზედა ნაკერი დამუშავებულია იმავე ფე რის ზონრით

და დამაგრებულია პატარა ღილისებური ელემენტით. აღსანიშნავია, რომ ძვე ლად ქართველი

მეომრები ჩაჩქანის ქვეშ ამ თუშურ ქუდს იხურავდნენ, რითაც იცავდნენ თავს მტრის ძლიერი

დარტყმისაგან.

თუში მამაკაცის სამოსი XIX ს-ის ბოლოსა და XX ს-ის დასაწყისში:

179

თუშური ლაბადა და ქუდი თუში (ალექსი აფშინაშვილი – 1892 წ.)

ჩოხასა და ცხვრის ტყავის ქუდში (დათიკო შანქიშვილი – გოგლიკოს მამა)

აი, რას წერს თუშური ქუდის შესახებ ლ. მარგოშვილი: „თუშური ქუდის თარგი ერთ-

გვარად განსხვავდება ხევსურების, სვანებისა და სხვა მთიელების ქუდისგან. მათ ქუდებს

არც ერთი ნაკერი არ გააჩნია, ხოლო თუშურ ქუდს გვერდზე ერთი ნაკერი აქვს, თხემზე კი

– ოთხი. წინათ ამ ქუდს მუზარადების ქვეშ იხურავდნენ. როცა მუზარადების ხმარება შეწყდა,

თუშებმა ქუდების წარმოებასაც მიანებეს თავი, მაგრამ მისი მოხმარების ტრადიცია დღემდეა

შე მონახული. ამ ნაბდის ქუდებს ამჟამად მხოლოდ პანკისელი ქისტის ქალები ამზადებენ“

(7.-60.). თუშური ქუდი ძალზე პრაქტიკულია: ზაფხულში თავს იცავს ოფლისგან, ზამთარში

კი ინახავს სითბოს, თავიდან არ ვარდება და ესთეტიკურია.

თუშები (წოვა, ჩაღმა) ძველად ნაბდის ქუდის გარდა ცხვრის ტყავისგან შეკერილ ქუდებსაც

ხმარობდნენ. ისინი დღესაც ფართოდ გამოიყენება – განსაკუთრებით მეცხვარეებში, რადგან

ძალიან მოსახერხებელია უამინდობისას.

ყურადღებას იქცევს აგრეთვე წოვა-თუშების ფეხსაცმელი, ესენია: წ.-თ. ფიზკი, ჯანი (ქა-

ლა მანი), ბორგი (ნაქსოვი ჩუსტები) და ჩითი (იგივე ბორგი, ოღონდ სქელი ძირით). ვვა-

რაუდობთ, რომ თუშების ფეხსაცმლის ასეთი მრავალსახეობა საკუთარია და ძალიან ძველი,

რადგან მეზობელ მთიელებს მისი შესატყვისი სახელებიც კი არ გააჩნიათ. დ. ქადაგიძისა და

ნ. ქადაგიძის ლექსიკონში ნათქვამია: „ბორგი, ჩითი – ნაქსოვი ფეხსაცმელია“ (16.-92).

ბორგები თხლად ნაქსოვი ფაჩუჩებია. იგი ძალიან თბილი, სატარებლად მოხერხებული,

მსუბუქი და სასიამოვნოა. მას სახლში იცვამენ. ძველად ბორგები იყო საგარეოც. საგარეო

ბორგებს ძირს ტყავისას უკეთებდნენ, რათა ან ეკალი არ შერჭობოდათ, ან სისველეს არ

შეეღწია. ბორგები თუშებში ძალზე პოპულარული იყო და არის დღესაც.

ს. მაკალათია წერს: „მამაკაცების „ჩითები“ უბრალოა... ქალების „ჩითები“ – ზოლიანია

და ჭრელი“ (21.-79,80).

ჩითები და ბორგები ერთმანეთისგან განსხვავდება: ჩითებს ტერფი ძალიან სქელი აქვს,

ფეხის ტერფის ზედა ნაწილი კი კოჭამდეა და დახურული. ბორგები შედარებით თანაბარი

წმინდა ნაქსოვია, ზედა ნაწილი ფარავს მხოლოდ ფეხის თითებს. მათი ფერთა შეხამება და

ქსოვის ტექნიკაც განსხვავებულია.

1930 წლის შემდეგ წოვები ჩითებს იშვიათად ქსოვდნენ. იგი უფრო პოპულარული იყო

ჩაღმებში. ჩვენი ჩანაწერების თანახმად, წოვათუშურ ბორგებს ხმარობდნენ ძირითადად ქალები.

„ჩითებისა“ და „ბორგების“ შესახებ წერდა ნ. რადდეც (22.-38). „ჩითების“ ქსოვის ტექ-

ნოლოგია აღწერილი აქვთ ს. მაკალათიას, ც. ბეზარაშვილს და სხვ. ჩვენ მხოლოდ დავა-

მატებთ, რომ „ჩითა“ ბავშვებისა და ქალების საშინაო ფეხსაცმელია. ის იცავს ტერფს, ქუსლსა

და თითების ფალანგებს. მას იცვამენ წინდების ზემოდან. იქსოვება ტერფიდან ხუთი ჩხირის

180

საშუალებით. შორეული გზებისათვის იყენებდნენ უმეტესწილად ქალამნებს (წ.-თ. ჯანი).

ფეხსაცმლის ეს ფორმა დამახასიათებელია ქართული მატერიალური კულტურისათვის

X-XI საუკუნეებიდან. მაგრამ, ივ. ჯავახიშვილის თქმით, ცნება ქალამანი მოითხოვს შესწავლას.

საყურადღებოა აგრეთვე ქალამნის აღმნიშვნელი წოვათუშური ტერმინი ჯანი. ქართული

ენის განმარტებით ლექსიკონში მოცემულია საინტერესო განმარტება: ჯღანი ნიშნავს:

1. გაცვეთილი, დახეული ფეხსაცმელი, ულაზათოდ, უშნოდ შეკერილი. 2. გაბანდული

ქალამანი... (23.-589). როგორც ჩანს, წოვათუშური „ჯანი“ შეესატყვისება ძველ ქართულ

„ჯღანს“ და მის არქაულობას ადასტურებს. ქალამანი ღორის ტყავისგანაც კეთდებოდა.

ტყავის მასალის (რომელიც გამოიყენება ქალამნისათვის), გამოყვანისა და ხმარების წესი

ანალოგიურია ჩაღმა-თუშებშიც. მამაკაცებიცა და ქალებიც ქალამანს წინდების გარეშე არ

იცვამდნენ მისი სიუხეშის გამო. წოვა-თუშებში შემორჩენილმა მეცხვარეობის მეურნეობამ

თითქმის XX ს-ის მიწურულამდე შეინარჩუნა ქალამნის აუცილებლობა, თუმცა თანდათანობით

იქაც შეცვალა რეზინის ფეხსაცმელმა, რადგან უფრო იაფი და პრაქტიკული აღმოჩნდა.

წინდები (წ.-თ. ჩხინდრი) ცნობილი იყო წინდურის სახელითაც. ძველად მათ წინდურებს

უწოდებდნენ. ქართულ განმარტებით ლექსიკონში ვკითხულობთ: „წინდურა (წინდურები) –

წინდა, რომელსაც ყელი არა აქვს“ (23.-1685). საველე ჩანაწერებიდან: „ძველად წოვა-თუში

ქა ლები ქსოვდნენ დაბალყელიან წინდებს; მაღალყელიანი წინდები უფრო გვიან გამოჩნდა

და ბაზარზე უფრო მოთხოვნადი გახდა. მამაკაცები (მეცხვარეები, მოლაშქრეები, მოხუცები

და ხშირად ახალგაზრდებიც), როგორც წესი, ხმარობდნენ წ.-თ. ფიზკებს; ფიზკი – ქართ.

პაჭი ჭებია, რომლებსაც მამაკაცები ხმარობდნენ კოჭიდან – მუხლამდე (მუხლს არ უნდა აც-

დე ნოდნენ, რადგან მუხლთან იკრავდენენ შვიდი წვერისგან დაგრეხილი ბაწრით, რასაც

წ.-თ. წიკა(ნ) ბაწარს („წვივს ბაწარი“) უწოდებენ (წ.-თ. წიკ „წვივი“).

მოგვიანებით, ქალის წინდები იქსოვებოდა მაღალი ყელით. ამას პრაქტიკული მიზეზი

უფრო ჰქონდა, რამდენადაც თუშ ქალებს შარვლის ტარების ტრადიცია არ ჰქონდათ. 1937 წ.

ვასო ცისკარიშვილმა საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმს გადასცა წოვა-თუში ქალის

მოქსოვილი წინდები. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ასეთი წინდები ერთგვარ ნიმუშად გამოდგება

იმისა, თუ როგორ ქსოვდნენ თუშები ძველად: გამოყენებულია სხვადასხვა ფერები: ყვი-

თელი (წ.-თ. კაპრაშ), ვარდისფერი (წ.-თ. ვარდისფერ), კაკლისფერი\წენგოსფერი (წ.-

თ. წენგობასი(ნ)), შავი (წ.-თ. ჳარჭი), თეთრი (წ.-თ. კუი(ნ)), რუხი (წ.-თ. ლეგ), რომელთა

შეხამება განსაკუთრებულია ფერთა შეხამების თვალსაზრისით – უფრო სადაა. ისინი გან-

სხვავ დება ფშაური და სხვა მთიელების წინდებისაგან. ჩვენი ყურადღება მიიქცია კიდევ ერ-

თმა დეტალმა – წოვას ქალები ქსოვის დროს ძაფს შუა თითზე იხვევენ, ხოლო კახელები და

სხვა მთიელი ქალები – საჩვენებელ თითზე.

პრაქტიკული დანიშნულების გარდა, წინდები იყო სხვადასხვა რიტუალის განუყოფელი

ატრიბუტი. ქორწილში დედის ძმის მიერ მორთმეულ „ხატს“ (ჯვარს) რთავდნენ და დღესაც

რთავენ წინდებით, დოღის დროს გამარჯვებულს აჯილდოებდნენ წინდებით, საპატიო

სტუმრებსაც წინდებს ჩუქნიდნენ.

საქორწინო რიტუალი, რა თქმა უნდა, ვერ ჩაივლიდა ნეფე-პატარძლის გვირგვინებისა

და პატარძლის ვუალის გარეშე. ც. ბეზარაშვილის ნაშრომში ამ საკითხს მნიშვნელოვანი

ადგი ლი უკავია. ამდენად, ჩვენ მხოლოდ ერთს დავამატებთ – ნეფე-პატარძალს გვირგვინებს

ადგამ დნენ ჯვრისწერის მსვლელობისას ტაძარში. ცერემონიის დასრულების შემდეგ ნეფე

ტაძრიდან გამოდიოდა თავისი ქუდით, ხოლო პატარძალი კი იხსნიდა ვუალს მხოლოდ

ქორ წილის დამთავრების შემდეგ.

და ბოლოს, განვიხილოთ სამოსი, რომელიც განკუთვნილი იყო მიცვალებულისთვის.

მოხუცი თუშები ამბობენ: „როგორც ამქვეყნად, ისე იმ ქვეყანაში ადამიანს სჭირდება ტან-

საცმელი. ამიტომ, მიცვალებულს უნდა ჩავაცვათ მისი ასაკის, სეზონისა და მატერიალური

შეძ ლების გათვალისწინებით“.

181

წარმოგიდგენთ მასალის აღწერას, რომელიც ჩვენ მოვიპოვეთ არქეოლოგიური გათ-

ხრების შედეგად წოვათის სოფლებში – საგირთასა და ინდურთაში.

მიცვალებულის სამოსს ერქვა სასუდრო (წ.-თ სასუდრ). ქართული ენის განმარტებით

ლექსიკონში ნათქვამია: „სუდარა – თეთრი ქსოვილი, რომელშიც ახვევენ მიცვალებულს“.

ტერმინი „სასუდრო“ წოვათუშურში გულისხმობს მიცვალებულის სამოსის სრულ კომპლექტს,

რომელიც შედგება რამდენიმე ელემენტისაგან. ამ საკითხთან დაკავშირებით მოიპოვება ივ.

ცისკარიშვილის, ი. ელიოსიძის და სხვა ავტორთა ცნობები.

თუშები მიცვალებულს აცმევდნენ ტანსაცმელს წლის დროის შესაფერისად – შიდა საც-

ვალ სა და ზედა პერანგს, შარვალს, ჩოხას, ახალუხს, ქუდს, ფეხსაცმელს, წინდებს, ჩი თებს ან

ჩექ მას და ა.შ. ქალებს – შიდა საცვალს, პერანგს, გულსაფარს, წინ საფარს, უკეთებდნენ ქამარს;

ზამთარში აცმევდნენ ჩოხას, ჯუბას, თავზე ახურავდნენ მანდილს მისთვის დამახასიათებელი

ელემენტებით, ფეხებზე წინდებს, ბორგებს ან ჩუსტებს. შეძლებული ოჯახები ახალ სამოსს

უკვეთავდნენ, ღარიბები – ნახმარს აცმევდნენ (საველე ჩანაწერებიდან).

მთხრობლის გადმოცემით, მდიდარი მიცვალებულის სამოსიდანაც კი ერთი ნივთი მაინც

უნდა ყოფილიყო ნახმარი, რადგან „საიქიოში ახალ სამოსს არ ჩათვლიან მის საკუთრებად

და გახდიან“ (რვ. #7). ივ. ჯავახიშვილის მოსაზრებით, საქართველოში სამგლოვიარო

ფერი ოდითგან იყო თეთრი და შავი. თეიმურაზ ბაგრატიონის ცნობით, თავადაზნაურობა

შედა რებით მსუბუქი გლოვის დროს იყენებდა შავი ფერის ტანსაცმელს.

ჩვენ მიერ დაფიქსირებული საველე ჩანაწერების თანახმად, წოვა-თუშები თვლიან, რომ

მათი წინაპრები ქრისტიანული რელიგიის რიტუალს მკაცრად იცავდნენ და გლოვის დროს

მხოლოდ შავ ფერს ატარებდნენ. მათ მეხსიერებაში ღია ფერის გლოვასთან დაკავშირება

მიუღებელია. რამდენადაც გასაკვირი არ უნდა იყოს, მათ სადღესასწაულო სამოსშიც კი შავი

ფერი ჭარბობს. ამას თავისი მიზეზი აქვს: მეცხვარის მძიმე და ხშირად სახიფათო ცხოვრების

წესს თან სდევდა მტრობა და სიკვდილიანობა. გლოვა ხანგრძლივ ხასიათს ატარებდა, მით

უფრო, თუ ახალგაზრდები იხოცებოდნენ. სამეცნიერო წყაროებშიც მკვლევრები ხშირად

აღნიშნავენ მთის ამ რეგიონის მოსახლეობის სამოსი შავი ფერის სიჭარბეს.

(ბ. შავხელიშვილი: სამწუხაროდ, აქ არ არის განხილული თუშების საბრძოლო

ტან საც მელი – ალბათ იმიტომ, რომ იგი დიდად არ განსხვავდებოდა მამაკაცების

ყო ველ დღიურად სახმარი სამოსისგან. ამდენად, თავი ვალდებულად ჩავთვალეთ,

რომ მკითხველისთვის მოგვეწოდებინა ამ საკითხის მოკლე დახასიათება, რომელიც

ჩვენთვის ხელმისაწვდომი გახდა სხვადასხვა წყაროებიდან: ინტერნეტსივრცე –

„თუშეთში აბჯარს არ ატარებდნენ. ბრძოლისას ეცვათ კარგად გათელილი თექა

და ეხურათ შავი ნაბდის ქუდი (ბრძოლაში – მუზარადით), რომლის გაჭრაც ხმლის

დარტყმით თითქმის შეუძ ლე ბელი იყო. ბრძოლაში ისინი იყენებდნენ ორ ხმალს,

რომლებიც იყო ისეთი მოკლე, რომ ხელის დაშვებისას მისი წვერი მიწას არ ეხებოდა.

ხმლები იყო ორლესული – ყუა წვერიდან შუამდე იყო კარგად გალესილი. ხმლების

ქნევა და მოძრაობები იყო რო გორც სიმეტრიულ-სინქრონული, ისე წრიული ნებისმიერი

მიმართულებით. ერთი ხმლით შეიარაღებული მეომრებიც იყვნენ, თუმცა იშვიათად.

ფარს თუშები საერთოდ არ ხმარობდნენ; მკლავებზე ეკეთათ სამკლაურები“. იქვე:

„რთულ და დახვეწილ ხმა ლაობის სკოლას წარმოადგენდა თუშური სკოლა. თუში

მეომარი ერთნაირად ფლობ და ერთი და ორი ხმლით ბრძოლის ტექნიკას. ხმლის

სიგრძე დამოკიდებული იყო მეომრის სიმაღ ლეზე და ისე ირჩეოდა, რომ ხმალი

ოდნავ უნდა ასცილებოდა მიწას, რადგან ქნე ვისას არ წამოსდებოდა. თუშური სკოლა

საოცრად დინამიურია, აქ მეომარმა ხმალი შეიძლება გამოიყენოს როგორც დაფარვის

დროს, ისე შეტევისას. ხმლების ტრიალი საო ცარი სისწრაფით მიმდინარეობს და

ასიმეტრიული და სიმეტრიული მოძრაობებით სრულდება. მებრძოლი ხშირად იცვლის

182

ადგილს და უტევს ყველა მიმართულებით და ყველა მდგომარეობიდან. ხმალი,

როგორც ვთქვით, ძირითადად ორლესულია და ორივე პირი ერთნაირი სიხშირით

გამოიყენება. იმდენად მაღალ დონეზეა აყვა ნილი მებრძოლთა ფიზიკური მომზადება,

რომ მიუხედავად ბრძოლის წარმოების თავ ბრუდამხვევი ტემპისა, მაღალი კლასის

თუშ მეომარს შეეძლო რამდენიმესაათიანი ბრძოლისთვის გაეძლო. არსებობს

ასეთი ცნობა, რომ მსგავს ორლესულებს გურულებიც იყენებდნენ – ქვეყნის საომარი

მოქმედებების დროს თუშებისა და გურულების ცნობილი კავშირები თუ მივიღეთ

მხედველობაში, ეს გასაკვირი არც უნდა იყოს.

და კიდევ ერთი წყარო, რომლის ავტორია სიმონ არშაულიძე: „... ერეკლე მეფე

ბრძო ლის წინა ხაზზეც ყოველთვის თუშებს აყენებდა, რადგან თვით ერეკლე მეფის

სიტყვებით – თუშნი იყვნენ ერთგულნი, ძლიერნი, უშიშარნი, შეუდრეკელნი და ორი

ხმლით მებრძოლი რაინდები. თუშ მეომარებს ფარის სანაცვლოდაც ხმალი ეჭირათ და

ბრძოლის ველზეც ორი ხმლით იბრძოდნენ. ამიტომ ამბობდა მეფე, რომ ერთი კაცი

– ორი კაცის მოვალეობას ასრულებსო. ტანთ კი ჯაჭვის პერანგის სანაცვლოდ თექა

ემოსათ“ (25.-196).

ვფიქრობთ, თექის პერანგი და ლაბადა არანაკლებ სამსახურს უწევდა მეომარს,

ვიდრე ჯაჭვის, რამდენადაც იგი ძალიან ხარისხიანი მატყლისგან იკერებოდა და

ისეთი მკვრივი იყო, რომ ადვილად უძლებდა იარაღით მიყენებულ დაზიანებებს;

სატარებლადაც მსუბუქი იყო. ასეთივე თექის პერანგს თუში მეცხვარეც ატარებდა,

რამდენადაც არანაკლები საფრთხეები ელოდა მას იმ შორ გზებზე, რომელთა გავლაც

უხდებოდა ცხვრის დევნაში.

თუში მეცხვარე (XIX ს-ის ნახატი) თუში მეომრები (XIX ს-ის ნახატი)

ძალიან საინტერესო ცნობას წავაწყდით რუსული ისტორიოგრაფიის წყაროებში,

სადაც წერია: „Одежда тушинов такая же, как и у грузин, но с небольшими изменениями.

Изготавливают ее женщины. Их женщины изготавливают не для обмена, а для собственных

нужд мягкую обувь без каблуков, войлок, сукно, мешки и сумки…“ მ. პოლიევკტოვი ასეთ

ცნობას გვაწვდის თუ შების საბრძოლო იარაღის შესახებ: „... у Тускских людей пищали и

луки, и сабли, и копье“ (14.-254.). ამ ფაქტს ვასო ლაგაზიძე ასე აანალიზებს: „მაშინდელ

183

თუშებში ხმალთან ერ თად მშვილდ-ისარი და შუბი უჩანთ შეიარაღებაში. რა თქმა

უნდა, მაშინ ხმალთან ერთად ხან ჯალიც უნდა ყოფილიყო, მაგრამ ელჩები მხოლოდ

მშვილდ-ისარს, ხმალს და შუბს იხ სე ნიებენ. შესაძლოა, რუს ელჩებს ხმალი და ხანჯალი

ერთნაირად წარმოედგინათ“ (30.-101).

და კიდევ: Их оружие — это винтовки, кинжалы, сабли, пистолеты и даже пики. Тушины

храбры и воинственны, но грубы... Тем не менее они не следуют примеру своих соседей,

которые в большинстве своем занимаются разбоем, а ведут спокойную трудовую жизнь и

хотят лишь суметь защититься от лезгин — своих соседей — и других врагов. Если какой-

то тушин проявил трусость во время сражении, ему дают есть из собачьей кормушки и не

разрешают садиться за стол с другими соплеменниками“ (26.-3თ.).

XIX ს-ის ნახატიდან ჩანს, თუ როგორ უვლიდნენ თუშები იარაღს: თითოეული

მეომრის თოფს ორივე ბოლოდან ამოცმული აქვს ბეწვიანი ტყავის ე.წ. სამკლაურები,

რომლებიც ორ საქმეს ემსახურებოდა: ერთი მხრივ, იარაღს ინახავდა ბრძოლის

შუალედებში, ხოლო მეორე მხრივ, ბრძოლის დროს მკლავებს უფარავდა იდაყვამდე

და დარტყმების მოგერიებისას მეტ-ნაკლებად იცავდა მათ. (იხ. სურ. #19).

ამ სურათზე მხატვარს აქვს დაჭერილი თუშური ქუდის დახურვის მანერაც – ზოგ

მეო მარს, რომელსაც შუბლი აქვს დახურული, ქუდი მუზარადზე აქვს წამოცმული. ეს

ფაქტი სამეცნიერო ლიტერატურაშიცაა მითითებული: „წინათ ამ ქუდს მუზარადების

ქვეშ იხურავდნენ. როცა მუზარადების ხმარება შეწყდა, თუშებმა ქუდების წარმოებასაც

მიანებეს თავი, მაგრამ მისი მოხმარების ტრადიცია დღემდეა შემონახული“ (7.-60.),

მაგალითად, განსხვავებით სვანებისგან თუშები, როგორც წესი, ქუდით შუბლს არ

იფარავენ – პირიქით, ქოჩორს აჩენენ. ამიტომ, წარმოდგენილი ნახატი ამ მხრივაც

ძალიან საინტერესოა.

თუში მეცხვარე – 1828 წ. თუში მილიციელი (XIX ს.)

ძალიან საინტერესოა „თუში მეცხვარის“ სურათი, რომელიც თარიღდება 1828

წლით. მისი ავტორი ჩვენ ვერ ამოვიკითხეთ. თავად სამოსი კი ნამდვილად მეცხვარისაა

– მოხურული ლაბადა, რომელიც გვიანდელი ნაბდისგან ცოტა განსხვავებულია – არაა

გამოყვანილი მხრე ბის ფორმა, ასევე შარვლის ჩამოშვებული ტოტები, რად გან ეს მოდელი

მეცხვარისთვის მოძრაობაში მოუხერხებელი იქნებოდა, თუმცა ალბათ იმ დროისთვის მაინც

მისაღები, რადგან მწყემსი სრულად აღჭურვილია სამოსისა და იარაღის თვალსაზრისით.

მეცხვარის ქუდის მოდელიც უფრო ადრინდელი ჩანს. ფეხშიშველია, რაც მოხურულ

184

ლაბადასთან შესაბამისობაში არ მოდის, მიუხედავად ამისა, გარკვეულ წარმოდ გენას

გვაძლევს წინა საუკუნეების მეცხვარის სამოსის დეტალებზე.

არანაკლებ საინტერესოა მეორე ნახატი („თუში მილიციელი“), რომელიც აგრეთვე

XIX საუკუნისად ითვლება, თუმცა უფრო გვიანდელია, რადგან, როგორც ცნობილია,

თუშეთ-ჩეჩნეთ-დაღესტნის საზღვრებზე და გადასასვლელ ბილიკებზე თავად ჩოლო-

ყაშვილისა და იობ ცისკარიშვილის ინიციატივითა და ხელშეწყობით შეიქმნა მილიცია,

რომელიც იცავდა თუშეთის ამ ადგილებს ყაჩაღებისგან. მათ ყოველთვიურად ეძ ლეოდათ

ხელფასი და შესაბამისი სამოსითაც უზრუნველყოფილნი იყვნენ. ტ. გორშელტის ამ

ჩანახატიდან კარგად ჩანს თუში მილიციელის ჩაცმულობა.

იგი დიდად არ განსხვავდება ყოველდღიური მეცხვარის სამოსისგან – იგივე

ქალამნები, მოკლე ლაბადა, თავზე თუშური ქუდი, ზურგზე კიდია თუშური ე.წ. ყალჩაღი

(ზურ გჩანთა) და ბეწვის სამკლაურები. თავად სამოსი დახატულია ღია ფერებში, რაც

გვაფიქრებინებს, რომ იგი იკერებოდა ღია ფერის მატყლის ქსოვილისგან.

XIX ს-ის კიდევ ერთი ნახატია „გურული და თუში“. გურულებისა და თუშების

მეგობრობაა და გასაჭირში თანადგომაზე ბევრი დაწერილა, მაგრამ სურათზე თუშის

ამ სამოსში გამოწ ყობა, ვფიქრობთ, არ უნდა იყოს მართებული, რამდენადაც ჯაჭვის

სამოსში მას არც ერთი მოგზაური არ მოიხსენიებს და სამეცნიერო წყაროებშიც ამაზე

არაფერია ნათქვამი. ეს უფრო ან ხევსურია, ან ფშაველი.

გურული და თუში – XIX ს. „სომხებთან შეტაკების“ თუშთა ასეულის

მონაწილენი ნიკო და იბო ედიშერიძეები (1918 წ.)

ბოლო სურათი – XX ს-ის დასაწყისისაა. მებრძოლების სამოსი შერეულია – ერთს

აცვია მოკლე, ტანზე გამოყვანილი, პერანგის თარგზე აჭრილი მსუბუქი ლაბადა და

მეორეს – ჩოხა, ფეხზე კი – „აზიაცკები“ და ჩექმა, ხოლო ერთ მათგანს თავზე ახურავს

ბეწვის ქუდი, მეორეს – ქოჩრის ზემოდან პატარაზე მოუჩანს თუშური ქუდი. ეს ის დროა,

როცა ყველა იცვამს იმას, რაც მოეხელთება, რადგან ქვეყანა დგას ყოფნა-არყოფნის

გზაგასაყარზე.

ზოგადად თუშების უძველესი პერიოდის სამოსი საინტერესოა მისი კერვის

ტექნოლოგიის არქაულობითაც და წარმოადგენს ქართული არქაული კულტურის

გამოძახილს.

185

1. Б. Пиотровский – 1939, Вешапи, Л.

2. შ. ამირანაშვილი – 1961, ქართული ხელოვ-

ნების ისტორია, თბ.

3. ს. ჯანაშიას სახ. სახელმწიფო მუზეუმი, ფ. НВ,

საბ. #5, საგნები 4-10.

4. И. Мещанинов – 1926, Предположительные

сведения о движении халдов в пределах

Азербайджана. ИААК, II, М.,.

5. В. Латышев – 1893, Известия древних писателей,

греческих и римских о Скифии на Кавказе, т. I-IV,

С-Пб.

6. ლეონტი მროველი, ქართლის ცხოვრება –

1955, ტ. I, თბ.

7. ლ. მარგოშვილი – 1992, ჩაცმულობა,

რომელიც მოდას არ დაგიდევთ, თბ.

8. ივ. ჯავახიშვილი – 1962, ქართველი ერის

მატერიალური კულტურის მასალები, III-IV,

თბ.

9. ც. ბეზარაშვილი – 1974, ქალის ჩაცმულობა

აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში, თბ.

10. ვახუშტი ბაგრატიონი – 1976, აღწერა

სამეფოსა საქართველოსა... ნ. ნაკაშიძის

თარგმანით და საძიებლით, თბ. (რუს. ენაზე).

11. И. Цискаров, Записки о Тушети – 1849, газ.

„Кавказ“, #9-12

12. И. Элиосидзе, Записи о Тушети (рукопись).

Архив Института востоковедения АНСССР, ф.

№2, оп. № 2.

13. М. Мачабели – 1887, Экономический быт

государственных крестьян Тианетского уезда

Тифлисской губернии. Материалы для изучения

экономического быта государственных крестьян

Закавказского края, т. V, Тиф.

14. ნ. ოქროპირიძე – 1951, ბრინჯაოს თმის

სამაგრები “სამთავროს” სამარხიდან.

მასალები საქართველოსა და კავკასიის

ისტორიისათვის, ნარკვევი 29, თბ.

15. Ф. Эрисман – 1887, Курс гигиены, т. II, М.

16. დ. ქადაგიძე, ნ. ქადაგიძე – 1984, წოვა-

თუშურ-ქართულ-რუსული ლექსიკონი, თბ.

17. ლ. ბოჭორიშვილი – 1956, ხევსურული

კარავი, მასალები საქართველოს

ეთნოგრაფიისათვის, VIII, თბ.

18. ვ. ბარდაველიძე – 1939, გ. ჩიტაია, ქართული

ხალხური ორნამენტი, I. ხევსურული, თბ.

19. გაზ. „ივერია“ – 1904,

20. დ. ჩუბინაშვილი, ქართულ-რუსული-

ფრანგული ლექსიკონი – 1984, თბ.

21. ს. მაკალათია – 1933, თუშეთი. თბ.

22. Н. Радде – 1881, Хевсуретия и хевсуры. Записки

Кавказского отдела Императорского Русского

географического общества, кн. XI, Тб.

23. ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი –

1986, თბ.

24. ივ. ბუქურაული – 1891, `ორი ციხე~, გაზ.

`ივერია“

25. ს. არშაულიძე – 2013, თუშნო, წყალობა

ჯვარისა, თბ.

26. И. Бларамберг – 1833, Историческое,

топографическое, статистическое, этнографи-

ческое и военное описание Кавказа, СПб.

27. ი. გიულდენშტედტი – 1962, ი. გიულ-

დენშტედტის მოგზაურობა საქართველოში,

ტ. I, თბ. – 1964, ი. გიულ დენშტედტის

მოგზაურობა საქართველოში, ტ. II, თბ.

28. А. Зиссерман – 1879, Двадцать пять лет на

Кавказе (1842-1867), т.1, СПб.

29. ა. ფრონელი – 1914, მთის არწივი შამილი,

თბ.

30. ვ. ლაგაზიძე – 1965, თუშეთის ისტორიიდან

(საკანდიდატო დისერტაცია), თბ.

31. ჩ. ბეზარაშვილი – 1974, ქალის სამოსელი

აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში, თბ.

32. М. Мачабели – 1887, Материалы для изучения

экономического быта государственных крестьян

Закавказского края, т.5, Тиф.

ლიტერატურა:

თუშები სხვა მთიელ მეომრებთან ერთად

186

თავი IV

წოვა-თუშების საოჯახო და საზოგადოებრივი ყოფა

დიდი დრო გავიდა მას შემდეგ, რაც წოვა-თუშების საზოგადოებრივი ყოფა გაემიჯნა

თემური წყობილების გადმონაშთებს.

ამას ხელს უწყობდა თუშების მომთაბარე ცხოვრების წესი. თუშებს ჰქონდათ საძოვრები

და სათიბები როგორც საქართველოს ფარგლებში, ისე მის საზღვრებს გარეთაც. თუმცა

თუშების საზოგადოებრივ ყოფაში კიდევ დიდხანს შეინიშნებოდა თემური წყობილების

გადმონაშთები, რასაც საკითხის კვლევისა და სრულად წარმოდგენისათვის უდიდესი

მნიშვნელობა აქვს.

წოვა-თუშებს შორის გამოირჩეოდა რამდენიმე მთავარი საგვარეულო. მათი განშტოებები,

შესაბამისად, ქმნიდნენ დასახლებებს როგორც მთებში, ისე ბარში. რომელთა საფუძველი

იყო სისხლით ნათესაობის პრინციპი. თითოეულ საგვარეულოს ჰქონდა საკუთარი სახნავი

მიწა, სათიბი (მთებში), დაცვითი ნაგებობები, ეკლესია და სასაფლაო.

XIX ს-ის პირველი ნახევრის კამერალური აღწერის თანახმად, თუშეთის საზოგადოებები

შედგებოდა ცალკეული გვარებისაგან. თუმცა ისტორიულად გვარები ერთიანდებოდნენ

სხვადასხვა დიდ საგვარეულო ერთობებად, რომელსაც წ.-თ. ეწოდება ცჰ’ენ გორლენი „ერთი

გვარისანი“. წოვა-თუშებში ისტორიულად ცნობილი ასეთი საგვარეულო ერთობები შემდეგია:

შველური – სოფ. საგირთიდან, ფეშკრობი – სოფ. ინდურთიდან, წარონი – სოფ. წაროდან,

უიდრობი – სოფ. ეთელტიდან და ბეიხური – სოფ. მოზართიდან და სხვ. ამ სახელებით მათი

წინაპარი აღინიშნებოდა, მაგ., არინდაულების გვარში შედიან: აბაშიძეები, ფაჯიშვილები,

წო ქოშ ვილები, აქოშვილები, ლორსამიშვილები და ფიდოშვილები; აბაშიძეების გარდა,

მათი დღევანდელი გვარი არინდაულია, რადგან ერთი საერთო წინაპარი არინდა ჰყავდათ.

თუ შური ტრადიციით მსგავსი „ერთი გვარისანების“ წინაპარი, როგორც წესი, სანათესაოში

გამორჩეული პიროვნება იყო, რომელიც შემდგომში მაგალითი ხდებოდა მომდევნო

თაო ბებისთვის ახალი ოჯახების გვარების ფორმირებისას. გვარებად იყენებდნენ ასეთივე

გამორჩეული წინაპრების სახელებს – მამის, პაპის და ა.შ. ეს გვარები ბოლოვდებოდა „ძე-

ზე“ „შვილ-ზე“, „ური-ზე“, „ნანი//ანი-ზე“ და სხვ. (2).

აღსანიშნავია, რომ გვარების წარმოშობას საფუძვლად ედო გარკვეული სათემო კანო-

ნები, რომლებიც ექვემდებარებოდა ზოგადად საქართველოსთვის დამახასიათებელ ტრა-

დიციას.

საყოველთაოდ ცნობილია, რომ მთაში ხშირად ურთიერთდახმარების მიზნით, სხვა

კუთხიდან გადმოხვეწილ პირებს და ზოგჯერ ოჯახებს თავისთანაც ასახლებდნენ. ახლად

დასახლებულები, როგორც წესი, მათ თემში მიღებას თხოულობდნენ, რომ უსაფრთხოდ

ეგრძნოთ თავი. ამისთვის რომელიმე გვარს უნდა ეკისრა მისი ზედამხედველობა და პატრონაჟი.

ჩვენ ზემოთ ვახსენეთ, რომ გვარში შემოსვლა არც თუ ისე ადვილი იყო: 1. გვარში შემომსვლელ

პირებს ჯერ პირველად აკვირდებოდნენ (ზნე, ჩვეულება...), შემდეგ იკვლევდნენ თუ რა მიზეზით

ჰქონდა დატოვებული თავისი სამშობლო (თუ დანაშაულის გამო – მაშინ რა სიმძიმისა იყო იგი,

თუ სიდუხჭირის – ესეც გამოსაკვლევი იყო, რადგან მთაში მიწები ისედაც ჭირდა და ახლად

მოსულების მიწით დაკმაყოფილებას შესაძლოა მკვიდრი მოსახლეობის უკმაყოფილება

გამოეწვია. თუმცა შემოხიზნულები ძირითადად ცხვარში მი დი ოდნენ); 2. მომდევნო ნაბიჯი იყო

მათთვის შესაფერისი გვარის შერჩევა: ძირითადად ცდი ლობდნენ ძველი, უკვე გადაშენებული

(დაკარგული) გვარების დაბრუნებას, რაც უფრო მიზან შეწონილიც იყო, რადგან, როგორც

წესი, გვარი იკარგებოდა არა მხოლოდ შვილის არყოლის გამო, არამედ იმის გამო, რომ

ახალგაზრდა მამაკაცები ვერ ასწრებენ დაოჯახებას ხშირი ომების და თავდასხმების შედაგად.

187

ასეთი გვარების გაგრძელება დიდ პატივად ითვლებოდა, რადგან მათ გამგრძელებელს

ევალებოდა მიღებული გვარის წარსული ღირსებების დაცვა და გაგრძელება. „ცოცხალი“

გვარის შერჩევაც გარკვეული კანონის გათვალისწინებით ხდებოდა, რადგან გვარში შემოსულს

თემისა და თავისი მოგვარეების წინაშე დიდი პასუხისმგებლობა ეკისრებოდა. 3. თეთრი

ხარის დაკვლის რიტუალის ჩატა რებისას ორივე მხარე ფიცს დებდა, რომ ისინი პირნათლად

შეასრულებდნენ ყველა მოვალეობას, რასაც თემი თუ გვარი მათ უყენებდა – ერთგულება-

ზნეობრიობა, ყველა ჭირ-ვარამსა და ლხინში თანადგომა, ყველა საქმის (სახლის მშენებლობა,

თიბვა თუ მოსავ ლის აღება, საქონლის მოვლა-პატრონობა და სხვ.) თანაბრად გაზიარება,

საქორწინო ინსტიტუტის დაურღვევლობა და სხვ. მათი უგულებელყოფის შემთხვევაში, ორივე

მხარის თვის ნებადართული იყო ამ ე.წ. ხელშეკრულების გაუქმება. თუმცა, როგორც წესი, ასე

არ ხდებოდა, რადგან ორივე მხარე უფრთხოდა არც თუ ისე ადვილად მოპოვებული ურთი-

ერთობების დაკარგვას, რომლის წყალობითაც ერთი მხარე აძლიერებდა საკუთარ გვარს,

მეორე კი პოულობდა საიმედო თავშესაფარს.

1831 წლის კამერალური აღწერის თანახმად, ამ დროისათვის მთლიანად წოვათის

საზოგადოებაში აღინიშნება სულ 3-4 ქისტური ოჯახი, რომლებიც თუშურ გვარებში არიან

მიღებულები, მაგ. სოფ. საგირთაში ირიცხებიან Иване Кистишвили, Амиран Надирасшвили,

Петрекасшвили (ივანე ქისტიშვილი, ამირან ნადირასშვილი და პეტრეკასშვილი) – რომელთა

გვარების გასწვრივ წერია „ქისტები“ (1831 წ. აღწერა).

მთის სოფლების მოსახლეობის ნაწილი, ზაფხულის პერიოდის გარდა, იმავდროულად

ცხოვრობდა ბარშიც. ასე მაგალითად, სოფ. საგირთის მცხოვრებნი ზამთრის პერიოდს

ატარებდნენ სოფ. მუხროვანში, სოფ. ინდურთას მცხოვრებნი – ალვანში, წაროს მცხოვრებნი

– სოფ. ოთხთვალაში, ეთელტის მცხოვრებნი კი – სოფლებში: წიწალყურე, ბახტრიონი და

ფხაკალყურე (2).

1831 წ. კამერალურ აღწერაში აღნიშნულია, რომ სოფლების საგირთის, ინდურთის,

ეთელტისა და წაროს მცხოვრებნი იყვნენ ალვნის მინდვრის მფლობელნი. ამის მიზეზი იყო ის,

რომ მომთაბარე მეურნეობა საჭიროებდა საცხოვრებელ ადგილს, როგორც მთაში, ისე ბარად.

მასალებით დგინდება ისიც, რომ ეს პროცესები ცალმხრივად არ მიმდინარეობდა, ისინი

გამოწვეული იყო გარკვეული პოლიტიკური და სოციალურ-ეკონომიკური პროცესებით,

რომლებიც მიმდინარეობდა ამიერკავკასიისა და ჩრდილო კავკასიის მოსახლეობის ცხოვ-

რებაში. ამ საკითხთან დაკავშირებით საინტერესოა კიდევ ერთი ჩანაწერი: „მიუ ხედავად

იმისა, რომ მკვლელი, რომელმაც დატოვა თავისი ადრინდელი საცხოვრებელი, დაცული

იყო შურისძიებისაგან, ის მაინც ვალდებული იყო, ფხიზლად ყოფილიყო, რათა შემთხვევით

არ გადაჰყროდა თავის მოსისხლეს. ასეთ შემთხვევაში შურისძიება გარდუვალი იყო“ (2.-27).

მკვლელის წასვლა მშობლიური ადგილებიდან არ ნიშნავდა იმას, რომ კანონი შურისძიებას

აარიდებდა. ამ საკითხის მოგვარების საუკეთესო საშუალებად ითვლებოდა თემის უხუცესთა

გადაწყვეტილება. ასეთ შემთხვევაში საგვარეულო, რომელიც შეიფარებდა მკვლელს,

ვალდებულებას იღებდა დაეცვა მისი უსაფრთხოება.

ამასთანავე, XIX ს-ის პირველ ნახევარში კავკასიაში განმტკიცდა რუსეთის იმპერიის მეფის

ხელისუფლების კანონები: ჩადენილი დანაშაული ისჯებოდა სახელმწიფო კანონ მდებლობით.

მიუხედავად ამისა, თუ დანაშაული მაინც ხდებოდა, იგი ისჯებოდა ორივე კანონით – როგორც

სახელმწიფო, ისე წინაპართა ჩვეულების შესაბამისად. დროთა განმავ ლობაში დარჩა მხოლოდ

სახელმწიფო კანონმდებლობა, წინაპართა ჩვეულებები კი დავიწყებას მიეცა.

ჩვენ მიერ დაფიქსირებულია წოვა-თუშებში სისხლის აღების ტრადიციის არსებობა

საბჭოთა პერიოდშიც კი – ასე მაგალითად: „1921 წ. ერთ-ერთმა პირმა შემთხვევით მოკლა

მეორე. გავიდა გარკვეული ხანი, სოფელმა თითქმის დაივიწყა ეს ამბავი, მაგრამ მოკლულის

შვილიშვილმა – 14 წლის ბიჭმა შური იძია და მოკ ლა ბუხრის წინ მჯდომი, 90 წლის მკვლელი

მისივე მეუღლის თვალწინ. ახალგაზრდას მიუ საჯეს 8 წლით პატიმრობა“ (1.- 23).

188

„თუშური სამართლის ნორმების მიხედვით, მამაკაცის მკვლელობა ფასდებოდა 60

ძროხით, ქალებისა – 50 ძროხით. დაჭრილი ფასდებოდა იმდენი ქერის მარცვლით, რამ-

დენიც ჩაეტეოდა ჭრილობაში, ანუ დამნაშავეს უნდა გადაეხადა იმდენი ძროხის ფასი,

რამდენი მარცვალიც ჭრილობაში ეტეოდა. სისხლის საფასურს იხდიდა დამნაშავის გვარი.

საქმეს იხილავდა „ბჭე“, განაჩენს აცხადებდა ხევისბერი. მოწინააღმდეგეები, რომლებიც

დაზავდებოდნენ, ხელის ჩამორთმევით შორდებოდნენ ერთმანეთს“ (3.-#8).

კიდევ ერთი მაგალითი: თუშებში ქურდობა დიდ სირცხვილად ითვლებოდა, ამიტომ ქურდობის

ჩამდენი სამუდამოდ იდევნებოდა რეგიონიდან, რამდენადაც მისი შემდგომი ყოფნა სოფელში

მისთვის გაუსაძლისი ხდებოდა. თუ ქურდობაში ეჭვმიტანილი უარყოფდა თავის დანაშაულს და

მისი ორი ნათესავი უხუცესების წინაშე ფიცის დადებით ამას დაამტკიცებდა, მაშინ ეჭვმიტანილს

ამართლებდნენ. ფიცის დადების ობიექტი იყო ღმერთი, წმინდა ადგილები („ბერი-სამება“,

„იახსარის“ მადლი და სხვ.), მეფე ერეკლე, წინაპართა საფ ლავები, ცხვრისა და მატყლის მადლი

და ა.შ. ამ თემას პირდაპირ უკავშირდება თქმულება, რომელიც წოვებში დინგაშვილების გვართან

დაკავშირებით არსებობს: „ეს მოხდა XIX ს-ის პირველ ნახევარში: ცისკარიშვილების გვარიდან ძმები

დინგა და დოფნარა შეპარულან „წმინდა გიორგის“ ეკლესიაში და იქიდან გაუტანიათ ზედაშე. ალბათ

დალიეს. როცა გაირკვა, რომ ამის ჩამდენი ძმები დინგა და დოფნარა ცისკარიშვილები იყვნენ,

მიაკითხეს და ახსნა-განმარტება მოსთხოვეს. ძმებს უარი უთქვამთ – ჩვენ არ მოგვიპარავსო და ამის

თავდებად დადგომა ბიძისთვის უთხოვიათ. ბიძასაც, დარწმუნებულს რომ მისი ძმისშვილები ამას არ

ჩაიდენდნენ, სახარებაზე ფიცი დაუდია. ტყუილი ხომ მაინც არ იმალება და როცა ბიძის ყურამდე

მისულა ეს ამბავი, მას მოუწვევია სათემო კრება და ამ საქციელისთვის ძმისშვილების გვარიდან

გაძევება მოუთხოვია. ასეც მოქცეულან – გვარიდან კი არა, სოფლიდანაც დაუთხოვიათ. გავიდა

წლები – ამ ძმებმა სხვაგან კარგი სახელი მოიხვეჭეს, ფუ ლიც დააგროვეს და სოფელში დაბრუნება

მოინდომეს. მათ შუამავლები გაუგზავნიათ სათემოს მესვურებთან გვარის აღდგენის თხოვნით –

ოღონდ დაგვიბრუნეთ გვარი და ჩვენ ჩვენს დანაშაულს ეკლესიის აშენებით გამოვისყიდითო. დიდი

სჯა-ბაასის შემდეგ, სათემო კრებამ ეკლესიის აშენების უფლება კი მისცა, მაგრამ გვარი მაინც არ

დაუბრუნა. აქედან წამოვიდა დინგაშვილების გვარი. ეკლესია 1834 წ. აშენდა და „ღვთისმშობლის

სალოცავი“ დაერქვა – დღეს მას დინგაშვილების საგვარეულო პატრონობს და უვლის. ეს ამბავი

მოწმობს იმას, რომ ქურდობა, უზნეობა და მრუშობა თემის განსახილველი საკითხები იყო და

შესაბამისად, მკაცრი განაჩენიც მთელ გვარს ეხებოდა. ამიტომ თუშებში ძალიან უფრ თხილდებიან

სახელს და ზნეობა ყველაზე დიდ ფასეულობად ითვლება. დღესაც ასეა.

წოვათის თუშები (გადაღ. 1915 წ.)

და-ძმა მარიამ და იოსებ მიქელაძეები

189

ზოგადად თუშები (წოვა-ჩაღმა) ძალიან სტუმართმოყვარენი იყვნენ ისტორიულადაც და

დღესაც არ ღალატობენ ამ ტრადიციას. XIX ს-ში თუშების ამ თვისებას ივ. ცისკარიშვილი

ასე აღწერს: „Гостей, особенно кунаков (знакомых) тушины уважают и принимают с особенным

радушием. По правилам гостеприимства каждый бедный тушин обязан зарезать для гостей если

не корову, то, по крайней мере, барана. Чтобы доказать ему свою бескорыстную услужливость, он

сам не ест до тех пор, пока гость не кончит трапезу, исключая особенных случаев, когда просьбы

и убеждения гостя склоняют его разделить с ними оную... Каждый тушин дорожит любимым

оружием, или лошадью, наравне с собственной жизнью, весьма часто, без сожалений подносят

их своему кунаку, если только заметят, что они нравятся ему. Гостеприимный хозяин должен

ручаться за жизнь гостя под своей кровлей и охранять его. Нарушение же таковых священных

правил гостеприимства, измена гостю, навлекает у тушин неизгладимый позор до последнего

поколения, мешает любви и доверию в обществе. „Лучше бы человеку надеть покрывало

собственной жены, чем изменить своему приятелю!“ – говорит каждый тушин“ (19.-#7-12).

თუშური ოჯახი მრავალრიცხოვანი იყო. კამერალური აღწერის თანახმად, თუშებში იყო

ისეთი ოჯახებიც, რომლებიც 15 და მეტ წევრს ითვლიდა. ეს ოჯახები შედგებოდა მშობლების,

შვილების, შვილიშვილებისა და ზოგჯერ შვილთაშვილებისგანაც (2.-#40).

საველე ეთნოგრაფიული მონაცემების თანახმად, ოჯახის უფროსად ითვლებოდა

ყველაზე ხანდაზმული მამაკაცი. მას ეკისრებოდა საქმეებზე პასუხიმგებლობა – მეზობლებთან

და ნათესავებთან დავების მოგვარება. შინაურ საქმეებს კი განაგებდა ოჯახის ყველაზე

ასაკოვანი ქალი. მის მოვალეობაში შედიოდა ქალიშვილებისა და რძლების ურთიერთობების

მოგვარება, აგრეთვე დედამთილსა და რძლებს შორის წარმოქმნილი პრობლემების გადაწ-

ყვეტა. ოჯახის უფროსი ქალი საოჯახო საქმეების შესახებ ეთათბირებოდა ოჯახის უფროს

მამაკაცს, რამდენადაც სწორედ ის იყო პასუხისმგებელი ოჯახის კეთილდღეობაზე.

ვაჟის ოჯახიდან გამოყოფა, ცალკე დასახლების მიზნით, არ ითვლებოდა უკანონოდ,

პირიქით – წაახალისებდნენ ხოლმე კიდეც მას. „ახალგაზრდა კაცი ქორწინების შემდეგ

გამოე ყოფოდა ხოლმე ოჯახს. ისინი უკეთ გაუგებენ ერთმანეთს, მეტს იშრომებენ და ერთ-

მანეთსაც მიეხმარებიანო, – ამბობდნენ მოხუცები. ძველად თუშები 25 წლის ასაკამდე არ

ქორ წინდებოდნენ. ითვლებოდა, რომ ოჯახის შესაქმნელად საჭირო იყო ცხოვრებისეული

გამოც დილება, ოჯახურ ურთიერთობებში უკეთ ჩაწვდომა. გაყრა იშვიათი იყო. ეს ხდებოდა

მხოლოდ ქმრის ღალატის გამო. ქალის ღალატი გამორიცხული იყო. ცოლი უნდა შეგუ-

ებოდა ოჯახურ ცხოვრებას, წინააღმდეგ შემთხვევაში იგი შეეძლოთ დაებრუნებინათ მშობ-

ლების ოჯახში და მას ქმრისაგან არაფერი ერგებოდა. ასეთი შემთხვევები იშვიათობას წარ-

მო ადგენდა, მით უმეტეს, თუ იგი შვილების დედა იყო.

იოსებ კაიშვილის ოჯახის სტრუქტურა:

190

(მინაწერი): კაიშვილი იოსები მთიდან ჩამოსახლების შემდეგ მეუღლითა და შვილებით

ცხოვრობდა სოფ. გურგალჭალაში. მათ ჰქონდათ ოთხოთახიანი (მუხის) ბანიანი სახლი,

სადაც ბინადრობდა მისი ოთხი ვაჟიშვილი ოჯახებითურთ. მშობლები იყვნენ უმცროს ვაჟიშ-

ვილთან. მიუხედავად იმისა, რომ ამ სახლში ოთხი ოჯახი ცხოვრობდა, მეურნეობითა და

ყოფით ერთნი იყვნენ: მთხრობლის გადმოცემით, სახნავი მიწა, ცხვარ-ძროხა და ფრინველიც

საერთო ჰქონდათ, უფრო მეტიც – ისინი ერთად სადილობდნენ და ვახშმობდნენ, ე.ი. ეს

თუშური დიდი ოჯახის თვალსაჩინო მაგალითია.

გიორგი ჩაჩქანიშვილის ოჯახის სტრუქტურა:

(მინაწერი): წოვათიდან გადმოსახლების შემდეგ, ჩაჩქანიშვილი გიორგი ოჯახითურთ

ცხოვრობდა გურგალჭალაში. მთხრობლის გადმოცემით (თ. ქავთარიშვილი – 85 წ.), მათ

ჰქონდათ ერთოთახიანი სახლი, რომლის სიგრძე იყო დაახლოვებით 25 მ., ხოლო სიგანე

– 8-10 მ. ამ სახლის ერთ ოთახში გიორგის ცოლშვილთან ერთად ცხოვრობდნენ მისი

დაოჯახებული ვაჟიშვილები და დანარჩენი ოჯახის წევრები (მშობლები და დაუოჯახებელი

შვილები). სახლი გადახურული იყო ჩალით.

ქალი ოჯახში დიდი პატივისცემით სარგებლობდა. მაგიური ძალა ჰქონდა ქალის მიერ

ჩაგდებულ „მანდილს“ (წ.-თ. მანდილ). ნებისმიერი შფოთი მომენტალურად წყდებოდა. „იმ

შემთხვევაში, თუ მამაკაცებს შორის გამართული ჩხუბი ყოველგვარ ზღვარს გადადიოდა

და მათ ხელში იარაღი იელვებდა, ქალი ჩააგდებდა „მანდილს“ და მამაკაცები მაშინვე

ჩააგებდნენ ხოლმე ხანჯალს ქარქაშში“, – აღნიშნავენ ი. ცისკარიშვილი და ი. ელიოსიძე.

ძალიან საინტერესო ცნობას გვაწვდის ალ. ხახანაშვილი: „თუში მეტად აფასებდა და

აფასებს დედაკაცის ზნეობისა და ღირსებას. იმის პატივისა და უმანკოების დასაცველად არა-

ერთხელ დაუხვედრებია ხმალი გარშემორტყმული მტრებისათვის. ქვრივი, ქმრიანი და ქალწუ-

ლი გარეგნობით განირჩევიან. ქალწულსა და ქმრიანს ნახევარზე გახსნილი აქვთ სახელო

ტანსაცმლისა, ქვრივს კი გაკერილი. კავები და თმა ქალწულს დაწნული აქვს, ქმრი ანის კავები

გაშლილია, თმა კი განასკვული. ქვრივს კავები სრულებით შეკრეჭილი აქვს. დე დაკაცი თავის

დღეში არა ხმარობს უკადრისს სიტყვებს კამათში. ქმარს შიშით ეპყრობა და საფლავში ისე ჩავა,

რომ სახელს არ უწოდებს. სამაგიეროდ, იგი ნამდვილი მეუღლეა ქმრისა. შველის მინდვრის

მუშაობაში და სახლშიაც თავის საქმეს ჩინებულად ასრულებს. აცმევს და ჰბურავს თავის მიერ

მოქსოვილი შალებით ქმარ-შვილს, ეზიდება წყალს, ფქვავს წისქვილში პურსა და ამკობს

სახლს თავისი ხელით მოქარგული ხალიჩებით. დედაკაცის სისხლი ღირდა 30 ძროხა, ესე იგი

მამაკაცის სისხლზე 2-ჯერ ნაკლები. მამაკაცის სისხლი ღირდა 60 ძროხა“ (12.)

191

თუშებში ქალი დიდ ჯაფას ეწეოდა. წოვა-თუშებში მამაკაცები, თავიანთი საქმიანობის

გამო, ძირითად დროს ცხვარში ატარებდნენ, ამიტომ ქალს მამაკაცის მოვალეობების

შესრულებაც ევალებოდა – ოჯახის მართვა, ოჯახის წევრებზე საოჯახო საქმეების განაწილება

და სხვ. შესაძლოა, ამიტომ დედები თავიანთ შვილებს მკაცრად ზრდიდნენ – ამის შე სახებ

გ. რადე წერს: „Женщины же держатся упрямо старинного обычая, живут замкнуто и нередко

бывают даже недовольны успехами своих детей“ (66.-316), ანუ, დედები უფრო მეტ გარჯას

მოითხოვდნენ თავიანთი შვილებისგან, რადგან ხედავდნენ, თუ რა მძიმე შრომაა მეც-

ხვარეობა და გახდე პროფესიონალი მეცხვარე არც თუ ისე ადვილია. თუმცა ყველა დედის

სურვილი იყო, რომ შვილი ზარმაცი და უქნარა არ გაზრდილიყო, შეჩვეოდა ფიზიკურ

შრომას და დედის მძიმე შრომაც გაენაწილებინა. XIX ს-ის პუბლიკაციებში ვკითხულობთ:

„თუშებში მომეტებული წილი შრომისა აწვათ დედათ სქესს (როგორც დღეს ხევსურეთში)“

(გაზ. „კვალი“, #51, 1897).

თუშური ოჯახები გამოირჩეოდა სტუმართმოყვარეობით. ისინი სტუმრებს დიდი სიხა-

რულით იღებდნენ. პურ-მარილის მერე იწყებოდა მხიარულება – სიმღერები, ცეკვები. აი,

რას გვამცნობს წყაროები: „თუშები შეძლებული ხალხია და თითოეულ ოჯახში მოიძებნება

თუნდაც ერთი ადამიანი, რომელსაც შეუძლია გარმონზე, „ჭიანურზე“ ან „ფანდურზე“ დაკვრა

და სიმღერა. ამიტომ სტუმრის გასართობად მათ აღარ სჭირდებოდათ სხვა შემსრულებლების

მოწვევა“ (4.-50). თუშის ოჯახში სტუმრებისათვის გამოყოფილი იყო ცალკე ოთახი, სადაც

იდგა საწოლი წინ გაფენილი ფარდაგით (4.-50).

თუშები ყოველთვის იცავდნენ ურთიერთდახმარების ძველებურ წესებს. თუ რომელიმე

ოჯახი რაიმე მიზეზით დაზარალდებოდა, ნათესავები თუ თანასოფლელები ვალდებულნი

იყვნენ დახმარებოდნენ „ოჯხარის“ წესით. მისი არსი შემდეგი იყო: დაზარალებული მოივ-

ლიდა ნათესავებს, უხსნიდა თავისი მძიმე მატერიალური მდგომარეობის მიზეზებს და თხოვ და

დახმარებას ფულით ან პროდუქტებით. არც ერთი ოჯახი, თუნდაც შორეული, უარს არ ამბობდა

დახმარებაზე. შედეგად დაზარალებულის მდგომარეობა უმჯობესდებოდა. ამ საკითხთან

დაკავშირებით მთხრობელი გვიამბობს: „1921 წელს ზაფხულში სოფ. ქოჩა დალაში ძლიერმა

ნიაღვარმა გაანადგურა რამდენიმე ათასი სული ცხვარი, ათობით ჯორი, ცხენი და ძაღლი.

დაიღუპნენ მწყემსებიც, რამაც დიდი გლოვა და ზარალი მოუტანა მათ ოჯახებს. მაშინ უხუცესის

დახმარებით სოფელში შეგროვდა ფული და სანოვაგე (ყველი, ერბო, მატყლი), ცხვრები,

ცხენები, ჯორები, მარცვლეული და დაურიგდათ დაზარალებულ ოჯახებს“ (რვ. #23).

თუშები ერთმანეთს ფიზიკურად ეხმარებოდნენ ხიდების, გზების, არხების მშენებლობის

დროს, აგრეთვე – ცხვრის პარსვის დროს, რადგან 10-15 ათასი სული ცხვრის გაპარსვა

დიდ შრომას მოითხოვდა. აღსანიშნავია, რომ ცხვრის პარსვა ძალზე სპეციფიკური საქმეა,

რომელსაც ყველა ვერ უძღვება, ამიტომაც ამ საქმეში ურთიერთდახმარება განსაკუთრებით

ფასობდა. ის ოჯახი, ვინც დახმარებას იღებდა, დიდი პასუხისგმგებლობით ეკიდებოდა ამ

საქმეს, რათა გაემართლებინა ნდობა თავისი შრომით და პატიოსანი ცხოვრებით.

საინტერესოა თუშის გარეგნობა, რომლის შესახებ ბევრი მასალა მოიპოვება საარქივო

წყაროებში. ვახუშტი ბატონიშვილისა და სხვა ავტორების თანახმად, ფიზიკურად თუშები მაგარი

და ჯანმრთელი ხალხია. თუშის ტიპი ქართულია. მას აქვს სახის სწორი მოყვანილობა, ფერით

შავგრემანია და ტანით საშუალო სიმაღლისა. მთასა და ბარში შეზ რდილი თუში გულადია; იგი

მტერს მტრულად ხვდება, მოყვარეს მოყვრულად. საზო გა დოებრივ და საქმიან ურთიერთობაში

თუში ზრდილი და თავაზიანია. მას უყვარს შრომა, გარჯა და დოვლათის მოხვეჭა. თუში

ამასთანვე მომჭირნეა, დროსა და ადგილას ანგარი შიანიც. ის აზროვნებს დინჯად და საღად,

თქმაში გონებამახვილია, მოქმედებაში მარდი...

საინტერესოა მ. პოლიევქტოვის ჩანაწერი: „В этой Тукской земле мужики ходят волосы

подстрижены и бороды бриты, а женки ходят в черном платье с того обычая, что черницы“

(14.-252.), რაც მიგვანიშნებს თუშების შედარებით მაღალ კულტურაზე. მოვიყვანთ XIX ს-ის

192

კიდევ ერთი მოგზაურის გერმანელი კ. კოხის ჩანაწერებს, რომელიც წერს, რომ „...ალვნის

ველზე მთიელთა ერთ ტომს – თუშებს ჰყავთ თავიანთი ფარები (გაზაფხულზე და ზამთარში).

თუშები დაბალი ტანის, მაგრამ ძლიერი აღნაგობისანი არიან“ (5.-252). ა. ზისერმანი კი ასე

ახასიათებს თუშების მამაკაცებს: „Мужчины вообще роста среднего, смугловаты, правильно

сложены, ловки и неутомимы в ходьбе по горам. В общих чертах характер тушин представляет

смесь храбрости, честности, справедливости, гостеприимства и уважения...“ (15.-255).

თითქმის იმავე დახასიათებას იძლევა ივ. ცისკარიშვილიც: „ზოგადად მკაცრი ზნეობრიობა

და სიკეთისკენ განსაკუთრებული მიდრეკილება გაარჩევს თუშებს სხვა მთიელებისგან.

სიმამაცე, გულწრფელობა, სამართლიანობა, სტუმართმოყვარეობა, ქველმოქმედების

უნარი, პატივის ცემა უფროსებისადმი, განსაკუთრებით მოხუცებისადმი – ესაა ის სიკეთე,

რაც ერ გოთ მათ შთამომავლობით წინაპრებისგან. ამავდროულად ისინი გამოირჩევიან

სიამა ყით, სიჯიუტით, არიან შურისმაძიებლები და ზოგჯერ, როგორც მთიელები, ველურ

ბუნებასაც ავლენენ...“ (3.-#7).

კიდევ ერთი ამონარიდი თუში ქალის გარეგნობაზე: „თუშის ქალები განთქმულია

სილამაზით, მათი უმეტესი ნაწილი შავგრემანია და აქვთ სწორი სახის ნაკვთები. შავი

ფერის ტანსაცმელში აშკარად მოჩანს მათი სახის ფერი, ისინი იცვამენ გრძელ კაბას თხელი

შავი ფერის შალის ქსოვილისას... ყურებზე უკეთიათ საყურეები, უკანასკნელ სამ თითზე

– ვერცხლის ბეჭდები, თმა ქალიშვილებს ჩამოშლილი აქვთ, ხოლო გათხოვილებს –

დაკულულავებული...“ (28.-255.). თუში ქალის სილამაზე ბევრი პოეტის შთაგონების წყარო

გამხდარა და მათზე არაერთი სიმღერა თუ ლექსი დაწერილა, ამიტომ, ვფიქრობთ, ამ

საკითს ცალკე დამუშავება ესაჭიროება.

ზოგადად თუშების ფსიქოტიპს ე. ერიქსონი ასე ახასიათებს: „Тушины, живущие также

высоко в горах, умственно гораздо развитее хевсур. Они воинственны, храбры, мстительны,

ловки в движениях и крепки на ноги и, как все горцы, отличаются большой физической силой.

Интересы тушин чисто пастушеские и городская цивилизация им, как и вообще горцам, не по

душе… Тушины всё же менее замкнуто живут в своих горах и посещают, в противоположность

хевсурам, города с торговыми целями. … разбойничьих банд они, как и хевсуры, не образуют, и

вообще к разбоям склонности не обнаруживают“ (16.)

წოვათის თუშები (XX ს-ის დასაწყისი)

193

თუშებს გარკვეული ტრადიციები ჰქონდათ როგორც ოჯახში, ისე საზოგადოებრივ ცხოვ-

რებაში, რომლებიც დაფუძნებული იყო ზნე-ჩვეულებებსა და გარკვეულ ურთიერთობებზე,

რომლებიც არაა ინტერესმოკლებული, მაგალითად: „თუშის ქალები როგორც ოჯახში, ისე

გარეთ ძალზე მორცხვები არიან. ისინი არ ელაპარაკებიან უცხოს (მამაკაცს ან ქალს). იმ

შემთხვევაში, თუ თუშის ქალი გამოელაპარაკებოდა უცნობ მამაკაცს, ოჯახის წევრები მის ამ

საქციელს სასტიკად გმობდნენ და საზოგადოებაშიც ცუდი აზრი იქმნებოდა მასზე; ამიტომ

ქალები მტკიცედ იცავდნენ თავიანთ წეს-ჩვეულებებს...“ (დღიური #2.-30).

XIX ს-ის მასალების თანახმად, ახლომონათესავე ოჯახებში დიდი მნიშვნელობა ენი-

ჭებოდა „განყოფის ინსტიტუტს“, რაც „ერთი გვარიდან გამოსულებს, ერთი გვარის გან-

შტოებებს ნიშნავს“. ისტორიულად თუშები სახლდებოდნენ სისხლით ნათესაობის პრინციპით,

ამდენად, ხშირად მთელი სოფელი შედგებოდა „განყოფებისგან“, მაგალითად, ედიშერიძის

გვარის „განყოფებად“ ითვლებოდა გვარები: შავხელიშვილი, ბაბოშვილი, მიქელაძე, ჭარე-

ლიშვილი, ფილიშვილი და სხვ. ისინი იყვნენ წოვათის სოფ. საგირთიდან. აღნიშნული

გვარები დღესაც ინარჩუნებენ ნათესაურ კავშირებს. მათ შორის ქორწინება სასურ ველი

არ არის, ძველად კი საერთოდ აკრძალული იყო. „განყოფებში“ ნათესაობას აღია რებენ

მხო ლოდ მამის ხაზით. როდესაც „განყოფებიდან“ ვინმე გარდაიცვლებოდა, ეს ამბავი ეც-

ნობე ბოდა გვარის ყველა წევრს. თუ რაიმე მიზეზით ეს ამბავი ყველას ვერ მისწვდებოდა

– ურთიერთდამდურების მიზეზი ხდებოდა. ერთმანეთს ისინი „ჲაშო“ (და), „ვაშო“ (ძმა) ან

უბრალოდ „განყოფ”-ით მიმართავდნენ (მაგრამ ეს ეხებოდა მხოლოდ მამაკაცებს, ქალებთან

ასეთი მიმართვა აკრძალულია). ეს ინსტიტუტი დღესაც შემორჩენილია. გვარიდან გამოყოფა

ხდებოდა სხვადასხვა მიძეზით: როდესაც გვარი ძალიან მრავლდებოდა და ბევრი სახელი

და მამის სახელი ემთხვეოდა ერთმანეთს, როდესაც რამე უთანხმოება ჩამოვარდებოდა

მოგვარეებს შორის (ქურდობა ან ღალატი – აიძულებდნენ გასვლას, მაგ., ცისკარიშვილებიდან

– დინგაშვილები – ცნობილი ამბავი, როცა ძმებმა დინგამ და დოფნარამ ეკლესიიდან

ზედაშე მოიპარეს) ან თუ გვარის რომელიმე პირი პირიქით – ასახელებდა საგვარეულოს

(მაგ., ცისკარიშვილებიდან – ფოცხვერიშვილები, შველაშვილები და სხვ.), თუმცა ძირითა-

დად გვარს გამოყოფდნენ იმ მიზნით, რომ პაპის სახელი არ დაკარგულიყო (მაგ.,

არინდაულებიდან – ფაჯიშვილები, აქოშვილები, აბაშოშვილები და სხვ.). აღსანიშნავია, რომ

ხარ-ქვაბით შემოსულებსაც ეძახდნენ განყოფებს, რადგან საგვარეულოს პასუხიმგებლობა

მათზედაც თანაბრად ვრცელდებოდა. ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ, რომ გვარში მიღება არ

იყო ასეთი მარტივი – ეს საპატიო გადაწყვეტილება მიიღებოდა მთელი გვარის განხილვის

შედეგად და მსურველიც ღირსებებით გამორჩეული უნდა ყოფილიყო. შემოსულები ხშირ

შემთხვევაში გვარში შესვლისას ახალ გვარს იღებდნენ, თუმცა იყო შემთხვევები, როცა

საკუთარ სახელს ან ვინაობას იტოვებდნენ, როგორც ეს მოხდა ყიზილაშილების გვართან

დაკავშირებით – თქმულების თანახმად, დაქაანებს ყიზილბაშებიდან შემოხიზნული მეცხვარე

ხარ-ქვაბის წესით გვარში მიუღიათ, რომელმაც ისეთი კარგი სახელი დაიმკვიდრა, რომ მისი

შვილები ყიზილაშვილებად დაწერილანო. ასე, ქისტებიდან შემოხიზნულ ნასიპას შთამო-

მავლებს შერჩათ გვარი ნასიპაშვილები და ა. შ.

გვარების გადაშენებას ან დაკნინებას თუშები ძალიან განიცდიდნენ, ამიტომ, თუ ცოლ-

ქმარს შვილი არ შეეძინებოდა და ამაში დამნაშავე იყო ქმარი, უპატრონო ბავშვს ეძებდნენ

შვილად ასაყვანად – უფრო ხშირად კი იქვე გვარის მრავალშვილიან ძმა-ბიძაშვილებს

ითან ხმებდნენ ბავშვის გადაცემაზე, მაგრამ, თუ ცოლის ბრალი იყო – ამ შემთხვევაში ცოლ-

ქმარი, როგორც წესი, შორდებოდა და კაცი სხვა ცოლის შერთვაზე ზრუნავდა. თუმცა, რო-

გორც გამონაკლისი, იყო შემთხვევები, როცა ცოლი ეძებდა სხვა ქალს ცოლად თავისი

ქმრისთვის, რომ კაცი მემკვიდრის გარეშე არ დარჩენილიყო. მოვიყვანთ არინდაულების

გვარში მომხდარ შემთხვევას, როცა შვილის გარეშე ქმართან დიდი ხნის თანაცხოვრების

შემდეგ, ცოლმა გადაწყვიტა მისთვის ცოლის შერთვა. ძალიან უკვირდათ ნათესავებსა და

194

მეზობლებს ეს ამბავი და ეკითხებოდნენ, თუ რატომ დგამს ამ ნაბიჯს, ცოლი კი ასეთ პასუხს

სცემდა: – რა ვქნა, ძალიან კარგი კაცია ჩემი ქმარი, მარჯვე, მეოჯახე, მეც კარგად შემინახა

მთელი ცხოვრება, ფიზიკურადაც ლამაზი და ჯანმრთელია – მემკვიდრის გარეშე რატომ უნდა

დარჩესო. თურმე მართლაც შეარჩია ქალი, ქორწილიც დანიშნა და როცა მაყარი პატარძლის

მოსაყვანად წავიდა, ცოლს განცდებისგან გული გასკდომია და სანამ ნეფიონი დაბრუნებულა,

გარდაცვლილა... რა თქმა უნდა, ეს ქორწილიც ჩაშლილა, მაგრამ როცა გლოვის დრო

ჩამთავრდა, მიუხედავად არც თუ ისე პატარა ასაკისა, ამ კაცს მართლაც შეურთავს ქალი და

ოთხი შვილი შეძენია.

წოვა-თუშებს აქვთ კიდევ ერთი საინტერესო ტრადიცია: თუ ცოლის საგვარეულოში

გვარის გამგრძელებელი არ ჰყავდათ, ქმარი აძლევდა ცოლს იმის უფლებას, რომ თავისი

ერთ-ერთი ვაჟი ცოლის გვარზე დაეწერა. კაცის ასეთ საქციელს საზოგადოება ძალიან

იწონებდა და კაცი, რომელმაც ცოლს მამისეული გვარის გაგრძელების უფლება მისცა,

ძალიან დაფასებული იყო. ძალიან დიდი მადლიაო, იტყოდნენ, – გვარის გაცოცხლება ეს

იგივეა, რომ მომაკვდავი გააცოცხლოო.

ისტორიულად ახლომონათესავე ოჯახებსა და განყოფებში პატრონიმია ეკისრებოდა

გვარის უხუცესებს, რომელნიც ორგანიზებას უკეთებდნენ ქორწილებს, დასაფლავებებს,

დაზარალებული ოჯახების დახმარებას, მონაწილეობდნენ სასამართლო განხილვებში და

ა.შ. პატრონიმიის როლი გამოხატული იყო სისხლის აღების ჩვეულებაშიც. აღნიშნული

ჩვეულებები შემორჩენილია XIX ს-ის შუა ხანებამდე, ვიდრე არ მოხდა საზოგადოების

სოცი ალურ-ეკონომიკური დიფერენციაცია. დაწინაურდნენ გარკვეული მატერიალური ან

საზოგადოებრივი ძალაუფლების მქონე პირები. უნდა აღინიშნოს, რომ პრიორიტეტი სა ორ-

განიზაციო საკითხებში ენიჭებოდათ განათლებულ ადამიანებს, რომლებიც განსაკუთ რებული

ავტორიტეტით სარგებლობდნენ. ვფიქრობთ, ზუსტად ამ გარემოებამ ჩაუყარა სა ფუძ ველი

თუშების სწავლა-განათლებისადმი ასეთ ლტოლვას (ამ საკითხს კიდევ დავუბრუნდებით).

დავუბრუნდეთ წოვა-თუშების ყოფას, რომლის შესახებ პროფ. ს. მაკალათია წერს:

„...ამ მხრივ თუშები, სხვა მთიელებთან შედარებით, უფრო პროგრესულნი არიან. თუშები

ცდილობენ გაიუმჯობესონ ცხოვრების პირობები და ამ მიზნით ქალაქური ტიპის სახლებს

აშენებენ, რომლებიც უფრო ჰიგიენურად აქვთ მოწყობილი. საკვები მწირი აქვთ, მაგრამ

მსუყე. ერბო, ყველი და ქონიანი ხორცი თუშეთში ბევრია, მაგრამ მას არარაციონალურად

იყენებენ; თუში დანაყრებულიც არის, მაგრამ უმეტესწილად მას უხდება ხაჭოსა და ქუმელზე

გადასვლა“ (10.-114).

თუშების შრომისუნარიანობაზე ბევრი დაწერილა. ეს თვისება ყველა საქმეში ვლინ-

დებოდა. ყველაზე მეტად თვალშისაცემია მათ ყოფაშიც, რამდენადაც ოჯახში სუფევს ისეთი

სისუფთავე და წესრიგი, როგორიც არ შეგხვდებათ ბევრ უფრო კეთილმოწყობილ და

წყლით განებივრებულ სხვა რეგიონში. მთხრობელი: „ამ ჩვევებს ჩვენი ხალხი თაობიდან

თაობას გადასცემს იმიტომ, რომ თვითონ ცხვარი დიდი სისუფთავით არ გამოირჩევა და

თუ არ მოუარე – ცხოვრება შეუძლებელი გახდება; ჩვენი ქალები საჭმელს რომ აკეთებენ,

უკვე ერთხელ გარეცხილ ჭურჭელს ხელახლა ავლებენ წყალს, სუფრის გაშლისას კი –

დასალაგებელ თეფშებს დამატებით ტილოს გადაუსვავენ ხოლმე. ეს უკვე ჩვევად აქვთ

გადაქ ცეული“, – ვკითხულობთ საველე ჩანაწერებში (რვ. #9).

საცხოვრებელი ნაგებობების აღწერისას, ყურადღებას იქცევს წოვათის გეოგრაფიული

მდებარეობა. მთის მასივი, სადაც სახლობდნენ თუშები, გარშემორტყმული იყო ღრმა ხეო-

ბებით. თუშების საცხოვრებელი ადგილები განლაგებული იყო წოვათასა და ტბათანაში.

წოვათა მდებარეობს ტაფობში, რომელსაც გარს ეკვრის მიუვალი კლდოვანი მასივები. ერ-

თადერთი მასთან დამაკავშირებელი გზა არის ბილიკი, რომელიც მიდის გომეწრის ხეობიდან

და იმავე ბილიკითვე უერთდება პირიქითის ხეობას. ტბათანა მდებარეობს შედარებით

დაბალ და სწორ ზეგანზე, საიდანაც მოჩანს კახეთის მშვენიერი ხედი.

195

წოვათაში აქა-იქ შემორჩენილია ციხე-სიმაგრეთა კომპლექსების ნანგრევები. ისინი,

როგორც ისტორიული ძეგლები, დღესაც იწვევენ სპეციალისტების დიდ ინტერესს. ჩვენც

ზემოთ უკვე შევეხეთ ამ საკითხს, მაგრამ დავამატებთ, რომ თუშეთში მატერიალური კულ-

ტურის ბევრი ძეგლია – საცხოვრებელი თუ თავდაცვითი ნაგებობა, სამარხები, სამლოც-

ველოები, ნიშები, და ა.შ. XIX ს-ის პირველ ნახევარში აღნიშნული კომპლექსების შესახებ

ი. ცისკარიშვილი წერდა: „ოთხი ციხესიმაგრე ისეა განლაგებული, რომ ისინი მოჩანს

სხვა სოფლებიდანაც. ციხე-სიმაგრეები ერთმანეთს მტრის თავდასხმებისგან იცავს. მტრის

გამოჩენა მთელი მთათუშეთისათვის ნახევარ საათში ცნობილი ხდება“ (3.-9).

(წოვა-თუშების საცხოვრებელი კომპლექსები აღწერილია ცალკე თავში)

წოვა-თუშების წეს-ჩვეულებები და ტრადიციები

საკვლევი პრობლემის მეტ-ნაკლებად სრულად წარმოდგენისთვის დიდი მნიშვნელობა

ენიჭება თუშების წეს-ჩვეულებებსა და ტრადიციებს, რომელთაც საფუძვლად უდევს სოცი-

ალური ფაქტორები, მჭიდროდ დაკავშირებული თუშების საქმიანობასთან. აღნიშნული

ფაქტორები ისტორიულ თუ სხვა ცვლილებებთან ერთად განიცდის გარკვეულ ტრანს-

ფორმაციას, თუმცა ისინი შემდგომ ტრადიციის ფორმას იღებენ და განვითარების გარ კვეულ

ეტაპზე საზოგადოებაში მკვიდრდებიან. გარკვეულწილად ტრადიცია, თავისი კონ სერვატული

ბუნებიდან გამომდინარე, ასახავს ისტორიას. ახალი ყოფის გავლენით შექმნილი ელემენტები

ზემოქმედებას ახდენს ძველ ტრადიციაზე, რაც ხშირად იწვევს მათ ურთიერთგამომრიცხავ

შერწყმას. თუმცა წეს-ჩვეულებები და ტრადიციები დავიწყებას არ ეძლევა, პირიქით, ისინი

თაობიდან თაობას გადაეცემა და ქმნის ეთნიკური ერთეულისთვის დამახასიათებელ კოლო-

რიტს, განსაკუთრებით მაშინ, თუ ეს უკანასკნელი დასახლებულია კომპაქტურად.

გამომდინარე იქიდან, რომ ტრადიცია წარმოადგენს საზოგადოების ცხოვრების წესის

განუყოფელ ნაწილს, მისი ამოძირკვა ძალზე ძნელია მაშინაც კი, როცა იგი საზოგადო-

ებისათვის ზედმეტ გადმონაშთად ითვლება ხოლმე.

პრობლემის განხილვისას ჩვენ მოვიხმეთ ივანე ცისკარიშვილის მოპოვებული მასალები

(XIX ს-ის I ნახ.). მისი აზრით, თუშების მაღალი ზნეობა გამოხატულია „დაძმობილების“

ინსტიტუტში, რომელიც დამახასიათებელი იყო როგორც მამაკაცების, ისე ქალებისათვის.

ამ ინსტიტუტის არსებობა თუშებსა და მეზობელ მთიელებში – უდავო ფაქტია. ქართული

„ძმობილი“ და „დობილი“ წოვა-თუშურში გამოითქმის როგორც „ძმობილ“ და „დობილ“.

„ძმობილი – ღვიძლ ძმაზე უფრო ტკბილია. ბრძოლაში იგი ღვიძლ ძმაზე უფრო ერთგულია,

შრო მაში – უფრო საქმიანი“ – იტყოდნენ ხოლმე თუშეთში.

დაძმობილების ტრადიცია თუშებში თვით ცხოვრების მიერ იყო ნაკარნახევი. აი, რას

გვამცნობს მთხრობელი: „მამაკაცები და განსაკუთრებით კი ქალები, რომლებსაც არ

ჰყავდათ დედმამიშვილი, ძალზე დაუცველად გრძნობდნენ თავს. მათ დახმარება და დაცვა

სჭირდებოდათ. ძმობილი, როგორც ღვიძლი ძმა, ვალდებული იყო დახმარებოდა დობილს

ყოველგვარ საქმეში: დობილის გატაცების შემთხვევაში ძმობილი ვალდებული იყო მასზე

ყველა საზრუნავი თავის თავზე აეღო, მისი გათხოვების დროს ყველა ხარჯს ძმობილი

იღებდა ან ოჯახთან ერთად იყოფდა. თუ ძმობილს ამის შესაძლებლობა არ ჰქონდა, ხარჯებს

ქალის მშობლები იღებდნენ, ძმობილი კი, როგორც ოჯახის წევრი და ძმა, ყოველთვის

პატარძლისა და მისი მშობლების გვერდით იმყოფებოდა“ (საველე მასალებიდან).

სახალხო სამართლის ნორმების მიხედვით, დაძმობილების წესები მეზობელი მთიელების

ანალოგიური იყო. ივ. ცისკარიშვილის ჩანაწერებში ვკითხულობთ: „თუშებს საინტერესო

ტრა დიციები აქვთ. ისინი მუდამ მამა-პაპათა ტრადიციების ერთგულნი არიან. მაგალითად,

196

ზედმიწევნით მისდევენ დაძმობილებისა და ურთიერთდახმარების წეს-ჩვეულებას. ჩემი თან-

დასწრებით თუშები იხილავდნენ ერთი ახალგაზრდა კაცის საკითხს, რომელიც სიყვარულში

გამოუტყდა გათხოვილ ქალს. საკითხის განხილვას ქმარი არ ესწრებოდა. მის მაგივრობას

წევდა მისი ძმობილი, როგორც პასუხისმგებელი პირი. მოსამართლეებმა სხვისი ცოლის

ხსენებისთვის ახალგაზრდა კაცის ოჯახს მიუსაჯეს 10 ძროხის საფასურის გადახდა. მსგავსი

რამის განმეორების შემთხვევაში ახალგაზრდა კაცს სიკვდილი ელოდა“ (3.-2).

ქალის მოტაცება თუშებში ერთგვარ ვაჟკაცობად ითვლებოდა. ეს ხდებოდა მაშინ,

როცა ქალი არ პასუხობდა ახალგაზრდა კაცის გრძნობებს. ხშირად ასეთი შემთხვევები

ტრაგიკულად მთავრდებოდა. ამ თემაზე იქმნებოდა სამგლოვიარო მელოდიები. ეს

მელოდიები დღემდე შემორჩენილია თუშების მეხსიერებაში და ყველა მათგანს თავისი

სათაური და მოკლე ანოტაცია ახლავს.

თუში ახალგაზრდობა ერთმანეთს, როგორც წესი, ხვდებოდა და ეცნობოდა რელიგიურ

დღესასწაულებზე და ხშირად ასეთი შეხვედრები ქორწილით მთავრდებოდა. ამის შესახებ

საველე მასალებში ნათქვამია შემდეგი: „დღესასწაული ხანდახან გრძელდებოდა ღამითაც.

დღესასწაულის პირველ დღეს ტაძართან მოდიოდნენ მხოლოდ ამ ტაძრის მესაკუთრე

გვარის წევრები, მეორე დღეს თავს იყრიდა მთელი სოფელი. დღესასწაულზე იმართებოდა

შეჯიბრი ჯირითში, სირბილში, ხტომაში, სიმძიმის აწევაში და სხვ. ამასობაში ახალგაზრდები

ჩუმჩუმად ერთმანეთს ათვალიერებდნენ, ზოგჯერ საუბრობდნენ კიდევაც, ოღონდ ისე, რომ

არავის დაენახა და გაეგო“ (საველე ჩანაწერებიდან).

თუშების დღესასწაულები ძალზე მხიარულად ტარდებოდა – დიდი ადგილი ეთმობოდა

მუსიკას, ცეკვას, სიმღერას. თუშების მუსიკალური ინსტრუმენტები იყო ჭიანური, ჩონგური

და „ბუზკანტი“ – გარმონი. თუშურ ოჯახში თითქმის ყველა წევრი უკრავდა რომელიმე ინს-

ტრუმენტზე.

ჩვენი აზრით, მეტად საინტერესოა თუშების დახასიათება, რომელსაც იძლევა ვ.

გურკო-კნიაჟინი: „საკმარისია თუშები შევადაროთ ხევსურებს, რომ დავრწმუნდეთ იმაში,

თუ რამდენად კულტურულნი არიან ისინი, რამდენად მაღლა დგანან ეკონომიკურ-საზო-

გადოებრივი ურთიერთობების თვალსაზრისით. მათ მთიელთა შორის ყველაზე მშვიდი

გარეგნობა აქვთ... შესამჩნევია მათი საყოველთაო (მამაკაცებს შორის) წიგნიერება, განათ-

ლებისაკენ ლტოლვა...“ (8.- #212). აღნიშნული სტრიქონები დაწერილია XX ს-ის დასაწ-

ყისში, მაგრამ იგი თავისუფლად შეიძლება გავრცელდეს გაცილებით უფრო ადრეულ

პერიოდზეც, რამდენადაც თუშების საყოველთაო წიგნიერებას ხაზს უსვამდნენ ჯერ კიდევ

ა. გიულდენშტედტი, ი. ცისკარიშვილი და ნ. მარი.

ჩვენ კიდევ ერთხელ მოვიყვანთ ნ. მარის სიტყვებს: „ ... გარდა იმისა, რომ თუშები

ცნობილი არიან როგორც საოცრად ორიგინალური სახელგანთქმული კავკასიური ყველის

დამამზადებლები, ისინი საკმაოდ განათლებულებიც არიან, რაც შერწყმულია მათ მწყემსურ

ყოფასთან...“ – ან კიდევ: „...თუში მწყემსი ხალხის ყოფასთან შედარებით, საყოველთაოდ

წიგნიერია, რიგ შემთხვევაში უმაღლესი განათლებით“.

თუშების განათლებულობა გამომდინარეობდა მათი ცხოვრების წესიდან – მეცხვარე-

ობიდან. მამაკაცები ცხოვრების დიდ ნაწილს გზაში ატარებდნენ არა მარტო საქართველოს

ტერიტორიაზე, არამედ მისი საზღვრების გარეთაც, რაც მათ აძლევდა შესაძლებლობას

გადაეფასებინათ ცხოვრებისეული ღირებულებანი. ის, რომ განათლებულობა დიდი სიკე-

თეა, წოვა-თუშებმა დიდი ხნით ადრე გაითავისეს, ვიდრე სხვა მთიელებმა. აი, რას წერს ალ.

ხახანაშვილი: „მთელს თუშეთში ერთი სკოლაა – ალვანში. ეს სასწავლებელი რვავე თემისაა,

მაგრამ აქ სწავლობენ მხოლოდ წოვა-თუშები. მთის თუშების შვილებს მასწავლებელი

თურმე არ იღებს. ხალხი უკმაყოფილოა. სწავლის სურვილი დიდია“ (12.-173).

კიდევ ერთი ამონარიდი გაზეთ „ივერიის“ (#54-1900) პუბლიკაციიდან: „7 მარტს,

საღამოს თელავს ეწვივნენ თიანეთიდან იქაური მაზრის უფროსი თავ. ნ. ჩოლოყაშვილი და

197

ზედამ ხედველი მართლ-მადიდებელ ქრისტიანობის აღმდგენელი საზოგადოების სკოლისა

ბ-ნი ევტიხი ვ. მიმინოშვილი, რომელთა მიზანი იყო მოელაპარაკნათ თიანეთში ორკლასიანი

სკოლისათვის შენობის აგების შესახებ. მოლაპარაკების შემდეგ, 9 მარტს წავიდნენ ალვანში,

სადაც იქაურს საზოგადოებას განზრახვა აქვს სასოფლო სკოლა დააარსონ. მართალია,

ალვანში არსებობს სამინისტრო სკოლა, მაგრამ ეს სკოლა ჯერ ერთი რომ ზემო ალვანშია

და მეორეც ისა, ამ სოფლის სასკოლო წლოვანების ბავშვებს ერთი სკოლა კი არა, სამიც

რომ იყოს, ვერ დაიტევს. აღნიშნული სკოლა უნდა გაიხსნას ქვემო ალვანში, ჩაღმა-თუშების

ბავშვებისათვის, რომელთაც დიდი ხანია მოლოდინი აქვთ ამ სკოლის გახსნისა და ამავე

იმედის გამო წლეულს მთის თუშეთიდამაც გამოჰგზავნეს ბავშვები, რადგან ეგონათ, რომ

სკოლა წარსული ენკენისთვიდან გაიხსნებოდა. მაგრამ, მთაზედ თოვლი მოვიდა, გზა

შეიკრა და ბავშვები კი ტყუილად დარჩნენ. ჩაღმა-თუშების ოთხმა საზოგადოებამ აგერ

მეორე წელიწადია დაადგინა განაჩენი, რომლითაც ზოგს ხარჯს თვითონვე კისრულობდნენ

და სკოლის გახსნას ითხოვდნენ. ეს განაჩენები გაიგზავნა კუთვნილებისამებრ და მას შემდეგ

ბევრი წყალი ჩაატარა ალაზანმა, მაგრამ ჯერ არა გამოვიდა რა. სრული იმედი გვაქვს, რომ

თავ. ნ. ზ. ჩოლოყაშვილისა და ბ-ნ ე. ვ. მიმინოშვილის მისვლით ალვანში სკოლის გახსნის

გამო საქმე წესიერად დასრულდება და სასურველ ნაყოფს გამოიღებს”.

შესაძლოა სწორედ ამის გამო, მათში ყოველთვის მაღალი იყო განათლებული

მოსახლეობის პროცენტული რაოდენობა.

ქართული ენა წოვა-თუშებისთვის ისეთივე მშობლიურ ენაა, როგორიც მათი კერიის ენა –

თუშური. მას, როგორც უკვე ზემოთ აღვნიშნეთ, ბუიღე მოტტ-ს უწოდებენ, ანუ სვეტიცხოვლის

ენას. ამის კიდევ ერთი დასტურია სასულიერო ლიტერატურის დიდი რაოდენობა, რომელიც

ინახება ზემო ალვნის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმში. მოსახლეობის ქართულიც განსხვავდება

მეზობელი ჩაღმებისა და კახელებისგან – უფრო წიგნიერია და გამართული, მკვეთრი

კილოს გამოხატულების გარეშე.

საქართველოში, როგორც ყველა ქრისტიანულ ქვეყანაში, თავდაპირველად ასწავ-

ლიდნენ საღვთო წერილს. განსაკუთრებული როლი ენიჭებოდა მოზარდების რელიგიურ

აღზრდას.

თუშები სწავლობდნენ თბილისის გიმნაზიებშიც. ამ საქმეში პირველი ხელშემწყობი და

დამკვალიანებელი იყო დიმიტრი ცისკარიშვილი (ფოცხვერიანთი), უფრო მეტი – მისგან

დამ კვიდრდა თუშებში განათლებისადმი ასეთი დაინტერესება და ლტოლვა. მას თუშები

მეტ სახელად რუს-დიმიტრის ეძახდნენ. დიმიტრი იმ ფოცხვერის შვილია, რომელიც დედა-

მისთან ერთად მეფე ერეკლე II-მ გამოისყიდა ლეკებისაგან და თავისთან გაზარდა. თავად

ფოცხვერი მეფის ერთ-ერთი ყველაზე ერთგული და საიმედო მებრძოლი ყოფილა და

ამიტომ შეურქმევია მისთვის სახელი – ფოცხვერი. მეფის ოჯახის ასეთივე ერთგული გაიზარდა

დიმიტრიც – როდესაც მეფე ერეკლეს ოჯახი რუსეთში გადასახლდა, დიმიტრი ახლდა მეფე

ერეკლეს შვილს ალექსანდრეს სანკტ-პეტერბურგში. იქვე მას წარჩინებით დაუმთავრებია

სასწავლებელი და გარკვეული ხანი უმუშავია კიდევაც. საქართველოში დაბრუნების შემდეგ

დიმიტრი ბევრ თუშს დაეხმარა სწავლა-განათლების მიღებაში.

როგორც ცნობილია, XIX ს-ის პირველ ნახევარში (1830 წ.) თბილისში გაიხსნა გიმნაზია,

სადაც სწავლობდნენ ცისკარიშვილების, ბაძოშვილების, ბუქურაულების, ქადაგიძეების,

უშარაულებისა და სხვა გვარების წარმომადგენლები. გიმნაზიის დამთავრების შემდეგ ისინი

სწავლას აგრძელებდნენ რუსეთისა და ევროპული ქვეყნების უმაღლეს სასწავლებლებში.

ცნობილმა საზოგადო მოღვაწემ ივანე ცისკარიშვილმა განათლება მიიღო ჯერ

თბილისში, შემდეგ სანკტ-პეტერბურგში, იყო თიანეთის მაზრის მოხელე, ხოლო შემდგომ

(1870-1880 წწ.) – კავკასიის მთავარმმართებლის კანცელარიის გამგე. იობ ცისკარიშვილი

იყო ღვთისმოსავი (ბლაღოჩინი). სასულიერო განათლება მანაც ს-პეტერბურგში მიიღო.

მასთან ერთად სასულიერო განათლება მიიღეს მისმა ბიძაშვილებმა – გიორგიმ, დავითმა,

198

იოსებმა, თევდორემ, პეტრემ, ლევანმა და დიმიტრიმ. სასულიერო სემინარიის დამთავრების

შემდეგ თითოეულმა მათგანმა სწავლა განაგრძო პეტერბურგის სასულიერო აკადემიაში.

სანკტ-პეტერბურგში უმაღლესი განათლება მიიღეს შემდეგმა წოვა-თუშებმა: აბრამ

მაჩაბლიშვილმა (ინჟინერი), მიხეილ მაჩაბლიშვილმა (ინჟინერი), კაცებო ცისკარიშვილმა

(1875-1911 წწ. – სლავური ენების სპეციალისტი, მუშაობდა ინსპექტორად), დავით ბუქუ-

რაულ მა (გზის ოსტატი), გიორგი ბუქურაულმა (მეკავშირე-ინჟინერი), იასონ ლაგაზიძემ

(ექიმი), დიმიტრი ცისკარიშვილმა (ინჟინერი), დიმიტრი ცისკარიშვილი-ფოცხვერიშვილმა

(ფილოლოგი), დავით აბაშიძემ (გეოდეზისტი), ივანე ფოცხვერიშვილმა (სამხედრო – მაიორი,

27 წლის ასაკში თუშების ასეულის უფროსი იყო), ფანცალე აბაშიძემ (სამხედრო ინჟინერი),

გიგო აბაშიძემ (გეოდეზისტი), როსტომ უჯირაულმა, ირაკლი და ვანო ცისკარიშვილებმა

(სამხედრო ინჟინრები), დიმიტრი მუშტარაულმა (ექიმი-ვეტერინარი), მიხაკო ცისკარიშვილმა

(1862-1923 წწ.) – ექიმი, დაამთავრა ხარკოვის სამედიცინო უნივერსიტეტი), ალექსი მიქე-

ლაძემ (ინჟინერი), შალო თურქოშვილმა (სამხედრო – კაპიტანი) და სხვ.

ამ თემაზე ძალიან საინტერესო მასალას გვაწვდის ქ-ნი ქეთო (ცუცანე) (კოსტალე

აბაშიძის მეუღლე, გვარად ცისკარიშვილი (ფოცხვერიანთი): „მამაჩემის მონაყოლი

მახსოვს – ლევან ამაშვილი (ქადაგიძე) იმდენად წარჩინებული სტუდენტი ყოფილა,

რომ სანკტ-პეტერბურგში უმაღლესი განათლების მიღების შემდეგ, შესაკითხ მრჩევლად

აუყვანიათ მეფის კარზე, ამავდროულად იგი იქვე შინა და საგარეო საქმეების ერთ-

ერთი მწარმოებელიც ყოფილა. მისი ბედი ბოლოს ცუდად წარიმართა – ფსიქიკურად

დაავადდა და სულ ახალგაზრდა გარ დაიცვალა...“ აღსანიშნავია, რომ ასეთივე ფაქტს

აღნიშნავს ნ. რადდეც: „Мужчины отли чаются предприимчивостью, юношество учится

хорошо. Печальную противоположность этим ту шинам представлял один бывший гвардейский

поручик. Петербургская жизнь... разстроила его умствен но, и мы видели его тихо помешанного,

блуждающего между войлочными палатками“ (13.-315.). ნ. რადეს ჩანაწერებში ავტორი

ამ ახალაზრდას მიაკუთვნებს ცისკარიშვილების გვარს, თუმცა, ვფიქრობთ, ქ-ნი ქეთოს

ცოცხალი ინფორმაცია უფრო მართებული უნდა იყოს.

როგორც ზემოთ აღინიშნა, XIX ს-ის მეორე ნახევარში იობ ცისკარიშვილი-

ბაჩულაშვილი ხელმძღვანელობდა განათლებას თიანეთის მაზრაში, რომელშიც

შედიოდა თუშეთი, ფშავი და ხევსურეთი. მისი ინიციატივით თიანეთში, მატან-მარელისსა

და ახმეტაში გაიხსნა დაწ ყებითი სკოლები. ამ თანამდებობაზე იობ ცისკარიშვილმა ორ

ათეულ წელიწადს დაჰყო. მას დიდი პატივისცემით იხსენებდნენ არა მარტო თუშები,

არამედ ქისტებიც – ბისანა ბორ ჩაშვილის მონათხრობი: „ჩემი წინაპრებისგან ვიცი, რომ

იობი ქრისტიანული რჯულის მქადაგებელი და მასწავლებელი იყო. ის თიანეთის მაზრაში

ბლაღოჩინად რომ მუშაობდა, თითქმის ყოველ ზაფხულს ადიოდა ხევსურეთში, ფშავში,

ხევში, თუშეთში და ჩვენთანაც გადმოდიოდა. მას ჩვენი ქისტი მოხუცები წმინდა კაცს

ეძახდნენ. მან მეტისმეტად კარგად იცოდა რუსული და გერმანული ენები. ქისტებში

იობი გადმოდიოდა იმ დროს, როცა ჩვენსა და თუშებს ან ხევსურეთს თუ მოხევეებს

შორის შუღლი და მტრობა ჩამოვარდებოდა. მან ბევრი კარგი საქმე გააკეთა ამ ორი

კუთხის მობინადრეთა ურთიერთმორიგების საქმეში. იობი ნათესაობის, მეგობრობისა და

მშვიდობის მედროშე იყო. მას მთელი ჩრდილოკავკასია იცნობდა. მას იცნობდა აგრეთვე

რუსეთის მთავრობაც და მოწინავე ინტელიგენციაც“.

როგორც თუშებში ჰყვებიან, ძალიან პრინციპული, სამართლიანი და ბრძენი კაცი

ყოფილა იობი, ამიტომ მას ენდობოდა ერიცა და ბერიც. იმასაც ამბობენ, რომ თიანეთის

მაზრაში ატეხილი ყველა სერიოზული დავის მომრიგებელი და მოსამართლე ყოფილა იგი.

ქედს გადაღმა მთიელთა საქმეებსაც ყოველთვის იობი იხილავდა თურმე. მაზრის უფროსი

ეტყოდაო: „შენი ხათრიც აქვთ და მორიდებაც – ეს ერთი, მეორე – შენ იცნობ ამ ხალხს,

საქმეში ჩახედული ხარ და შენ გაარჩიეო“ (ლეო ბაჩულაშვილის მონათხრობიდან).

199

კიდევ ერთი ამონარიდი იობ ცისკარიშვილის ცხოვრებიდან: „1853 წელს თუშეთს

დასცემიან ქისტები – მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვი, ცხენები და ვირები წაუსხამთ. იმავე

დღისით თუშეთიდან ჩამოსული რამდენიმე კაცი გაუყოლებია და იობი ქისტეთში გადასულა.

იქ მას კარგად იცნობდნენ, ადრეც ხშირად იყო ნამყოფი. შეუკრებია ხილდიხაროს,

მაისტის, ჰაჩაროს და ითონხალის ხევისბრები, მოუწვევია გროზნოდან მთავრობის წარ-

მო მადგენელი და გაურჩევია საქმე. იობს უთქვამს: „ჩვენ დიდი ხანია ძმობა შევფიცეთ

ერთ მანეთს. ამისი მოწმენი თვით თქვენა ხართ. ჩვენ არ გვინდა ერთმანეთს ვებრძოლოთ,

ერთმანეთი ვხოცოთ. თქვენი საქციელი არ არის სწორი. ჩვენი თუშები უარესს იზამენ, თუ

მიუშვით და ამით ერთმანეთს დავაზიანებთ. საჭიროა პირუტყვი ნაწილი მაინც დაუბრუნოთ.

თუშებს სახ ვნელად ხარი, შეშის საზიდად ვირი არ დარჩათ თქვენი გადამკიდეო...“ მეორე

დღისით აულებში დაფანტული პირუტყვი მოუგროვებიათ და თავიანთი გამყოლებით

გადმოურეკიათ თუშეთში.“

იობ ცისკარიშვილს ეკუთვნის იდეა თუშეთში მუდმივი ყარაულის დაყენებისა. მას

მიუმართავს ამ თხოვნით თავად ლევან ჩოლოყაშვილისთვის და უთქვამს: „თუშეთს დაცვა

სჭირდება. ამ საქმეს სათავეში უნდა ჩაუდგეს თიანეთის მაზრის ხელმძღვანელობა. ეს

სამამულო საქმეა. ყარაულს ხარჯი სჭირდება. ის თოფით ხელში დღე-ღამე პოსტზე უნდა

იდგეს. ყოველ წუთს განსაცდელი ელოდება. მას საგამრჯელო, იარაღი, ჩაცმულობა და

საჭმელი ესაჭიროება. ყოველ პიროვნებას თვეში 3 მანეთი ხელფასი, 1 მანეთი საკვებად

და 3 მანეთი საზაფხულო და საზამთრო ჩასაცმელისთვის უნდა გამოეყოს. საყარაულოდ

3 რაზმი უნდა გამოვყოთ. ერთი დაიცავს ქერიგოს, მეორე ქაჩუს და მესამე ბორბალოს

გადასასვლელებს. თვითოეულ ჯგუფში 15 კაცი შევიყვანოთო“. ლევან ჩოლოყაშვილს

მოსწონებია ეს აზრი და უთქვამს: „მე თანახმა ვარ გამოვყო საამისოდ თანხა, ოღონდ

საი მედო ხალხი შეარჩიეთო“. იობს უპასუხნია: „ყოველი თუში საიმედოა, მათ შორის გან-

სხვავება არ არისო“. წოვათის, გომეწრისა და ჩაღმის თემებიდან, გამოუყვიათ 3-3 კაცი,

ხოლო პირიქითიდან – 6. დიკლოს და შენაქოს 15 კაცისგან შემდგარი ჯგუფი იცავდა. საგამ-

რჯელოს ასაღებად ყველასთვის ერთი კაცი მოდიოდა – იტყოდა პაპაჩვენი“ (ლეო ბაჩუ-

ლაშვილის მანათხრობი).

საინტერესოა მეორე ამონაწერიც: „იობ ცისკარიშვილი ძალზე კარგად უთავსებდა

ერ თმანეთს სასულიერო და საზოგადოებრივ მოღვაწეობას. მან, რუსეთის მეცნიერებათა

აკადემიის თხოვნით, შეადგინა თუშური ენის გრამატიკა, თარგმნა ქართულიდან თუშურად

და რუსულად „სახარება“, შეაგროვა თუშური თქმულებები და სხვ. ეს მასალა ყურადღებით

შეისწავლა ა. შიფნერმა – იგი წერს: „1853 წ. ბოლოს მე გადავწყვიტე დამემუშავებინა

მასალა თუშური ენის შესახებ, რომელიც ინახებოდა მეცნიერებათა აკადემიის აზიის მუზეუმში

და რომელიც ჩამოტანილი იყო მ. ბროსეს მიერ. კავკასიაში მოგზაურობის შემდეგ ირკვევა,

რომ იობ ცისკარიშვილი ცდილობდა, სადაც კი შესაძლებელი იყო, უცხო სიტყვები თუშურით

შეეცვალა...“ (6.-168).

წყაროებიდან ჩანს, რომ მ. ბროსეს ჩამოტანილი მასალა იობის მიერ იყო შეგროვებული

ალვანსა და წოვა-თუშებით დასახლებულ სხვა სოფლებში, რადგან აქ ნახსენებია იობ

ცის კარიშვილის უფროსი ძმა: „გაუგებარი ელემენტების ასახსნელად მე მივმართე იობ

ცისკარიშვილის უფროს ძმას და მისგან მივიღე დაწვრილებითი ცნობები“ (7).

თუშების სწავლისადმი მისწრაფებაზე მიუთითებს კიდევ ერთი ამონაწერი იობ ცის-

კარიშვილის ჩანაწერებიდან: „ალვნის მოსახლეობა დიდი ინტერესით ეკიდება სწავლას.

თითქმის ყოველ დღე მეუბნებიან, რომ უნდათ მიაბარონ თავიანთი შვილები სკოლაში. მე

მივმართე თხოვნით კავკასიის მთავარმართებლის კანცელარიას, რათა მათ გამოგვიყონ

სახსრები დამატებითი კლასებისათვის...“.

მთხრობელთა ცნობების მიხედვით, ზემო ალვნის სკოლაში მოსწავლეთა რაოდენობა

საკმაოდ დიდი იყო. სახლი, სადაც განთავსებული იყო სკოლა, შედგებოდა ორი ოთახისა

200

და შესასვლელისაგან. იგი აგებული იყო მუხისაგან და გადახურული იყო ქართული

კრამიტით. ოჯახს, რომელიც ამ სახლში ცხოვრობდა, შავი ჭირი მორევია და მთლიანად

ამოწყვეტილა. სოფლის უხუცესებმა მას დეზინფექცია ჩაუტარეს და გაამზადეს სასწავლო

პროცესის დასაწყებად. ამ სახლს ერთი დიდი სიკეთე ჰქონდა – იგი „სამების“ ეკლესიის

ახლოს მდებარეობდა. მასწავლებლად მუშაობდა დიმიტრი ფოცხვერიშვილი – პედაგოგი

არა მარტო სპეციალობით, არამედ მოწოდებითაც. ზამთრობით სკოლას ათბობდნენ

ბუხრით.

იმავე თემას ეხება კიდევ ერთი კორესპონდენცია გაზ. „დროების“ ფურცლებიდან: „თუ-

შეთიდან გვწერენ: თუშები დიდი სიხარულით უშვებენ ბავშვებს სკოლაში... განსაკუთრებით

მათ სურთ შეისწავლონ ისტორია და ქართული ენა. აქაური თუშები ძალიან ნიჭიერები

არიან. 6-7 წლის ბავშვები თანაბრად კარგად ლაპარაკობენ თუშურადაც და ქართულადაც“

(6-#35).

იობ ცისკარიშვილის ჩანაწერებში ასეთ ცნობას ამოვიკითხავთ: „ალვნის სასწავლებელი

სახელმწიფო ხარჯზეა. მის მასწავლებლებს ხელფასს ჩვენ ვაძლევთ. სასწავლო ნივთებიც

ჩვენია. თუშების სასულიერო სასწავლებლის მასწავლებლებად მუშაობდნენ იროდიონ

ელიოსიძე და გიორგი მუხრანელი. იროდიონი უფრო ადრე მუშაობდა (1847-1853 წწ).

ხოლო ამის შემდეგ გიორგი მუხრანელი იყო მასწავლებელი“ (ხელნაწერიდან).

XIX ს-ის მეორე ნახევარში „ქრისტიანობის გამავრცელებელმა საზოგადოებამ“ საქარ-

თველოს ყველა მაზრას მისცა მითითებები, რათა ადგილებზე შეესწავლათ განათლების

დონე და შეძლებისდაგვარად აემაღლებინათ სწავლების ხარისხი. იხელმძღვანელეს

რა აღნიშნული დადგენილებით, თიანეთის მაზრის უფროსმა ნ. ჩოლოყაშვილმა და

„მართლმადიდებელი სარწმუნოების აღდგენის საზოგადოების“ ზედამხედველმა ევდოსი

მიმინოშვილმა ერთობლივად გადაწყვიტეს თიანეთში დაეწყოთ ორკლასიანი სკოლის

მშე ნებლობა. ამ პერიოდში სოფ. ალვანში იგეგმებოდა სოფლის სკოლის გახსნა, მიუხე-

დავად იმისა, რომ სოფ. ალვანში უკვე ფუნქციონირებდა სამრევლო სკოლა... და რაო დენ

დიდი იყო მათი გაკვირვება, როცა გაიგეს, რომ სოფლის მცხოვრებლები თანახმა იყვნენ

გახსნილიყო კიდევ ერთი სკოლა – „სამი ახალი სკოლაც კი არ იქნებოდა საკმარისი სწავ-

ლის ყველა მსურველის დასაკმაყოფილებლად, – ნათქვამია დოკუმენტში“ (6).

თუში ინტელიგენციის წარმომადგენლები მიემგზავრებიან საზღვარგარეთ სწავლისთვის.

ამას ადასტურებს ერთი საინტერესო ამონაწერიც: „შარშან ჩემი რჩევით ალვნიდან საზ-

ღვარგარეთ გაემგზავრა 10 ახალგაზრდა. მე იმედი მაქვს, რომ ისინი საქართველოში ჩა-

მოიტანენ კარგ ცოდნას, ეს ახალგაზრდები ძალიან შეძლებული ოჯახებიდან ღირსეული

ქართველები არიან“ (7).

თუშების სწავლისადმი მისწრაფებაზე მიუთითებს კიდევ ერთი ცნობა: „წოვა-თუშს

მაღა ლი სასწავლებელი მიუღია ხუთსა და ორმოცდაათს პირველი დასაწყისი სწავლა

მიუღია. თითქმის ყველანი სახელმწიფო ხარჯით არიან დაზრდილები (ნასწავლნი).

შარშან მთის ხევსურის ორი ბალღი იყო მიღებული დუშეთის ორკლასიან სასწავლებელში

სახელმწიფო ხარჯზე და დედ-მამამ უარი თქვა, არ გაგზავნა. აწყინოთ წოვათ ბალღებს,

რომელთაც ისარგებლეს და ცუხცუხით გასწიეს სკოლაში ხევსურების მაგიერ... (გაზ.

„ივერია“, 1889 წ.)

თუში ახალგაზრდების მჭიდრო კავშირის შესახებ უცხოელებთან საუბარია კიდევ ერთ

ამონაწერში ა. შიფნერის „თუშური გრამატიკის“ წინასიტყვაობიდან: „ჩემს წამოწყებას ხელი

შეუწყო იმ გარემოებამ, რომ მე დამეხმარა ამ ენის მცოდნე ერთი ადამიანი. ეს იყო გიორგი

ცისკარიშვილი (ცისკაროვი) – აქაური აკადემიის სტუდენტი, მღვდლის იობ ცისკარიშვილის

უფროსი ძმა... ამ ახალგაზრდის დახმარებით მე შევძელი გამერკვია ბგერითი შემადგენლობის

საერთო თავისებურებები, რაც ჩანაწერებით შეუძლებელი იყო, რადგან ასოების რაოდენობა

არასაკმარისი იყო“.

201

საგანგებოდ უნდა აღინიშნოს ივანე ცისკარიშვილის დამსახურება, რომელმაც თუშების

შესახებ გაზ. „კავკაზში“ დაბეჭდილი მრავალი სტატიით მათი ისტორიისა და წეს-ჩვეუ-

ლებების შესახებ უდიდესი წვლილი შეიტანა ამ მთიელი ხალხის საზოგადოებისათვის

გაცნობის საქმეში. ივ. ცისკარიშვილი ხშირად აქვეყნებდა წერილებს სიღნაღის მაზრის

მოსახ ლეობის ეკონომიკური და კულტურული ცხოვრების შესახებ. შემდგომ ეს სტატიები

სპეციალისტებისათვის უნიკალურ მასალად იქცა. ამას გარდა იგი დაინტერესებული იყო

უძველესი ქართული ისტორიული წყაროებით. მან საკუთარი ხელით გადაწერა „ქართლის

ცხოვრების“ მთელი ტექსტი და დაურთო მას კომენტარები. ეს ხელნაწერი ამჟამად ინახება

კ. კეკელიძის სახ. ხელნაწერთა ინსტიტუტის არქივში. საშური საქმე იქნებოდა მთელი მისი

მემკვიდრეობის შეგროვება და გამოცემა.

მეორე თუში – იოსებ ფორეს-ძე ცისკარიშვილი, რომელიც თელავის სასულიერო სემი-

ნა რიის დამთავრების შემდეგ პედაგოგად მუშაობდა სიღნაღის მაზრაში, თავისი დროისათვის

აგრეთვე ძალზე განსწავლული ადამიანი იყო. მას არა მარტო პედაგოგიური, არამედ ორ-

განი ზატორული საქმიანობაც აინტერესებდა, ასე მაგალითად, სწორედ მან დასვა პირვე-

ლად საკითხი სიღნაღის მაზრაში სასულიერო სემინარიის გახსნის შესახებ.

თუშები ნებისმიერ საქმეს ძალიან დიდი პასუხისმგებლობით ეკიდებოდნენ. იობ ცისკა-

რიშვილის ჩანაწერებში აღწერილია გიორგი მუხრანელის მიერ (იგი თუშების პირველი

მასწავლებელი იყო) მისთვის მიწოდებული ამბავი ერთი წოვას – ფილიშვილი Lლუკას

შესახებ: „ლუკა საუკეთესო დურგალი იყო, მკერავიც, ჰქონდა სამჭედლო და თუშებისთვის

იარაღს (ხანჯლებს, დანებს, დუქარდებს, ჩათოებისთვის – რგოლებს, ზედადგრებს, ცხენის

დასაჭერ კვერს, გაზს, ლურსმანს) აკეთებდა. ლუკა კარგი ექიმბაშიც იყო – შველიდა

მოტეხილს, დასივებულს, მშობიარეს, გულის ფრიალისა და ციებ-ცხელების მქონეს. მე

მწამდა მისი ექიმბაშობისა. ბუნებრივად ნიჭიერი კაცი იყო. იცოდა ხეზე მუშაობა, ქვითკირის

აშენება ეხერხებოდა, მებაღეც კარგი იყო და მებოსტნეც. მას კახელები „დოხტურს“ (ექიმს)

ეძახდნენ“ – იტყოდა ხოლმე გიორგი“ (ჩანაწერებიდან).

სიტყვამ მოიტანა და აქვე დავამატებთ: ასეთმა გარჯამ და შრომისუნარიანობამ

თუშების ოჯახების უმრავლესობას მოუტანა ის კეთილდღეობაც, რაზეც ამახვილებენ

ყურა დ ღებას მოგზაურები თუ მკვლევრები. მათში ბევრი იყო შეძლებული ოჯახი, მაგრამ

ეს ე.წ. შეძლებულობა მეცხვარეობის მძიმე შრომის ფასად მოდიოდა. გასაბჭოების

შემდეგ განკულაკების პროცესის მწვავე რისხვა მათაც დაატყდათ თავს, რის გამოც შედგა

შავი სიები, რომლებიც კიდევ მრავალი წლის განმავლობაში უზღუდავდა მათ ყველა

უფლებას – სწავლის გაგრძელების, არჩევნებში მონაწილეობის, სამსახურეობრივი

წინსვლის და ა.შ. არქივში შემონახულია უამრავი მასალა, სადაც არა მარტო თუშები,

არამედ საქართველოს ყველა კუთხის მობინადრეები თავიანთ მიმართვებში მთავრობას

ეხვეწებიან, დაუბრუნონ მათ ეს წართმეული უფლება. ასეთი უფლებაწართმეული

და რეპრესირებული ოჯახები ბევრი იყო წოვა-თუშებში, რომლებიც იმ შავ სიებში

აღირიცხებოდნენ: გაბრიელ ქადაგიძე, მიტო კაიშვილი, პავლე, თევდორე და პეტრე

ლაგაზიძეები, იოსებ ჭრელაშვილი, შიო ყიზილაშვილი, იობ ბართიშვილი, ილიკო

მიქელაძე და მრავალი სხვა.

XIX ს-ის 30-იან წლებში წოვა-თუშებს შორის იყო უმაღლესი განათლების მქონე ბევრი

ახ ალ გაზრდა სხვადასხვა სპეციალობით – მათ შორის, ინჟინრები, მშენებლები, მაღალი

და დაბალი რანგის სამხედრო მშენებლები, მაგ., ტატო ცისკარიშვილმა განათლება ციუ რი-

ხის უნივერსიტეტში მიიღო ქიმიის სპეციალობით პროფ. მაიერის ხელმძღვანელობით. უნი-

ვერსიტეტის დამთავრების შემდეგ, მოგვიანებით იგი იმავე უნივერსიტეტში მუშაობდა ასის-

ტენტად, შემდგომ ცხოვრობდა რუსეთსა და თბილისში, ხოლო ცხოვრების უკანასკნელი

წლები კი თავის მშობლიურ სოფ. ალვანში გაატარა.

202

წოვათის თუშების ინტელიგენცია (გადაღ. 1895-1896 წწ.) დგანან (მარცხ.): 1. მწერალი ივანე ბუქურქული, 2. გუბერნატორის კანცელარიის მოხელე, დავით ცისკარიშვილი (ფოცხვერიშვილი), ქ. მარიინსკის რკინიგზის მოხელე

შაქრო ცისკარიშვილი (ფოცხვერიშვილი); სხედან (მარცხ.): 1. თბილისის გიმნაზიის მათემატიკის მასწავლებელი დავით ქადაგიძე, 2. აზნაური დიმიტრი მუშტარაული (ლონგილოზიშვილი) – 8 ათასი ცხვრის მეპატრონე, 3. მწერალი და პუბლიცისტი ივანე ცისკარიშვილი (ფოცხვერიშვილი), 4. თბილისის ქალთა გიმნაზიის რუსული ენის მასწავლებელი ნიკოლოზ (კაცებო) ცისკარიშვილი (ჭიჭაშვილი), 5. ლევან ბუქურაული (9 ათასი ცხვრის მფლობელი – აზნაური)

თუშ ახალგაზრდებს შორის, რომელთაც განათლება სანკტ-პეტერბურგის უმაღლეს

და სპეციალურ სასწავლებლებში მიიღეს იყვნენ: დ. მაჩაბლიშვილი, დ. უშარაული, ფ.

ბუქუ რაული, მიხეილ მაჩაბლიშვილი, დავით, გიგო, კოსტალე და იასონ (იჩო) აბაშიძეები

და სხვ. დავით აბაშიძე პეტერბურგის უნივერსიტეტის მიწათსარგებლობის ფაკულტეტის

კურსის დასრულების შემდეგ, როგორც წარჩინებული კურსდამთავრებული, სამუშაოდ

დატოვეს კათედრაზე, სადაც მან ორი წელი დაჰყო. მიუხედავად სამეცნიერო მიღვაწეობის

კარგი პერსპექტივისა, იგი საქართველოში ბრუნდება და თავისი სპეციალობით მუშაობს

თბილისსა და საქართველოს სხვადასხვა რეგიონში. 1925 წ. მან შეადგინა მიწების

განაწილების გენერალური გეგმა სოფლებისათვის – ბახტრიონი, წიწალყურე, მუხროვანი,

ოთხთვალა. ალვნის თავდაპირველი პროექტირებაც მას ეკუთვნის და თუშები ძალიან

ამაყობენ მისი დაგეგმარებით, რამდენადაც ეს სოფელი საქართველოში გამოირჩევა

თანამედროვე ხედ ვით. მასვე ეკუთვნის მიწის ნაკვეთების კვადრატულ ერთეულებად

დაყოფის იდეაც.

აქვე გვინდა განვმარტოთ, რომ დასახლება თანამედროვე ალვნის ტერიტორიაზე

ხდე ბოდა სისხლით ნათესაობის პრინციპით. გეგმა დღესაც ინახება თელავის არქივში.

ანა ლოგიური დასახლებაა თანამედროვე ქვემო ალვნის ტერიტორიაზეც, რომლის

203

მოსახ ლეობაც შედგებოდა ჩაღმა და გომეწრის თემების წარმომადგენლებისგან, თუმცა

მათთან სისხლის ნათესაობის პრინციპი დარღვეულია.

არ შეიძლება არ ვახსენოთ გიორგი ბუქურაული, რომელიც 1918 წ. ქართული ჯარის

კურთხევისას ახალგაზრდა იუნკერთა შორის იყო. მას განათლება გერმანიაში ჰქონდა მი-

ღებული. საბედნიეროდ, იგი სრულიად შემთხვევით გადაურჩა რეპრესიებს და მეცნიერებას

მიჰყო ხელი. მისი მაღალი ინტელექტი და პროფესიონალიზმი შეუმჩნეველი არ დარჩა

და შემდგომში დიდხანს მუშაობდა სოფლის მეურნეობის მინისტრის მოადგილედ. ამავე

გვარის ღირსეული წარმომადგენელი იყო ივანე ბუქურაული – პუბლიცისტი და საზოგადო

მოღვაწე. მან ბევრი საინტერესო მასალა გამოამზეურა თუშეთსა და თუშებზე.

უნდა ითქვას, რომ რა საქმისთვისაც უნდა მოეკიდათ ხელი თუშებს, ყველა საქმეს

სანი მუშოდ უვლიდნენ. ერთ-ერთი ასეთი მაგალითია, რომელიც ეხება ჯიხოშვილების

გვარის წარმომადგენელს. საქმე ისაა, რომ ჯიხოშვილების გვარში შემონახულია

მინი-აბრა, რო მელიც გვამცნობს, რომ 1894 წელს ქ. არმავირში ვინმე იობ დავითის

ძე ჯიხოიძეს აქვს გახსნილი ღვინის მარანი, რომლის სახელწოდებაა „ТУШИНСКИЙ

ПОГРЕБЪ“. აქ იყიდება კარგი ხარისხის კახური ღვინო, რადგან აბრაზე გამოსახულია

მის მიერ მიღებული ჯილ დოების სიმბოლოები. როგორც ჩანს, მარანს არაერთ ღვინის

კონკურსზე გაუმარჯვია, სადაც მედლების გარდა (ექვსი მედლის ნიმუშია გამოკრული),

სასოფლო-სამეურნეო კორ პორაციებისგან მიღებული აქვს საპატიო დიპლომი, უფრო

მეტიც, ერთ-ერთ ბრინჯაოს მედალზე, რომელიც მას გადაეცა, ამოტვიფრულია მისივე

გვარი (Джихоидзе), რაც მიგვანიშნებს იმაზე, რომ შესაძლოა არსებობდა იობ ჯიხოიძის

(ჯიხოშვილის) სახელობის ჯილდო. თავად აბრა ფერადია და მუყაოს მასალისგანაა

დამზადებული, აქვს სხვა მინიშნებებიც (მაგ., მისამართი, სადაც შეიძლება ღვინის შეძენა).

მის შუა ნაწილს ამშვენებს შამპანურის ფორმის ბოთლის გამოსახულება, რომელზეც

მიკრულია ეტიკეტი წარწერით: „Кахетинское вино“ Иовъ Давидовича Джихоидзе და სხვა

საჭირო ინფორმაცია (მისამართი, სიმბოლოები და ა.შ.). როგორც ჩანს, ეს მარანი ძალიან

ხარისხიანი ღვინით ვაჭრობდა

და კონკურენტუნარიანიც

იყო, რადგან ამდენი ჯილდო

დაიმსახურა. ძნელია

იმსჯელო, თუ რა ღვინოს

ასაღებდა თუში ჯიხოიძე

– საკუთარს, თუ კახელი

გლეხისგან ნაყიდს, თუმცა

ფაქტი სახეზეა – ქ. არმავირში

ძალიან სე რიოზული პუნქტი

არსებობდა, რომლის სახელიც

იყო „ТУШИНСКИЙ ПОГРЕБЪ”.

როგორც უკვე აღვნიშნეთ,

ძმები გიგა და იასონი (იჩო)

სწავლობდნენ პეტერბურგის

გე ოდეზიისა და სატ ყეო

მეურნეობის ფაკულტეტებზე.

სწა ვ ლის წარმატებით დას რულების შემ დეგ ისინი და ტოვეს შესაბამის კა თედ რებზე

სამეცნიერო მუშაობის გა სა გ რძელებლად. სამშობლოში და ბრუნების შემდეგ მიღებული

ცოდნა მათ მოახმარეს თავიანთი დარგების მეც ნიერულ შესწავლას: გიგო აბაშიძე

ხელ მძღვანელობდა გეოდეზიის კა თედრას, იასონ (იჩო) აბაშიძემ კი სა ქართველოს

სასოფლო-სამეურნეო ინ სტიტუტში დაარ სა დენ დრო ლოგიის კათედრა. გიგო აბაშიძე

აბრა „ТУШИНСКИЙ ПОГРЕБЪ“

204

იყო დოცენტი, მეცნიერების დამსახურებული მოღვაწე. მას გამოქ ვეყნებული აქვს მრა-

ვალი მონოგრაფია და სტატია და აღზრდილი ჰყავს სპეციალისტთა არაერთი თაობა.

პროფ. იასონ (იჩო) აბაშიძეც დიდი მეცნიერი იყო. მისი მოწაფეები დღესაც წარმატებით

მუშა ობენ საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის სხავდასხვა ინსტიტუტში. მას ეკუთვნის

მრა ვალი ფუნდამენტური სამეცნიერო ნაშრომები დენდროლოგიის დარგში, რომლებიც

დღემ დე სამაგიდო ნაშრომებია. საქართველოს დედაქალაქსა და მის შემო გარენში

იასონის ხელმძღვა ნელობით შეიქმნა არაერთი ნაკრ ძალი, ტყე-პარკი და ბაღი. ი. აბაშიძის

უშუალო მონაწილეობით გაიხსნა მსოფლიოში სახელ განთქმული საქართველოს ტყის

მუზეუმი.

პროფ. ლევან (ფოცხვერა) დიმიტრის ძე ცისკარიშვილი. „ფოცხვერა“, როგორც მას

ეძახ დნენ თანასოფლელები და ახლობლები, იყო საქართველოში ცნობილი უროლოგი.

ორ მოცდაათი წლის განმავლობაში იგი ხელმძღვანელობდა თბილისის სახელმწიფო

სამედიცინო ინსტიტუტის უროლოგიის კათედრას. ლ. ცისკარიშვილის მონოგრაფიები

ცნო ბილია საქართველოსა და მის ფარგლებს გარეთ. იგი იყო მედიცინის მეცნიერებათა

დოქტორი, პროფესორი, მეცნიერების დამსახურებული მოღვაწე. მისი ხელმძღვანელობით

აღი ზარდა ბევრი კვალიფიცირებული სპეციალისტი. მისმა ძმებმაც – პეტრემ და გოგ-

ლიკომ დიდი კვალი დატოვეს მეცნიერების სხვადასხვა დარგში: ბატონი პეტრე – ქიმიის

დარგში მოღვაწეობდა, იყო პროფესორი და საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის

წევრ-კორესპონდენტი, გოგალე – ჰუმანიტარი იყო სპეციალობით და ასევე ჰქონდა

მოპოვებული სამეცნიერო ხარისხი.

პროფ. გიორგი ზარიძე სპეციალობით იყო გეოლოგ-მინერალოგი, მეცნიერებათა

დოქ ტორი, პროფესორი. მისი სამეცნიერო გამოკვლევებით დაისვა და გადაიჭრა

მრავალი ამოცანა გეოლოგიისა და მინერალოგიის სფეროში, რამაც მას, როგორც

მკვლევარს, ღირ სეული ადგილი დაუმკვიდრა მეცნიერებაში. 1967 წელს გ. ზარიძე

აირჩიეს საქართველოს მეც ნიერებათა აკადემიის წევრ-კორესპონდენტად. 1973 წელს კი

ფუნდამენტური ნაშ რომი სათ ვის – „სსრკ-ის გეოლოგია – საქართველოს გეოლოგიური

აღწერა“ – მას „საქარ თველოს სა ხელმწიფო პრემია“ მიენიჭა.

განსწავლულთა დიდი არმია ჰყავს თუშებს, განსაკუთრებით წოვებს. მრავალი მათგანი

მეცნიერების სხვადასხვა დარგში მოღვაწეობს, მრავალი კარგი მოხელე თუ კალმის

ოსტატია... თავისი გენეტიკური ნიჭიერების გამო, ისინი ბევრნი არიან, ამიტომ ვშიშობთ, არ

გადავღალოთ მკითხველი, მაგრამ აუცილებლად უნდა ვახსენოთ ბევრისთვის ცნობილი

არსენა შველაშვილის სახელი. იგი გამოჩენილი ქიმიკოსი, მეცნიერებათა დოქტორი, თბი-

ლისის სამედიცინო უნივერსიტეტის ერთ-ერთი კათედრის გამგე, შესანიშნავი პიროვნება

და პატრიოტი იყო. ა. შველაშვილის მეცნიერული მოღვაწეობის შესახებ კიდევ ბევრი დაი-

წერება, მაგრამ, რაც ყველაზე მეტად მნიშვნელოვანია, მის პიროვნებაში თავმოყრილი

იყო მისი დიდი წინაპრების – განსაკუთრებით „ბახტრიონის ბრძოლის“ ლეგენდარული

გმირის – შველა შველაიძის შთამომავლების ყველა დადებითი თვისება.

უნდა აღინიშნოს, რომ ყველა თუშის გვარში მოიძებნება სახელოვანი თუ არა – ღირ-

სეულ ცხოვრებაგავლილი, საამაყო წინაპარი. ამიტომაა, რომ თუშის ნებისმიერი ოჯახის

შთა მომავლობა ფლობს სრულ ინფორმაციას მათი წინაპრის განვლილ ცხოვრებასა

და მოღ ვაწეობაზე. სინამდვილე კი ერთია – ბევრი კუთხე ვერ იამაყებს ასეთი დიდი

და ღირ სეული ისტორიით, რომელიც მოჰყვება თუშებს – თანაბრად წოვას და ჩაღმას.

მათი ერთიანი გენი, ფესვებისადმი ერთგულება, საქმიანობა და მსოფლმხედველობა

აცოცხლებს დღემდე სა ქარ თველოს ამ პატარა კუთხეს და ასე იქნება მომავალშიც. აქვე

ამ ღირსეული გვარების რამ დენიმე გენეალოგია უნდა ჩავსვათ, რომლის გრაფიკული

ნახაზი ეკუთვნის ტარიელ მეოტიშვილს:

205

206

207

(ბ. შავხელიშვილი: კიდევ ერთი საკითხი, რომელსაც აქვე უნდა შევეხოთ – მეორე

მსოფლიო ომში მონაწილე თუშებს ეხება. ეს ძალიან დიდი საკითხია, ამიტომ აქ მასზე

საუბარი ცოტა უხერხულადაც მიგვაჩნია, მაგრამ საერთოდ არხსენებაც, ვფიქრობთ,

დანაშაულია. ამიტომ, ინფორმაციის სახით, ცნობების მოწოდება ამ ომში თუშების

მონაწილობის შესახებ მაინც ჩავთვალეთ საჭიროდ.

ჩვენ უკვე არაერთხელ ვახსენეთ, რომ ზოგადად თუშების ცნობიერებაში სამშობლოს

სიყ ვარული – მის ერთგულებასა და დაცვაში გამოიხატება. საბჭოთა ხელისუფლების დამ-

ყარების შემდეგ საბჭოთა კავშირი, როგორც სახელმწიფო, უკვე შემდგარი იყო, როცა

დაიწყო მეორე მსოფლიო ომი (მაშინ მას სამამულო ომს უწოდებდნენ). ჩვენი სა ქარ-

თველოც, როგორც ამ ქვეყნის ერთ-ერთი რესპუბლიკა, საბჭოთა კავშირის საერთო კონ-

სტიტუციას ექვემდებარებოდა და ჰქონდა თავისი ვალდებულებები. ამდენად თუშებიც,

როგორც კანონმორჩილი ხალხი, აქტიურად ჩაებნენ სსრკ-გერმანიის ომში – მით უფრო,

რომ სახელმწიფოს სათავეში ქართველი იოსებ ჯუღაშვილი (სტალინი) ედგა. ამის გამო

საბ ჭოთა კავშირის 15 რესპუბლიკას შორის საქართველომ პროცენტულად ყველაზე მეტი

მეო მარი გააგზავნა ფრონტზე და დაღუპულთა რიგებშიც ყველაზე მეტი სამხედრო ჰყავს.

თუშების წვლილიც ამ საქმეში ძალიან დიდია. ზემო და ქვემო ალვნის ომის მონაწილეთა

რაო დენობის მხოლოდ რიცხობრივ მონაცემებს მოვიყვანთ. ამისთვის მოვიშველიებთ

სიმონ არშაულიძის წიგნს სახელწოდებით „თუშეთში გვიდგას ფესვები“, სადაც თავმოყ-

რილია სამამულო ომში მონაწილეთა მასალები: თუ შევკრიბეთ დაღუპულთა და ცოც-

ხლად დაბრუნებულთა რაოდენობა გამოდის 441 პირი, სადაც არ შედიან „სამანელთა“

რიგებში გაერთიანებული ახალგაზრდები, რომლებიც ან დახვრიტეს, ან გააციმბირეს,

აქ არ შედიან ისინიც, ვინც განკულაკებას შეეწირნენ და ან გადაასახლეს, ან ციხეებში

მოხვდნენ, საიდანაც მათი კვალი არ ჩანს. ამდენად, ვფიქრობ ეს სია ბევრად უფრო

დიდია და საკითხი ამ თვალსაზრისით უდაოდ შესასწავლია.

ამ 441 წვეულთაგან ზემო ალვნიდან არის 277, ხოლო ქვემო ალვნიდან – 164.

ზემო ალვნიდან დაღუპულია 179 (აქედან წოვაა 146, ხოლო ჩაღმა – 33); ქვემო ალ-

208

ვნიდან დაიღუპა 101 პირი და თუ მათ ზემოში მცხოვრები ჩაღმებიც დაემატნენ, მთლი-

ანობაში დაღუპლია 134. წვეულთა შორის მხოლოდ ერთი ქალია – ანასტასია (ბუბა)

ცისკარიშვილი, რომელიც ომში სამედიცინო ტექნიკუმში სწავლის დროს გაიწვიეს.

ჯამში მეორე მსოფლიო ომში გაწვეულთაგან ორივე სოფლიდან დაღუპულია 280

ადა მიანი, ხოლო ომიდან დაბრუნებულთა რაოდენობა 161 კაცია. მათ შორის ერთი

– „ღირსების ორდენოსანი“ მიხეილ თორღოშვილი, ერთი „ლენინის ორდენოსანი“ –

ჟო რა წოტოიძე და ოთხნი (4) „წითელი ვარსკვლავის“ ორდენოსნები არიან: თედო აბა-

შიძე, ვასილ იმედიძე, მოსე ლუხუმაიძე, კოტე ცისკარიშვილი, თუმცა მათ რიგებს კიდევ

ერთი „წითელი ვარსკვლავის“ ორდენის კავალერი პეტრე დავითის ძე შავხელიშვილიც

და ემატა, რომელიც ოჯახს ამ ბოლო დრომდე უგზოუკლოდ დაკარგული ეგონა (ბრძა-

ნება გაცემულია 1943 წლის 18 აგვისტოს, #19|н.), დაკრძალულია ყირიმში ძმათა

სასაფლაოზე.

ამ ომში ორივე სოფლის ოჯახებიდან ზოგს ორი და ზოგსაც სამი ვაჟი დაეღუპა.

დავით შავხელიშვილის ოთხი ვაჟიშვილიდან – სამი შეეწირა ამ ომს. მის ოჯახს ფრონ-

ტიდან გმირი შვილების გაზრდისთვის მადლობა რომ მოსვლია, დავითის ცოლს,

თინას უთქვამს – მისწერეთ, რომ მე სახლში კიდევ ერთი ვაჟი მყავს და თუ სამშობლოს

დასჭირდა, მასაც გამოვუშვებო... ასეც მიუწერიათ... ამავე დროს, მეორე დედა (მარიამ

ჭყო პიშვილი) ტკეპნიდა თუშეთის ბილიკებს თავისი ერთადერთი, მოღალატედ შერაც-

ხული და თავმოკვეთილი შვილის ადამ ბობღიაშვილის სხეულის ნაწილების ძებნაში...

გასაოცარი იყო თუში დედების შემართება, როცა შვილებს საომრად უშვებდნენ – ისინი

მათი შვილების მიერ არჩეულ გზებს თავჩაღუნული მიყვებოდნენ. მაგრამ, კიდევ უფრო

ღირსეულნი ხვდებოდნენ განსაცდელს, როცა შედეგი იყო ტრაგიკული... ეს ქართული

გენია – აფერუმ მათ დედობას და ქალობას!..

სამამულო ომში დაღუპული ძმები ადამე, გიორგი და პეტრე შავხელიშვილები (1941 წ.)

სრულიად გულწრფელად ვიტყვით, რომ ამ ციფრების დაწვრილებით მოყვანა გა-

ნა პირობა თავად წიგნის ფორმატმა, თორემ ჩვენთვის ერთნაირი ტკივილია ყველა და-

ღუ პული და ყველა, ვინც ასახელა სამშობლო – სათაყვანებელია, ისინი ჩვენი ერ თიანი

თუშეთის შვილები არიან).

209

წოვა-თუშების საქორწინო რიტუალი

ივ. ცისკარიშვილი ამ საკითხის შესახებ წერს: „ნიშნობის შემდეგ ინიშნება ქორწილის

დღე. ქორწილს იხდის ორივე მხარე – ვაჟისაც და ქალიშვილის მშობლებიც. ხარჯებიც

თანაბრად ნაწილდება“ (3.-2).

თუშური ტრადიციის თანახმად, დაუშვებელი იყო ერთი სოფლის შიგნით სისხლის აღრევა.

როდესაც ოჯახში ვაჟის დაქორწინების საკითხი დგებოდა, ქალის საძებნელად სასიძო სხვა

სოფელში მიდიოდა, რამდენადაც, როგორც ცნობილია, წოვა-თუშები სახლდებოდნენ

სისხლით ნათესაობის პრინციპით. მაჭანკლობის პროცესი და განსაკუთრებით სასიძოს

შერჩევა საიდუმლოდ ხდებოდა. ამ საიდუმლოს გამხელას დიდი უსიამოვნება მოჰყვებოდა,

რადგან ეს აკნინებდა სასიძოს ღირსებას.

რამდენად გასაკვირიც არ უნდა იყოს, XX საუკუნემდე ოჯახის ბედს წყვეტდა უხუცესთა

საბჭო: დასაშვები იყო თუ არა ახალგაზრდებს შორის ქორწინება. ამასთან ერთად ითვალის-

წინებდნენ ტრადიციებსა და საეკლესიო კანონებს. შეუღლება დაუშვებელი იყო ერთი

გვარის ან განაყარის წარმომადგენელთა შორის. აკრძალული იყო ქორწინება ერთი

გვარის ძმებსა და მეორე გვარის დებს შორის. ნათესაობა მამის ხაზით შენარჩუნებული იყო

მეშ ვიდე თაობამდე და ა.შ. იყო შემთხვევები, როცა ქორწინდებოდნენ უცხო ქალებზე ან მე-

ზობელ მთიელ ქალებზე – ხევსურებზე, ფშავლებსა და ქისტის ქალებზე. რამდენიმე ცნობა

ჩვენი საველე ჩანაწერებიდან: „ივანე და იობ ცისკარიშვილებს ცოლად ჰყავდათ გერმანელი

ქალები, კაცებო ცისკარიშვილის ცოლი იყო თავად თურქესტანიშვილის ასული. დავით

აბაშიძემ ითხოვა სანკტ-პეტერბურგელი რუსი ებრაელი ქალბატონი. იოსებ ცისკარიშვილის

მეუღლე სიღნაღიდან იყო; ბაძოშვილების სამ ძმას ცოლად ჰყავდათ ქალები კახეთის

სხვადასხვა სოფლიდან და ა.შ. (დღ. #3.-6-7).

დროთა განმავლობაში ასეთი შემთხვევები გახშირდა, რამაც გარკვეული გარდატეხა

შეიტანა სამართლის საოჯახო ნორმებში, თუმცა ძირითადი ტრადიციები მაინც შენარჩუნდა.

საქორწინო ცერემონიალის აღწერა:

საარქივო მასალების მიხედვით, ქორწილი შემდეგნაირად მიმდინარეობდა: პირველ

ყოვლისა, ორივე მხრიდან ირჩევდნენ ეჯიფსა (სასიძოს ხელის მომკიდე) და ფეხლათარს

(პატარძლის მეგობარი ქალი). ისინი პასუხისმგებელნი იყვნენ ქორწილის მსვლელობასა

და ნეფე-პატარძლის ქმედებაზე; მეორე მხრივ, აუცილებელი იყო ორივე მხრიდან მეჯვარის

(წ.-თ. მეჯვარ) არჩევა, რომლებიც ხელმძღვანელობდნენ საქორწინო პროცესიას. ნეფესა

და პატარძალს თავ-თავისი თითო „მეჯვარე“ ჰყავდა, რომელიც ჩვეულებრივ მექორწინეთა

ნათესავი მამაკაცი იყო – ძმა, ძმიშვილი, ბიძა და ა.შ. სიტყვა „მეჯვარე“ დღესაც არსებობს

ქართულ ტერმინოლოგიაში, მაგრამ მას სხვა სემანტიკური დატვირთვა აქვს, რამდენადაც

დღეს მეჯვარე – ხელისმომკიდეს ნიშნავს. თვით მეჯვარის ინსტიტუტი, რომელიც ისტორი-

ულად დამახასიათებელი იყო ქართული ქორწილისთვის, დღეს უკვე მივიწყებულია. თუშურ

ქორწილში მეჯვარეს რამდენიმე ვალდებულება აკისრია: ის წარმართავს საქორწინო ცერე-

მონიალს და, ამავე დროს, იგი არის მისი უშუალო მონაწილე. ქორწილის კულმინაციური

რიტუალია ნეფიონის სარიტუალო ჯვრის (მას თუშები ხატსაც უწოდებენ) შემობრძანება. ეს

რიტუალი იმდენად ლამაზია, რომ ყველა წყაროშია აღწერილი თავისი ნიუანსებით. ტრა-

დიციის თანახმად, შუა ლხინში, ბიძას (პატარძლის დედის ძმას – ქალის ოჯახში და სა-

სიძოს დედის ძმას – სასიძოს ოჯახში) ახლად დაქორწინებულთა მაგიდასთან მიაქვს ხის

ჯვარი, რომელიც დამაგრებულია ლამაზ ლანგარზე და მორთულია ჭრელი ნაქსოვი

წინდებით, ვაშლებითა და ანთებული სანთლებით. ჯვარს ამზადებენ მაჯის სიმსხო ჯოხე-

ბისაგან, რომელთა სიგრძე ერთი არშინია. ჯოხებს ისე აერთიანებენ, რომ შუაგულით ისინი

ერთ მანეთში მაგრდება და მჭიდროდ გადანასკვავენ. შემდეგ ჯვარს ათავსებენ ხონჩაზე

ან ლანგარზე. ჯვრის ქვეშ ალაგებდნენ საჩუქრებს, ტკბილეულს, სხვადასხვა საჭმელებით

210

გავ სებულ თეფშებს – ქათმის ხორცით, ხინკლით, მოხარშული ხორცით და სხვ. ახლად

დაქორ წინებულებს უსურვებდნენ ოჯახის კეთილდღეობასა და დოვლათს. ამ რიტუალს

ასრულებდა დედის ძმა ან ძმისწული. თუ ასეთი არ მოიძებნებოდა, მაშინ ამ საპატიო მისიის

შესრულებას ავალებდნენ დედის რომელიმე ნათესავს. სხვას ამის უფლება არ ჰქონდა.

ეს კიდევ ერთხელ ადასტურებს იმას, თუ როგორ ფასობდა ოჯახში დედის ძმის სტატუსი.

ამ პროცედურას თან ახლდა სროლა, კეთილი სურვილების ხმამაღალი შეძახილები:

„ააშენოს!“ (შდრ. ქართ. აშენება). ხატის შემოტანის შემდეგ იწყება ახალდაქორწინებულთა

დასაჩუქრება – სტუმრები გადასცემენ მათ საქორწინო საჩუქრებს. აქ საყურადღებოა ერთი

დეტალი: საქორწინო საჩუქრებს იღებს მეჯვარე, იგი ყველა დამსწრეს უჩვენებს ყველა

სტუმრის მიერ მორთმეულ საჩუქარს და შესძახებს: – „ააშენოს ამ საჩუქრის მომტანი ოჯახი

საუკუნოდ“ – დებს მას ჯვრის ქვეშ. მას შემდეგ რაც მეჯვარე ადღეგრძელებს სტუმრებს, იგი

ინახავს საჩუქრებს საიმედო ადგილას, რათა ქორწილის შემდეგ სრულყოფილად გადასცეს

ახალდაქორწინებულებს. მთელი ეს რიტუალი მიმდინარეობს მხიარული შეძახილების,

სიმღერის, მუსიკისა და ცეკვების თანხლებით. ასეთივე რიტუალი ტარდება სასიძოს ოჯახშიც.

ამავე დროს მეჯვარე თვალყურს ადევნებს საქორწინო რიტუალის ყოველი დეტალის

მსვლელობას – თუ როგორ ჩააქრობენ მაშხალას, როგორ ჩაუსვამენ წლამდე ასაკის ბიჭს

პატარძალს კალთაში იმის ნიშნად, რომ გამრავლდეს ოჯახი, ახალგაზრდა მხედრების

შეჯიბრებას და ა.შ. ეს ყველაფერი სრულდებოდა მეჯვარის მკაცრი მეთვალყურეობის ქვეშ.

ფეხლათარისა და ეჯიბის მოვალეობა იყო მხოლოდ უშუალოდ სასიძოსა და საპატარძლოს

ყველა სურვილის წინასწარ გამოცნობა-ასრულება და მათი გართობა.

თუში პატარძალი

თუშური ქორწილი (მხატ. ილია ჭრელაშვილი)

უდავოდ საინტერესოა აგრეთვე ქორწილის თამადის ინსტიტუტი, რომელსაც მთელი

თავისი ცოდნა და ტალანტი უნდა მიემართა იმისკენ, რომ ქორწილი მხიარული და

შინაარსიანი ყოფილიყო.

ქორწილის დროს ბუზკანტზე უკრავდნენ სასიყვარულო მელოდიებს, მღეროდნენ და

ცეკვავდნენ. ეს ლხინი წარმოადგენდა ერთგვარად სანახაობასაც და გამოცდას, რადგან

ყო ველი სადღეგრძელოს შემდეგ სტუმარი მამაკაცები აუცილებლად ავრცობდნენ სადღეგ-

რძელოს თემას და შემდეგ თვითეული მათგანი ცეკვით ან სიმღერით გამოხატავდა თავის

დამოკიდებულებას მექორწინეებისადმი.

211

თუშური ქორწილი ძალზე ორიგინალურია. მისთვის დამახასიათებელია უხვი სუფრა,

რიტუალების თავისებურება და მათი თანმიმდევრობის მკაცრი დაცვა, უფლება-მოვალე-

ობების ცოდნა ქორწილის მსვლელობისას.

საქორწინო მაყრიონის პატარძლის სახლიდან სასიძოს სახლისაკენ მსვლელობისას,

პატარძლის ერთ-ერთი მეგობარი – მახარობელი წინასწარ ატყობინებს სიძის ოჯახს მაყ-

რიონის მოახლოების შესახებ. მახარობელს მისვლისთანავე აწვდიან ანთებულ მაშხალას,

რომელსაც იგი უახლოეს ხის კენწეროზე ამაგრებს. მახარობელი ასწრებს მის ხეზე

დამაგრებას მექორწინეების მოსვლამდე, რადგან ახალმოსული ნეფე-პატარძლის მეგობარი

ვაჟები ერთმანეთს ეჯიბრებიან თოფიდან გასროლით მაშხლის ჩაქრობაში. ამ ერთგვარი

სახის შეჯიბრში გამარჯვებული იღებს საჩუქარს და მასვე ეძლევა უფლება სასიძოს ოჯახში

პირველმა იცეკვოს პატარძალთან. სახლში შეპატიჟებამდე, ეზოშივე ნეფე-პატარძალი

ცეკვავს და მხოლოდ მას შემდეგ, რაც ისინი სახლის ზღურბლთან თეფშს გატეხენ, შედიან

სახლში. თეფში, რომელსაც ნეფიონს ახვედრებენ, ორივეს ერთდროული დარტყმით

უნდა გატყდეს. კარებში ტკბილეულით ხელში მათ ხვდება სადედამთილო. იგი სიტკბოთი

უმასპინძლდება მათ და კარგი და ურთიერთმოსიყვარულე ოჯახის შექმნის სურვილით

დააბრძანებს საპატიო ადგილას – თამადის გვერდით.

საინტერესოა თუშური ქორწილის კიდევ ერთი დეტალი, რომელსაც ეწოდება მიზანში

სროლა. ამის შესახებ საველე ჩანაწერებში ვკითხულობთ: „გამთენიისას, ქორწილის ბო-

ლოს, ნეფე-პატარძლის მეგობარი ვაჟები გარკვეულ ადგილას აყენებენ რომელიმე თავის

ამხანაგს, რომლსაც თავზე ადებენ წითელ ვაშლს და ესვრიან მას მიზანში. არ ყოფილა ისეთი

შემთხვევა, რომ ტყვია არ მოხვედროდა ვაშლს. ამ სროლაში მონაწილეობდნენ მხოლოდ ის

ახალგაზრდები, რომლებსაც სროლა ნამდვილად ემარჯვებოდათ“ (დღ. #3.-16).

ივ. ცისკარიშვილის მასალების მიხედვით, თუშური ოჯახი ძალიან ერთსულოვანია.

აქ ყველა საქმით არის დაკავებული: ქალებს საოჯახო საქმე ავალიათ: ქსოვა, დართვა,

რძის დღვება და ნაკვეთში მუშაობა, მამაკაცები საქონელს უვლიან, ბავშვები კი უფროსებს

ეხმარებიან (დოკ. #8).

ძველად რძალი, რომელიც შედიოდა ახალ ოჯახში, ძალზე მორიდებულად გრძნობდა

თავს, ცდილობდა ცოტა ელაპარაკა ან ელაპარაკა ჩუმად. მამამთილი, დედამთილი და

ოჯახის სხვა წევრები ყოველ ღონეს ხმარობდნენ, რომ მას თავისუფლად ეგრძნო თავი.

ჩვეულებრივ, ჩუქნიდნენ მას წინდებს, თავშალს, ნაქსოვ წუღებს, მამაკაცები – ფულს; თუ

ფული არ ჰქონდათ, ცდილობდნენ ყურადღება მის მიმართ რაიმე საქმის შესრულებისას

გამოეჩინათ – მოეტანათ მისთვის წყალი, გაერეკათ ან მოეწველათ მის მაგიერ საქონელი

და ა.შ. ოჯახში არსებობდა გარკვეული წესები, რომლებიც ითვალისწინებდა რძლის

ურთიე რთობებს მამამთილთან, დედამთილთან, მაზლებთან, მულებთან და ოჯახის სხვა

ნათესავებთან.

მამაკაცურ საქმეებს (საქონლის მოვლა, ხვნა, მკა, სტუმრის მიღება და ა.შ.). განაგებდა

ასაკით უფროსი მამაკაცი – მამა, უფროსი ძმა, ხოლო ქალის საქმეებს (სახლის დალაგება,

სადილის მომზადება, წყლის მოტანა, ბავშვის მოვლა და სხვ). ხელმძღვანელობდა ასაკით

უფროსი ქალი – ბებია ან უფროსი რძალი. საოჯახო საქმეები ძირითადად რძლის მხრებზე

გადადიოდა. დედამთილი თავის ქალიშვილებს ძალიან არ ტვირთავდა. ქალიშვილები

უფრო მეტად საკუთარი მზითვის მომზადებით იყვნენ დაკავებულნი ან დროს გართობაში

ატარებდნენ (დღ. #3.-22).

თუშური წესის თანახმად, ქორწილიდან ერთი კვირის შემდეგ რძალს იწვევდნენ მშობ-

ლების ოჯახში. ამასთან დაკავშირებით საველე ჩანაწერებში ნათქვამია: „ქორწილიდან ერთი

კვირის შემდეგ ახალდაქორწინებულნი თავისი ოჯახის წევრებთან ერთად სტუმრობენ პა-

ტარძლის ოჯახს (წ.-თ. ჰ’აშლობ – „სტუმრობა“), სადაც მათ უხვი პურ-მარილი ხვდება.

სტუმრებს პატარძლის მშობლები ხვდებიან შვილებით, შვილიშვილებითა და საგანგებოდ და-

212

პა ტიჟებული ახლო ნათესავებით. საქორწილო განწყობა აქაც გრძელდება – იწყება დიდი

ლხინი, რომელიც შუაღამემდე გასტანს. აქვე პატარძალს გადაეცემა ის საჩუქრები, რომ-

ლებიც მას მოუტანეს ქორწილში. ქმრის ოჯახში დაბრუნებისას მას ატანენ თავის მზითევს

და გათხოვებამდე შეძენილ ნივთებს. გარდა ამისა, მშობლები ქალიშვილს მზითვად ატანენ

ლოგინს, საკერავ მანქანას, ხალიჩასა და ოჯახისთვის საჭირო სხვა ნივთებს“ (საველე მა სალა).

თავის მხრივ, რძალი ასაჩუქრებს მამამთილს, დედამთილს, მულებსა და მაზლებს.

ამასთან დაკავშირებით მასალაში ვკითხულობთ: „ქალიშვილი ადრეული ასაკიდან, ჯერ

კიდევ გათხოვებამდე ზრუნავს თავის მზითევზე. ამისათვის იგი ქსოვს წინდებს მომავალი

ქმრის ნათესავებისათვის. წინდების ქსოვის დროს იგი არჩევს ფერებს ასაკის მიხედვით –

უფროსებისთვის არჩევს უფრო მუქს, ახალგაზრდებისთვის – ღიას“.

საინტერესოა მეორე წესიც – იკრძალებოდა ქმრის ნათესავებისადმი სახელით მიმართვა.

ამდენად, რძალი არჩევდა ახალ სახელებს თავისი მაზლებისა და მულებისათვის. ამ საქმეში

მას კონსულტაციას უწევს ბებია. სახელები შეირჩეოდა ხასიათისა თუ გარეგნობის მიხედვით.

ამით რძალი ცდილობდა ქმრის ნათესავების გულის მოგებას.

მულებისათვის არჩევდნენ შემდეგ სახელებს: წ.-თ. ლამზურ (ლამაზი), ცისფერ (თუ

ცისფერთვალება იყო), ბუბუკ (ყვავილი), მარწყვ (მარწყვი), ხოხობ, ყაყაჩ, ვარდ, ანგლოზ

(ანგელოზი) და სხვ. მაზლებისათვის – შემდეგს: ქეერ (ქერა), სარდალ (თუ სამხედრო იყო,

ან ხასიათით ჰგავდა), ქოჩორ (ქოჩორა), ზორა (ყოჩაღი), წერვე (სახელგანთქმული), არწივ,

ვეფხვ, ლომ, საგ (ჯიხვი) და სხვა. თუ აღნიშნულ სახელებს მასალად მივიჩნევთ, უდავო

გახდება, რომ ამგვარ სახელებს ოჯახში უნდა მოეტანათ სიმშვიდე და ურთიერთთანხმობა.

საინტერესოა ცოლქმრული ურთიერთობების საკითხი თუშებში. ჯვრისწერის დღიდან

ქალი უნდა ყოფილიყო ქმრისა და ოჯახის ერთგული, წინააღმდეგ შემთხვევაში მას სჯიდნენ.

ღალატი, უკეთეს შემთხვევაში, ითვალისწინებდა მშობლების სახლში დაბრუნებას ყოველ-

გვარი წილის გარეშე. ბავშვების ნახვა მას სასტიკად ეკრძალებოდა. ასეთი შემთხვევები

ძალ ზე იშვიათი იყო, რამდენადაც თუშები, როგორც ქალი, ისე კაცი, წმინდად ინახავდნენ

ოჯა ხურ კერიას. გაყრა და ოჯახური უსიამოვნება მათთვის მიუღებელი იყო.

მეუღლეთა დაქვრივების შემთხვევაშიც შესაბამისი წესები არსებობდა. აი, რას გვიამბობს

ერთ-ერთი ალვნელი მოხუცი მთხრობელი: „ჩვენი წესების მიხედვით, როცა მამაკაცს უკვ-

დება ცოლი, მისი გარდაცვალებიდან ერთი წლის შემდეგ, ის იწყებს ფიქრს ახალი ოჯახის

შექმნაზე, რადგან ოჯახს სჭირდება მოვლა. თუ მას შვილები ჰყავს, საჭიროა მათზე ზრუნვა,

მაგრამ თუ შვილები არა ჰყავს – კაცმა მით უმეტეს უნდა შეირთოს ცოლი. ქვრივი მამაკაცი

ამ საკითხზე დაეთათბირება გარდაცვლილი მეუღლის ახლობლებს, რათა შემდგომშიც

კარგი ურთიერთობა შეინარჩუნოს მათთან. ეს საჭიროა განსაკუთრებით, თუ ოჯახში დარჩა

შვილები, რომლებსაც ესაჭიროებათ დედის მხრიდან ბებიისა და პაპის სიყვარული და

ყურადღება.

როდესაც ქვრივდებოდა ქალი, მის ოჯახზე მეურვეობას იღებდნენ გარდაცვლილის

მშობლები ან ძმა, ვიდრე ქვრივი კვლავ არ გათხოვდებოდა. ახალი ქორწინების დროს

ქალს თავისი შვილები თან მიჰყავდა. დედა ზრდიდა შვილებს ახალი ქმრის ძმების, ახა ლი

მამამთილისა და დედამთილის მეთვალყურეობის ქვეშ. ქვრივი ქალის გათხოვების ცერე-

მონიალი ძალზე სადად და მოკრძალებულად მიმდინარეობდა. ქვრივი მამაკაცის ქორ-

წინებისას ახალი პატარძალი საქმროს სახლში მის ნათესავებსა და ბიძაშვილ ქალებს მიჰ-

ყავდათ, რომლებსაც თან პატარძლის მზითევსაც ატანდნენ. ახალი ცოლი ვალდებული იყო

ეზრუნა ახალ ოჯახზეც და დაეცვა ყველა უკვე არსებული წესები ქმრის ნათესავების მიმართ”.

თუშურ ოჯახში ბავშვის, განსაკუთრებით ბიჭის, დაბადებას ყოველთვის თან ახლდა დიდი

ზეიმი. მამაც და მთელი საგვარეულოც დიდ სიხარულს გამოხატავდა, მით უფრო, თუ ოჯახში

მხოლოდ გოგონები იყვნენ, „გვარის გამგრძელებელიაო...“ – ამბობდნენ ამ შემთხვევაში.

მას პაპის ან რომელიმე სახელგანთქმული წინაპრის სახელს არქმევდნენ. ცოლ-ქმრის

213

მშობლები და ნათესავები უხვად ასაჩუქრებდნენ დედას. პაპა ან ბიძა მოზვერს ყურს აჭრიდა

და ამბობდა: „როცა შვილიშვილს 5 წელი შეუსრულდება, მე ამ მოზვერს „ბერი-სამებაში“

წავიყვან და იქ დავკლავ“. წოვა-თუშებში ეს ტრადიცია დღემდეა შენარჩუნებული.

ტრადიციის მიხედვით, თუშები თავის ჩვილებს აკვანში ზრდიდნენ. ივ. ცისკარიშვილი

ბავშვის ნათლობის რიტუალს შემდეგნაირად აღწერს: „წოვა-თუშები თავის შვილებს აუცი-

ლებლად ნათლავდნენ. ბავშვის მოუნათლობა საძრახისი იყო. აკვანზე უკიდებდნენ ღორის

კბილს, ბალიშის ქვეშ უდებდნენ დანას, მაკრატელს, ავი სულების განსადევნად“ (3.-8).

მიცვალებულის მოვლა და სამგლოვიარო წესები

ძველად წოვა-თუშები მიცვალებულს არ მარხავდნენ 3 დღის განმავლობაში. ამ სამი

დღის მანძილზე იმართებოდა პანაშვიდი, სადაც არ იყო ტირილი, მოთქმა და სამძიმრის

ცრემ ლიანი გამოხატვა. მაგრამ თითოეული ნათესავი ან მეზობელი საკუთარი მიცვალებულის

სახელზე სულის მოსახსენებელ პატარა სუფრას ამზადებდა და მიჰქონდა მგლოვიარე ოჯახში.

ოჯახის წევრების მიერ გაშლილ სუფრას ემატებოდა მოტანილი ღვინო-სანოვაგე და ყველა

დამსწრე მოიხსენიებდა ახალ მიცვალებულთან ერთად – საკუთარს. აუცილებლად უნდა

გასინჯულიყო ახლად მოტანილი ყველა სახის საჭმელი. მამაკაცებისათვის ცალკე სუფრა

იშლებოდა. თამადად ირჩევდნენ მიცვალებულის ყველაზე ენაწყლიან და ასაკოვან ნათესავ

მამაკაცს. ასეთი პანაშვიდი ორ-სამ საათს გრძელდებოდა. ამ დროის განმავლობაში თამადა

ამბობდა შესაფერის სადღეგრძელოებს, იგონებდა როგორც მიცვალებულის ნათესავებს,

ისე მათ, ვინც დაიღუპა უბედური შემთხვევისაგან, ნადირობის დროს, მტრის ხელით, ზვავის

ან სხვა სტიქიური უბედურების შედეგად, ახსენებდა ომში უგზო-უკვლოდ დაკარგულებს,

მიცვალებულის წინაპრებსა და წასულ მეგობრებს. ჩვეულების თანახმად, წასულების მოსახ-

სენიებელი სადღეგრძელოები ისმებოდა ახალი გარდაცვლილის თამადობით. განსა კუთ-

რებულ სადღეგრძელოს უთმობდნენ მას, ვისაც მოსაგონად არ დარჩა მემკვიდრე. სამ-

გლოვიარო სუფრა მთავრდებოდა ოჯახის დალოცვით, რომელიც დაახლოებით ასე ჟღერ-

და: „წასულების არდავიწყება და ოჯახის სიმრავლე ვუსურვოთ ამ ოჯახსო.

საინტერესოა აგრეთვე ისიც, რომ თუ გარდაცვლილი უცოლო ბიჭი ან გაუთხოვარი

ქალიშვილი იყო, დაკრძალვის უკანასკნელ წუთებში ბიძას – დედის ძმას – საფლავთან

მოჰ ქონდა შავ ქსოვილში შეხვეული საქორწილო სარიტუალო „ჯვარი“. მას მოთქმით მოჰ-

ყვებოდნენ ნათესავები – მამაკაცებიც და ქალებიც, რომლებსაც მოჰქონდათ განუხორ-

ციელებელი ქორწილისათვის განკუთვნილი საჩუქრები: მამაკაცებს – ფული, ქალებს –

სხვადასხვა ნივთები: პერანგები, პირსახოცები, წინდები, ქსოვილები და ა.შ. ისინი დგებოდნენ

სასახლესთან და ჩუმად ტიროდნენ. დაკრძალვის წინა წუთებში ერთ-ერთი ქალი უკვე

ხმით იწყებდა დატირებას: იგონებდა მის ბავშვობას, ახალგაზრდობას და ა.შ. დატირება

მთავრდებოდა დაახლოებით ასეთი სიტყვებით: „ცოცხალს არ გეღირსა ბიძის საქორწინო

„ჯვარი“ და ამ უბედურ დღეს იგი ეხლა ასრულებს თავის მოვალეობას, მიიღე ეს „ხატი“

თავის საჩუქრებით, ვტოვებთ შენს ფეხთით...“ (საველე ჩანაწერებიდან – რვ. 11).

საყურადღებოა ისიც, რომ XIX ს-ის მონაცემებით, თუშებში მგლოვიარე ოჯახის მოუნათ-

ლავი ყველა წევრი მიცვალებულის დაკრძალვამდე ინათლებოდა. თუ მიცვალებული

თვითონაც არ იყო მონათლული, ეს რიტუალი მასზეც სრულდებოდა, რადგან სწამდათ,

რომ მოუნათლავს იმქვეყნად არ მიიღებდნენ. დასაფლავების რიტუალთან დაკავშირებული

საინ ტერესო მასალაა შემონახული ივ. ცისკარიშვილის სტატიებსა და ირ. ელიოსიძის ხელ-

ნაწერებში – ასე მაგალითად: „მიცვალებული ოჯახიდან უნდა გამოესვენებინათ ბიძებს დედის

მხრიდან. დაკრძალვის დროს კუბოს მარჯვენა მხარეს უნდა დამდგარიყვნენ ისევ ბიძები

214

დედის მხრიდან. ქელეხზე, მიცვალებულის მოხსენიების შემდეგ, მეორე სადღეგრძელოში

მოიხ სენიებდნენ გარდაცვლილ ბიძას (დედის მხრიდან), გადმოცემის თანახმად, საიქიოშიც

პირ ველად ეგებებიან დედის ძმები“ (რვ. 11-12).

ყურადღებას იქცევს თუშების დასაფლავების უძველესი წესები, რომლებიც სამეცნიერო

ლიტერატურაშია აღწერილი, ასე მაგალითად, ი. ცისკარიშვილი წერს: „ძველად თუშები...

მიცვალებულს ასაფლავებდნენ სასახლის გარეშე, შეხვეულს ნაბადში... მას თან აყოლებ-

დნენ სამკაულებს, ქამარს, ხანჯალს, სავარცხელს, სარკეს. მიცვალებულის ცხენი, რო-

მელ საც გადაფარებული ჰქონდა ნაბადი, მისდევდა პატრონს საფლავამდე. ცხენს დასაფ-

ლავების შემდეგ ჩუქნიდნენ მიცვალებულის ძმისშვილს ან მის საუკეთესო მეგობარს“ (3.-

11). დასაფლავების ეს წესი საქართველოში მიღებული იყო ყველგან. სასახლეები გვიან

შემოვიდა.

„დაკრძალვის შემდეგ ოჯახში დგამდნენ წყლით სავსე სპილენძის თუნგს. ორმოცამდე

მასში ყოველდღე ცვლიდნენ წყალს. შაბათობით იკრიბებოდნენ და ანთებდნენ სანთელს,

ლო ცულობდნენ ცოდვების მიტევებისათვის. ორმოცისათვის კლავდნენ სამსხვერპლო პი-

რუტყვს, ამზადებდნენ პურ-მარილს და იწვევდნენ ახლობლებს, ნათესავებს, მეზობლებს“

(რვ. 11-12).

ი. ცისკარიშვილის ცნობით, ძველად „ორმოცის შემდეგ ბიძაშვილები და ოჯახის წევრები

იხდიდნენ სამგლოვიარო ტანსაცმელს, გარდა ღვიძლი დებისა და მეუღლისა, რომლებიც

მას ატარებდნენ ერთ წლამდე, დედა და მეუღლე – სამ და მეტ წლამდეც. ორმოცის შემდეგ

გარდაცვლილის ტანსაცმელსა და პირად ნივთებს ურიგებდნენ მეზობლებსა და ღარიბებს,

ხშირად – ნათესავებს. შემდეგ აღნიშნავდნენ წლისთავს, რომელზეც ზოგჯერ იმართებოდა

დოღი. გლოვის ნიშნად მამაკაცები წლამდე ატარებდნენ წვერს“ (3.-12).

უნდა აღინიშნოს, რომ თანამედროვე დაკრძალვის ტრადიცია თუშებში დიდად არ

განსხვავდება ძველისგან, რადგან ცდილობენ დაიცვან ის წესები, რაც ძველმა თაობებმა

დატოვა. მთავარი, რასაც ისტორიულად მტკიცედ იცავენ, იყო ის, რომ სადაც არ უნდა

გარდაცვლილიყო თუში, მიცვალებული აუცილებლად გადაჰყადათ საკუთარ სახლში და

იქ აბარებდნენ მიწას. ამას ეხმიანება ერეკლე II-სთან დაკავშირებული ამბავი, რომელიც

„ასპინძის ბრძოლის“ ქრონიკებში იხსენიება: „ასპინძის ბრძოლაში“ მეფე ერეკლე II-ს

თურმე 200-მდე თუში ახლდა და როდესაც ბრძოლა დამთავრებულა და მეფეს შინ დაბ-

რუ ნება დაუპირებია, ბევრი მათგანი მის მახლობლად ვეღარ შეუნიშნავს და უკითხავს

– სად არიანო? მეფეს ასეთი პასუხი მიუღია: თუშები ბრძოლის ველზე დაღუპულ თავის

მკვდრებს ეძებენ – სანამ არ იპოვიან, აქედან არ წამოვლენო. მართლაც, მათ ყველა თავისი

დაღუპულის ცხედარი ცხენებზე დაკრული წამოუსვენებიათ ბრძოლის ველიდან და თავისი

მიწა-წყლისთვის მიუბარებიათ“.

ყველა ქართველი მეომარი საკუთარ ვალად თვლიდა თავისი დაღუპულისთვის

სათანადო პატივი მიეგო და დაეკრძალა იქ, სადაც არ უნდა ყოფილიყვნენ, მაგრამ,

ვფიქრობთ, ცხედრის წამოღება მაინც იშვიათობას წარმოადგენდა, თუ ის მაღალი რანგის

ჩინოსანი ან საზოგადო მოღვაწე არ იყო. თუშები დღესაც ცდილობენ ეს ტრადიცია არ

დაარღვიონ.

ივ. ცისკარიშვილი აღნიშნავს, რომ „თუშები თავის მიცვალებულებს კრძალავდნენ ცი-

ვილ იზებული ქვეყნების წესების დონეზე“. ეს წეს-ჩვეულებები დღესაც ნაწილობრივ არის

შემონახული. თავად სამგლოვიარო რიტუალი ასეთია: მიცვალებულს გაბანდნენ, ჩააცმევდნენ

და ჩაასვენებდნენ სასახლეში. თავთან ხორბლით სავსე ჭიქას დაუდგამდნენ და აუნთებდნენ

სანთლებს. მას ასაფლავებდნენ მესამე დღეს, ქალები მოთქვამდნენ ჩუმად, თავშეკავებით.

მამაკაცებს არ უნდა გამოეჩინათ ცრემლი – ეს მკაცრად იგმობოდა. დაკრძალვის მეორე

ღამეს იმართებოდა მიცვალებულის სახელზე სუფრის გაშლის ცერემონიალი. ამის თაობაზე

ივ. ცისკარიშვილი (XIX ს-ის პირველი ნახევარი) წერს: „მეორე დღის ბოლოს გამართულ

215

ცერემონიალს აქვს უაღრესად საკულტო ხასიათი. ცივილიზებულ ქვეყნებში ის ცნობილია

პანაშვიდის სახელით. ეს ჩვეულება მხოლოდ თუშებს ჰქონდათ. ამ საღამოს ახლად დაკ-

რძალულის პატრონები ნათესავებისათვის შლიდნენ სუფრას: ცალ-ცალკე მამაკაცებისა და

ქალებისათვის, ირჩევდნენ თამადას. სუფრა მიმდინარეობდა სამგლოვიარო რიტუალის

მიხედვით: ერთმანეთს უგზავნიდნენ ხინკლით, ხორცით სავსე ჯამებს, ქადებს, სვამდნენ

ახლად გარდაცვლილისა და წინაპართა სულის მოსახსენიებელ სადღეგრძელოებს. ცერე-

მონიალი გრძელდებოდა 2 საათს. შემდეგ იშლებოდნენ. დარჩენილი საჭმელი ქალებს შინ

მიჰქონდათ ოჯახის დანარჩენი წევრებისათვის“.

ჩვენი ჩანაწერების თანახმად, მიცვალებულის დაკრძალვის დღეს შვილები, რძლები,

შვილიშვილები, ნათესავები, მეზობლები – მისი ახლობლები იკრიბებიან ოჯახში სუფრასთან

მიცვალებულის სულის მოსახსენიებლად. დაკრძალვის მეორე დღეს კი თავს იყრიან მხოლოდ

ახლო ნათესავები, ძირითადად ქალები. სუფრას მამაკაცებისთვის შლიან განსვენებულის

პატრონები. ჭირისუფალთან მისულ ქალებს თან მიაქვთ საკუთარი მიცვალებულების

სახელზე გამზადებული საჭმელები. მიტანილ სანოვაგეს „სუფრ-ს“ უწოდებენ, რომელიც

იშლება ცალ-ცალკე ქალებისა და მამაკაცებისთვის. პირველ ყოვლისა, გაშლილ სუფრაზე

მოიხსენიებენ ოჯახის მიცვალებულს, შემდეგ – საკუთარ მიცვალებულს. აქედან კი იწყება

საინტერესო რიტუალი: თითოეული ქალი თეფშზე აწყობს მის მიერ მოტანილ ყველანაირ

საჭმელს (ბრინჯი, ხინკალი, ქათმისა და საქონლის ხორცი, კოტრები (ხაჭაპური), ხილი და

სხვ.) და უგზავნის მეზობელს სიტყვებით: „მოიხსენიე ჩემი მიცვალებულიც“; იგი აწვდის მეორე

მეზობელს, მეორე – მესამეს და ამგვარად თითოეული მონაწილის საჭმელი შემოივლის

მთელ სუფრას. ასეთ რიტუალს წოვა-თუშები დაყ-ს (წილი, ულუფა) ეძახიან. ქალების სუფრას

ხელმძღვანელობს გამოცდილი ასაკოვანი ქალი, რომელიც წარმოთქვამს რამდენიმე

მოსახ სენიებელ სადღეგრძელოს. ქალების მიერ მოწყობილი ერთგვარი „პანაშვიდი“ უფრო

ადრე მთავრდება, ვიდრე მამაკაცებისა.

როგორც უკვე აღინიშნა, მამაკაცები უსხედან ცალკე სუფრას, თამადად ირჩევენ ოჯახის

ახლობელს (მიცვალებულის სისხლით ნათესავს) და მისი ხელმძღვანელობით წარმოთ-

ქვამენ მოსახსენიებელ სადღეგრძელოებს. ეს სუფრა დიდხანს გრძელდება, რამდენადაც

სადღეგრძელოებთან ერთად მაგიდის წევრები იხსენებენ მათი წასულების სათავგადასავლო

ამბებს და ბოლოს, როგორც წესი, სუფრას ამთავრებენ ოჯახის დალოცვითა და ღმერთის

დიდებით.

საველე ჩანაწერების მიხედვით, თუშებს კიდევ ერთი საინტერესო წეს-ჩვეულება აქვთ,

რომელიც მიცვალებულის დაკრძალვის პროცესს ეხება. დაკრძალვის შემდეგ მესაფლავეები

თავიანთ ინსტრუმენტებს – ბარებს, თოხებს, წერაქვებს – მიწაში ტარით ასობენ და სვამენ

მიცვალებულის სულის მოსახსენიებელს. შემდეგ ისინი აგროვებენ თავის იარაღებს და

მიემართებიან ჭირისუფლის ოჯახში, სადაც მათ დიდი პატივისცემით ხვდებიან. ძნელი

სათქმელია, თუ რას უნდა ნიშნავდეს ეს რიტუალი, სავარაუდოდ: „თქვენი უბედურება ამით

დამთავრებულიყოსო...“.

მნიშვნელოვანია ის გარემოებაც, რომ ძველად დაკრძალვიდან მესამე დღეს მიცვა-

ლებულის ოჯახში იმ ადგილას, სადაც მას ეძინა ან ჩვეულებრივ უყვარდა ჯდომა ან ყოფნა,

ალაგებდნენ მის ტანსაცმელს, იარაღს, ცხენის უნაგირს, აღვირს, მათრახს... ყველა იმ

ნივთს, რომელიც მას ეკუთვნოდა. 40 დღის განმავლობაში სახლში ისმოდა ჩუმი ტირილი.

ყოველ შაბათს ოჯახში იკრიბებოდა ნათესაობა, ანთებდნენ სანთლებს და ასრულებდნენ

სამგლოვიარო სიმღერას „დალაი“. თუშური წესის მიხედვით, დაქვრივებული ქალი თმას

იჭრიდა, მამაკაცი კი წვერს უშვებდა.

წლისთავზე იმართებოდა დოღი. სამგლოვიარო დოღის გამართვა ძალზე მნიშვნე-

ლოვანი მოვლენა იყო ოჯახისა და საგვარეულოსთვის. როგორც ამ ცნობიდან ჩანს, XIX ს-ში

წლისთავზე წოვა-თუშები მართავდნენ დოღს. ამ რიტუალმა ბევრი მკვლევრის ინტერესი

216

გამოიწვია, რადგან მისთვის საგანგებოდ ემზადებოდნენ მიცვალებულის ნათესავები და

მეგობრები: იკრიბებოდნენ საუკეთესო მხედრები თავიანთი ცხენებით, წინასწარ მზადდებოდა

საჩუქრები გამარჯვებულებისათვის. ხარჯებს ნათესავები იღებდნენ.

დოღის მონაწილეებს ხვდებოდა ბიძა – დედის მხრიდან. დოღი მიმდინარეობდა

სამგლოვიარო გალობის თანხლებით. ქალები თავის ნაღველს ჩუმი ტირილით გამოხატავ-

დნენ. ამ გალობას „დალაობას“ უწოდებენ – მისი ტექსტი დღემდეა შემონახული თუშებში. მას

ყველა ძველებური წესის გათვალისწინებით ასრულებენ. ეს რიტუალი ძალზე საინტერესოა.

ვფიქრობთ, რომ იგი მომავალში დაწვრილებითი შესწავლის საგანი უნდა გახდეს.

ყველა ამ ცერემონიალის შესრულების შემდეგღა მიცვალებულის ნივთებს და

ტანსაცმელს ურიგებდნენ მის ახლობლებსა და მეგობრებს (ივ. ცისკარიშვილი, ი. ელიოსიძე,

ს. მაკალათია და სხვა). თუშები (წოვა-ჩაღმა) ცდილობენ, ამ რიტუალს დღესაც არ

უღალატონ.

„დალაობა“ – ძველთაძველი თუშური სამგლოვიარო ცერემონიალია. ამაზე მიუთითებს

თვით სახელწოდებაც – „დალაი“, რომელიც სიტყვა „დალ-ს“ უკავშირდება და წოვათუშურად

„გარდაცვალებას“ ნიშნავს, თუმცა ხშირად მის განმარტებას ღმერთს უკავშირებენ, რადგან

წ.-თ. დალ „ღმერთიცაა“. ეს არცაა გასაკვირი, რადგან გარდაცვალება თავისი არსით მაინც

უფლის კარზე მისვლას ნიშნავს. „დალაიში“ საუბარია დაღუპულთა მონაწილეობაზე ბრძო-

ლებში, მათ ღირსებებსა და გმირობაზე, ზოგადად მათ მიერ განვლილ ცხოვრებაზე. ეს

გალობა ტექსტობრივად მრავალსტრიქონიანია და მას ლაიტმოტივად იმქვეყნად მათი

სამუდამო სასუფევლის დამკვიდრების სურვილი გასდევს. „დალაობის“ თემატიკაც ძალზე

ძველია და მასში, გარდა ზემოაღნიშნულისა, აღწერილია თუშების მრავალსაუკუნოვანი

მომ თაბარული ყოფა-ცხოვრება, სადაც დავიწყებული არაა არც ვარდი და ია, არც პური და

ღვინო. ყველაფერი ეს, ფაქტობრივად, თუშების ისტორიის კომპონენტებს წარმოადგენს.

მოგვყავს დამატებითი ეთნოგრაფიული მასალა, რომელიც ჩვენ ჩავიწერეთ ზემოალვნელი

მოხუცი წოვა-თუშისაგან ჯერ კიდევ 1962-1965 წლებში: „მე უკვე მოხუცი ვარ. მახსოვს, ჩემს

ბავშვობაში, გარდაცვლილი კაცების წლისთავზე როგორ იმართებოდა დოღი. დასანანია,

რომ ამ ჩვეულებას თუშები თანდათანობით ივიწყებენ. ამის მიზეზი ის არის, რომ იგი დიდ

ხარჯებს მოითხოვს. ბევრს არ აქვს ამის შესაძლებლობა. წინათაც დოღს მართავდნენ,

ძირითადად, შეძლებული ოჯახები. დოღის გამართვისას საჭირო იყო ცხენების დაქირავება,

ცალკე პურ-მარილის გაშლა, ყველა მონაწილისთვის მიცვალებულის სახელზე საჩუქრების

დარიგება და ა.შ.“ (3.-#8).

შეიძლება დაბეჯითებით ითქვას, რომ ივ. ცისკარიშვილის მიერ ჩაწერილი „დალაის“

ტექსტი უძველესია, რადგანაც იგი იქმნებოდა და იხვეწებოდა საუკუნეთა მანძილზე და

XIX საუკუნისთვის ხალხის მეხსიერებაში ხმაშეწყობილ ლექსწყობად შემორჩა როგორც

თუშურად, ისე ქართულად. ეს ტექსტი თავდაპირველად გათვალისწინებული იყო არა

მხოლოდ „დალაობის“ დღესასწაულისათვის, არამედ მას ჩვეულებრივ წვეულებებზეც

ასრულებდნენ, განსაკუთრებით მაშინ, თუ ეს წვეულება რამე საგმირო საქმეებს ეხებოდა.

სიმღერის რეფრენი – „დალაი, დალაი...“ რომ თუშური წარმომავლობისაა, ჩანს იქიდან,

რომ იგი არ გვხვდება სხვა ქართველი მთიელების – ხევსურების, ფშავლების, მთიელ-

გუდამაყრელებისა და მოხევეების ფოლკლორში. ამასვე ადასტურებს პროფ. ს. მაკალათია,

რომელიც დიდი ხნის მანძილზე სწავლობდა თუშების ფოლკლორს და აღნიშნავს, რომ იგი

ვერსად შეხვდა „დალაის“ ტექსტის ანალოგიურ მაგალითს. ამიტომ ჩვენ ვფიქრობთ, რომ

„დალაობის“ ტექსტი თავისი რიტუალებითა და შინაარსით მხოლოდ თუშური კულტურის

კუთვნილებად უნდა ჩაითვალოს.

აღსანიშნავია ისიც, რომ „დალაის“ ტექსტის შექმნაში მონაწილეობდა წინარე ყველა

თაობის წარმომადგენლობა, რადგან თუშების საგმირო საქმეების ე.წ. ყულაბა დროდადრო

ივსებოდა და ყოველი ახალი მოვლენა უსათუოდ აისახებოდა მის ტექსტში. ამიტომ, არ

217

იქნება გასაკვირი სხვაობა პირვანდელსა და ბოლოდროინდელ ტექსტებს შორის, რამეთუ

იგი ყალიბდებოდა ქრონოლოგიურად სხვადასხვა დროის ადგილობრივი ტრადიციებისა

და ხალხური მეხსიერების გათვალისწინებით. უნდა აღინიშნოს, რომ აშკარაა ლექსიკური

კავშირი თავად სიტყვებს „დალაი“ და „დალაობ||დადალობას“ შორის, რომლითაც აღი-

ნიშნება „ბერი-სამებისადმი“ მიძღვნილი დღეობა.

„დალაობა“, როგორც დღესასწაული, თავისი წარმომავლობით ქართულ ფენომენს უნდა

წარმოადგენდეს. დოღში მონაწილეობისთვის იწვევდნენ კავკასიის თითქმის ყველა ტომის

წარმომადგენელს – ქისტებს, ლეკებს, ჩერქეზებს და სხვებს. ძველად მას „ღმერთობასაც“

უწოდებდნენ. თავად ტრადიცია მიცვალებულის სახელზე დოღის ჩატარება საქართველოს

სხვა კუთხეებში და ზოგადად კავკასიაში ფართოდაა გავრცელებული, მაგრამ მამაკაცების

გალობა „დალაის“ შეძახილით, დასტურდება მხოლოდ თუშებში.

საველე ჩანაწერებში ასეთ ინფორმაციასაც წავაწყდით: „წინათ „დალაობის“ დროს იფი-

ცებოდნენ, რომ არ ჩაიდენდნენ ქურდობას, ღალატს, არ იმრუშებდნენ, სისხლს არ დაღ-

ვრიდნენ, ან პირიქით – იძიებდნენ შურს და სხვ.“ ამდენად, გვიჩნდება ეჭვი – ხომ არ არის

„დალაობა“ დაკავშირებული წ.-თ. დადარ-თანაც, რაც ნიშნავს „ფიცს“, ანუ ღმერთის წინაშე

ფიცის დადებას, დაფიცებას?.. ვფიქრობთ, ეს სამივე ცნება დალაი „გლოვის შეძა ხილი“,

წ.-თ. დადარ „დაფიცება“ და დალა „გარდაცვალება“ ერთმანეთთანაა დაკავშირებული და

ყველა ერთად ღმერთისადმი გზავნილს აღნიშნავს.

საინტერესო დღესასწაულია „მადოლობაც“, რომელიც ცნობილია ისევ და ისევ

მხოლოდ თუშებში. იგი იმართება „დადალობიდან“ („ათენგენობიდან“) ერთი კვირის შემდეგ

პირიქითის თუშეთის სოფ. ჭონთიოს მახლობლად. სოფლის სამხრეთ-აღმოსავლეთით

შემონახულია უძველესი სასაფლაო, რომლის ფართობი რამდენიმე ასეულ კვადრატულ

მეტრს მოიცავს. 1970 წ. ჩატარებული არქეოლოგიური გათხრების შედეგად აქ ნაპოვნი

იყო ვერცხლის სამაჯურები, საყურეები, ბრინჯაოს ბეჭდები და სხვა ნივთები, რომლებიც

თარიღდება ადრებრინჯაოს ხანით. აქვე ნაპოვნია ბრინჯაოს პატარა ზარები, ცულები და

ისრები. „მადოლობის“ დღეობა ტარდება ამ სასაფლაოს მახლობლად და იწყება ღამით,

რადგან მისი მონაწილეები უნდა შეხვდნენ განთიადს. დილით იშლება სუფრა, ისმება ამ

სასაფლაოზე დაკრძალულთა შესანდობარი. საველე ჩანაწერებში ვკითხულობთ: „ამ დღეს

იმ ქალების სულს იხსენიებენ, ვინც განისვენებს სასაფლაოზე ჭონთიოს მახლობლად“. ჩვენ

გვიჩნდება კითხვა – ხომ არ ეძღვნებოდა ეს დღეობა ძირითადად ქალებს? თვითონ სიტყვა

„მადოლობა“ უნდა უკავშირდებოდეს „მადლის გაღებას, ანუ მადლობას“.

„მადოლობის“ დღესასწაულის შესახებ პროფ. ნ. ქადაგიძემ 1960 წელს მოგვაწოდა

შემ დეგი ცნობა: „მამაჩემი დავითისგან მსმენია, რომ „მადოლობის“ ლოცვის რიტუალი უძ-

ველესი წარმომავლობისაა. სოფ. ჭონთიოსა და მის შემოგარენში ადრე ჩვენი თუშები ცხოვ-

რობდნენ. დროთა განმავლობაში მათი ნაწილი დაიხოცა, სხვები საცხოვრებლად გა და-

ვიდნენ სოფ. ინდურთაში, მაგრამ ძალიან დიდხანს ისინი თავიანთ მიცვალებულებს მარ-

ხავდნენ ჭონთიოს სასაფლაოზე, სადაც გადაჰყავდათ მაგეხის-ციხის უღელტეხილით. ერ-

თხელ, მიცვალებულის გადმოსვენების დროს, პროცესიის მონაწილეები ზვავმა ჩაიტანა და

ყველა დაიღუპა. ამის შემდეგ თუშებმა აკრძალეს მიცვალებულის გადასვენება ჭონთიოში

და დაიწყეს მათი დაკრძალვა საცხოვრებელი ადგილის მახლობლად“ (დღ. #4.-15).

არქეოლოგიური და ეთნოგრაფიული მასალით ნათელი ხდება, რომ „დალაობა“ და

„მადოლობა“ უძველესი დღეობებია და უკავშირდება ისევ და ისევ მიცვალებულის ხსოვნას.

თუ „დალაობას“ იხსენებენ ყველა წასულს – განურჩევლად ქალისა თუ მამაკაცისა, „მადო-

ლობას“ პრიორიტეტულია ქალების ხსენება, თუმცა დღეს ამ ტრადიციას აღარ მისდევენ.

სამომავლოდ აუცილებელია, რომ „დალაობის“ ტექსტი სპეციალური კვლევის საგნად

იქ ცეს, რადგან ტექსტის ყველა ასპექტის სრული მეცნიერული შესწავლა შესაძლებლობას

მოგ ვცემს უფრო მრავალმხრივ წარმოვაჩინოთ თუშების ისტორიის ჯერ კიდევ შეუსწავ-

218

ლელი მომენტები. მოსაძებნია და შესასწავლი „დალაობის“ ტექსტის სხვადასხვა ვარიანტი,

და სა დგენია შექმნის დროის ქრონოლოგია, მთქმელის ინტელექტი, მისი შექმნის

პოლიტიკური და კულტურული წანამძღვრები, თუ არსებობს მისი წოვა-თუშური ტექსტები,

შესადარებელია ქა რთულ ტექსტებთან, არანაკლებ საინტერესოა მათი შედარება წყობის

თვალსაზრისით და ა.შ.

ერთხელ კიდევ უნდა გაესვას ხაზი მთავარს: ლექსიკურად და შინაარსობრივად „და-

ლაობა“ და „მადოლობა“ უკავშირდება ღმერთის ცნებას: „დალაობა“ გულისხმობს ღმერ-

თისადმი ფიცს (წ.-თ. დალ, ძვ-ქართ. *დალი „ღმერთი”), „მადოლობა“ – ღმერთისადმი

მადლობას (წ.-თ. მადლ, ქართ. მადლი). ყველა ეს დღესასწაული მჭიდროდ არის დაკავ-

შირებული „ბერი-სამებასთან“. თავისი მნიშვნელობით იგი წარმოადგენს თუშეთის ყველაზე

არქაულ ძეგლს.

აღნიშნული საკითხის კიდევ უფრო სრულად გააზრებისთვის გარკვეულ ინტერესს

იწვევს კიდევ ერთი თუშური დღეობა „დაბაღი“ (შდრ. ჩაღმური ღაბახი). ჩვენ მიერ ადგილზე

ჩა წერილი მასალების მიხედვით, „დაბაღის“ დღესასწაული იმართებოდა დალაობის შემდეგ

მიცვალებულის წლისთავზე. გარდაცვლილის ოჯახის წევრები და ნათესავები მთელი

წლის განმავლობაში ემზადებოდნენ „დაბაღისათვის“ – ქსოვდნენ წინდებს, ფაჩუჩებს, ხელ-

თათმანებს, კერავდნენ ცხვირსახოცებს და ა.შ. „დაბაღში“ მონაწილეობდა უამ რავი ხალხი,

რადგან აქ არ ხდება დაპატიჟება – მიდიოდა ყველა, ვისაც ამ დღეობაში მო ნაწილეობის

სურვილი გაუჩნდებოდა. იშლებოდა სუფრა, რომელსაც პირველ რიგში შე მოუსხდებოდნენ

მამაკაცები – გარდაცვლილის ნათესავები და სტუმრები.

„დაბაღის“ ძირითადი რიტუალი მდგომარეობს მიზანში სროლაში, რომელიც ეძღვნება

გარდაცვლილს. საუკეთესო მსროლელს ასაჩუქრებდნენ მოქსოვილი ფაჩუჩებით, მეორე

ადგილზე გასული მიიღებდა მოქსოვილ წინდებს, და ბოლოს, მესამე – ხელთათმანებს ან

ცხვირსახოცს. „დაბაღის“ დღეობის ცერემონიალი ოდენ თუშური ჩვეულებაა. ძველად ამ

დღესასწაულისათვის სპეციალურად მზადდებოდა მშვილდი და ისრები, რომელიც შემდგომ

თოფმა შეცვალა. ამ დღეობის შემდეგ გარდაცვლილის პირად ნივთებს – ტანსაცმელს,

იარაღს, უნაგირს, ხანჯალს, ხმალს, თამბაქოს ქისას და ა.შ. მიცვალებულის ნათესავებსა და

მეგობრებს ურიგებდნენ.

ცნობილია, რომ ოდითგანვე წოვა-თუშები ქრისტიანული კანონებით ცხოვრობდნენ.

შაბათ საღამოს და კვირას აკრძალული იყო ბასრი იარაღის ხმარება ან რაიმე მძიმე სა-

მუშაოს შესრულება. დიდი მარხვის ბოლო შაბათ საღამოს თუშები იკრიბებოდნენ ახალ-

გარდაცვლილი ნათესავის ან მეზობლის ოჯახში, ანთებდნენ სანთლებს და იხსენიებ დნენ

წასულთა სულებს. საინტერესოა, რომ დიდ მარხვას წოვა-თუშურად ეძახიან „ჳარჭი მარხვ“

(სიტყვა-სიტყვით შავი მარხვა), რაც მიგვანიშნებს იმაზე, რომ ამ დროს მოდიოდა მიცვა-

ლებულების ყველაზე მეტი სიმრავლე, რადგან იყო გაზაფხულზე – მაშინ, როდესაც სამარხო

საკვები პრაქტიკულად არ იყო.

თუშებს სწამდათ იმქვეყნიური მარადიული ცხოვრების არსებობა, ამიტომ მათი ოჯა-

ხები ყოველთვის ღრმად პატრიარქალური იყო და ცდილობდნენ ეცხოვრათ მართლ-

მადიდებლური კანონებით.

იყო ერთი საინტერესო წესი, რომელისაც მისდევდნენ თუშები: როდესაც ვინმე ხელში

აყვანილი ბავშვით შევიდოდა იმ ოთახში, სადაც აკვანში მწოლიარე ბავშვი იყო, მის აკვანს

უმალ ერთ მხარეზე წამოაყენებდნენ და აყოლებდნენ - „ორთავე ერთად დაიზარდენითო...“

ეს ძალიან საინტერესო წესია, რომლის არსებობას მთხრობელი ასე ხსნის: ბავშვების

სიკვდილიანობა დიდი იყო (მშობიარობის დროს, სახიფათო გარემო, რომელიც ციცაბოებს

უკავშირდებოდა, დაავადებების გამკლავების სირთულე, დაყაჩაღების დროს ბავშვების

გატაცება, „თვალის აღება“ და ა.შ.), ამიტომ წინაპრების დაკვირვების შედეგად დანატოვარ

ნებისმიერ წესს პირნეთლად ასრულებდნენ იმის შიშით, რომ ნებისმიერ ხიფათისთვის

219

აეცილებინათ პატარები. ვფიქრობთ, ეს წესი ყველასთვის ცნობილი იყო და ყოველთვის

ითვალისწინებდნენ, რათა დაეზღვიათ ბავშვები, რადგან იტყოდნენ ხოლმე - „ამ შემთხვევაში

ან ერთი გადარჩება, ან მეორეო“.

დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ თუშების წეს-ჩვეულებები დაფუძნებულია უძველეს

ქართულ ტრადიციებზე, რომელსაც შემდგომ და ქრისტიანული წესებიც ემატებოდა. აღსანიშნავია

ისიც, რომ მათში ასახულია თუშების წარსული და მათი თვითმყოფადობა. განვმეორდებით და

კიდევ ერთხელ ხაზს გავუსვამთ, რომ თუშური წეს-ჩვეულებები განკერძოებით არ ვითარდებოდა,

ისინი წარმოადგენდნენ ქართული კულტურის განუყოფელ ნაწილს.

ლიტერატურა:

1. ა. შავხელიშვილი – 1977, აღმოსავლეთ

საქართველოს მთიელების ისტორიიდან

(თუშეთი XVI-XIX ს.-ის I ნახ.) თბ.

2. საქართველოს სახელმწიფო ცენტრალური

ისტორიული არქივი, ფ. #254, ამონ. 1, საბ.

#278.

3. И. Цискаров – 1849, Записки о Тушети, газ.

„Кавказ“, , # 7, 8, 9, 10, 14.

4. И. Элиосидзе, Архив Института востоковедения

АНСССР, ф. №2, оп. 2.

5. К. Кох – 1961, О. Спенсер, О Грузии и Кавказе,

Тб.

6. გაზ. „დროება“ – 1879, #35.

7. „Кавказский вестник“ – 1900, #5.

8. В. Гурко-Княжин – 1929, В Нагорной Тушетии,

газ. „Заря Востока“, #210, 212, 226, 234,

9. ა. ჩიქობავა – 1965, იბერიულ-კავკასიური

ენე ბის შესწავლის ისტორიიდან, თბ.

10. ს. მაკალათია – 1933, თუშეთი, თბ.

11. ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი –

1986, თბ.

12. ალ. ხახანაშვილი – 1888, „მგზავრის

დღიური“, გაზ. „ივერია“, #173, #185.

13. Г. Радде – 1881, Хевсуретия и хевсуры, Тиф.

14. М. Полиевктов – 1837, Материалы по истории

Грузино-русских взаимоотношений, Тиф.

15. А. Зиссерман – 255, Двадцать пять лет на

Кавказе, СПб.

16. Э. В. Эриксон – 1906, ”Об убийствах и разбоях на

Кавказе”, Вестник Психологии, Криминальной

Антропологии и Гипнотизма. III, Вып. I. СПб.

ოჯახის გლოვა (კოტე და მარიამ უშარაულების (ჯემოშვილების) შვილის პანაშვიდი) -

სოფ. ზემო ალვანი (1947 წ.)

220

თავი V

თუშების მუსიკალური კულტურის ისტორიიდან

სიმღერები და საგალობლები წოვა-თუშების ყოფის მუდმივი თანამგზავრი იყო.

ისტორიულად ისინი იქმნებოდა და ვითარდებოდა, თანდათანობით იძენდა შესაბამის

შინაარსს, ასახავდა ინდივიდუალურ ნიშნებს, რაც გამოიხატებოდა ტექსტისა და მუსიკის

შერწყმაში. აკად. ა. შანიძის აზრით, სიმღერის ასეთი ინდივიდუალურობა უკანასკნელ

დრომდე მკვეთრად შემონახულია აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელებშიც (1.-662).

სამეცნიერო ლიტერატურიდან ცნობილია ისიც, რომ „ეთნიკური თავისებურება გულის-

ხმობს ყოფის, მატერიალური და სულიერი კულტურის სპეციფიკურ თავისებურებათა ერ-

თობას“ (2.-3). კ. ჩისტოვის აზრით, „სულიერი კულტურა წარმოადგენს ეთნიკური ერთობის

კო ლექტიური ფსიქოლოგიის პრაქტიკულ გამოვლინებას, მისი შეგნებისა და თვითშეგნების

ფორმების სისტემას“ (3.-80), ხოლო მუსიკალური ენა კი, როგორც ერის სულიერი კულტურის

ერთ-ერთი ნაწილი, წარმოადგენს ეთნიკური თვისებების გამოხატულებას. ხალხური მუსიკა

ასრულებს არა მარტო ესთეტიკურ, არამედ ეთნოლოგიურ ფუნქციასაც“ (4.-225). ხალხურ

მუსიკას შეუძლია შეიტანოს გარკვეული წვლილი ეთნოგენეზისის საკითხების კვლევაში, თუ

იგი განხილულია მართებული პოზიციიდან.

სამეცნიერო ლიტერატურაში აღნიშნულია, რომ „მუსიკალური ენა მჭიდრო კავშირშია

სალაპარაკო ენასთან. მუსიკა და მეტყველება გამოიხატება ბგერებით“ (4.-225). ივ. ჯავა-

ხიშვილი აღნიშნავს: „სიმპტომატურია, რომ ძველ ქართულშიც „ხმა“ გამოყენებული იყო

ყოველგვარი ბგერის აღსანიშნავად, მათ შორის მუსიკალურისაც (ხმოვანი და ინსტრუ-

მენტული)“. იქვე ნათქვამია, რომ „მუსიკალური ენის განვითარების პროცესი, სამეტყველო

ენის მსგავსად, ხანგრძლივ პერიოდს მოიცავს“ (5.-41). ეს კავშირი გამოიხატება მუსიკალური

და სამეტყველო ენის დიალექტებშიც. მუსიკალურ-ეთნოგრაფიული მასალა ადასტურებს,

რომ სხვა დამახასიათებელ თვისებებთან ერთად, მუსიკალური დიალექტი განსაზღვრავს იმ

ინტონაციურ თავისებურებებს, რომლებიც ყალიბდება ამა თუ იმ ეთნიკური ჯგუფის ენობრივ

თავისებურებებთან უშუალო კავშირში“ (6.-13-15).

ერების ეთნოგენეზის საკითხის კვლევის პროცესში ი. ზემცოვსკის გამოკვლევებში

მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია ხალხურ მუსიკას. ავტორის აზრით, „ხალხი მუსიკალურად

აზროვნებს არა ცალკეული ბგერებით, არამედ ცალკეული ინტონაციური კომპლექსებით,

კონ კრეტულად – ინტონაციურ-რიტმული რგოლებით, მელოდიურად გარდაქმნილი ფრა-

ზებით. ეს კომპლექსები გადაეცემა ზეპირი გზით და მიმდინარეობს ტრადიციულად. ასეთ

კომპლექსებში შეუძლებელია ბგერების ზუსტი გადაცემა“ (7.-43).

წარმოდგენილი დასკვნების გათვალისწინებით, ნ. მაისურაძე წერს: „ჩვენი აზრით,

ხალხური მუსიკის ეთნიკურ თავისებურებათა დასადგენად განსაკუთრებული მნიშვნელობა

ენიჭება ინტონაციური არსის განსაზღვრას. ქართული მუსიკალურ-ეთნოგრაფიული მასალის

რეტროსპექტული ანალიზის შედეგები სათანადოდ წარმოაჩენს ქართველური ტომების

მუსიკალური აზროვნების განვითარების უძველეს პლასტებს. ამასთანავე ქართული

მუსიკალური ენა წარმოადგენს საფუძველს ან მოტივ-საფუძველს, რომელსაც უკავია განსა-

ზღვრული ინტონაციური სივრცე და წარმოადგენს ქართული ხალხური მუსიკის განვი-

თარების თანმიმდევრულ სურათს. შესაბამისად, ასახავს მიმდინარე ეთნიკურ პროცესებს“

(2.-6). შემდეგ ავტორი განაგრძობს: „ხალხურ მუსიკას ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ ას-

პექტში შეისწავლის მუსიკალური ეთნოგრაფია... მუსიკალური ეთნოგრაფიის კვლევის,

რო გორც ისტორიული მეცნიერების ერთ-ერთი დამხმარე დარგის, ამოცანას შეადგენს,

ერთი მხრივ, კულტურულ-ყოფითი პრობლემების გამოვლენა, ხოლო მეორე მხრივ –

221

ეთნიკური ფუნქციების, ეთნოკულტურული და ეთნოგენეტიკური პრობლემებისა. აქედან

გამომდინარეობს ისტორიულ-ეთნოგრაფიული კვლევისათვის ხალხური სიმღერის წყაროთ-

მცოდნეობითი მნიშვნელობა“ (2.-6).

საკითხის ასეთი დასაბუთება დაგვჭირდა იმისთვის, რომ გავითავისოთ მთავარი –

მუსიკალური ფოლკლორის შესწავლა, ისტორიულ მეცნიერებაში მისი ადგილის განსაზღვრა

წარმოადგენს უაღრესად საპასუხისმგებლო საქმეს.

საკითხის განხილვისას ჩვენ შევეცდებით გარკვეული კორექტივები შევიტანოთ წოვა-

თუშების მუსიკალური ფოლკლორის წარმოშობის შესახებ სხვადასხვა ავტორთა მიერ

დაფიქსირებულ შეხედულებებში.

თუშების მუსიკალური ფოლკლორი თავისი ჟანრის მიხედვით შეიძლება გაიყოს ორ ჯგუფად

– სიმღერები (ტექსტით) და ინსტრუმენტული მელოდიები (უტექსტო). თემატიკის მიხედვით ისინი

იყოფა გმირულ, სამგლოვიარო, სასიყვარულო და სამგზავრო სიმღერებად. წოვა-თუშების

ხალხური შემოქმედებისათვის მნიშვნელოვანია არა იმდენად ჟანრი, რამდენადაც თემატიკა.

მათი ცხოვრების თითოეულ ეტაპი ასახულია მუსიკალურ სიმღერებსა და მელოდიებში. სწორედ

ამ სფეროში ყველაზე ნათლად აისახა თუშების ისტორიული გზა, მათი იმედები და საზრუნავი,

რამდენადაც თვით ცხოვრების წესი, რომლისთვისაც დამახასიათებელი იყო მომთაბარული

მეურნეობა, უშუალო ზეგავლენას ახდენდა მათ შემოქმედებაზე.

ჩვენ უკვე აღვნიშნეთ, რომ წოვა-თუშების მთელი ცხოვრება, ყოფა და ფსიქოლოგია

მიმართული იყო გარკვეული სპეციფიკის სამეურნეო საქმიანობისკენ, რომელიც, როგორც ჩანს,

დამახასიათებელი იყო მხოლოდ მათთვის. მათი ცხოვრება და საქმიანობა გაუთვალისწინებელი,

ყოველწუთიერი ხიფათით იყო აღსავსე და ახლობლებთან მუდმივი განშორება ამძიმებდა,

მიუხედავად ამისა, ისინი ვაჟკაცურად უმკლავდებოდნენ ყველა განსაცდელს. ალბათ ამიტომაცაა,

რომ მათ მუსიკალურ ფოლკლორსაც მისდევს ნაღველი, ფიქრი, სევდა – იქაც კი, სადაც

თითქოს საჭიროა სიხარულის გამოხატვა. ხალხში არსებული სიმღერებისა და მელოდიების

უმრავლესობა სამგლოვიარო ხასიათისაა. ჩვეულებრივ, ისინი სრულდება ჭიანურის, ფანდურის

და ბუზკანტის (გარმონის) თანხლებით. მათი თემატიკა მრავალფეროვანია: დაღუპული მამის

ან ძმის დატირება, დედის მიერ დატირება უგზო-უკვლოდ დაკარგული ან დაღუპული შვილისა,

ცოლის მიერ დატირება უდროოდ დაღუპული ქმრისა, სტიქიური უბედურების შედეგად

შექმნილი მელოდიების თემატიკა და ა.შ. ყოველი ტრაგედია, რომელიც დატრიალდებოდა

ოჯახში, შეიძლება გამხდარიყო მელოდიის შექმნის მიზეზი.

ჩვენ ზემოთ აღვნიშნეთ, რომ თუშები გულჩათხრობილი ხალხია, ამიტომ მათი სიხარული

– უხმაუროა, მწუხარება კი – ჩუმი. როგორც ჩანს, ეს განპირობებული იყო ისევ და ისევ მათი

ცხოვრების პირობებით: მძიმე ფიზიკური შრომით სიცხესა და სიცივეში, ყოველწუთიერი

ხიფათით, რომელიც მთის საცალფეხო ბილიკებით (ცხენით თუ ფეხით) თუშეთის რთული

უღელტეხილების გადალახვას ახლდა და საფრთხით, რომელიც მოდიოდა მუდამ

მოთარეშე ყაჩაღებიდან.

თვალსაჩინოებისთვის მოვიყვანთ რამდენიმე ჩანაწერს ჩვენი ექსპედიციიდან ზემო

ალვანსა და მთათუშეთში.

„ჩვენი ხალხი, – აღნიშნავს მთხრობელი, – უხსოვარი დროიდან მისდევდა მეცხვარეობას.

ისინი ბევრს შრომობდნენ, რათა შეენარჩუნებინათ საქონელი. ცხვარზე მეტი იყო ნადირი,

ყაჩაღი, არ აკლდათ სტიქიური უბედურებები (წყალდიდობა, ქარიშხალი, მძიმე ზამთარი,

გვალვიანი ზაფხული) და ა.შ. ეს კი მოითხოვდა თავდაცვისათვის მუდმივ მზადყოფნას. ერთი

მხრივ, ყოველივე ამას თან სდევდა მსხვერპლი (აგრეთვე გლოვა და ცრემლი), მეორეს

მხრივ – მწყემსებს უყალიბდებოდათ ისეთი თვისებები, როგორიცაა სიმამაცე, ამტანობა,

სითამამე და მტკიცე ხასიათი“ (დღ. #23).

საინტერესოა კიდევ ერთი ჩანაწერი: „მეცხვარეს თან აქვს სალამური. ეს არის უბრალო

მუსიკალური ინსტრუმენტი, რომელსაც ჩვენ თვითონ ვაკეთებთ. ჩვენში ცნობილი იყო

222

მხოლოდ ე.წ. უენო სალამური, რომელზეც ასრულებდნენ სასიყვარულო, სამხიარულო,

საცეკვაო, სამგზავრო და სხვა მელოდიებს. მუხროვანის ახლოს ჩვენებურ ლაზარე

ფილიშვილს საზამთროს ბაღჩა ჰქონდა. თითოეული საზამთრო იწონიდა 20 კგ-ზე მეტს.

ლაზარე გაჭრიდა საზამთროს და აკვნესებდა სალამურს. მან ბევრი ჰანგი იცოდა და ამბობდა,

რომ ისინი უძველესი დროისაა. მოტივები იყო სევდიანი, თუმცა ზოგჯერ იყო პათეტიკური

ხასიათისაც...“ (დღ. #23).

თუშების სასიმღერო რეპერტუარი საკმაოდ მრავალფეროვანია. სიმღერის ტექსტებში

აისახებოდა ცხოვრებისეული სირთულეები, რაც დაკავშირებული იყო მეცხვარეობასთან

(სტიქიასა და ნადირთან ბრძოლები, ოჯახთან ხანგრძლივი დაშორება, ტრაგიკული

შემთხვევები და სხვ.); გარდა ამისა, უმღერდნენ სიყვარულსა და სევდას და სხვ. (ასეთ

სიმღერებს ძირითადად ქალები ასრულებდნენ).

ქალს არ შეშვენოდა ფანდურსა და ჭიანურზე დაკვრა. ისინი უკრავდნენ პატარა გარ-

მონზე, რომელსაც წ.-თ. „ბუზკანტს“ უწოდებენ (შდრ. რუს. музыкант). თითქმის ყველა

ოჯახს ჰქონდა ბუზკანტი და ჰყავდა ამ ინსტრუმენტზე შემსრულებელი. გარმონი ყველა

თუში გოგონას მზითევის ერთ-ერთი ატრიბუტი იყო. ძველად იგი ძალზე ძვირი ღირდა და

მყიდველისთვის ძნელად ხელმისაწვდომიც იყო. მას ყიდულობდნენ მხოლოდ შეძლებული

თუშები თბილისისა და უცხო ქვეყნების ბაზრებზე.

ოჯახში, როგორც წესი, მუსიკალურ ინსტრუმენტზე დაკვრას ბავშვებს ასწავლიდნენ

მშობლები ან მეზობელ-ახლობლები.

ძირითად ინსტრუმენტებს, რომლებზეც მეცხვარეები უკრავ-

დნენ, წარმოადგენდა ჭიანური (წ.-თ. ჭინურ) და სალა მური.

ჭიანურზე ყველაზე უკეთესად უკრავდა მოსე შავხე ლიშვილი.

ამბობდნენ, რომ ჭიანურზე დაკვრა მას მამამ – ზაქრომ ასწავლაო.

მო სემ იცოდა უამრავი მოტივი და ჰანგი, რომელსაც ჯერ მისი

პაპა ასრულებდა. მოსე თავადაც იყო კარგი შემოქმედი, რადგან

მელოდიების გარდა, თხზავდა ლექსებსაც. თუმცა სათაყვანებელი

პოეტი და მისი სიმღერების მთავარი წყარო იყო ვაჟა-ფშაველა.

ვაჟა თუშებში პირველად ალბათ მოსემ დაამღერა, რადგან

მის რე პერტუარში ძირითადი სიმღერები ვაჟას ლექსებზე იყო

შექმნილი. მოსეს სახელს, როგორც ხალხური შემსრულებლისა,

იცნობდა ძირითადად აღმოსავლეთ საქართველოს ფართო

საზოგადოება და ამიტომ არც რადიომაუწყებლობას გამორჩენია

მისი ჩაწერა. ხალხური მუსიკის გადაცემებში მუდმივად ისმოდა

მოსეს „სახელოვანო ალგეთს ქალაქო“, ვაჟას „თქვენი ჭირიმე,

ჰო, მთებო“, „არწივი“ და მრავალი სხვა მოსე შავხელიშვილის

შესრულებით. იგი გარდა ჭიანურისა, კარგად უკრავდა

ფანდურზეც. ძალიან უყვარდა პატრიოტული შინაარსის ტექსტები

და გამომდინარე იქიდან, რომ თუშების სიმღერებში აქცენტი

უფრო ტექსტებზე მოდის, რომლისთვისაც მელოდიების შერჩევა თავისუფლია, სიმღერებიც

მრავალფეროვანი ჰქონდა. ამას ემატებოდა ხმის კარგი ტემბრიც – ხავერდოვანი და თავისებური

– მოსესი, რითიც კარგად დაამახსოვრა თავი მსმენელს. XX ს-ის 30-40-იან წლებში მის მიერ

ჭიანურზე შესრულებული სიმღერები არ ჩამოსულა რადიომაუწყებლის პროგრამებიდან.

საველე ჩანაწერებში ნათქვამია: „1931 წლის გაზაფხულზე ზემო ალვანში ჩამოვიდა

ცნობილი მუსიკოსი ილიკო ქურხული. სკოლის დარბაზში მან შეასრულა რამდენიმე

ქართული ხალხური სიმღერა, რომლებიც იმ დროს ძალზე პოპულარული იყო. ილიკო

სიმღერებს ასრულებდა „საზანდარზეც“ – ეს ძირითადად ძველებური მელოდიები იყო.

კონცერტის დაწყებამდე ილიკომ მოიკითხა თუშური მოტივების შემსრულებლები. ამისთვის

თუში მომღერალი და ლოტბარი მოსე შავხელიშვილი (1934 წ.)

223

სოფ საბჭოს თავმჯდომარემ ამირან ქადაგიძემ მოაწყო სოფლის შემსრულებელთა დათ-

ვალი ერება. მათ შორის იყო მოსე შავხელიშვილიც, რომელიც თავის სიმღერებს ასრუ-

ლებდა ჭიანურის თანხლებით. ილიკო ქურხულს ძალიან მოეწონა მოსეს შესრულება და

მიიწ ვია იგი თბილისში რადიოჩაწერაზე. ამის შემდეგ საქართველოს რადიოთი დიდხანს

ჟღერდა მოსეს სიმღერები. ეს ჩანაწერები დღემდე ინახება სახელმწიფო რადიოარქივში“.

იმ ხანებში თუშებში ბევრი კარგი შემსრულებელი იყო. მოსე შავხელიშვილის გარდა,

განთქმულნი იყვნენ სამი ძმა ჭიჭოშვილები და ნ. ფილიშვილი. ჭიანურზე სრულდებოდა

სასიყვარულო, სალაშქრო და სამგლოვიარო მოტივები.

(სტიქიასა და ნადირთან ბრძოლები, ოჯახთან ხანგრძლივი დაშორება, ტრაგიკული

სიმღერებს ძირითადად ქალები ასრულებდნენ).

წოვა-თუშების სამგლოვიარო მელოდიების შესახებ რესპონდენტები გვიამბობენ:

„თუშებს ბევრი სამგლოვიარო მოტივი აქვთ, რომლებიც შექმნილია სხვადასხვა ტრაგიკული

შემთხვევის გამო. ამ ნაღვლიან სასიმღერო მელოდიებში ქალები ჰყვებიან მათ თავს გა-

დამხდარი ტრაგედიის შესახებ. დროთა განმავლობაში ეს მოტივები რამდენადმე შეიცვალა,

თუმცა შემონახულია მათი შინაარსი. ძველად ამგვარი დაკვრები თუშებში მრავ ლად

მოიპოვებოდა, ახლა, სამწუხაროდ, მივიწყებას მიეცა”.

გთავაზობთ დავით მაჩაბლიშვილის ნაამბობს: „წინათ თუშები თავად ქმნიდნენ მოტივებს

და თავადვე ასრულებდნენ მათ სალამურზე. მეცხვარე შემოდგომა-ზამთრისა თუ გაზაფხული-

ზაფხულის პერიოდში მუხლჩაუხრელად შრომობს მთებსა თუ ბარად, ხიფათი მისი მუდმივი

თანამგზავრია. წვიმისა და ყინვისგან მას ნაბადი იფარავს მხოლოდ, დასვენებაზე ხომ

ფიქრიც არ შეიძლება. ყველაფერი ეს მელოდიებსა და სიმღერებში აისახება, რომლებიც

ხშირად თუნდაც უბრალოდ მწყემსის სტვენით გამოიხატება. ამ სტვენაში ჩაქსოვილია მათი

სულიერი განცდები. სწორედ იმ ჰანგებით იბადება შემდეგ მათი სიმღერები“.

ან კიდევ: „ბნელ ღამეში, ნაბადში გახვეული მწყემსი იგონებს იმ ადამიანებს, რომლებიც

დაიღუპნენ ყაჩაღებთან, ნადირთან ან სტიქიასთან ბრძოლაში, აგრეთვე თავის ახლობლებსა

და ნათესავებს, რაც წინაპირობას ქმნის იმისა, რომ ფიქრებში წასულმა შექმნას ახალი

მოტივი და ზოგჯერ სიმღერის ტექსტიც კი. ხშირად ფიქრები მას თავის სატრფოსა ან ცოლ-

შვილის კენ გაურბის, რაც ახალი მოტივის შექმნის მიზეზი ხდება. პირველად იგი მელოდიას

სტვე ნით გამოხატავს, შემდეგ კი სალამურზე აკვნესებს მას“ (საველე ჩანაწერებიდან).

კიდევ ერთი ამონაწერი დღიურიდან: „მომთაბარეობის დროს საქონელი საჭიროებს

დაცვას. შეიძლება მოხდეს თავდასხმა, რომელიც ორივე მხრისათვის ხშირად მძიმე შედეგით

მთავრდება. ასე მაგალითად, 1916 წელს შირაქში მწყემსებს თავს დაესხნენ შეიარაღებული

თათრები და ლეკები, რათა გაეტაცნათ ცხვრის ფარა. ამ უთანასწორო ბრძოლაში მოკლული

იქნენ ყიზილაშვილების გვარის მწყემსები. ამის შესახებ თუშებმა შექმნეს მელოდიები,

რომლებიც დღესაც სრულდება“ (დღ. #5-10).

ყურადღებას იქცევს შეყვარებული ქალიშვილის მიერ ჭაბუკზე შექმნილი მელოდია,

რომელიც მოკლეს ლაროვანის მთებში. როდესაც ქალიშვილმა გაიგო შეყვარებულის

სიკვდილის ამბავი, იგი მივიდა სამძიმარზე და დაკრძალვის მომენტში, დაღუპულის დედისკენ

ხელგაწვდენილმა, სასოწარკვეთით ამოთქვა მთელი თავისი ტანჯვა და ნაღველი. სწორედ

ეს მწუხარება დაედო საფუძვლად მოტივს და შეიქმნა სიმღერა სახელწოდებით „ტირილი

ერთადერთი შვილის სიკვდილზე“. იგი სრულდება სალამურზე, ჭიანურზე, ფანდურსა და

გარმონზე (ტექსტის თანხლებით).

ცალკე უნდა შევჩერდეთ მელოდიაზე, რომელიც შექმნილია XX ს-ის დასაწყისში მომ-

ხდარი ტრაგედიის გამო. იგი ცნობილია „წიფლოვანის“ სახელით. აი, რა შემთხვევა დაედო

224

საფუძლად მის შექმნას: „შემოდგომისათვის თუშები ოჯახებთან ერთად ჩამოდიოდნენ

მდ. ალაზნის სათავეებიდან ბარად. გადმოჰყავდათ მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვიც. ევა

უშარაულის ცხენს, რომელსაც აბობოქრებულ მდინარეში გასვლის დროს მძიმე ხურჯინი

ჰქონია აკიდებული, წიფლოვანის ხეობაში ფეხი დასცდენია და წყალში ჩავარდნილა. ამ

დროს ევას ხურჯინში თავისი მცირეწლოვანი შვილები ჰყოლია, რომლებიც მოუ ლოდ ნელად

ხურჯინიდან აქაფებულ მდინარეში ჩაცვინილან. წყალს ბავშვები ისე სწრაფად გაუტაცნა,

რომ ვერც დედას და ვერც ირგვლივ მყოფებს ვერ გადაურჩენიათ. შინ დაბრუნებულმა

დედას ხელში გარმონი აუღია და მთელი თავისი დარდი და ტკივილი „ტირილის“ ჰანგებში

ამოუთქვამს. ამის შემდეგ მის მიერ შექმნილი მოტივი ცნობილია „წიფლოვანას“ სახელით.

„წიფლოვანას“ მოტივში ჩაქსოვილია არა მხოლოდ გლოვა, არამედ უბედური დედის

გრძნობები და დარდები. იგი იწვევს არა მარტო ნაღველსა და ცრემლს, არამედ გვახსენებს

თუში ქალების მძიმე ხვედრსაც. ამ ამბავმა და დედის დაკრულმა მელოდიამ შეძრა მთელი

თუშეთი – მას დღესაც დიდი გულისტკივილით ჰყვებიან და უსმენენ მთელ საქართველოში.

არაერთი ლექსიც დაიწერა ამ თემაზე – ერთ-ერთ ასეთ ლექსში, რომელიც კოსტა აზიკურს

ჩაუწერია, ჩაქსოვილია შემდეგი სიტყვები: „შვილებ გავწირენი წიფლოვნის ჭალასა, არღ

დამიშინოთა ცხვართა მეცხვარენო. წვრილებ არიანა... ყურიღ მიუგდეთა...“ (ჩაღმურად) –

დედა სთხოვს იმ ბილიკებზე გამვლელ მწყემსებს: ჩუმად გაიარეთ, არ შემიშინოთ შვილები

– პატარები არიანო...

კოსტა აზიკურის „თუშური ჩანაწერების“ გამოცემისთვის – 1942 წლისთვის ამ ლექსის

მთქმელის ვინაობა თურმე უკვე უცნობი იყო. ამ მელოდიას ასრულებენ გარმონის თანხლებით

– მას სხვა ინსტრუმენტი არც უხდება.

აი, კიდევ ერთი ტირილი, რომელზეც თავად შესანიშნავი მეგარმონე ნინო ჭიჭოშვილი

(უშარაული) მოგვითხრობს: „1898 წელს მე 20 წლისა ვიყავი, ჩემი ქმარი კიმო უშარაული

ცხვარს მწყემსავდა წიფლოვანის ხეობის შემოგარენში და შემთხვევით გადაეყარა დათვს,

რომელმაც მოკლა ჩემი მეუღლე. წინათ ტირილი ქმარზე სირცხვილად ითვლებოდა და

მე, რადგანაც ძალიან მიყვარდა ჩემი ქმარი, ღამღამობით ჩუმად ვტიროდი ხოლმე. გავიდა

რამ დენიმე დღე, მე ვეღარ მოვითმინე, შევედი მარანში, ავიღე გარმონი და დავიწყე დაკვრა.

ჩემს ამ ჰანგს თუშებმა შეარქვეს „ნინოს ტირილი“. ეს მოტივი მე თვითონ შევქმენი. ის მე

გულმა მიკარნახა. ეს იყო ჩემი სულის ტკივილი, გამოხატული მელოდიაში. როცა ვუკრავდი,

ამ დროს ჩემს ქმარს ვესაუბრებოდი...“ (დღ. #5).

საინტერესოა მეორე ეპიზოდიც ნინო ჭიჭოშვილის ცხოვრებიდან: „1901 წელს ჩვენ

მივდიოდით ტბათანიდან ალვანში. შევისვენეთ მეღორიას მაღლობზე და აქ ხალხის

თხოვნით, მე დავიწყე ბუზკანტზე დაკვრა. ჩვენთან ერთად იყო ივანე ბუქურაული. მე შევას-

რულე სხვადასხვა მელოდიები – სამგლოვიარო, სამხიარულო, სამგზავრო. ივანე ბუქუ-

რაულმა მითხრა: „ნინო, რა სამწუხაროა, რომ ერთ დღეს შენი თითები აღარ დაუკრავენ!

მე ვეცდები, სანამ შენ ახალგაზრდა ხარ, გამოვგზავნო თბილისიდან მუსიკოსები, რომ მათ

შენსგან ისწავლონ – შენ ხომ უძველესი თუშური კულტურის სიამაყე ხარო...“ მან სიტყვა

შეასრულა, ჩამოვიდნენ და ჩაწერეს ჩემი სიმღერები და დაკვრები, მაგრამ ამ ჩანაწერების

ბედი ჩემთვის უცნობია“ (იქვე).

ასე შეიქმნა „ტირილი ლეკების მიერ მოკლულ ძმაზე“, „მარიამის ტირილი“, „ეთოს

ტირილი“, „ტასის ტირილი ქმარზე“, „ტირილი შირაქში დაღუპულების გამო“ და ა.შ. ეს

მელოდიები არანაკლები ტრაგიზმითა და მწუხარებით იწვევდა ადამიანის ემოციას, ვიდ-

რე სიტყვებით სწვდებოდა მის სულსა და გონებას. ისინი უამრავი იყო. მათ ქმნიდნენ

გარდაცვლილთა ნათესავები და ახლობლები, რომლებიც საკუთარ წუხილს, ცრემლების

ნაცვლად ტრაგიკული მელოდიით გამოხატავდნენ.

უნდა საგანგებოდ აღინიშნოს, რომ გამოხატვის თვალსაზრისით ყველაზე მეტი ტრა-

გიზმით გამსჭვალული იყო დების ტირილი. ხალხში ამბობდნენ: – „არც ცოლი, არც დედა

225

ისე არავინ დასტირის, როგორც და – ძმასო“. ეს ხდებოდა არა იმიტომ, რომ მათი განცდები

უფრო ღრმა იყო, არამედ იმიტომ, რომ თუშური ტრადიციის თანახმად, სახალხოდ თავისი

ტკივილისა და ნაღველის სააშკარაოზე გამოტანა ცოლებსა და დედებს ეკრძალებოდათ. ეს

დასაშვები იყო მხოლოდ დებისათვის.

ამით აიხსნება ის ფაქტი, რომ დედებისა და ცოლების მიერ შექმნილი სიმღერები

თითქმის არ არსებობს, არის მხოლოდ მათ მიერ შექმნილი მელოდიები.

მოვიყვანთ რამდენიმე თქმულებას: 97 წლის დიმიტრი ცისკარიშვილი მოგვითხრობს:

– „როგორც ცნობილია, თუშები მომთაბარე ხალხია. 1879 წელს ზაფხულში ახმეტასა და

ქისტაურს თავს დაესხნენ შეიარაღებული ლეკები. ამის შესახებ ერთმა კახელმა შეატყობინა

თუშებს ალვანსა და გურგალჭალაში. ამ მომენტში ფოცხვერა ცისკარიშვილი და სხვები

თავ-თავის ეზოებში ტვირთს ცლიდნენ – მთიდან ჩამოტანილ ყველსა და მატყლს. ამ

ამბის გაგონებაზე, დაღლილობის მიუხედავად, მამაკაცები იმავე წუთში მოასხდნენ ცხენებს

და გაემართნენ დასახმარებლად. მოიგერიეს რა მომხდურები, ისინი საღამოსვე უკან

დაბრუნდნენ. ერთი მათგანის ცოლმა ეთქვა: „ჩემი ქმრის ტანსაცმელი მტრის სისხლით იყო

მოსვრილი, შინ დაბრუნებულმა მან იმწამსვე დაიძინა და მთელი დღე და ღამე გადაბმულად

ეძინაო“. შემდეგში ეს თემა სიმღერაშიც აისახა, რომელიც მოხუცებს დღესაც ახსოვთ“.

წოვა-თუშებმა მრავალი სხვა მელოდიაც შექმნეს, მათ შორის: „ჟომონის ტირილი“

(ტირილი მამაზე), „თამარის ტირილი“ (ერთადერთი შვილის დაკარგვის გამო), „ადამეს

ტირილი“ (ტირილი პოეტ ადამე ბობღიაშვილის ტრაგიკული ბედის გამო, რომელიც შექმნა

თამარ ქადაგიძე-ქააძემ) და სხვ. ჩაღმის ქალები მათ უწოდებენ „წოვა ქალების ნამღერ ან

დაკრულ ტირილებს“.

პირიქითელ თუშის ქალებს შორის მელოდიების საუკეთესო შემსრულებლებად

ითვლებოდნენ რებკო ალხანაიძე და თამარ ქააძე. რებკო ალხანაიძის თქმით, მის მიერ

შესრულებული სამგლოვიარო, სასიყვარულო და საცეკვაო მელოდიები უფრო მეტად

წოვა-თუშების იყო. 1960-1980 წლებში თუშეთში ეთნოგრაფიული ექსპედიციების დროს

დავაფიქსირეთ ერთი საინტერესო გარემოება – ჩაღმების სოფლებში სიმღერის შესრულებისას

მომღერალი აუცილებლად აზუსტებდა: „ეს წოვა ქალების ტირილიი, ეს – „წიფლოვანაი“ –

წოვა-ქალის დაკრულიი, ეს – წოვური „სამგზავროი“, ეს – ”ლიქოკელიი“ (წოვების საცეკვაი)

და სხვ...“ ე.ი. თითოეული მელოდია ასახავდა იმ კუთხის დამახასიათებელ მელოდიას,

სადაც იქმნებოდა. საგანგებოდ უნდა აღვნიშნოთ, რომ მუსიკალურ ფოლკლორში ასახულია

წოვა-თუშების მთელი ცხოვრება.

სამუხ იდოიძე, რომელიც გარმონზე, ბალალაიკასა და ფანდურზე თავად არის

შემსრულებელი, აღნიშნავს: „მე ვიცი თითქმის ყველა წოვათუშური მოტივი. უნდა განვაცხადო,

რომ ჩაღმის, გომეწრისა და პირიქითს მოსახლეობაში გავრცელებული ისეთი მოტივები,

როგორებიცაა: „წოვის ქალების ტირილები“, „წიფლოვანა“, „სამხიარულო“, „სამგზავრო“ –

არის წოვათუშური. ჩვენი ჩაღმების სიმღერები და მელოდიები ტექსტითა და მუსიკალობით

უფრო მხიარულია“ (ჩანაწერებიდან).

შემონახულია გარმონზე დამკვრელი საუკეთესო შემსრულებლების სახელებიც, ესენი

არიან: ელო ღალაღიშვილი, მარიამ ჭყოპიშვილი, ნინო დარკიზანიშვილი, თინა გოცაანი,

მაკა მაჩაბლიშვილი და სხვ. მამაკაცურ საკრავებად ითვლებოდა ჭიანური და სალამური,

ქალები მათზე არ უკრავდნენ.

„როცა მწყემსი ფარას უდანაკარგოდ მწყემსავდა და როცა ცხვრები კარგად სუქდებოდა,

მას ეს განსაკუთრებულ სიამოვნებას გვრიდა, – გვიამბობს მთხრობელი – ამ შემთხვევაში

მეცხვარე მთვარიან ღამით, დარიან დილით ან საღამოს, როცა აქვს საშუალება ცოტა სული

ამოითქვას, უკრავს სალამურზე მხიარულ მოტივებს. მხიარული მელოდიების დაკვრისთვისაც

საჭიროა სათანადო განწყობა“. 70 წლის პავლე ლაგაზიძეზე, რომელიც შესანიშნავად უკ-

რავდა ჭიანურზე, ყვებიან, რომ როცა ცხვარს მწყემსავდა, მას ჭიანური ყოველთვის თან

226

ჰქონდა, მაგრამ თუ განწყობაზე არ იყო, არაფრის გულისთვის არ დაუკრავდა. ეს იმაზე

მიუ თითებს, რომ მუსიკალური ტალანტის მქონე კაცს მისი გამჟღავნებისათვის სჭირდება შე-

საფერისი დრო და განწყობა“ (დღ. #5-12).

„თუშური ინსტრუმენტები თითქმის ყველა თვითნაკეთია, – გვიამბობდა თავად პავლე

ლაგაზიძე, – ჩვენ თვითონ ვაკეთებთ სალამურს, ჭიანურს, ფანდურს. ჩვენვე ვაკეთებდით

სიმებსაც. თითოეული შემსრულებელი თავის ინსტრუმენტს თვითონ აკეთებს და აწერს

თავის ინიციალებსა და დამზადების თარიღს. ჩვენ მიერ დამზადებული ინსტრუმენტები ფაბ-

რიკულს არ ჩამოუვარდება“ (დღ. #14).

ჭიანურს აკეთებდნენ ძირითადად თუთის ხისაგან. ეს მასალა უფრო მსუბუქი იყო და

ჟღერადი. მისი კორპუსი ფერითა და ფორმით ძალიან ორიგინალურია. „ჩონგურს“ თუშები

ეძახიან „ფანდურს“. მასზე უკრავენ მხოლოდ მამაკაცები.

განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს წოვა-თუშების მიერ შექმნილი მგზავრული მელოდიები

და სიმღერები. ისინი მაშინ სრულდებოდა, როცა თუშები სამგზავროდ ემზადებოდნენ.

ეს თავისებური რიტუალი ასე გამოიყურებოდა: როცა დასრულდებოდა სამგზავრო სამ-

ზადისი (ჩვეულებრივ ეს ეხებოდა ცხვრების გადარეკვას), ვიდრე გზას დაადგებოდნენ,

თუშები ერთმანეთს ჭიქა არყით გზას დაულოცავდნენ და შეასრულებდნენ „სამგზავრო“

მელო დიას და მხოლოდ ამის შემდეგ გაუდგებოდნენ გზას. ამ მელოდიას სწორედ ასე

ეწოდება – „სამგზავრო“. მასში გადმოცემულია წუხილი, შფოთი და მღელვარება, რომელიც

დაკავშირებული იყო მგზავრობასთან, განსაკუთრებით კი ახლობლებთან დაშორების

ნაღველი. მოხუცები ამბობენ: „ეს ჩვეულება უხსოვარი დროიდან მოსდევს ჩვენს მწყემს-

მეცხვარეებს. იგი შექმნა მეცხვარეობამ. „სამგზავროს“ უკრავდნენ ცხვრის მთებიდან ბარში

გადარეკვის დროს და ბარიდან მთებში, აგრეთვე მაშინ, როცა „ბერ-სამებას“ მსხვერპლად

სწირავდნენ ცხვარს, რათა მას დაეცვა ისინი დანაკარგისაგან“ (ჩანაწერებიდან).

რაც შეეხება ჰეროიკული და ეპიკური შინაარსის სიმღერებს, მათში თუშები უმღერიან

საქართველოს დამპყრობელთა წინააღმდეგ ბრძოლებში დაღუპულ გმირებს, იხსენებენ

ბახტრიონის ბრძოლის ლეგენდარულ სახელებს – ზეზვა გაფრინდაულს, შველა შველაიძეს,

მეტი საღირიშვილს და სხვ. ასეთი მამაცი პიროვნებები, რომლებიც მზად იყვნენ თავი შეეწირათ

ხალხისა და ქვეყნის თავისუფლებისათვის და განსაკუთრებით საჭირონი იყვნენ ქართველი

ერის კონსოლიდაციის პერიოდში. ჰეროიკულ-ეპიკური სიმღერების შემსრულებლები, ძირი -

თადად, მამაკაცები იყვნენ (ფანდურის ან ჭიანურის თანხლებით). წოვა-თუშების ბევრი სიმ-

ღერა და თქმულება ჩაწერილია საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის ლიტერატურის ინ-

სტიტუტის ფოლკლორის განყოფილების მიერ და ნაწილობრივ გამოქვეყნებულია თუშური

სიმ ღერების სახელწოდებით.

ბევრი სიმღერა და მელოდია ეძღვნება ჯგუფ „სამანის“, საქართველოს დამოუკიდებ-

ლობისათვის მებრძოლთა მოძრაობის მონაწილეებს, რომლებიც დახვრიტეს მეორე

მსოფლიო ომის დროს. მათ შორის იყო ლეგენდარული სახელები – ადამ ბობღიაშვილი,

გიორგი ქადაგიძე, არჩილ ქიტოშვილი, ფანცალე იმედაძე და სხვ. ყველა ისინი ახალგაზრდა

პოეტები იყვნენ და ბევრი მათი ნაწარმოები ზეპირად გავრცელდა ხალხში, როგორც

ხალხური. ამით შესაძლებელი გახდა, რომ ეს უნიკალური ნაწარმოებები შემდგომ თაობებს

გადასცემოდა.

ჩვენი აზრით, არანაკლებ საინტერესოა წოვა-თუშების სასიყვარულო მოტივები. ისინი

გამსჭვალულია ურთიერთსიყვარულითა და თბილი გრძნობებით. ასეთი სიმღერები ბევრია.

ამავე თემატიკას შესაძლებელია მივაკუთვნოთ სიმღერები, რომლებშიც ასახულია

დედამთილისა და რძლის ურთიერთობები. მათ გარმონზე მხოლოდ ქალები ასრულებენ.

ჰქონდა თუ არა თუშებს „იავნანა“? ძალზე მწირი მასალაა ამის შესახებ, თუმცა

დარწმუნებით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ უსათუოდ ექნებოდათ. ქართულ ხალხურ პოეზიაში

ერთ სტროფს წავაწყდით, სადაც დედა თავის შვილს ღირსეულ მომავალს უსურვებს და

227

დალოცვას ასეთი სიტყვებით ასრულებს: „... ნანას (დედას) წოვათის მიწაში გულმშვიდად

დაეძინება“. ეს პატარა ფრაგმენტი მეტყველებს იმაზე, რომ ჯერ წოვათაში ცხოვრების დროს

იქმნებოდა ამ ჟანრის ქმნილებები და ხალხის მეხსიერებამ შემოინახა მისი ნიმუშები დღემდე.

ეს საკითხიც შეასწავლია.

წოვა-თუშების საშემსრულებლო ოსტატობის დამახასიათებელი თვისებაა სიმღერის

ინდივიდუალური შესრულება. ისინი, ჩვეულებრივ, სტროფული ფორმისაა, მისამღერი ხში-

რად მეორდება, როგორც ინდივიდუალურად, ისე რამდენიმე ხმაში. აღსანიშნავია, რომ მომ-

ღერლებს უყვართ თავისი სიმღერებისა და მელოდიების მოსმენა სხვათა შესრულებითაც,

რათა უფრო მეტად ჩაუღრმავდნენ ტექსტსაც და მელოდიასაც.

თუშების ფოლკლორი ხასიათდება თვითმყოფადობით, აქვს ხალხურ-სასიმღერო და

მუსიკალური შემოქმედების უმდიდრესი საფუძველი. ბევრი შემსრულებლის სახელი დაკარ-

გულია, თუმცა ბევრი მათგანი დღესაც ახსოვთ. ერთი რამ ცხადია, – თუშური ხალხური

შემოქმედება წარმოადგენს ძველქართული შემოქმედების განუყოფელ ნაწილს. იგი გასა-

გებია და მახლობელია თითოეული ქართველისათვის თავისი ლირიკულობითა და საშემ-

სრულებლო მანერით. ჩვენ არაფრით გავიზიარებთ ნ. მაისურაძის მოსაზრებას იმის შესახებ,

რომ თითქოს თუშეთი იმთავითვე გამოეყო აღმოსავლეთ საქართველოს დანარჩენ მთის

რეგიონებს (ხევსურეთს, ფშავს, მთიულეთს, ხევს, გუდამაყარს). მაშინ რითი აიხსნება თუშური

შემოქმედების ასე ვრცლად წარმოდგენა ყველა ამ რეგიონის მოსახლეობის რეპერტუარში?

ისინი არასდროს არ ისაკუთრებენ მათ, იციან, რომ ეს სიმღერები თუშურია და დიდი

სიყვარულით ასრულებენ კიდეც. მთავარი კი ისაა, რომ მათ ისინი ესმით, რადგანაც ერთიანი

ეთნიკური ჯგუფისა და აღმოსავლეთ საქართველოს ერთი რეგიონის წარმომადგენლები

არიან.

განვაგრძობთ თხრობას. მოგვიანებით გაჩნდა „ზურნა“. ზურნაზე უკრავდნენ აგრეთვე

ბათო ფილიშვილი, გოგალე ბაიხოიძე, გიორგი ყიზილაშვილი, დავით ბაიხოიძე, კიმო ბურ-

კიშვილი და სხვ. ზურნას უკრავდნენ ძირითადად სამგლოვიარო ცერემონიალის მსვლე-

ლობისას და სპორტული შეჯიბრებების დროს – ძირითადად ჭიდაობის დროს. ისიც

იშვიათად.

აუცილებელია აღინიშნოს, რომ ჯერ კიდევ არაა სათანადოდ შესწავლილი წოვა-თუშების

მუსიკალური ფოლკლორი და მათი ეთნოკულტურული თავისებურებები. თუშების მდიდარმა

ეთნოგრაფიულმა ყოფამ შემოგვინახა უხვი მასალა, რომელიც ძალზე მნიშვნელოვანია

მუსიკალური კულტურის წყაროების კვლევისათვის, კერძოდ, სამგლოვიარო, სასიყვარულო,

საცეკვაო და სხვა მოტივები. საყურადღებოა ისიც, რომ არსებობს რამდენიმე ათეული

სამგლოვიარო სიმღერა, რომელთაც გააჩნიათ საკუთარი ისტორიულ-ეთნოგრაფიული

ძირები. სამხიარულო მუსიკის სფეროს მიეკუთვნება საქორწინო, საცეკვაო, სამგზავრო,

სახუმარო, შრომითი და სხვ. უნდა აღინიშნოს, რომ აღმოსავლეთ საქართველოს მთასა

და ბარში ფართოდ არის გავრცელებული მოტივები, რომლებიც შექმნილია თუშური

ფოლკლორის საფუძველზე.

აღსანიშნავია, რომ საქართველოს ყველა კუთხეს ახასიათებს თავისებური ცეკვის

მანერა, რომელიც საერთო ქართულ საცეკვაო კულტურას ასახავს. ასეა თუშური ცეკვაც. იგი

გამოირჩევა თავისი სისადავითა და შესრულების თავისებურებით. იობ ცისკარიშვილი თუ-

შებთან ერთ-ერთი სტუმრობის შემდეგ ასე აღწერს ამ ცეკვას: „დიდი შთაბეჭდილება მოახ-

დინა ჩემს სტუმრებზე თუშების ცეკვა-სიმღერამ. განსაკუთრებით ყურადღება მიიქცია ქალების

ცეკვის მოხდენილმა სიდინჯემ და სინაზემ. მამაკაცების ცეკვაც ძალიან დახვეწილია: წელში

გამართული ახალგაზრდა მხოლოდ ილეთების დროს მუხლებს ქვემოთ იძვრის. ცეკვა ასე

იწყება: ვაჟი შემოარტყამს წრეს და მიიწვევს მანდილოსანს. ერთ ტაქტში, ფეხების თამაშით

ესენი მოდიან წრეზე და წრის დასრულებისკენ ვაჟი ილეთით და მანდილოსანი ადგილზე

ტრიალით ერთდროულად ასრულებენ ცეკვას. ვაჟი თუ აგრძელებს ილეთს, ეს იმას ნიშნავს,

228

რომ მეწყვილეს არ უშვებს, ამიტომ მანდილოსანი უკუსვლით კიდევ ერთხელ შემოუვლის

ილეთებში ჩართულ ვაჟს, შემოტრიალდება და ჩერდება. ვაჟი აგრძელებს წრეში სვლას

და მეორე ქალს მიიპატიჟებს. ამის შემდეგ მეორე მამაკაცი აგრძელებს ცეკვას და ასე

გრძელდება მანამ, სანამ ლხინი დასრულდება“ (რვ. #7).

დღევანდელი თუშური ცეკვის მონახაზი დიდად არ განსხვავდება ზემოთ აღწერილი

ცეკვისგან. იგი არაა დროში გაწელილი – ალბათ იმიტომ, რომ მძიმე შრომის შემდეგ

ცეკვა-თამაშისთვის გამოყოფილი დრო, როგორც წესი, ძალიან მცირე რჩებოდათ. ცდი-

ლობდნენ, ცეკვის გარეშე არავინ გაეშვათ – მოხუცებიც კი. სოფლის ყველა უბანს თავისი

საცეკვაო ადგილი ჰქონდა გამოყოფილი. ზაფხულობით ასეთი თავშეყრები ხშირად იმარ-

თებოდა, რადგან ახალგაზრდების ურთიერთობებს უწყობდა ხელს. უბნებში მიღებული

იყო გადაპატიჟებებიც. ზუსტად ამასთან არის დაკავშირებული თუში ქალის ცეკვის მანერა,

როდესაც ორივე ხელების გაშლის მაგივრად, როგორც ეს ჩვეულებრივ ქართულ ცეკვას

ახასიათებს, თუშ მანდილოსანს ერთი ხელი დაშვებული აქვს, ხოლო მეორე ნახევრად

მოხრილი, ოდნავ წინ წამოწეული და ხუთივე თითი ერთად შეკრული. ამაზე ასეთი ლეგენდა

არსებობს: ერთ ქალიშვილს მეზობელი სოფლიდან ვაჟი ჰყვარებია, მაგრამ მასთან

შეხვედრა მკაცრი კანონების გამო, რომელიც ქალ-ვაჟს ურთიერთშეხვედრებს და ლაპარაკს

უკრძალავდა, გამორიცხული იყო. ბევრი უფიქრია, თუ რა გზას დადგომოდა. იქვე გაღმა

ერთი ძალიან დიდი ლოდი შეუნიშნავს, რომელსაც ერთი გვერდი ისეთი გასწორებული

ჰქონდა, რომ მასზე პატარა საცეკვაო წრის შემორტყმა შეიძლებოდა. ყველას უჩუმრად,

ღამით, ეს ქვა მას თავის სახლთან მიუგორებია და დაუდია ისე, რომ საცეკვაო ადგილი

გამოსვლოდა. იმავე საღამოს ამ ქვაზე ახალგაზრდების ცეკვა-თამაში გამართულა, რასაც

მისი მოწონებული ვაჟიც დასწრებია და ცეკვაზე გაუწვევია. წინა ღამით შრომაში ძალიან

დაღლილს, საცეკვაოდ გამოწვეულ მანდილოსანს ხელი გამართულად ვეღარ აუწევია და

ცეკვაც თუშების ქალებს ასეთი შერჩათ.

თუმცა ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ცეკვის ასეთი მანერა თუში ქალისთვის იმიტომ იყო დამა-

ხასიათებელი, რომ ძალიან ბევრი ჭირ-ვარამი ტრიალებდა თუშეთში – თითქმის ყველა

ოჯახს ჰყავდა დაღუპული და უგზოუკვლოდ დაკარგული ოჯახის ახალგაზრდა წევრი და

ზედმეტი გალაღება სირცხვილად ითვლებოდა. ამის გამოძახილია თუში ქალის ძალიან

მოკრძალებული ფორმის სამოსიც და ქორწილში შავი საქორწინო ჟღარლების ჩაცმის

ტრადიციაც.

თუში ქალების ცეკვაში შეინიშნება მამაკაცის ერთი ილეთიც – ამასაც თავისი ახსნა აქვს:

ოჯახის მამაკაცები სულ წასულები იყვნენ – ზოგი ცხვარში, ზოგიც ომში, ამიტომ დედები

ზრდიდნენ შვილებს. ბიჭების გაზრდა არ იყო ასე ადვილი კაცის ხელის გარეშე, ამიტომ

დედები ცდილობდნენ ესწავლებინათ ის უნარ-ჩვევები, რომლებიც მამებს ევალებოდათ.

საოჯახო-სამეურნეო საქმეებში ბიჭების გაწრთვნა უფრო ადვილი იყო, მაგრამ ცეკვა თუ

თავად არ ეცოდინებოდათ, ვერ ასწავლიდნენ. ეს ცოდნა ადგებოდათ, როცა ერთმანეთში

უხდებოდათ ცეკვაც – ერთი მათგანი ბიჭის ილეთების იმიტაციას აკეთებდა და ამით

სრულყოფილი ცეკვის შთაბეჭდილება იქმნებოდა. ამ ილეთის შერევას ჩვენ დროში ხშირად

იყენებენ თუშურის შესრულების დროს, მაგრამ ეს არ არის თუშური ცეკვის ორგანული

ნაწილი.

ქართული მუსიკალური კულტურა და ქორეოგრაფია მდიდარი და მრავალწახნაგოვანია.

იგი ჩამოყალიბდა საქართველოს ცალკეულ რეგიონებში ინდივიდუალური მოტივების

სახით, რომელთაც პირველი საწყისი საერთო ჰქონდათ. ჩვენი აზრით, მნიშვნელოვანია

ამ მასალის შესწავლა ეთნოგრაფიული თვალსაზრისითაც, რათა ნათლად წარმოჩინდეს

რეგიონების ადგილი ქართულ მუსიკალურ ყოფასა და ქორეოგრაფიაში და განისაზღვროს

ხალხური შემოქმედების როლი ამა თუ იმ კუთხის მცხოვრებთა აზროვნებაში.

229

(ბ. შავხელიშვილი: სულ ათიოდე წლის წინ ზემო ალვანში შეიქმნა თუშური სიმ-

ღერების საშემსრულებლო ანსამბლი „წოვათა“, რომელიც შედგება მხოლოდ ქა-

ლებისგან. მისი შექმნის ინიციატორი და ხელმძღვანელი გახლდით მე – თქვენი

მო ნა-მორჩილი. ამ ჯგუფში შედიოდნენ: მერი ჯიხოშვილი, ციცინო დინგაშვილი, ნა-

თელა ჭარელიშვილი, ლელა და ელენე საგიშვილები, ფატი ბართიშვილი, ასმათ

ლონგიშვილი, ეთერ ცისკარიშვილი, ელენე ჩარხოშვილი და საბედა უშარაული.

ამ ანსამბლის შექმნის მი ზეზი იყო ის, რომ წოვა-თუშური ენა დავიწყებას მიეცა, ანუ

დაადგა კვდომის გზას და ვიფიქრეთ, იქნება ამ ენაზე ნამღერი სიმღერების საშუალებით

ცოტაოდენ გავახანგრძლივოთ მისი სიცოცხლე.

როდესაც ეს საქმე დავიწყეთ, წოვა-თუშურად შესრულებული სულ 4-5 სიმღერაღა

იყო დარჩენილი. საბედნიეროდ, მამაჩემმა მოგვაშველა მის მიერ 1960-იან წლებში

მაგნიტოფონზე ჩაწერილი მელო დიების კასეტა, რამაც გააღვივა ჩვენი ენთუზიაზმი. პირ-

ველი და მთავარი იყო ამ უკვე არსებული მელოდიებისთვის მოგვეძებნა შესაფერისი

ტექსტები, რომლებიც ასახავდნენ თუშების ცხოვრებასა და მათ მსოფლმხედველობას.

ამაში დიდი დახმარება გაგვიწია იოსებ ლონ გიშვილის, ადამ ბობღიაშვილის, იოსებ

ჭარელიშვილისა და სხვათა პოეტურმა ქმნილებებმა, რომლებიც ზოგი წოვა-თუშურად

იყო დაწერილი, ზოგიც ვთარგმნეთ ქართულიდან ან ჩაღმური კილოდან. ტექსტებს

თარგმნიდნენ თავად შემსრულებლები და ასე შეიქმნა მერი ჯიხოშ ვილის „ტივი“ და „იქ,

სადაც გაზაფხული“, ლელა საგიშვილის „მეტეხიდან...“, ციცინო დინგაშვილის „წითელი

ვარდი“, თავად ლონგიშვილმა კი გვითარგმნა მისივე „შატილის ასულო“ და „რა ლამაზია

თუშეთი“ და ა.შ.

თბილისიდან აქტიური ხელმძღვანელობა, რა თქმა უნდა, ჭირდა, რადგან 2

კვი რაში ერთხელ ჩასვლა 3 დღით დიდ შედეგს არ გვაძლევდა, ამიტომ ადგილზე

ამ საქმის გაძღოლა ვთხოვეთ ლელა საგიშვილს, რომელიც ამ ჯგუფში თავადაც

მღეროდა, მას ჰქონდა მუ სიკალური განათლებაც. ვფიქრობთ, მისი დამსახურებაა, რომ

სულ მალე ჯგუფი ძალიან დაიხვეწა. ასეთმა ენთუზიაზმმა და ერთობლივმა მუშაობამ

ნა ყოფიც გამოიღო – მთლიანი რეპერტუარის ჩამონათვალი უკვე შეადგენდა 20-მდე

სიმღერას (ძველი სიმღერების ჩათვლით). ცოტაოდენ თავად რეპერტუარზე: თემატიკის

მი ხედვით იგი იყოფა სამ ნაწილად – სოციალური, სასიყვარულო და გალობები.

გაგიკვირდებათ, მაგრამ არ გვქონდა პატრიოტული თემატიკის სიმღერები, რადგან ამ

ჟანრის სიმღერები წოვა-თუშურად საერთოდ არ არსებობს – ყველა ქართულია. ამის

მიზეზი ისაა, რომ თუშისთვის (წოვა-ჩაღმა) სამშობლო გაიგივებულია ქართულ ენასთან

და მისდამი სიყვარული ლიტერატურული ქარ თულით ნამღერითაც გამოიხატება. სოცი-

ალური ხასიათის – ასე დავარქმევდით – „საამაყო“ სიმღერები ძირითადად ეძღვნება

თუშეთის ბუნებას, მის სიყვარულს და მონატრებას, გარდასულ დღეთა ამბების აღწერას

და ყველაფერს თუშურს – ქუდს, ნაბადს, ცხვარს, ცხენს, ნაგაზს, ჯანღს და წვიმას,

რომლებიც თუშეთს ახასიათებს. სასიყვარულო რე პერტუარიც ძალიან ნაღვლიანია,

რადგან თავად თუშების ცხოვრებაა აღსავსე ან ხი ფათით, ან მუდმივი განშორებით,

ამი ტომ სასიყვარულო ტექსტებში აღწერილია უიმედო სიყ ვარული, განშორება და

ლო დინი, გაწბილებული გრძნობების სინანული და ა.შ. ძალიან საინტერესოა თუშური

გალობები: მათი შესრულება თავი სებურია – სრულდება მუსიკის თანხლების გარეშე,

მიუღებელია ხმების „გაშლა“ (მო გუდულად მღერიან), ტექსტებში კი, როგორც წესი,

მხოლოდ ტრაგიკული ამბებია ასახული. რამდენიმე ასეთი გალობა და სიმღერა ვთარ-

გმნეთ ჩაღმურიდან. ვფიქრობთ, ამით შევძელით წოვა და ჩაღმა თუშების ერთობლივი

ისტო რიული ფოლკლორის ნაწილობრივ მაინც გაცოცხლება.

სულ მალე მიგვიწვიეს კონსერვატორიაში საქართველოს ხელოვნებათმცოდნეების

საერთაშორისო კონფერენციაზე, სადაც ჩატარდა ხალხური შემოქმედების საშემსრუ-

230

ლებლო ფესტივალი. ფესტივალზე წარვსდექით მაყურებლის წინაშე თითქმის მთლიანი

რეპერ ტუარით. ამ გამოსვლამ ძალიან დიდი მოწონება დაიმსახურა და... არც მეტი, არც

ნაკ ლები – შვეიცარიის რადიოს ფოლკგანყოფილების ინტერესიც გამოიწვია. ცნო ბილი

თეო ლოგისა და ლინგვისტის ბერნარ უტტიეს ძალისხმევით 2005 წლის სექ ტემბერში

თბი ლისში ჩამოვიდა ამ განყოფილების ხელმძღვანელი, ხელოვ ნებაში ცნობილი

ავტორიტეტი ვინსენტ ზანეტტი, რომელმაც მსოფლიო ფონოტეკისთვის ჩაიწერა ჯგუფი

„წოვათას“ მთლიანი რეპერტუარი.

დიდი მადლობა ბატონ ვინსენტ ზანეტტის და ბატონ ბერნარ უტტიეს ამ უნიკალური

შესაძლებლობისთვის, რამეთუ დღეს მსოფლიო ფონოტეკაში წოვა-თუშური ფოლ-

კლორის ნიმუშებიც არსებობს.

მართალია სულ მალე ჯგუფი „წოვათა“ დაიშალა, მაგრამ დღესაც აქა-იქ გამოჩ-

ნდებიან ხოლმე მისი ყოფილი მონაწილეები წოურზე ნამღერებით, რაც, ვფიქ რობთ,

უკვე პატარა წინ გადადგმული ნაბიჯია იმისთვის, რომ გაჩნდეს ინტერესი წოვა-თუშური

(ბაცბური) ენის გადარჩენისა და აღორძინებისა.)

1. ა. შანიძე – 1931, ქართული პოეზია, ხევ სურეთი.

თბ.

2. ნ. მაისურაძე – 1989, ქართული ხალხური

მუსიკა და მისი ისტორიულ-ეთნოგრაფიული

ასპექტები, თბ.

3. К. Чистов – 1972, Этническая общность. Этног рафи-

ческое сознание и некоторые проблемы духовной

культуры, «Советская этнография» #3, М. B

4. И. Бромлей – 1972, Этнос и этнография, N3, М.

5. ივ. ჯავახიშვილი – 1938, ქართული ხალხური

მუსიკის ისტორიის ძირითადი საკითხები, თბ.

6. Л. Мазель – 1952, О мелодии, М.-Л.

7. И. Земцовский – 1909, Этногенез в свете музы-

кального фольклора, т.VIII, Белград.

ლიტერატურა:

1970 წლის ექსპედიცია - ა. შავხელიშვილი და მთხრობელები

231

დასკვნა

მონოგრაფიაში წერილობითი, საარქივო, არქეოლოგიური, ეთნოგრაფიული და სხვა

მასალის საფუძველზე წარმოდგენილია წოვათის თუშების ისტორიული წარსული უძველესი

დროიდან XX საუკუნის ჩათვლით.

შესწავლილია წოვა-თუშების ეთნოგენეზისი, მათი ტერიტორიული დასახლება-განსახ-

ლებისა და მიგრაციის პროცესები, მათი სამეურნეო საქმიანობის ფორმები და სტრუქტურა,

საზოგადოებრივი ყოფა და კულტურა.

წყაროების თანახმად, ისტორიულად თუშეთში იყო ოთხი საზოგადოება: წოვათის,

პირიქითის, ჩაღმისა და გომეწრის. ამ ორი უკანასკნელი თემის მცხოვრებლები XX საუკუნის

დასაწყისამდე მთათუშეთში ეწეოდნენ ბინადარ ცხოვრებას და ბარად ჩასახლება მათ მოგ-

ვიანებით, XX ს-ის 20-იან წლებში დაიწყეს. ისინი მისდევდნენ სამთო მიწათმოქმედებას და

მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვის მოშენებას, ჰყავდათ მცირე რაოდენობით ცხვარიც.

რაც შეეხება წოვათისა და ნაწილობრივ პირიქითის თემს, ისინი უძველესი დროიდანვე

მომთაბარე ყოფა-ცხოვრებასა და მეურნეობას ეწეოდნენ. ზაფხულობით ისინი ბინადრობდნენ

მთაში, ხოლო ზამთრობით – ბარში. მათ მთაში ჰქონდათ რვა სოფელი: ეთელტა, საგირთა,

ინდურთა, მოზართა, ნაზართა, ნადირთა, წარო და შავწყალა. ბარშიც რვა სოფელში იყვნენ

დასახლებულნი: ბახტრიონში, წიწალყურეში, ფხაკალყურეში, ბაიჩლაყურეში, მუხროვანში,

გურგალჭალაში, ოთხთვალასა და ალონში (ალვანი ა.შ.). ზემოჩამოთვლილ ყველა

დასახლებულ პუნქტს, როგორც მთაში, ისე ბარად ჰქონდა თავისი შუაფეოდალური ხანის

სულიერი და მატერიალური კულტურის ძეგლები. მათი ნარჩენები დღესაცაა შემორჩენილი.

მთლიანობაში, თუშეთის (წოვა, პირიქითი, გომეწარი, ჩაღმა) მთელი მოსახლეობა

შედგებოდა ძველი ქართული ტომებისგან, რომლებიც ოდითგანვე ცხოვრობდნენ ამ ტე-

რიტორიაზე და ქართული სახელმწიფოს ჩამოყალიბების პერიოდში ერთგულად იცავდნენ

მის საზღვრებს. თუშების აბორიგენობა უკვე დიდი ხანია ეჭვს აღარ იწვევს, ისევე როგორც,

ჩვენი აზრით, მათი ერთიანი წარმომავლობა. წოვებისა და გომეწრის მცხოვრებლების

შინა სამეურნეო ენა, რომელსაც თუშური (წოვა-თუშური ან ბაცბური) ეწოდება ქართველურ

ენათა უძველესი სამეტყველო ენაა, რომელშიც შემონახულია ის ძველი ელემენტები,

რომლებიც საერთოა ქართულისა და ვაინახური ენებისთვის – ეს ავტორის შეხედულებაა

და ამგვარი დასკვნის გაკეთების უფლებას გვაძლევს, ენობრივ თავისებურებებთან ერ-

თად, მრავალი სხვა ფაქტორი, კერძოდ კი წოვა-თუშების ანთროპოლოგია, სულიერი

ცხოვ რება, ტრადიციები და მათი თვითშეგნება. ამის დასტურია აგრეთვე ტოპონიმიკა,

ეთ ნონიმიკა, ფოლკლორი, ასევე საარქივო და არქეოლოგიური მონაცემები. წოვა და

ჩაღმა თუშების მთელი ისტორია მჭიდროდაა გადაჯაჭვული ერთმანეთსა და სამშობლოს

– საქართველოს ისტორიასთან. ისინი იყვნენ ყველა მნიშვნელოვანი მოვლენის შუაგულში,

დაწყებული ომებით, საქართველოს გაქრისტიანებით და ეკონომიკური აღმავლობითა თუ

კრიზისებით დამთავრებული. თუშეთს ყოველთვის ეკავა თავისი განსაკუთრებული ადგილი

ქვეყნის ისტორიაში – იცავდა მის საზღვრებს, სამეფო ტახტს, აქტიურად მონაწილეობდა

დამპყრობლებთან ბრძოლებში, დიდი წვლილი შეჰქონდა ქვეყნის ეკონომიკაში თავისი

სამეურნეო (მესაქონლეობა, მეცხვარეობა) სპეციფიკიდან გამომდინარე.

ყოველივე ზემოთქმული მეტყველებს იმაზე, რომ წოვა-თუშების ყოფა-ცხოვრება პირ-

დაპირ უკავშირდებოდა მათი ცხოვრების წესს, კერძოდ, კი – მათი მეურნეობის ნახევრად

მომ თაბარე, ნახევრად ბინადარი სისტემა თავისებურ ასახვას ჰპოვებდა ამ ხალხის ყოფასა

და ტრადიციებში, რაც გამოიხატებოდა ქორწინების, დაკრძალვის, ოჯახის მოწყობისა და

სხვ. ჩვეუ ლებებში. ბევრი მათგანი დღესაც შემორჩენილია, რაც საშუალებას გვაძლევს

გავყვეთ იმ ისტორიულ ხაზს, რომელიც ამ ხალხს ძველქართულ გენეტიკურ კოდსა და

ისტორიასთან აკავშირებს.

232

წოვა-თუშების სამეურნეო საქმიანობა მათი ცხოვრებისეული კრედოა: ცხვარი – მათი

არსებობის წყარო, მათი კულტურისა და საზოგადოებაში დამკვიდრების საშუალება და

ერთგვარი სიმბოლოა.

თუშების წეს-ჩვეულებებისა და ტრადიციების შესწავლისას ვლინდება ის ეთნიკური

პლასტი, რომელიც საერთოა მთიელებისათვის, თუმცა ვხვდებით ისეთ ტრადიციებსაც,

რომ ლებიც შემორჩენილია მხოლოდ წოვა-თუშებში: ქორწილში დედიძმის მიერ ნეფე-პა-

ტარ ძლისთვის ჯვრის მირთმევა, მეჯვარის ინსტიტუტი, სუფრის გამოტანა (განსაკუთრებით

ჭი რის დროს) და მრავალი სხვ. ყველა ეს რიტუალი იყო ერთგვარი საშუალება ამა თუ

იმ მოვლენისადმი საკუთარი დამოკიდებულების გამოხატვისა, რამდენადაც თითოეულ

ოჯახს ჰყავდა საკუთარი მიცვალებული, რომელსაც პატივს მიაგებდა, თითოეულ ოჯახში

იზ რდებოდნენ ბავშვები, რო მლებსაც ფეხზე დაყენება ესაჭიროებოდათ. ყოველივე ეს ერ-

თობლივი ძალებით უფრო ადვი ლად მოსაგვარებელი იყო, ვიდრე ცალ-ცალკე. ურ თიერთ-

დახმარების ინსტიტუტი წოვა- თუშების ისტორიული წარსულის თითქმის ყველა სფეროში

ვლინდება – მატერიალურ და სულიერ კულტურაში და სხვ. სწორედ მასში დევს მთელი სიბ-

რძნე, სულიერი სიმდიდრე და ცხოვრებისეული გამოცდილება აღმოსავლეთ საქართველოს

ამ მცირერიცხოვანი ძირძველი ქართველური ერთ-ერთი თემისა.

და ბოლოს, ყოველივე ზემოთქმული არ უნდა დავივიწყოთ დღესაც, მით უფრო, როცა

ცალკეული პირები ცდილობენ, ფაქტების გვერდის ავლით, გაურკვევლობა შეიტანონ

მოსახლეობაში. მაგალითად, გავიხსენოთ ტელევიზიით ნაჩვენები დოკუმენტური ფილმი

სათაურით „თუშეთი“, რომელიც იწყება სიტყვებით: „თუშეთი შედგება სამი საზოგადოებისაგან

– ჩაღმის, გომეწრისა და პირიქითის...“ ფილმის რეჟისორია ვინმე ფაფიაშვილი, კონსულ-

ტანტი კი ვალერიან სულაკაური. დასანანია, რომ სახელმწიფო ტელევიზია ხელს უწყობს

ამგვარი შეუმოწმებელი მასალის დემონსტრირებას, რამდენადაც ეს საზიანოა ქვეყნის

პოლიტიკისთვის. აქედან იწყება ურთიერთდაპირისპირება, რომელიც იწვევს კონფლიქტებს,

რაც ისედაც არ აკლია ჩვენს ქვეყანას.

ყოველივე ზემოთქმული საშუალებას გვაძლევს კიდევ ერთხელ გავიმეოროთ: საქარ-

თველოს სხვა მთიელების მსგავსად, წოვა-თუშები (ისევე, როგორც ჩაღმები), წარმოადგენენ

ქართველური წარმომავლობის მოსახლეობას. ისინი ათასწლეულების მანძილზე აქტიურად

მონაწილეობდნენ ქვეყნის ავ-კარგში და ქმნიდნენ მის სულიერ და მატერიალურ სიმ დიდრეს.

ამდენად, მათი ისტორიის გაყალბება, მით უფრო დოკუმენტურად დასაბუთების გარეშე,

დამღუპველია არა მხოლოდ ზოგადად თუშებისთვის, არამედ მთელი სახელ მწიფოსთვის.

დასახლების ფორმა მთაშიც და ბარშიც სისხლით ნათესაობის პრინციპზე იყო აგებული.

უძველესი დროიდანვე წოვებს განვითარებული ჰქონდათ მესაქონლეობა (მეც ხვა რეობის

უპირატესობით) და მიწათმოქმედება. ეკავათ პანკისის, მატან-მარელისის, ახმეტის, ქისტაურის,

ხარხლის, ბახტრიონის, ალვნის, ლოპოტისა და სხვა ადგილები. პირუტყვის საზამთრო

სადგომად იყენებდნენ ალაზნის, ივრის, მტკვრის აუზებს, შირაქის და თრიალეთის საძოვრებს,

წიფლოვანის ხეობის ორივე მხარეს, ალაზნისთავს, თუშეთის, ფშავის, ხევსურეთის მთებს,

ხუფრას, ველკეთილს, თიხათს, ბრუდგორს, სადუცეს, ვებოს და სხვ. ხშირად სარგებლობდნენ

ქისტეთის საძოვრებითაც და ზოგჯერ კასპიისპირეთამდეც გადადიოდნენ.

ნაშრომში წარმოდგენილია წოვა-თუშების ეთნოგენეზის საკითხი, სადაც ერთხელ კიდევ

ნათლად დასტურდება წოვა-თუშების აბორიგენობა. ამის დამადასტურებელია ტოპონომიკა,

ეთნონიმიკა, ჰიდრონიმიკა, არქეოლოგიური, მითოლოგიური, ანთროპოლოგიური, ეთნოგ-

რაფიული, საარქივო და სხვ. წერილობითი მონაცემები. მათი უმეტესი ნაწილი სამეცნიერო

ლიტერატურაში პირველად არის შესული ამ ნაშრომის მეშვეობით.

საკვლევ პერიოდში წოვა-თუშები საქართველოს პოლიტიკურ ცხოვრებაშიც აქტიურ

როლს თამაშობდნენ. ისინი გვევლინებიან მეფე-მთავრების ამალათა დამცველებად. მათ

განსაკუთრებული სიმამაცე გამოიჩინეს ბახტრიონის, ჩოლოქის, კრწანისისა და სხვა ომებში.

233

მათი საზოგადოებრივი ყოფა არაფრით განსხვავდება ქართული ყოფისაგან. ქართული

ტრადიციის მიხედვით, საზოგადოებას ხელმძღვანელობდა ხალხის მიერ არჩეული, გამო-

ჩენილი პიროვნება – ხევისბერი. ჰყავდათ „შესაკითხი კაცები“, მაგალითად, დევდრის ანთა,

შვიდის მამა – ედიშერ ედიშერიშვილი და მრავალი სხვა.

წოვა-თუშების ოჯახი მრავალრიცხოვანი იყო. ერთ ჭერქვეშ ცხოვრობდნენ ძმები-ძმა-

თაშვილები თავიანთი ცოლ-შვილით, მაგრამ, შედარებით სხვა მთიელებთან, წოვებმა ადრე

დაიწყეს ცალკე ოჯახებად გამოყოფა. ისინი ფიზიკურად ჯანმრთელი ხალხია. აზ როვნებენ

და მეტყველებენ თანაბრად ქართულად და წოვათუშურად. წოვა-თუშებში დიდად ფასობდა

განათლება. მათ ჰყავდათ რუსეთსა და ევროპის ქვეყნებში განათლებამიღებული პირები,

რომლებიც ხელს უწყობდნენ სოფლის ბავშვებს განათლების ამაღლებასა და სოფლის

კეთილმოწყობაში.

(ბ. შავხელიშვილი: დასკვნაში ჩავამატებდით, რომ პროფ. ა. შავხელიშვილის

კვლე ვების შემდგომმა ლინგვო-ეთნოლოგიურმა სამეცნიერო დასკვნებმა გამოავლინა,

რომ ტერმინები წოვა და ბაცბი ერთი და იგივე ფუძე *წა|*წო..-ს უკავშირდება და წოვა-

წობონი-ბაცბის ისტორიულ-გენეტიკური ფესვები წანარებს უნდა უკავშირდებოდეს,

რად გან ლინგვისტური კვლევებიც ამას ადასტურებენ. გამომდინარე აქედან, მათი ენაც,

მიუხედავად მისი გარკვეული ლექსიკურ-გრამატიკული კავშირისა ვაინახებთან, ერ-

თიანი ქართველური სამეტყველო სივრცის ნაწილია და ძველ ქართულ – სვანურ-მეგ-

რულის რიგს განეკუთვნება.

სამწუხაროა, მაგრამ წოვა-თუშთა აბორიგენობა მავანთათვის სამტკიცებელი გახ-

და 21-ე საუკუნეშიც. ამიტომაცაა, რომ სპეციალისტები იძულებულნი ხდებიან საგან-

გებოდ იმსჯელონ ისეთ ანბანურ ჭეშმარიტებაზე, როგორც წოვა-თუშთა თუშობა და

ქარ თველობაა. ზოგი მეცნიერი თავს არიდებს ამ მგრძნობიარე თემას, თუმცა, საბედ-

ნიეროდ, არა ყველა. ცნობილი მეცნიერები – ლინგვისტები პროფ. მანანა ტაბიძე და

პროფ. თეიმურაზ გვანცელაძე წოვა-თუშებში ხედავენ „ეთნო-ლინგვო-გენეტიკურ კავ-

შირს ძველქართულსა და არქაულ ქართულს შორის, ამდენად იგი შემადგენელი ნა-

წილია ქართველური ენობრივი სისტემისა, რომელიც შექმნა ქართველმა ხალხმა...

ფაქტია ისიც, რომ ქართველთა (საქართველოს სხვადასხვა კუთხეების მკვიდრთა) ეთ-

ნოკულტურული ისტორია და ენობრივი სისტემის განვითარების გზა ერთმანეთს არა-

სოდეს დასცილებია – პირიქით, ქმნიან ერთ ნაკადულს, რომელიც ერთ კალაპოტში

მდინარებდა ყოველთვის“. წოვა-თუშების აბორიგენ ქართველობას ხაზს უსვამს ეთნო-

ლოგი პროფ. ვალერიან ითონიშვილიც, რომელიც ამბობს, რომ „წოვათა თუშეთის და,

ამდენად, საქართველოს განუყოფელი რეგიონია, ხოლო წოვა-თუშები ჭეშმარიტი ქარ -

თველები არიან თავისი ცხოვრების წესით და ეროვნული ცნობიერებით“ და ეთნოლოგი,

პროფ. რო ლანდ თოფჩიშვილი მიდის ასეთ დასკვნამდე: „წოვა-თუშები ქართველი

ხალხის განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენენ. ზოგად ეთნოლოგიურ და საენათმეცნიერო

ლი ტე რატურაში მათი მეტყველება სოციოლინგვისტური თვალსაზრისით ქართული ენის

სხვა დასხვა დიალექტებთანაა გათანაბრებული. საქართველოს მთელი ისტო რიის გან-

მავლობაში მეგრელებისთვისაც, სვანებისთვისაც, დვალებისა და წოვა-თუშე ბისთვისაც

ქართული ენა იყო სახელმწიფო, სალიტერატურო და საღვთისმეტყველო ენა. ისინი

პასიურნი არასოდეს ყოფილან ქართულ ეთნიკურ სტრუქტურაში და სა თანადო წვლი-

ლი შეჰქონდათ ქართული ენისა და კულტურის განვითარებაში. შე იძლება დაბე-

ჯითებით ითქვას, რომ დასახელებული ეთნოგრაფიული ჯგუფები უფრო მჭიდროდ

იყვნენ ერთიან ქართულ კულტურასთან, ეკონომიკასთან, სოციალურ სის ტემასთან ინ-

ტეგრირებულნი, ვიდრე სალიტერატურო ენასთან უფრო ახლოს მდგომი ზოგიერთი

234

ეთნოგ რაფიული ჯგუფი. იგივე შეიძლება ითქვას რელიგიურ-სარწმუნოებრივ ასპექტზეც.

მაგალითისათვის ისიც კმარა, რომ სვანეთში აღმოჩენილი დოკუმენტები, რომლებიც

XIII-XIV სს-ით თარიღდება, ძირითადად ადგილობრივი მკვიდრების მიერაა შედგენილი

და ამის დამადასტურებელი არგუმენტი ენათმეცნიერებს არა ერთი აქვთ. დავძენთ, რომ

სწორედ ეთნოგრაფიული თვალსაზრისით არ შეიძლება სვანებისა და წოვა-თუ შების

განსაკუთრებულ ხალხებად მიჩნევა. ეთნოგრაფიული ყოფით ისინი თითქმის არაფ-

რით განსხვავდებიან ქართველთა სხვა ეთნოგრაფიული ჯგუფებისაგან. ესა თუ ის გან-

მასხვავებელი ნიშანი კი განპირობებულია ბუნებრივ-გეოგრაფიული გარემოთი“.)

XIX ს-ის გეგმა – სოფ. გურგალჭალა

235

მ ა მ ა...

დამეთანხმებით, ახლობლებზე წერა ძალიან ძნელიცაა და ძალიან სარისკოც, რამდე-

ნადაც ბევრმა შეიძლება მიკერძოება დაგწამოს... ზოგჯერ ეს უნდობლობა სამართლიანიცაა...

სამეცნიერო სივრცესთან ხანგრძლივმა კავშირმა დამარწმუნა, რომ აბსოლუტურად ობიექ-

ტური ვერავინ იქნება – ყოველთვის შეიძლება, რომელიღაც მოვლენა ან ფაქტი სულაც არ

იყოს დადგენილი და მოძიებული და თუნდაც ამიტომ სხვაგვარად შეფასდეს, მაგრამ ეს

სულაც არ ნიშნავს, რომ კვლევასა და მსჯელობაზე ავიღოთ ხელი. ეს, როდესაც საქმე ეხება

მეცნიერებას...

მე სხვა სიმართლეზე მაქვს საუბარი – სიმართლე მამებისა და შვილების, რომელშიც,

ვფიქ რობ, ორივე მხარე მართალია და ამ თემაზე საუბარი არც დასაძრახია და არც ასაკ-

რძალი.

ამიტომ, მამაზე მინდა გესაუბროთ... ამ წიგნის ავტორზე...

დავიწყებ შორიდან. დაბადებისას აბრამი დაარქვეს – ბებია ასე ხსნიდა ამას: ეს სახელი

„ძველი აღქმიდანაა“ და თუშეთში ბევრ ცნობილ და კარგი სახელის მქონე ვაჟკაცს ერქვა.

სახელს ხომ დედები ვარქმევთ, და მეც ვიფიქრე, – იქნება მათი წყალი გამოესხას ჩემს ბიჭს-

მექი... ლამაზი რომ იყო, კი ვხედავდი, მაგრამ მინდოდა წარმატებულიც ყოფილიყო.

შინაც და სკოლაშიც მამას ჟორას ეძახდნენ და თავისი ნამდვილი სახელი აბრამი,

მხოლოდ მაშინ გაიგო, როცა სკოლის ატესტატი გადასცეს. მოგვიანებით კი, როდესაც

ჩემი ოჯახი გადასახლდა ქ. გროზნოში, ვაინახებმა მას იბრაჰიმი შეარქვეს – ასე ხსნიდნენ:

ჩვენიანად მიგვაჩნიხარ – ეს ჩვენი პატივისცემაა შენდამიო. ეს ჟესტი ახლად გაცნობილი

მეგობრების მხრიდან მამას სიამოვნებდა კიდეც, მაგრამ თავისი სახელისთვის არასდროს

უღალატია, რადგან მიაჩნდა, რომ რწმენა და გვარსახელი ადამიანს განგებისაგან ეძლევა

და ღირსეულად უნდა ატაროს მთელი ცხოვრება.

და მართალიც იყო!

მამას მშობლები – იბო შავხელიშვილი და მარიამ არინდაული, და-ძმა იოსები და ბათა (1948 წ.)

მამა და მისი უმცროსი ძმა ტრისტანი (1961 წ.)

სკოლისდროინდელ წარმატებებს მამა იშვიათად იხსენებდა, თუმცა ხშირად ჰყვებოდა

თანატოლთა ღირსებებზე, განსაკუთრებით იმათზე, ვინაც წარმატებით დაამთავრა სკოლა

და ზრდასრულ ცხოვრებაშიც ივარგა – იყო ძალიან დაწინაურებული და საზოგადოებაში

236

დაფასებული. მის თაობაში ასეთებად მას მიაჩნდა: დიმიტრი ცისკარიშვილი – თსუ-ს პრო-

ფესორი, პროფესიით ეკონომისტი; დოცენტი მიტო წოტოიძე – შესანიშნავი ექიმი-ქი-

რურგი; მოსე აშაძე – გეოლოგი და ძალიან საინტერესო პიროვნება, რომელმაც სოფ-

ლიდან თბილისში ჩამოსვლისთანავე დაიპყრო ქალაქის მთელი ბომონდი თავისი განათ-

ლებით, იუმორით, განსაკუთრებული წიგნიერებითა და არაორდინარული ბუნებით; ლე ვან

ჭრელაშვილი – პროფესორი, ვაჟა-ფშაველას ერთ–ერთი საუკეთესო მკვლევარი; არსენ

შველაშვილი – პროფესორი, ქიმიკოსი, საერთაშორისო დონის მეცნიერი; ამავე სპეცი-

ალობაში წარმატებული ესმა უშარაული და მრავალი სხვა. სკოლის წარმატებები მის ცნო-

ბიერებაში სიცოცხლის ბოლომდე დარჩა ადამიანის შეფასების კრიტერიუმად და თუ ვინმე

შემდგომში ვერ ამართლებდა სკოლაში მოპოვებულ წარმატებას, იტყოდა ხოლმე: – ვერ

გაუღიმა ბედმა, ე.ი. იღბალი არ ჰქონიაო...

თავის თავს მამა იღბლიან ადამიანად აღიქვამდა, თუმცა მე ვთვლი, რომ ყველა მისი

წარმატება და რეგალია, რომელიც თავის სიცოცხლეში მოიპოვა, იყო არაადამიანური

შრომის ნაყოფი, ვიდრე თუნდაც მხოლოდ ნიჭიერებისა თუ ბედ-იღბლის წყალობა. ეს

ნამდვილად ასეა!

თუმცა მამას ნიჭიც არ აკლდა: იყო არაჩვეულებრივი... ვერ ვიტყვი – ორატორი, – უფრო

მოსაუბრე, შეეძლო ნებისმიერ თემაზე გაეკეთებინა პატარა პოეტური ექსპრომტი, მისი ცეკვა

იმდენად მოხდენილი და ილეთებით დატვირთული იყო, რომ თვალს ვერ მოსწყვეტდით,

მშვენივრად მღეროდა და თავად უკრავდა გარმონზე (უკვე 40-ს გადაცილებულმა ისწავლა

გარმონზე დაკვრა და მხოლოდ თუშურებით იფარგლებოდა), იყო შესანიშნავი თამადა –

მასთან სუფრაზე ყოფნა იყო საინტერესოც და სახალისოც... დიახ, მრავალგვარი ნიჭით

გამოირჩეოდა...

თუმცა მე ჩემი ბავშვობიდან ყველაზე მკაფიოდ მამა მახსოვს საწერ მაგიდასთან მჯდომი,

ჩაფლული წიგნებსა და ნაწერებში. მას შეეძლო დღე და ღამე დაუღალავად ეწერა და

ეკითხა, და ისევ ეკითხა და ეწერა.. მე ვფიქრობ, რომ მას ეს შრომა სიამოვნებას ჰგვრიდა,

რადგან დარწმუნებული იყო, რომ საქმე, რომელსაც იგი ემსახურება, რჩეულთა ხვედრია

და, რადგან ამ სფეროშო მოხვდა, მანაც ეს საქმე ღირსეულად უნდა აკეთოს.

მამა დაიბადა ახმეტის რაიონის სოფელ ზემო ალვანში 1927 წელს – აქ დღემდე ცხოვ-

რობენ თუშები – თუშეთის წოვათიდან და პირიქითიდან. ჯერ კიდევ XIX საუკუნის დასაწყისში

მისი საგვარეულო სოფელი საგირთა ზვავმა წაიღო და მოსახლეობა, რომელიც გადაურჩა

ამ ტრაგედიას, გადმოსახლდა კახეთში, ალაზნის ველზე და შეუერთდა რამდენიმე სოფელს,

სადაც ოდითგანვე უკვე ცხოვრობდნენ წოვათის თუშები თავისი საქმიანობის – მეცხვარეობის

გამო. მამა ძალიან ამაყობდა თავისი ქართველობით, და კერძოდ, თუშური ფესვებით –

წო ვათის ედიშერიძეების გვარი, რომლის განაყრებიც იყვნენ შავხელიშვილები, აზნაურებს

ეკუთვნოდა და ეს წოდება მათ მოიპოვეს დიდი შრომისა და ქვეყნის ერთგულების ფასად.

ამიტომ მათ წარმატებებზე დაუსრულებლად შეეძლო მოეთხრო.

დღეს ეს იქნებ პათეტიკურადაც ჟღერს, მაგრამ, ალბათ, დამიჯერებთ, თუ ვიტყვი,

რომ მამაჩემის მაგალითზე გავიგე, რომ მისნაირი ადამიანებისთვის ფესვების ყივილი და

სამშობლოს სიყვარული ცხოვრების კრედო და არსია.. ამ ჭრილში მიდიოდა ყველა მისი

საუბარი მეგობრებსა თუ ნაცნობებთან. მამამ იცოდა ბევრი თქმულება, ამბები, რომლებიც

გადახდათ წინაპარებს. საუნივერსიტეტო განათლებით მამა ფილოსოფია-ლოგიკის

სპეციალისტი იყო, მიუხედავად ამისა, იგი ძალიან კარგი ისტორიკოსი დადგა. ამიტომ მის

სიახლოვეს ყოფნა ყოველთვის იყო საინტერესო.

უნდა გენახათ, როგორ უხაროდა, როდესაც არქივში რაიმე ახალ ცნობას წააწყდებოდა

და, თუ ეს ეხებოდა თუშებს, სახლში იყო დიდი ზეიმი. და ისიც უნდა გენახათ, როგორი ენ-

თუზიაზმითა და გულდასმით იწყებდა იგი ახალი სტატიის წერას – ამ დროს არსებობდა

მხო ლოდ მისი მაგიდა და მაგიდაზე გაწყობილი ახალი მასალები. ალბათ, ამიტომ მჯერა

237

მე მისი ნაშრომებისა, რადგან ვხედავდი, თუ როგორ ცდილობდა, ყოველი მისი დებულება

გაე მაგრებინა შესაბამისი წყაროთი. მეც ყოველთვის მასწავლიდა: ყოველი ახალი აზრი

უნდა იყოს არგუმენტირებული, წინააღმდეგ შემთხვევაში, არ დაგიჯერებენო...

მამა ჯერ კიდევ სტუდენტობისას დაოჯახდა – შეირთო მშვენიერი ქისტი გოგონა ლეილა –

ქისტების განმანათლებლის, კახეთსა და ზოგადად საქართველოს ფართო წრეებში ცნობილი

და პატივდებული ადამიანის უსუფ მარგოშვილის ქალიშვილი. მიუხედავად იმისა, რომ თავად

მამა არანაკლებად ღირსეული ოჯახიდან იყო და მამამისიც კარგი სახელით სარგებლობდა,

ორივე მხრიდან ამ ქორწინებას ძალიან თავშეკავებით შეხვდნენ. განსხვავებული რწმენა,

განსხვავებული მენტალიტეტი და ცხოვრების ტრადიციები, რომლებისთვისაც ანგარიში

უნდა გაეწიათ. ალბათ ამიტომ, მიუხედავად მისი არც თუ ისე დიდი ასაკისა (მამა იმ დროს

მხოლოდ 21 წლისა იყო), მან ეს ქორწინება მიიღო, როგორც ღვთიური მინიშნება, რომელიც

ძალიან დიდ ვალდებულებებს აკისრებდა – მას დიდი სიბრძნე უნდა გამოეჩინა, რომ

დაემყარებინა ურთიერთობა რჩეულის პატრიარქალურ ოჯახთან, ყოფილიყო ღირსეული

მეუღლე ქალისა, რომელიც მან მოსტაცა ბევრ თაყვანისმცემელს როგორც ქისტებიდან,

ისე ქართველებიდან. ამისთვის – თქვენ ალბათ გაგიკვირდებათ, ისევე, როგორც მე თავის

დროზე გამიკვირდა, – მან დაიწყო ქისტურის სწავლა, რადგან დედას დაჰპირდა, რომ მათი

დაოჯახების ერთი წლის თავზე დედამისს (ანუ სიდედრს) ქისტურად დაელაპარაკებოდა...

უსუფ პაპამ და ბააიმ (ასე ვეძახდით ჩვენ ბებიას) მამას ეს საქციელი ძალიან მოიწონეს და

შესაბამისადაც ექცეოდნენ – განსაკუთრებით პაპა: პატივს სცემდა, სიამოვნებით საუბრობდა

მასთან და თავისი ახალგაზრდა სიძე სამაგალითოდ მიაჩნდა.

მოგვიანებით, როცა მამამ დაამთავრა თბილისის

სახელმწიფო უნივერსიტეტის ფილოსოფიური ფაკულ-

ტეტი და პანკისის ჯოყოლოს სკოლის დირექტორად

დაინიშნა, ენის ცოდნა მას ძალიან გამოადგა, რადგან

ადგილობრივი მოსახლეობა მამას განსაკუთრებული

ნდობით უყურებდა და პატივსაც სცემდა. ეს არც იყო

გასაკვირი, რადგან ენის ცოდნით ურთიერთობებში

ადვილად გადალახავ ყველა ბარიერს, როგორი

პრობლემურიც არ უნდა იყოს იგი. ბუნებით მამა იყო

ძალიან კეთილი და კომუნიკაბელური ადამიანი, ამიტომ

სოფლელები ხშირად თხოვნით მიმართავდენენ ხოლმე

მას დახმარებისთვის და მამაც დიდი ენთუზიაზმით ასრულებდა ყველა მათ თხოვნას – იყო

ეს მატერიალური დახმარება, თუ ექიმების მოყვანა რაიონული სავადმყოფოდან, ან მათი

შვილების სწავლის პრობლემების მოგვარება. ამ ყველაფერს კიდევაც „მარილს მოაყრიდა“

ხოლმე. ქისტი ბებია თუ ამას აღიქვამდა, როგორც ვალდებულებას და ჩვეულებრივ

მოვლენას (მე ეს ადრეც აღვნიშნე ჩემს მოგონებებში პაპაზე), თუში ბებია მარიამი ამას

ძალიან განიცდიდა – არა, იმიტომ არა, რომ ენანებოდა რამე, არამედ იმიტომ, რომ აბო

პაპას ჰქონდა ჩვევა – წლობით ნაგ როვებ და ნატანჯ ცხვრების ფარას ისე დაურიგებდა

გაჭირვებაში მყოფ ახლობლებსა და ნაცნობებს, რომ უკან არც გაიხედავდა – იქნება ოჯახი

და წვრილი შვილი მშიერი მრჩებაო.

ჯერ კიდევ დირექტორობის დროს, მამამ ჩააბარა ასპირანტურაში „კავკასიის ხალხთა

ისტორიის“ სპეციალობით. მისი სამეცნიერო ხელმძღვანელი იყო აკად. ნიკო ბერძენიშვილი

და, ცხადია, ძალიან დიდ პასუხიმგებლობას გრძნობდა მის წინაშე. ეს პერიოდი დაემ-

თხვა ჩეჩნეთ-ინგუშეთის რესპუბლიკის აღდგენას (1957 წ.). უსუფ პაპა სიხარულით გაე-

შურა გროზნოსკენ, რათა მოენახულებინა მისი ახლობელ-მეგობრები და დიდი ხნის მო-

ნატრებული მხარე, სადაც მან თავისი სიყრმის ყველაზე საინტერესო წლები გაატარა. დაბ-

რუნებულმა მან ჩემს მშობლებს შესთავაზა დროებით გადასახლება ქ. გროზნოში. – მათ

დედა და მამა – 1954 წ.

238

ძალიან დიდი დეფიციტი აქვთ უმაღლესი განათლების მქონე კადრებისა – თქვენც ფეხზე

დადგებით და საქმესაც წინ წასწევთო.. ამ იდეას დადებითად შეხვდა მამას ხელმძღვანელი

ნ. ბერძენიშვილიც, რადგან სადისერტაციო ნაშრომის ახალი მასალით შევსებისა და საინ-

ტერესო გამოკვლევის დიდი პერსპექტივა დაინახა.

ასე, მოულოდნელად, აღმოჩნდა ჩემი ოჯახი ქ. გროზნოში. მამა მაშინვე მიიღეს სამეც-

ნიერო-კვლევით ინსტიტუტში მეცნიერ-თანამშრომლად, დედა კი – მხარეთმცოდნეობის

მუზეუმში.

გროზნოში დაიწყო ჩემი მშობ-

ლების ცხოვრების ყველაზე აქტიური

ხანა – ახალი ნაცნობობა, ახალი

მეგობრები... ეს წრე დღითიდღე

იზრდებოდა და სულ მალე იგი შეივ სო

ჩვენი ოჯახისადმი კეთილგანწყობილი

ადამიანების საკმაოდ დიდი ჯგუფით –

აქ შე დი ოდნენ მეცნიერები, მწერლები

და პოეტები, უბრალოდ ნაცნობები,

რომლებიც ჩვენს ოჯახ ში საღამოობით

სიამოვნებით იკრიბებოდნენ ხოლმე

ჭიქა ჩაიზე. მე ეს შეხვედრები საუ-

კეთესო მოგონებად დამრჩა, რადგან

ეს საღამოები უაღრესად საინტერესო

საუბრებში მიმ დინარეობდა –

მოგონებები ეხებოდა არა მხოლოდ

ჩვენი ხალხების ისტორიულ წარ-

სულს, არამედ იმ ტკივილიან აწ-

მყოსაც, რაზეც ჩვენი მეგობრები დაუფარავად საუბრობდნენ, რად გან იცოდნენ, რომ ეს

იყო ადგილი, სადაც შეიძლებოდა გულის გადაშლა ყველა საკითხზე და ნათქვამი წინ არ

დაგ ხვდებოდა არასოდეს.

ზოგჯერ, რა თქმა უნდა, სუფრაც იშლებოდა. მამა, როგორც წესი, თამადა იყო და მისი

სადღეგრძელოები ძირითადად საქართველოს ეხებოდა, რომელზეც დიდი გატაცებით ლა-

პარაკობდა და სათქმელს ხშირად ლექსით ან ფოლკლორული ამონარიდებით ავსებდა.

ყველა ამონარიდი კონკრეტულ ფაქტს ასახავდა და მისი არსის მსმენელამდე მიტანით, იგი

ცდილობდა, ქართულ ისტორიასა თუ კულტურას ეზიარებინა სტუმარი. მამა თავადაც წერდა

ლექსებს და... როდესაც ისინი ჩემში დიდ აღფრთოვანებას არ იწვევდნენ, გულწრფელად

ვეუბნებოდი – ძალიან კარგი მკვლევარი ხარ და საშუალო ხარისხის პოეზიაზე დროს არ

უნდა კარგავდე-მეთქი.. ეს ყოველთვის სწყინდა...

ჰქონდა საყვარელი სადღეგრძელოებიც – ყველაზე მეტად სამი სადღეგრძელო უყვარ-

და: 1. სამშობლოსა და ფესვებზე, 2. კავკასიურ ერთობაზე და 3. იმათზე, ვინაც უდრო ოდ და

მემკვიდრის გარეშე დატოვა ეს ქვეყანა...

სადღეგრძელო სამშობლოზე, როგორც წესი, იყო ერთგვარი მინი-სამეცნიერო მოხ-

სენება, ამიტომ მას დიდი გულისყურითა და ღელვით უსმენდნენ ხოლმე, რადგან იგი ყვე ლა

იქ მყოფთათვის იყო მშობლიური და სანუკვარი – განსაკუთრებით ვაინახებისთვის, რომ-

ლებმაც იმ წუთში მწვავედ იგრძნეს სამშობლოს დაკარგვისა და დაბრუნების ფასი, ამიტომ

სუფრის ყოველი წევრი თავის სადღეგრძელოში ცდილობდა ემოციის გარდა, საკუთარი

თვალ საზრისიც გადმოეცა... სიტყვები, რომლებსაც ისინი წარმოთქვამდნენ, მე, რა თქმა

უნდა, არ მახსოვს, მაგრამ ძალიან კარგად მახსოვს მათი სახეები და განწყობა: ზოგი ძა-

ლიან დიდი ღელვითა და თრთოლვით ბევრ საინტერესო ამბებს ჰყვებოდა, ზოგს კი ორი

ქ. გროზნო, სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტის თანამშრომლებთან ერთად – 1957 წ. სხედან (მარცხ.) იბრაჰიმ ალიროევი, ფირუზა ოზდოევა და კატი ჩოკაევი: მამა (მარჯვნიდან - 1)

239

სიტყვის შემდეგ აუკანკალდებოდა ხოლმე ნიკაპი და ჩუმდებოდა, როგორც ეს პროფ.

ისრაილ არსახანოვს ემართებოდა, ძალიან კარგად მახსოვს მათი თვალები – ცრემლიანი

და ტკივილით აღსავსე...

ეს როდია გასაკვირი – ყველა კავკასიელს სამშობლოსა და ფესვების შეგრძნება

მისეული აქვს. იგი ვერცერთ გრძნობას ვერ შეედრება. ამიტომაა, რომ აი, უკვე რამდენი

საუკუნეა, გრძელდება ბრძოლა კავკასიისთვის...

უდროოდ და უპატრონოდ წასულების სადღეგრძელოც იყო განსაკუთრებული – არა,

მისი პირველი ნაწილი ყველასთვის გასაგებიც იყო და კითხვებსაც არ ბადებდა. კითხვები,

რო გორც წესი, ჩნდებოდა მის მეორე ნაწილში. მამა ამ სადღეგრძელოს ძალიან დიდი

ღელვით ამბობდა, რადგან ის ნამდვილად თუშური სადღეგრძელოა – თავისი შინაარსითა

და წარმომავლობით. საქმე ისაა, რომ მეცხვარეობა მოითხოვდა ძალიან დიდ შრომასა

და გარჯას, ამიტომ მეცხვარე თითქმის მთელ ცხოვრებას ოჯახის გარეთ ატარებდა და ხში-

რად დაუოჯახებელი და მემკვიდრის გარეშე რჩებოდა. ამ მიზეზით თუშებში ბევრი გვარი

დაკნინდა და საერთოდ გადაშენდა. ამ ფაქტს ყოველი თუში განიცდის, როგორც პირად

ტრაგედიას, ამდენად, მათი სულების მოსახსენიებელ სადღეგრძელოს, როგორც წესი,

ყველა სუფრაზე სვამდნენ ადრეც და ეს ტრადიცია დღესაც გრძელდება.. თანაც მას არ

ურევენ ყველა სხვა გარდაცვლილთა სადღეგრძელოში.. – ცალკე გამოაქვთ და ძალიან

დიდი მოწიწებით წარმოთქვამენ...

ზოგადად მეცხვარეობის თემატიკა მამას განსაკუთრებით უყვარდა და ამთავრებდა ორი

სადღეგრძელოთი, რომლებსაც, ასევე, მხოლოდ თუშებში თუ შეხვდებით: 1. „დაე, იღბალი

არ დაემალოთ მათ“... და 2. „ის უხელფასო მეგობრები დავლოცოთ, ვინც დღე და ღამ

გვერდიდან არ გვშორდებიან“ (თუშური ნაგაზისა!). ეს სადღეგრძელოები, რა თქმა უნდა,

იუმორშეპარულია, მაგრამ ვინც იცის მეცხვარის ჯაფა, ის გაიგებს – გახდე პროფესიონალი

მეცხვარე, ერთგვარი გამართლებაცაა, რადგან ყველა ახალგაზრდა ვერ უძლებს ასეთ

მძიმე შრომას. დიდი ჯაფა ადგათ მეცხვარის ძაღლებსაც, რადგან მათ გარეშე მეცხვარე

დაუცველია: მას ევალება დღე და ღამე ცხვრის დარაჯობა, გადარეკვის დროს მათი

პატრონობა, მეცხვარის პირადი დაცვა და სხვა, ამიტომ მეცხვარეები მათ ისე ექცევიან,

როგორც კარგ მეგობრებს.

თუშებში მეცხვარეობის თემატიკა ძალიან აქტუალური იყო ზეპირმეტყველებაშიც – ზოგი

ისტორია ცხოვრებისეული გამოცდილებიდან იყო შემორჩენილი, ზოგიც – შელამაზებული.

მთავარია, რომ ეს თქმულებები თუ ლექსები ხალხის აზრისა და იდეალების გამომხატველი

იყო და მამა არასდროს უშვებდა ხელიდან შემთხვევას, რომ მოეთხრო მათ შესახებ.

თუმცა მთავარი საკითხი, რომელზეც მამას საუბარი არასოდეს ბეზრდებოდა, იყო

„ბახტრიონის ბრძოლა“, რომელშიაც თუშებმა განსაკუთრებული სიმამაცე გამოიჩინეს და

გადამწყვეტი როლიც შეასრულეს ამ ომის სამშობლოსთვის სასიკეთოდ დასრულებაში.

ხალხური პოემა „ბახტრიონი“ მამამ იცოდა ზეპირად და მის მთავარ გმირებზე ზეზვა

გაფრინდაულსა და მეტი საღირიშვილზე საათობით შეეძლო ესაუბრა. მეტი საღირიშვილს,

მე მგონი, მამა თავის წინაპრადაც თვლიდა, რადგან მისი გვარი დაკავშირებული იყო

წოვათის სოფელ საგირთასთან, საიდანაც მისი წინაპრის გვარი ედიშერიძე მოდიოდა.

თუშეთში სადღეგრძელო, როგორც წესი, შემკულია ბევრი ლექსით, თქმულებებით

და მამაც იწყებდა ნიკოლოზ ბარათაშვილით, სადაც ერთ პატარა სტროფში აღწერილია

თუშების სამშობლოსადმი ერთგულება, შეუპოვრობა და სიმამაცე ბრძოლის ველზე:

ნაუნჯნი ყმანიც მეფისა, თუშები მოუღალავნი,

სდევნიან მტერთა მძვინვარედ, ვით მგელნი ცხვართა მლალავნი!

თქვენი ჭირიმე, თუშებო, ბიჭობა თქვენი ქებულა,

მახვილი თქვენი მარადის დაღესტნელთ ქედზე ლესულა!

240

აღარ ჩამოვთვლი – ბევრი იყო ასეთი... ისინი ყველა თუშისთვის ნაცნობია. თუ ეს ქარ-

თული სუფრა იყო – ემოციაც შესაბამისი მოყვებოდა, მაგრამ თუ სხვა კულტურის წარ მო-

მადგენლები იყვნენ, მამა აუცილებლად უთარგმნიდა და უხსნიდა ყოველი სიტყვის მნიშ-

ვნელობას.

მამა 79 წლის გარდაიცვალა, მაგრამ სიცოცხლის ბოლომდე ახსოვდა ყველა საარქივო

საბუთის ფონდი და ნომერი, ზეპირად იცოდა ყველა ისტორიული წყარო თავისი თარიღითა

და წარმოშობის ადგილით – შესაშური მეხსიერების პატრონი იყო ბოლო წუთებამდე.

მამას ძალიან კარგი იუმორის გრძნობა ჰქონდა. მას შეეძლო სულ უმნიშვნელო ისტო-

რიაც კი ისე მოეყოლა, რომ გარშემომყოფნი ცრემლამდე იცინოდნენ. მე ვერ შევძლებ

მისი ხუმრობების გადმოცემას, რადგან ჩემგან ეს მონათხრობი სულაც არ იქნება სასაცილო.

ყველა მისი სახუმარო ამბავი რეალური ცხოვრებიდან იყო: ან ის, რაც მას თავად გადახდა,

ან სახალისო სიტუაციები მისი მეგობრების ან თანასოფლელების ცხოვრებიდან – მათ,

როგორც ანეგდოტებს დღესაც ჰყვებიან ალვანში.

როგორც ხედავთ, ეს იყო გარემო, სადაც საინტერესო და სახუმარო ამბები ერთმანეთში

ირეოდა და ამით ეს შეხვედრები დიდ ფასეულობად იქცეოდა ხოლმე ყველასთვის. ამიტომ

უნდა ითქვას, რომ ეს მხოლოდ მამას დამსახურება კი არ იყო, არამედ იმ ადამიანებისაც,

რომლებიც გვსტუმრობდნენ და მეგობრობდნენ ჩემს მშობლებთან. მინდა ზოგიერთი

მათგანი გაგაცნოთ:

ვაინახებიდან მამას ყველაზე ახლო მეგობარი იყო მწერალი და საზოგადო მოღვაწე

ხალიდ ოშაევი. ეს იყო ძალიან დიდი მწიგნობარი, ნიჭიერი მეცნიერი და მწერალი. მიუ-

ხედავად იმისა, რომ დეპორტაციის გამო მძიმე და ტანჯული გზა გამოიარა, მას არ დაუკარგავს

ობიექტურობის განცდა და სიცოცხლის სიყვარული და თავის სამეცნიერო კვლევებსა თუ

რომანებში ყოველთვის ესწრაფოდა შეულამაზებელი სიმართლის გადმოცემას. სწორედ

ამიტომაა, რომ ბ-ნ ხალიდის ნაშრომებს დღესაც არ დაუკარგავს მნიშვნელობა სამეცნიერო

წრეებში. ძალიან კარგი ორატორი იყო, მისი მოსმენა დიდ სიამოვნებას გგვრიდა, რად-

გან დალაგებული და საინტერესო საუბარი იცოდა – დატვირთული ფოლკლორით და

ცნობებით სამეცნიერო წყაროებიდან. შესანიშნავი იუმორის პატრონიც იყო. ძალიან უყ-

ვარდა საქართველო და ქართველები. მახსოვს მისი ასეთი ფრაზა: ჩეჩნად რომ არ დავბა-

დებულვიყავი, ქართველად დაბადებას ვისურვებდიო... მრავალი წლის შემდეგ, მე შემიძლია

ამ სიტყვების პარალელი გავავლო გამონათქვამთან, რომელიც ეკუთვნის არანაკლებ

ღირსეულ მკვლევარსა და საზოგადო მოღვაწეს ზაურბექ მალსაგოვს, რომელმაც თქვა:

„მე ვხვდები ძველი კოლხეთის მიწას, როგორც შვილი და ყოველ დაშორებისას, როგორც

შვილი, ვტოვებ მას...“

პიროვნულად ბ-ნი ხალიდი იყო ძალიან კეთილი, გახსნილი, გულუხვი და სამართლიანი

ადამიანი... შეეძლო მიტევება (ცოდვებს მის დაუძინარ მტრებსაც კი აპატიებდა), იყო დაუ-

ზარელი, თუ ვინმეს სჭირდებოდა მისი დახმარება. თუმცა სასტიკად ვერ იტანდა, როცა

მის ხალხს ამცირებდნენ და შეურაცხყოფდნენ და ამას გახსნილად და უშიშრად ამბობდა

საჯაროდ, რის გამოც არაერთხელ დასჯილა სამსახურიდან დათხოვნითაც კი (იგი იყო

კვლევითი ინსტიტუტის დირექტორის მოადგილე), არ გამოსცემდნენ მის რომანებს და

სამეცნიერო ნაშრომებს და ა.შ. – მაგრამ, მაინც ვერ გატეხეს, ვერც ვერაფერს უშვრებოდნენ,

რადგან უკვე მოხუცი იყო. მიუხედავად ყველანაირი შეზღუდვისა, იგი მაინც ღირსეულად

უძღვებოდა თავის საქმეს. სწორედ ეს კავკასიური ხასიათია, რომელსაც უკვე საუკუნეებია

ებრძვიან, მარგამ ვერაფერს აკლებენ...

ხალიდ ოშაევის რომანებზე საუბარი დღეს ცოტა ძნელია, რამდენადაც ზედაპირული

შეხედვით, ისინი შეიძლება კომუნისტური წყობილების გამტარებელ-გამამართლებელ

იდეოლოგიად მოგვეჩვენოს, თუმცა თუ სიუჟეტს მიღმა დავაკვირდებით მის გმირებს,

ისინი ჩეჩნებისა და ინგუშების ტრადიციების, მათი მენტალიტეტისა და ზნე-ჩვეულებების

241

ქრესტომათიულ ასლს წარმოადგენენ. ესაა ძალიან დიდი დიპლომატიით დაწერილი

ნაწარმოებები – მაგალითად, მოთხრობაში „ვენდეტის დაცემა“ (რომელიც დაწერილია

ცნობილი მაჰომედ მამაქაევის თანაავტორობით) აღწერილია სისხლის აღების ტრადიცია

მისი უმცირესი ნიუანსების ჩათვლით და ადამიანი, რომელსაც აინტერესებს ეს საკითხი

ვაინახებში, ამ ნაშრომში იპოვის ყველა საჭირო მასალას.

ბ-ნი ხალიდი ძალიან აფასებდა მამაკაცურ მეგობრობას და ისევე, როგორც მამა,

უფრთხილდებოდა მას. მე მახსოვს მისი ჩამოსვლა თბილისში მამას საკანდიდატო

დისერტაციის დაცვაზე დასასწრებად. მამა ძალიან გახარებული იყო. ბატონი ხალიდი ხომ

არც ოპონენტი იყო მისი და არც ხელმძღვანელი. ეს იყო მეგობრული ჟესტი ახალგაზრდა

კოლეგის მიმართ და მამამ ეს დიდი მადლიერებით მიიღო.

როგორც უკვე ვახსენე, ბ-ნი ხალიდის გამოსვლები იყო ყოველთვის ძალიან შთამ-

ბეჭდავი, ღრმა ცოდნით დატვირთული, იგი საუბრობდა ძალიან თავდაჯერებულად და

ღირსეულად. ამიტომ ხ. ოშაევი ქართველ მეცნიერებს დაამახსოვრდათ, როგორც ერთ–

ერთი ყველაზე სერიოზული მკვლევარი და ავტორიტეტული მეცნიერი. თუ მანამდე ისინი

მის ნაშრომებს მხოლოდ წიგნებიდან იცნობდნენ, ამ ვიზიტის შემდეგ იგი განსაკუთრებით

ჩაიბეჭდა ქართველი კოლეგების მეხსიერებაში – ცდილობდნენ შორიდან მაინც თვალი

ედევ ნებინათ მისი ნაშრომებისთვის და კონტაქტი არ გაეწყვიტათ მასთან.

განვლილ წლებს რომ ვაანალიზებ და ვიხსენებ მამაჩემის მიერ განვლილ ცხოვრებას,

ხშირად მიჩნდება ასეთი კითხვა: რა თვისებებმა განაპირობა, რომ მამამ შეძლო ხანგრძლივად,

ხშირად მთელი ცხოვრების მანძილზე შეენარჩუნებინა კეთილი ურთიერთობები ადამიანების

ესოდენ დიდ წრესთან... და ერთ დასკვნამდე მივდივარ – ეს იყო გულწრფელობა, გახსნი-

ლობა და ამ ურთიერთობათა მოფრთხილების ნიჭი.

და კიდევ – მამა იყო სიტყვის კაცი. ამავდროულად იყო ძალიან ენერგიული და იმდენად

ინიციატივიანი, რომ შეეძლო სისრულეში მოყვანა თითქმის არარეალური იდეებისაც კი.

მხოლოდ დეკლარირება რომ არ გამომივიდეს, მოვყვები ასეთ შემთხვევას, რომელიც მოხ-

და თუშეთში ექსპედიციის დროს:

უამინდობის გამო ჯგუფმა დროზე მისვლა ვერ მოახერხა მეცხვარეების ბინამდე და

ძალიან დაუგვიანდათ სადილი. არც მშრალად დასანაყრებელი არაფერი ჰქონდათ. მამა

წინდახედული კი იყო და ყოველი შემთხვევისთვის ზურგჩანთაში ჩაიგდო რამდენიმე თავი

ხახვი, ცოტაოდენი ხორცი, ცოტა ფქვილი – მაგრამ რა გინდა, რომ ქნა – არანაირი საშუ-

ალება ცომის მოზელის, ხახვისა და ხორცის დაჭრისა არ ჩანს.... და მამა მაინც ეუბნება –

ვაკეთებთ ხინკალს!.. ყველამ ერთმანეთს გადახედა – გაუკვირდათ... მამა ზურგჩანთიდან

იღებს პლანშეტს და მიმართავს ყველას: – თქვენ ამაზე წვრილად დამიჭერით ხახვი და

ხორცი, მე კი ცომს მოვზელო. ამ დროს ბრტყელი ქვის ნასახიც გარშემო არ ჩანს, რომ

ცომის მოსაზელად გამოდგეს... ესეც გაუკვირდათ და ისევ ერთმანეთს გადახედეს... მამას

ჯერ ცეცხლი დაუნთია, როგორღაც მოუხერხებია საექსპედიციო პატარა ქვაბის დადგმა და...

შემ დეგ იყო, რაც იყო: ამოუღია გაზეთი, გაუშლია, გადაუპირქვავებია ფქვილი და დაუწყია

ცომის მოზელა – გაზეთზე... ცოტ-ცოტა წყლის მოსხმით როგორღაც შეუკრავს ეს ფქვილი

ცომად, მოუტეხავს ურჭკოებისთვის (რაშიც ხორცი უნდა გაეხვეს) საჭირო ცომის ნაკვესები

და დაუწყია ხელის გულზე გაბრტყელება და ხინკლის მოხვევა... ამასობაში წყალიც ადუ-

ღებულა და ყველას გასაკვირად, ხინკალიც მოხარშულა... მამას გაზეთი დაუკეცავს და ისევ

ჩანთაში ჩაუდია სიტყვებით: შეიძლება კიდევ გამოგვადგესო. ჩემთვის ამ ყველაფრის წარ-

მოდგენა ძალიან ძნელია, რადგან ვიცი, რა პირობები სჭირდება ხინკლის მოხვევას. ამ

ყველაფრის შემყურე მეცხვარეებიც გაოცებულან და თავის ბინებში ამ ამბავს ჰყვებოდნენ და

აყოლებდნენ: – რომ არ გვენახა ჩვენი თვალით, ვერც დავიჯერებდითო...

ძალიან დიდი მეგობრობა აკავშირებდა მამას პროფ. ისრაილ არსახანოვთან – ვაი-

ნახური ლინგვისტიკის პატრიარქთან. ბატონი ისრაილი ასაკით ბევრად უფროსი იყო მამაზე,

242

მაგრამ მათ ურთიერთობაში ეს ასაკი არ იგრძნობოდა. ეს, ალბათ, ბატონი ისრაილის

შინაგანი კულტურის გამოვლენის შედეგი თუ იყო, რადგან იგი საოცრად თავმდაბალი,

მორი დებული და კეთილშობილი ადამიანი გახლდათ. მისი დამოკიდებულება ნებისმიერი

ასაკის ადამიანთან შესაბამისი იყო თანაბრად კორექტული და ღირსეული. ფუტკარივით

ზედმიწევნით ფრთხილად და ხარისხიანად აკეთებდა თავის საქმეს. მისი სამეცნიერო

ნაშრომებიც ამაზე მეტყველებს. მას ვერ ნახავდით აღელვებულს, განაწყენებულს ან მით

უფრო – ვინმეზე გულაცრუებულს ან ზედმეტად მოლაპარაკეს. მამასთან მას ბევრი საერთო

ჰქონდა, რადგან მათი საუბრები დიდხანს გრძელდებოდა და ამ საუბრებით არცერთი

მათგანი არ იღლებოდა.

უნდა გითხრათ, რომ მამას ძალიან უყვარდა ლიტერატურა, პოეზია და ფოლკლორი

– განსაკუთრებით ხალხური შემსრულებლები და ხალხური სიმღერები. ალბათ ამ სიყვა-

რულმა თუ დააკავშირა იგი ვაინახური კულტურის წარმომადგენლებთან: პოეტებთან ნურ-

დინ მუზაევთან, ახმედ სულეიმანოვსა და ზეინდი მუთალიბოვთან, მწერალთან იდრის

ბაზორკინთან, მხატვარ რუსლან მამილოვთან, ცნობილ მაჰმუდ ესემბაევსა და ბევრ სხვას-

თან. ჩემს ოჯახში დღემდე ინახება დიდი მაჰმუდის ნაჩუქარი სარეკლამო პლაკატები და

ორი პატარა ჩოხა ჩემი ვაჟებისთვის, რომლებიც მან გამოუგზავნა მამას, როცა გაიგო, რომ

მას შვილიშვილები შეეძინა.

პოეტი ნურდინ მუზაევი გამორჩეული ადამიანი იყო, შესანიშნავი იუმორის გრძნობით და

ფართო განათლებით. ძალიან კარგად იცნობდა ქართულ პროზას და ძალიან განიცდიდა,

რომ არ იცოდა ქართული – ხშირად იტყოდა: თუ თქვენი თარგმანები რუსულად ასე ლა-

მაზად ჟღერს, მაშინ წარმომიდგენია, რა ჟღერადობისა არიან ისინი დედანშიო... იგი

ხშირად სტუმრობდა ჩვენს ოჯახს, სიამოვნებით კითხულობდა საკუთარ ლექსებს ჩეჩნურად.

მახსოვს ჩვენთან ერთ–ერთ სუფრაზე დაიბადა „ვეფხისტყაოსნის“ თარგმნის იდეა – მამა სად-

ღეგრძელოში, რომელშიც თავისი სიმამრის უსუფ მარგოშვილის მიერ ჩეჩნურად თარგმნილ

ალ. ყაზბეგის მოთხრობებს შეეხო, უცებ მიუტრიალდა ნურდინს და უთხრა: – ნურდინ, შენ

უნდა მოჰკიდო ხელი დიდი რუსთაველის პოემის თარგმანს ჩეჩნურად... – ამას მხოლოდ

შენ შეძლებ შენი ძლიერი პოეტური ხედვითო.

ბატონმა ნურდინმა გაოცებულმა უპასუხა: – რას ამბობ, ამას მე ვერ შევძლებ, როგორ

შევეჭიდო ამხელა ბუმბერაზ ქმნილებასო?.. მე მგონი, მაშინ ეს ფრაზა ჰაერში გასროლილად

მოეჩ ვენა ყველას – მეც მათ შორის... მაგრამ გავიდა დრო, ჩვენ უკვე თბილისში ვცხოვრობდით

და აი, გვესტუმრა ბატონი ნურდინი და მამას მიაწოდა წიგნი ასეთი წარწერით: „იბრაჰიმ, მე

შევასრულე შენი თხოვნა! გულწრფელად, შენი ნურდინი, 1970 წ.“ ეს იყო „ვეფხისტყაოსნის“

თარგმანი ჩეჩნურად. მართალია, თავად გამოცემა გარეგნულად საკმაოდ უბრალო იყო, არც

ქაღალდი და არც ფორმატი არ ვარგოდა, მაგრამ ფაქტი სახეზე იყო – „ვეფხისტყაოსნის“

მსოფლიო ენებზე უკვე არსებულ თარგმანთა კოჰორტას დაემატა კიდევ ერთი – ჩეჩნური.

დიდი საჩუქარი იყო ეს ქართული პოეტური ელიტისათვის და ყველამ ძალიან გაიხარა. ეს

ამბავი გაშუქდა პრესაშიც და იდეაც გაჩნდა მისი ხელახლა გამოცემისა უკვე საქართველოში.

სამწუხაროდ, ეს იდეა განუხორციელებელი დარჩა, თუმცა, ვფიქრობ, მისი განხორციელება

არასდროს არაა გვიან.

ჩვენი ოჯახის ხშირი სტუმარი იყო აჰმედ სულეიმანოვი – პოეტი და ისტორიკოსი. ეს

შეხვედრები ღრმად დარჩა მეხსიერებაში, რადგან იგი მოდიოდა თავისი ბალალაიკთ და

საკუთარი ლექსების დეკლარირების შემდეგ, მთელი საღამო მღეროდა თავისივე ლექსებზე

შექმნილ სიმღერებს. ისინი ხალხში დღესაც ძალიან პოპულარულია. ეს სიმღერები ძალიან

მელოდიური და შინაარსიანია, კარგი დასამახსოვრებელი და ამიტომაც გიჩნდება სურვილი

მათი ხელმეორედ მოსმენისა. მას პატრიოტული სახიათის ბევრი ლექსი და სიმღერა ჰქონდა

შექმნილი, იყო სიმღერები დეპორტაციის თემატიკაზე, მაგრამ საჯაროდ მათ ბ-ნი სულეიმანი

არ ასრულებდა. ჩვენთან სტუმრობისას, მამა მათი შესრულების გარეშე არ უშვებდა... მათი

243

მოსმენა ძალიან მძიმე იყო, ამიტომ ქალები, როგორც წესი, იცრემლებოდნენ, მამაკაცები კი

თავდაღუნული ჩუმად უსმენდნენ…

ახმედ სულეიმანოვი მამას ერთ ზაფხულს თუშეთშიც ახლდა, რის შედეგადაც მან

გამოსცა რამდენიმე ბროშურა ჩეჩნურ-ინგუშურ ტოპონიმიკაზე. შეხვედრისას, მამა და ბ-ნი

აჰმედი ხშირად ეკამათებოდნენ ერთმანეთს, რადგან მამა არ იზიარებდა მის მიერ ახსნილ

თუშეთის ტოპონიმთა ბევრ ფუძეს და ცდილობდა აზრი შეეცვლევინებინა, თუმცა ამაოდ.

ცხადია, ეს კამათი მათ მეგობრობას ხელს არ უშლიდა და თუშეთის თავგადასავლების

გახსე ნებისას მათი ურთიერთობა სიცილითა და ხუმრობებით მთავრდებოდა.

არ შემიძლია, არ გავიხსენო ზინაიდა ჯამბულატოვა და მისი ოჯახი. მეუღლის გარდაც-

ვალების შემდეგ, უკვე ზრდასრული შვილებით, ზინა დეიდა დეპორტაციიდან გროზნოში

დაბრუნდა. იგი იყო იმ გამონაკლისთაგანი, რომელსაც ჰქონდა უმაღლესი განათლება. იგი

სპეციალობით ისტორიკოსი იყო და კვლევით ინსტიტუტში მამაჩემთან ერთ განყოფილებაში

მუშაობდა. დღიდან გაცნობისა, ჩვენი ოჯახები დამეგობრდნენ. ზინა იყო უკეთილშობილესი,

უერთგულესი, საოცრად ღრმა ბუნებისა და ბრძენი ადამიანი. იგი ცნობილი ლინგვისტისა და

საზოგადო მოღვაწის ზაურბექ მალსაგოვის მკვიდრი და გახლდათ და მასში აისახებოდა ამ

ოჯახის გენეტიკური ნიჭიერება და ინტელექტი. მამა იტყოდა ხოლმე, ჩვენი ოჯახები შეხვდა

ერ თმანეთს მაშინ, როცა ორივეს გვიჭირდა და ერთმანეთის თანადგომა გვჭირდებოდაო.

საქმე ისაა, რომ ჩვენი გაცნობიდან მოკლე დროში მის ოჯახში დიდი ტრაგედია მოხდა –

უგზოუკვლოდ დაიკარგა დეიდა ზინას უმცროსი ვაჟი, რომელიც, როგორც ამბობდნენ, თავი-

სუფლად მოაზროვნე ადამიანი იყო, რაც იმ რეჟიმისათვის დაუშვებელი გახლდათ. ოჯახის

ახლობლები ეჭვობდნენ, რომ ეს ახალგაზრდა რეპრესიის მსხვერპლი შეიქნა. ასეც იყო...

მე, მართალია, პატარა ვიყავი, მაგრამ კარგად მახსოვს ამ ოჯახის განცდები, განსაკუთ-

რებით ზინა დეიდასი, რომელიც ერთ ღამეს მთლიანად გაჭაღარავდა...

მიჭირს ამაზე საუბარი, მაგრამ მაინც ვიტყვი, ასეთი ტრაგედიები ვაინახების თითქმის

ყველა ოჯახში ტრიალებდა.ზინა დეიდას ოჯახს გვერდში მდგომიც არავინ ჰყავდა, რადგან

სამეცნიერო კონფერეცია ქ. გროზნოში – 1958 წ.

(მარცხ. ქალებში - 3. ზინა ჯამბულატოვა, მარჯვ. (ჩაცუცქულები) – 1. მამა,

3. ბისულთან გაბისოვი, ამ გაყოლებაზე დგანან: 1. აბაზატოვი, 2. ზურაბ ანჩაბაძე,

3. ძარემა გოიგოვა და სხვ.

244

ეს იყო 1957 წელი, ყველას თავისი გასაჭირი ჰქონდა და ხშირად ასეთ საქმეებში გარევას

თავის არიდებას არჩევდნენ. მამა გვერდიდან არ მოსცილებია.

დიდი ხნის ძებნის შემდეგ, დაღუპული ახალგაზრდა იპოვეს რუსეთის რომელიღაც

პატარა ქალაქში, მაგრამ შვილის ცხედარს დიდხანს არ აძლევდნენ და მე მახსოვს, როგორ

დაუღალავად აკითხავდნენ ზინა დეიდას უფროსი ვაჟი და მამა ყველა ინსტანციას, რომ

გარდაცვლილის სამშობლოში გადმოსვენების ნებართვა აეღოთ. ბოლოს ნებართვა მისცეს,

მაგრამ ერთი პირობით – არანაირი გაცილებები და პანაშვიდებიო.. ოჯახი იძულებული

გახდა, ამ მოთხოვნას დამორჩილებოდა. იმ დღიდან ზინა დეიდა დაბერდა, ჩამოდნა, დაპა-

ტარავდა... არც უკვირდა არავის – ეს ხომ დედის განცდები იყო. – ზაურბექს ჰგავდაო, –

წამოსცდებოდა ხოლმე ზოგჯერ...

დეიდა ზინა ბევრად უფროსი იყო ჩემს მშობლებზე და მათ, როგორც შვილებს, ისე

უყუ რებდა – ეს ყველა წვრილმანში ემჩნეოდა: თუ ვინმე ავად ვხდებოდით, დედასავით დაგ-

ვტრიალებდა, თუ რამე პრობლემა გაჩნდებოდა საბუთებში – მისი შვილები ყოველთვის

ჩვენ გვერდით იყვნენ. ძალიან გვიყვარდა მათთან სტუმრობა, რადგან განათლებასა და

ინტელექტთან ერთად, ოჯახში მუდამ ხალისი და სიმყუდროვე სუფევდა – მისი შვილები

ლიტა და ისლამი ოსტატურად გვიყვებოდნენ სახალისო ამბებსა და ანეგდოტებს (ამას

მხოლოდ ახლა ვაცნობიერებ...), ამიტომ ყოველთვის გულდაწყვეტილი მოვდიოდი მათგან,

სულ მსურდა მათთან ყოფნის წუთების გაგრძელება. როდესაც დედა გააგზავნეს მოსკოვში

სასწავლებლად, დეიდა ზინა მთელი სასწავლო წლის განმავლობაში მოდიოდა ჩვენთან

ყოველ შაბათს და ჩემს მოწესრიგებას უნდებოდა. ამიტომ მე არასდროს მეტყობოდა ის,

რომ მაკლდა დედის ხელი... ამავდროულად ეს უცხო ქალი მე იმ სითბოსა და სიყვარულსაც

მინაწილებდა, რაც მაშინ დედისგან მოშორებულს მჭირდებოდა. ის სითბო მე დღესაც

მახსოვს ისევე, როგორც გვახსოვს ხოლმე ჩვენგან წასული ბებიებისა და ახლობლების

სიკეთე... იმავე სიმძაფრითა და მადლიერებით ეს ოჯახი დღესაც მიყვარს და ვერასდროს

დავივიწყებ...

90-იან წლებში ჩვენ არაერთი მეგობარი და ახლობელი დავკარგეთ როგორც აქ,

საქართველოში, ისე ვაინახებშიც. ძალიან მტკივნეულად განვიცადეთ ეს პერიოდი. მამა

თბილისის დაპირისპირებაში თავის ადგილს ვერ ხედავდა – იტყოდა ხოლმე: ესენი ყველანი

ჩემები არიან და როგორ შეიძლება რომელიმეს მხარე გავხდეო... – აბა, ყოფილიყო ვინმე

თათარ-მონღოლი – ვინ დამასწრებდაო. იგი ძალიან დათრგუნული იყო იმით, რაც ხდებოდა

ქვეყანაში – ცდილობდა ნაკლები ელაპარაკა და ხშირად იკეტებოდა ხოლმე თავის ფიქრებში.

პირველი ტრაგედია, რომელიც თავს დაგვატყდა – ჩვენი ავთოს აფხაზეთში დაღუპვა იყო...

– ავთანდილ იოსელიანის, ჩემი მაზლის, რომელიც თავისი თანამებრძოლების მთელი

ჯგუფის გადასარჩენად ნაღმს გადაეფარა... ეს იყო აღუწერელი ტრაგედია – ვინც ავთოს

იცნობდა, გაიგებს ამ ტრაგედიის რეალურ არსს... მასზე ბევრი ითქვა და პრესაშიც დაიწერა

და მომავალშიც უსათუოდ დაწერენ – ის ხომ არა მარტო გვარის, არამედ მთელი ქვეყნის

ერთდროულად ტკივილიცაა და საიმაყეც... მამამ კი მაშინ თქვა: რა ღირსებებით შემკული

ბიჭი წავიდა... ნამდვილი გმირიც ყოფილაო... – და დაამატა: ეჰ, თათარ-მონღოლი კარზე

გვყოლია – ჩვენ, მამებმა კი ეს ვერც გავიაზრეთო...

ჩეჩნეთში ომის დაწყების წინ მამა სრულიად შემთხვევით აღმოჩნდა გროზნოში

– უშუალოდ შეესწრო იმ დაბომბვას, დანგრეულ ქუჩებსა და პანიკაში ჩავარდნილ

ადამიანებს. ალბათ, იღბალმა თუ გადაარჩინა დაღუპვას, რადგან სულ ბეწვზე ყოფილა

ამ უბედურებისგანაც. ასეთ დროს მამა ძალიან მძაფრად განიცდიდა მეგობრების შესახებ

ინფორმაციის ნაკლებობას. ერთ–ერთი ასეთი იყო ბისულთან გაბისოვის ოჯახი. მამა

დიდხანს ეძებდა ამ ოჯახს, მაგრამ უშედეგოდ... თქვენ უნდა გენახათ მისი ბედნიერება, როცა,

როგორც იქნა გაიგო მათი ადგილსამყოფელი – ისინი თავს ქ. ნაზრანს აფარებდნენ თურმე.

მამა ძალიან ცდილობდა მათ გადმოყვანას თბილისში, რომ ამით მაინც დახმარებოდა,

245

მაგრამ ვერ შეძლო და ძალიან განიცდიდა ამას.

ბისულთან გაბისოვი მამამ გაიცნო სამეცნიერო კონფერენციაზე, რომელიც ჩატარდა

1958წ. ქ. გროზნოში. ჩვენ ამ დროს ახალი გადასახლებულები ვიყავით. მომხსენებელთა

შორის იყვნენ ქართველი მეცნიერებიც – ბ-ნი ზურაბ ანჩაბაძე, რომელსაც მამა ძალიან დიდ

პატივს სცემდა და აფასებდა, როგორც შესანიშნავ პიროვნებას, სპეციალისტს და ღირსეულ

აფხაზს და სხვები.

ბატონი ბისულთანი, როგორც რესპუბლიკის მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარის მოად-

გილე, მეცნიერთა ჯგუფს ახლდა დაბა ჩიშკიში, სადაც კონფერენციის მონაწილეები წაიყვანეს

საქეიფოდ. შემდეგ მოვყვები მამას სიტყვებით: მოიყვანეს ცხვარი დასაკლავად, მაგრამ ამ

საქმეში ვერავინ იჩენდა ინიციატივას და ელოდებოდნენ ვინმე ყასაბს, მაგრამ მამამ, რო-

გორც მეცხვარის შვილმა და ამ საქმის კარგმა მცოდნემ, თავად შესთავაზა დახმარება. 15

წუთში საკლავი უკვე გატყავებული და სამწვადედ გამზადებული იყო.. მომიტევეთ ასე დაწ-

ვრილებით საუბარი, მაგრამ ამ ინცინდენტით დაიწყო ბ-ნი ბისულთანისა და მამას პირადი

ნაცნობობა. აქედან დაიწყო მათი მეგობრობაც – კაცური და ერთგული. მე ცოტა უფროსი

ვიყავი გაბისოვების შვილებზე – როზასა და რუსლანზე, მაგრამ ორივე მხარემ ძალიან

კარგად ვიცოდით, რომ ჩვენ ერთმანეთისთვის ძალიან ახლობლები ვართ, რადგან ამ

სიახლოვეს ვხედავდით ჩვენი მშობლების ურთიერთობებში.

ძალიან ღირსეული და ჰარმონიული წყვილი იყო ძია ბისულთანი და დეიდა თამარი

– ორივე მოხდენილები, ლამაზები და ძალიან განათლებულები. ჩვენ ისინი იშვიათად

გვსტუმრობდნენ – უფრო თავად გვეპატიჟებოდნენ ხოლმე... დეიდა თამარი ჩეხოვის სახ.

ბიბლიოთეკის დირექტორი იყო და უნდა გენახათ, რა ემოციებით ჰყვებოდა იგი ახალ გა-

მოცემებზე და თუ ეძლეოდა საშუალება ძველი გამოცემების შოვნისა, მის სიხარულს საზ-

ღვარი არ ჰქონდა. ალბათ, იმიტომ განიცადა მან ბიბლიოთეკის შენობის დანგრევა –

ბიბლიოთეკისა, რომელსაც ის შვილივით უვლიდა... ძალიან დიდი სიყვარულითა და სით-

ბოთი ვიხსენებ ამ ოჯახსაც და ძალიან მიხარია, რომ რუსლანსა და როზასთან ვირტუალურ

კავშირს დღემდე ვინარჩუნებ. და ერთიც: მამას შემდეგ, როცა ვათვალიერებდი მის არქივს,

აღმოვაჩინე გაბისოვების მიერ გამოგზავნილი მოლოცვა მამას სახელზე, რომელიც სულ

სამი, მაგრამ მრავლისმთქმელი სიტყვებით იწყება: Дорогой, наш незабываемый Ибрагим!..

(ძვირფასო, ჩვენო დაუვიწყარო იბრაჰიმ...)

კიდევ ერთი ინგუშების ოჯახი, რომელსაც ძალიან დიდი სითბოთი ვიხსენებ – ძია სალი

(მაჰომედ-სალი) და დეიდა ფარიზა ეკაჟევები... ეს ზედმიწევნით სტუმართმოყვარე ოჯახი

იყო – დეიდა ფარიზა ისეთ გემრიელ ნაზუქებსა და კულიჩებს აცხობდა, რომ მთელ უბანს

სწვდებოდა მათი არომატი. ძია სალი მაღალი და წარმოსადეგი გარეგნობის ადამიანი იყო,

ბოხი ხმით და ჩემში ყოველთვის ზღაპრული დევის ასოციაციას იწვევდა. ჩვენ მეზობლად

ვცხოვრობდით და ერთმანეთთან სტუმრადაც ხშირად დავდიოდით. მე ძალიან მიყვარდა

ეს საღამოები, რადგან ყველას თავისი მოსაუბრე ჰყავდა: დედა და დეიდა ფარიზა ცალკე

საუბრობდენენ, მამა და ძია სალი ცალკე... მეც მყავდა ჩემი დაქალები, რადგან მათი ოთხი

შვილიდან ჩემი თანატოლი ლუიზა და პატარა გულიკო იყვნენ.

ბევრია ისეთი მეგობარი, ვისზეც მინდა მოგითხროთ – ვაინახებშიც და თბილისშიც...

მაგალითად, პროფ. ნიკო ქადაგიძე, რომელიც მიუხედავად მისი უკვე დიდი ასაკისა, ძა-

ლიან მეგობრობდა მამასთან. ვერ დავიკვეხნი, რომ იგი ჩვენი ხშირი სტუმარი იყო – ძირი-

თადად, მამა სტუმრობდა ხოლმე მათ. მახსოვს, ოჯახის ყოველი წარმატების შემდეგ, მამა

როგორ მიიჩქაროდა ბატონ ნიკოსთან სასიხარულო ამბის მოსაყოლად. ბატონ ნიკოს

ჰქონდა განსაკუთრებული თვისება – იცოდა მოსმენა, ბევრს არ ლაპარაკობდა, მაგრამ მისი

გამომეტყველებითა და თითო-ოროლა რეპლიკით ამოიცნობდით მის განწყობას და აზრს

ამა თუ იმ საკითხზე. მისი დარიგებები – ოქროდ ფასობდა, რადგან ორ სიტყვაშიც კი ბრძნულ

რჩევას ჩააქსოვდა. ეს ყველა თუშმა იცოდა და ყველა გზას ეძებდა, რომ გაჭირებისას მასთან

246

მოხვედრილიყო. ბატონი ნიკო აკადემიკოს დავით ქადაგიძის შვილი იყო, განათლება

გერმანიაში ჰქონდა მიღებული, ამიტომ მის პროფესიონალიზმზე საუბარი ჩემთვის

უხერხულიც კია, მაგრამ ერთს ვიტყვი – მისი ნაშრომები გერმანისტიკაში, ფოლკლორსა და

კავკასიოლოგიაში დღესაც არ კარგავენ ფასსა და აქტუალურობას. უნდა გითხრათ, რომ

ბატონ ნიკოს ასაკის გამო ბოლო წლებში ძალიან უჭირდა ხალხთან ურთიერთობა, მაგრამ

მამაზე ეს არ ვრცელდებოდა. მათი მეგობრობა ბ-ნი ნიკოს გარდაცვალებამდე გაგრძელდა.

მამა ძალიან აფასებდა ამ მეგობრობას, უფრთხილდებოდა და ამაყობდა ამით.

და კიდევ – 60-იან წლებში მამა მივლინებული იყო ლენინგრადის არქივში, სადაც დაცული

იყო მეფის რუსეთის დროინდელი ხელნაწერები. იქ ინახებოდა ბევრი საინტერესო ცნობა

კავკასიელებსა და მათ შორის თუშებზეც. ზუსტად აქ აღმოაჩინა მამამ იობ ცისკარიშვილის

(ცისკაროვის) „თუშურ-წოური გრამატიკის“ ხელნაწერი, გადაიტანა ფოტოფირებზე და დიდი

სიხარულით მიუტანა ბატონ ნიკოს, რომელიც დიდად მადლიერი დარჩა ამ საჩუქრისა,

თუმცა იმ დროისთვის უკვე ასაკოვანმა ამ ხელნაწერზე მუშაობა ვერ შეძლო.

უკვე დიდი ხნის შემდეგ, როცა მამა გარდაიცვალა, ერთ-ერთ პანაშვიდზე ნიკოს შვილმა

დავითმა გამიხმო და რაღაც შეკვრა მომაწოდა – ეს იობ ცისკარიშვილის გრამატიკის ფი-

რებია, რომლებიც აბრამმა მამაჩემს ჩამოუტანა და ისევ სჯობია მის ოჯახს დაუბრუნდესო, –

მითხრა... მახსოვს, როგორ ამიჩუყდა გული – ამისთვის დღესაც მადლობელი ვარ დათოსი

– ალბათ პირველ რიგში იმიტომ, რომ ეს ხელნაწერი მამას ნაქონი და ხელში ნაჭერი

იყო... და ზოგადადაც – მე, სპეციალობით ლინგვისტს, მომეცა საშუალება შევისწავლო იობ

ცისკარიშვილის მიერ ჩაწერილი მასალა და შევადარო წოვა-თუშურში განვითარებული

პროცესები სამი საუკუნის განმავლობაში.

კიდევ ერთი ადამიანი, რომელსაც მამა ძალიან დიდ პატივს სცემდა და აფასებდა,

იყო იოსებ ჭარელიშვილი – საქართველოს დამსახურებული მასწავლებელი, პოეტი.

თუმცა თა ვად პოეტად თავს იგი არ თვლიდა და საკუთარი ლექსების გამომზეურებას

ძალიან ერი დებოდა. ვერ გეტყვით, რას უწუნებდა, მაგრამ იმ რამდენიმე ლექსიდან,

რომელიც წა მიკითხავს, ვხვდები, რომ პოეტური ნიჭი მას ნამდვილად ჰქონდა – ამაზე

პოეტი მორის ფიცხიშვილიც წერს. ბ-ნი იოსები დაიბადა თუშეთის სოფ. ილურთაში,

ბავშვობაც იქ გაატარა. სულ 8 წლისა იყო, როცა ჩამოიყვანეს ალვანში და მალევე –

თბილისში. ბ-ნი იოსები მთელი თავისი სიცოცხლის მანძილზე თბილისის ერთ–ერთ

სკოლაში ასწავლიდა ქართულს და ისეთი სახელი გაითქვა, რომ ქალაქის სხვადასხვა

უბნებიდან გადმოჰყავდათ ბავშვები, რათა ქართული მასთან გაევლოთ. მან გაზარდა

მთელი პლეადა ჩვენი ცნობილი პოეტებისა და მწერლებისა: იოსებ ნონეშვილი, მორის

ფოცხიშვილი, შოთა ნიშნიანიძე და მრავალი სხვა. თავისი ლექსებისადმიც, ალბათ, ასეთი

მომთხოვნიც იმიტომ იყო, რომ ხედავდა რა ნიჭიერი თაობა ეზრდებოდა საქართველოს

მისი მოწაფეების სახით. ბ-ნი იოსები ამას არც მალავდა, რადგან ერთხელ მორის

ფოცხიშვილთან ინტერვიუში კითხვაზე, ხომ არ დაანებე თავი ლექსების წერასო, იგი

პასუხობს: „... ეხლა მე ვსწავლობ თქვენგან – ცხოვრებაში ჩვენ ხომ ყველა ერთმანეთისაგან

რაღაცას ვსწავლობთო...“ (ეს სიტყვები „სახალხო განათლებაში“ დაბეჭდილი ვრცელი

წერილიდანაა, სადაც თავად ავტორი დიდი სიყვარულითა და მოწიწებით აღწერს ბ-ნი

იოსებისა და მისი მოწაფეების ურთიერთობას). საოცარი პედაგოგი იყო თურმე, ბატონი

იოსები... გურწრფელად გეტყვით, ასეთი მასწავლებლის შეხვედრა ცხოვ რებაში – უკვე

დიდი იღბალია, რადგან ცოდნა ჩანერგილი სიჭაბუკიდან, მთელი ცხოვ რება გიცავს და

გზას გიკვალავს. მარტო ეს სიტყვები, რომლის ავტორი თავად მორის ფოცხიშვილია,

რად ღირს: „ერი კი შენი და შენისთანების წინაშე ქუდს იხდის და მოწიწებით გიკრავს

თავს. ყველა, როგორც ერთი, თქვენი მადლიერია, სოსო მასწავლებელო!“

მეორე პოეტის შოთა ნიშნიანიძის ლექსში სახელწოდებით „ჩემი ქართულის

მასწავლებელი“, რომელიც სოსო მასაწვლებელს ეძღვნება, ასეთი სტროფია:

247

გაგვიძეხ, ჩვენო ბერო მინდია, თუშო, იარე წელგამართული,

შენი ამაგი მართლაც დიდია – შენ შეგვასწავლე კარგი ქართული!

დაე, იცოდნენ, ჩვენს საქართველოს კიდევ სჭირდებათ შენისთანები,

შენით ვამაყობ, ჩემო გამზრდელო – შენს ქართველობას ვეთაყვანები!

მამა ძალიან დიდ პატივს სცემდა ბ-ნ იოსებს, ამაყობდა და არ ტოვებდა შესაძლებლობას,

რომ მოეწვია იგი ოჯახში. მე მახსოვს ასეთი კაზუსი (მაშინ ჯერ კიდევ სკოლის მოწაფე

ვიყავი): ერთ დღეს მამა მოვიდა ძალიან დამწუხრებული: – არ ვიცი რამდენად მართალია,

მაგრამ გავიგე, იოსებ ჭარელიშვილი გარდაცვლილაო და დაუკრძალიათ კიდეცო... იმის

გარდა, რომ ბ-ნი იოსები ძალიან გვიყვარდა, ის მამას შორეული ნათესავიც იყო და ძალიან

განვიცადეთ.. ამ ამბავს დაემთხვა ჩემი ბებია მარიამის სტუმრობა და მახსოვს, თუ როგორ

ვიტირეთ მე და ნანომ (ასე ვეძახდი ბებიას)...

გავიდა რამდენიმე ხანი, ჩვენ კარზე ზარია – კარს აღებს მამა და ... გაოცებული და გაო-

გ ნებული შემოჰყავს ძია იოსები... ხომ წარმოგიდგენიათ რა დაგვემართებოდა!.. თურმე რა

მოხდა: როდესაც ალვანში გასამგზავრებლად ბებია ავტობუსში ასულა, იქ დახვედრია ბ-ნი

იოსები, რომელსაც თურმე უამბო, როგორ დაგვამწუხრა ამ ცრუ ამბავმა და დაუმატებია –

განსაკუთრებით ჩვენმა გოგომ განიცადა – ცრემლი უკვე გაგაყოლაო.. დაბრუნდა თუ არა

ქალაქში, ძია იოსები მაშინვე გამოეშურა ჩვენკენ და ახლა ისევ ვიტირე – უკვე სიხარულისგან.

მამას ერთ-ერთი ძალიან ერთ-

გული მეგობარი იყო დიმიტრი (მი-

ტალო) ცისკარიშვილი – პროფესიით

ეკონომისტი, თსუ-ს პროფესორი, რო-

მელიც წლების განმავლობაში კითხუ-

ლობდა პოლიტეკონომიას. ისინი ასაკით

თითქმის ტოლები იყვნენ და მიუხედავად

იმისა, რომ ერთმანეთს იშვიათად

ხვდებოდნენ, მაინც დიდი სიახლოვე

აკავშირებდათ. ჩვენ ცხოვრებაში ყველას

გვყავს ასეთი მეგობარი, რომელიც

ერთადერთია… და მე ვფიქრობ, რომ

ბ-ნი მიტო ზუსტად ასეთი იყო. მე სულ

ერთი-ორჯერ თუ მყავს ნანახი. მახსოვს,

როდესაც მამა იცავდა საკანდიდატო

დისერტაციას, მის მომდევნო ე.წ.

დესერტაციას დაესწრო ბევრი ხალხი და მამას

სტუმრების გამასპინძლებისათვის გამოყოფილი

რესტორნის თანხა დააკლდა. როგორც ხდებოდა

ხოლმე, მამამ ეს თანხა მეორე დილით მიიტანა,

მაგრამ დანახარჯი უკვე დაფარული დაუხვდა… –

გაირკვა, რომ იმავე საღამოს ბ-ნ მიტოს დაეფარა

მამას ვალი... ასეთი მრავალი შემთხვევა ჰქონიათ

მათ ორივე მხრიდან და ორივე ამ მეგობრობას

ძალიან აფასებდა.

კიდევ ერთი, მამას უკვე უმცროსი მეგობარი იყო

ტარიელ მეოტიშვილი. სამწუხაროდ, ტარიელმა ეს

სამზეო ბევრად ადრე დატოვა, ვიდრე მამამ და მამა

ამას ძალიან განიცდიდა – და არა მარტო მამა…

მამა მეგობრებთან - კოტე ბუქურაულთან და ზურაბ აბაშიძესთან ერთად (1966 წ.)

მიტალო ცისკარიშვილი და მამა (1954 წ.)

248

ძალიან განათლებული, გულწრფელი და ძალიან კარგი ადა მიანი იყო ტარიელი. მამას იგი დაჰყავდა ხოლმე სამეცნიერო ექსპედიციებში, როგორც არ ქი ტექტორი და საერთოდაც უყვარდა მასთან საუბრები. ტარიელი ძალზე პერსპექტიული ახა ლ გაზრდა იყო და, როგორც მამა იტყოდა, ეს იყო ადამიანი, რომელშიც ყველაზე მეტად იყო შერწყმული ჩვენი თუშების ნიჭიერება, სინდის-ნამუსი და ღირსება... იგი ოჯახშიც ხშირად გვსტუ მრობდა და სხვადასხვა თემაზე საუბრები დიდხანს გასტანდა ხოლმე. ტარიელი წერდა მშვე ნიერ ლექსებს. მამამ ზოგი მისი ლექსი ზეპირადაც იცოდა და ერთ სტროფზე იტყოდა – გეგონება ჩემს გულში

იჯდა, როცა წერდაო:

არა ვყოფილვარ არასდროს ფლიდი, მიყვარდა საქმის გამოკიდება,

თუშთა ბილიკებს ჩემს მუხლზე ვცდიდი, ვეძებდი სანთლით წარსულ დიდებას...

ტარიელის ბევრი ნახაზი მამას გამოკვლევებშიცაა შეტანილი – ეს არის ესკიზები,

სადაც არის ცდა თუშეთის წოვათის ნასოფლარების დეტალური წარმოსახვითი აღდგენისა.

ტარიელის გარდაცვალების შემდეგ მამა ხშირად მიუბრუნდებოდა ხოლმე ამ ნახაზებს და

იტყოდა: ჩვენი კუთხისთვის რამდენი სასიკეთო საქმის გაკეთება შეეძლო ამ ბიჭის მარჯვენას

და რა დასანანია, რომ ასე უდროოდ დაგვტოვაო... მართლაც, ტარიელი ძალიან მშრომელი

და საქმის მიმყოლი ადამიანი იყო – ერთგულიც. ასე მგონია, ის არა მარტო თუშებს – მთელ

საქართველოს დააკლდა...

მამას მეგობრებიდან, სამწუხაროდ, უკვე ბევრი აღარაა ცოცხალი – არ არიან მამას

მეგობ რები კოტე ბუქურაული და ჩემი ძალიან მოსიყვარულე ნათლია ზურაბ აბაშიძე,

ექსპედიცია: წინა რიგში - აბრამ შავხელიშვილი და ახმედ სულეიმანოვი, უკანა რიგში – არქიტექტორი (?) და კიმო ლაგაზიძე (წოვათის სოფ. ინდურთა - 1969 წ.)

249

რომ ლებთანაც ბავშვობისა და სიჭაბუკის ყველაზე ხალასი და დაუვიწყარი წლები აკავშირებდა. უკვე დიდი ხანია, რაც წავიდა ამ ქვეყნიდან იჩო (იასონ) აბაშიძე – სასოფლო-სამეურნეო ინსტიტუტის კათედრის გამგე, დენდროლოგი, ადამიანი, ვის გასვენებაშიც ნახევარი ალვანი ჩამოვიდა, რადგან ყველას ახსოვდა მის მიერ გაწეული თანადგომა. მას თუშები აკითხავდნენ ყველანაირ გასაჭირში: ეხმარებოდა სტუდენტებს, ეხმარებოდა მატერიალურად ყველა შეჭირვებულს, იმათი ქომაგიც კი იყო, ვისაც მილიციასთან ჰქონდა პრობლემები... ეხმარებოდა ყველას, რაზეც მიუწვდებოდა ხელი – საოცრად დაუზარელი და თუშების ერთგული ადამიანი იყო. ამ თვისებით მამა ძალიან გავდა ბ-ნ იჩოს. ბატონ

იჩოზე კი იტყოდა ხოლმე – თავისი პროფესიონალიზმითა და მაღალი ინტელექტით იჩო

აბა შიძემ საქართველოში ახალი დარგი ჩამოაყალიბა – დენდროლოგია, რომელიც დიდი

მო ნაპოვარია ქართული მეცნიერებისთვისო. მისითაც ძალიან ამაყობდა...

არ შემიძლია არ ვახსენო კიდევ ერთი ჩვენი ერთგული მეგობარი – ელისო ბილანიშვილი,

ფოლკლორისტი და მწერალი. ეს ის ადამიანია, რომელსაც მამა ანდობდა თავის ნაშრომებს.

მე მას დღესაც ელისო დეიდას ვეძახი, რადგან მის გამოჩენას ჩვენს ოჯახში უკავშირდება

მრავალი საუკეთესო წელი ჩვენი ურთიერთობისა. ასე მგონია, მას დაბადებიდან ვიცნობ. იგი

ძალიან ნათელი სულისა და დიდი ბუნების ადამიანია, გასაოცრად შრომისუნარიანი, თავისი

საქმის კარგი მცოდნე, ურთიერთობაში გულწრფელი და უღალატო. მამა პირველ რიგში

ზუსტად ამ თვისებებს აფასებდა ადამიანში და ამიტომაც ელისო იყო პირველი, რომელიც

კითხულობდა და აფასებდა მამას ნაშრომებს. ამიტომაა, რომ მე დღეს არ მიკვირს, თუ რამ

დააწერინა მას ასეთი დიდი გამოხმაურება წერილზე, რომელიც ამირან არაბულმა დაბეჭდა

მამაზე გაზეთის ფურცლებზე. მაშინ მან უსამართლობის წინააღმდეგ გაილაშქრა, რადგან

ქ-ნი ელისო კარგად იცნობდა მამას ნაშრომებსაც და თავად მასაც, როგორც ადამიანს.

ისინი, ვფიქრობ, ბევრ საკითხს ერთი თვალით უყურებდნენ, თუმცა არაერთხელ უკამათიათ

კიდევაც, მაგრამ ეს ხელს არ უშლიდა მათ ორმოცდაათწლიან მეგობრობას. მიუხედავად

ასეთი ხანგრძლივი ურთიერთობისა და დაახლოებით ერთი ასაკისა, ისინი ერთმანეთს

მიმართავდნენ ბატონობითა და ქალბატონობით და მათ ურთიერთობაში იგრძნობოდა

მოკრძალება და მოწიწება. ქ-ნი ელისო არაერთხელ იყო ნამყოფი პანკისსა და თუშეთში,

კარგად იცნობდა ჩემს ბებიასა და პაპას ორივე მხრიდან და მახსოვს პაპაჩემის – უსუფ

მარგოშვილის წასვლა ამ ქვეყნიდან მისთვისაც როგორი დიდი ტკივილი იყო – მან საგაზეთო

წერილშიც გამოხატა თავისი განცდა.

ელისო ბილანიშვილი, მართალია, უკვე დიდი ხანია პენსიაზეა, მაგრამ მაინც მუშაობს

– წერს ლექსებს, მოთხრობებს და სამეცნიერო წერილებს ფოლკლორსა და ქართულ

ტრადიციებზე – ეს კიდევ სხვა საუბრის თემაა... იგი დიდი პატრიოტია თავისი ქვეყნისა

– სამშობლოს სიყვარული და ერთგულება მან თავისი ცხოვრების წესით გამოხატა. ჯერ

კიდევ რუსთაველის სახელობის ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტში მუშაობისას,

იგი მეგობრობდა ზვიად გამსახურდიასთან და იმ ძნელბედობის ჟამს მისი ერთგული

თანამებრძოლი იყო. მას არ დაკლებია არც ციხე, არც რეპრესიები, მაგრამ ყოველთვის

მხნედ და თავდადებით ემსახურებოდა იმ სანუკვარ იდეას, რასაც ქვეყნის დამოუკიდებლობა

ჰქვია. მან იცოდა ეროვნული თვითშეგნების ფასიც და პერსპექტივასაც ხედავდა ძალიან

კარგად. რომ ჰკითხო – დღესაც იმავე გზას გაივლიდა...

ჩვენი ოჯახი უფრო გულშემატკივარი იყო ამ მოძრაობისა და აქტიურად არ ჩაბმულა

მოვლენებში. მამა ყოველთვის წინააღმდეგი იყო რადიკალიზმის და თვლიდა, რომ მშვი-

დობიანი გზითა და დიპლომატიით მეტი წარმატების მიღწევა შეიძლება – მით უფრო, თუ

პატარა ქვეყანა ხარ. სამოქალაქო ომი კი საერთოდ მიუღებელი იყო მისთვის... თუმცა,

გაჭირვებაში მყოფთ რითიც შეგვეძლო ყოველთვის ვეხმარებოდით. იმის აღწერა, თუ რა

გადაიტანა ელისო დეიდამ – ერთი დიდი წიგნის თემაა, მაგრამ მიუხედავად ყველაფრისა,

მას დღესაც შერჩა ის პოზიტივი, რითაც ხელმძღვანელობს მთელი თავისი ცხოვრების

250

განმავლობაში: მხოლოდ ურთიერთმიტევება და სიყვარულია, რომელიც უშველის ქვეყანას

და მის წინსვლას შეუწყობს ხელს... იგი მხნე და ძლიერი პიროვნებაა – მიუხედავად

ხანდაზმულობისა, დღესაც არ ტოვებს კალამს, ზრდის შვილიშვილებს და შვილთაშვილებს

და აკეთილშობილებს ამ სამყაროს თავისი სითბოთი და სიყვარულით.

თუმცა, დარწმუნებული ვარ დღეს მასაც ჩვენსავით ენატრება ის თბილი შეხვედრები

ჩვენს ოჯახში, რომელიც იმართებოდა მამას სიცოცხლეში მისივე მოხვეული ხინკლის საბაბით

და იმ გულთბილი საუბრების მიზეზით, რომლებშიც ჩვენი სამშობლოს ბედ–იღბალზე

ვწუხდით. ჩვენ ვეღარ ვხვდებით უკვე ერთმანეთს, თუმცა ვირტუალური კავშირი მაინც არ

დაგვიკარგავს. ელისო დეიდამ იცის, რომ ჩვენ ისევ ძველებურად გვიყვარს იგი – იმავე

სიყვარულით, რომელიც უკვე ნახევარ საუკუნეზე მეტი გრძელდება. დიდხანს სიცოცხლეს

ვუსურვებ მას!..

და ბოლოს უნდა ვახსენო კიდევ ერთი სანიმუშო ოჯახი – ბ-ნი არჩილ ბასაჯიშვილი

და მისი მშვენიერი მეუღლე თინიკო ბაიხოიძე, რომლების გარეშე ჩვენი თხრობა მამას

მეგობრობაზე ალბათ სრულყოფილი არ იქნებოდა. ამ ოჯახს მამა ერთი სიტყვით ახასი-

ათებდა – საიმედოები... ასეც იყო – და დღესაც ასეა! მე ვიცი, ჩემი ნებისმიერი პრობ ლემით

რომ მივადგე მათ კარს, ყველაფერი მოგვარებული იქნება უსიტყვოდ – შეუძლიათ ეს

მათ, თუ არა. ეს ნამდვილად არაა ჩემი დამსახურება... ეს ისევ და ისევ ჩვენი ოჯახების

ძალიან გულწრფელი ურთიერთობების წყალობაა, რომელიც ასე უხვად გადმოვიდა

ჩემზეც. დღეს მე მხოლოდ ვიმკი ამის ნაყოფს, რომელიც ითვლის ძალიან ბევრ წლებს

ერთმანეთის ერთგულებისა და გამტანლობისა. მადლობა მათ და ყველას, ვინც ურთიერთ-

გაფრთხილდებით დღემდე შეინარჩუნეს ეს სითბო.

ცხოვრებას ნამდვილად ვერ განჭვრეტ – ზოგი ადრე მიდის, ზოგი გვიან. მამაც უკვე 12

წელზე მეტია აღარ გვყავს. ალბათ, ბანალურად ჟღერს, თუ ვიტყვი, რომ ძალიან მაკლია...

მან წაიღო ის მნიშვნელოვანი ნაწილი ჩემი ცხოვრებისა, რაც ესოდენ ძვირფასია ზოგადად

მამებისაც და შვილებისთვისაც.

და მე გამახსენდა დღე, როდესაც მამას გარდაცვალებიდან მეორმოცე დღეს აღვ-

ნიშნავდით... ბევრი ხალხი იყო – ჩემი მშობლების თანამშრომლები, თანაკურსელები, მე-

გობრები, ახლობლები, მეზობლები – ყველა თავისას იხსენებდა... თანაკურსელებმა საუბ-

რისას გაიხსენეს მამას განვლილი ცხოვრების გზა, აღნიშნეს მისი ღირსებები, ისიც გაიხ-

სენეს, რა ლამაზი იყო დედა – რამდენ ახალგაზრდას უნდოდა მისი ცოლობა, მაგრამ ვერც

კი უბედავდნენ, რადგან იცოდნენ საიდან იყო და ვისი შვილი... (ეს ნამდვილად სიმარ-

თლეა – დედა ძალიან ლამაზი იყო, მას ნატო ვაჩნაძეს ადარებდნენ ხოლმე, რადგან

ბევრ საერთოს პოულობდნენ მათ გარეგნობაში) და... აი, გაიგეს, რომ მისი ხელი ითხოვა

აბრამ შავხელიშვილმა და თანხმობაც მიიღო... ეს მეხის გავარდნას ჰგავდაო, ბევრს არც

სჯეროდა, მაგრამ როცა სიმართლე გაირკვა, უთქვამთ: რადგან გვაჯობა, ე.ი. ჩვენზე მაგარი

ყოფილაო...

მე მაშინ ვიგრძენი, რომ რაღაცა უნდა მეთქვა... და ჩვენი ჭირის გაზიარების გამო

მადლიერების გამოხატვის შემდეგ, ვთქვი დაახლოებით შემდეგი:

... მამა იყო შესანიშნავი მამა: მხოლოდ ერთ ფაქტს გეტყვით ჩემი ცხოვრებიდან:

როდესაც დედა მოსკოვში გააგზავნეს სასწავლებლად, მე მხოლოდ 9 წლისა ვიყავი.

გვერდით არავინ იყო. მხოლოდ ჩემი მშობლების მეგობარი ზინა ჯამბულატოვა მოდიოდა

ყოველ შაბათს, რომ მოვეწესრიგებინე ორშაბათისათვის, დანარჩენი დღეები მხოლოდ ჩვენ

– მე და მამა... და ეს გრძელდებოდა მთლიანი სასწავლო წელი (სექტემბრიდან – ივნისის

ჩათვლით)... ყოველ დილას მამა მიუთოვებდა პიონერულ ყელსახვევს, მიწესრიგებდა

სკოლის ფორმას, მვარცხნიდა, ამზადებდა საუზმეს და ჩვენ ერთად გავრბოდით მასთან

სამსახურში. შემდეგ, სკოლაში წასვლამდე, მასადილებდა და მიმაცილებდა სკოლამდე.

საღამოს მოიჩქაროდა სახლში, რომ დამხვედროდა, და ისეთ სითბოს იჩენდა, რომ დღემდე

251

მახსოვს ის დრო... ალბათ ცდილობდა, არ მეგრძნო, რომ დედა გვერდით არ მყავს, თუმცა

აქ უფრო შვილის სიყვარული ჭარბობდა... ყოველთვის ძალიან გაწონასწორებული, საქმიანი

და ყურადღებიანი იყო, მისი დარიგებები დღესაც მახსოვს – როგორ უნდა გადავიდე ქუჩის

მეორე მხარეს, როგორ უნდა მოვიქცე სკოლაში მასწავლებლებთან და ჩემს კლასელებთან

და ა.შ. მე ხომ უკვე მესამე კლასში ვიყავი და ამ დარიგებებიდან ბევრი რამ ვიცოდი, მაგრამ

მამას ეშინოდა, რამე არ გამორჩენოდა ისეთი, რაც იმ დროს დედას უნდა მოეცა ჩემთვის...

...მამა დიდი პატრიოტი იყო: მე კარგად მახსოვს 1980-იანი წლები, როცა მას შეურა-

ცხყოფდნენ მხოლოდ იმიტომ, რომ როგორც ისტორიკოსი, იკვლევდა რა თუშების ის-

ტორიას, ასაბუთებდა წოვათის თუშების აბორიგენობას და მათ ქართულ გენეტიკას. მას

მა შინ ერის მოღალატეც კი უწოდეს ამის გამო. ძალიან მძიმე წლები იყო ეს წლები ჩვენი

ოჯა ხისთვისაც – მახსოვს, ჩემს ინსტიტუტში მეც არ დამინდეს და მამას გასაჩერებლად

დიდი კრება ჩაატარეს და ჩემი თანდასწრებით მამა, რბილად რომ ვთქვათ, აუგად ახსენეს,

როგორც მეცნიერი და მის ნაშრო მებს აბსურდული უწოდეს… უნდა გითხრათ, რომ უკვე

მოგვიანებით, ჩემი სამსახურებიდან წამოსვლის ერთ-ერთი მიზეზი ალბათ მაშინ მიღებული

ტრავმა იყო, რადგან ახლაც მწარედ მესმის ყურში იქ წარმოთქმული სიტყვები მამაზე...

რამდენჯერ მითქვამს: – მამა, იქნება აჰყვე შენც ფეხის ხმას – ხომ ხედავ, გადაიმტერე

ლამის მთელი საქართველო-მეთქი... მაგრამ ძალიან მშვიდად მპასუხობდა: მე ისტორიკოსი

ვარ და სიმართლე ჩემს მხარეზეა. ეს საკითხი იმდენად სერიოზულია, რომ შესაძლოა,

მომავალში საქართველოს ძალიან მტკივნეულად მოუბრუნდესო. და შეკითხვაზე, თუ

როგორ დაარწმუნებ ვაინახებს შენს სიმართლეში – მათ ენებს ხომ აქვთ გარკვეული

საერთო ჩვენი წოვა-თუშების მეტყველებასთან-მეთქი, მპა სუ ხობდა – ვაინახებს საუკუნეების

განმავლობაში ართმევდნენ საკუთარ ისტორიას, მათ ფიზიკურადაც ანადგურებდნენ,

მაგრამ ვერ შეძლეს მოტეხა. დღეს ესენი ნამცეც-ნამცეც აგროვებენ საკუთარ ისტორიას და

მათი ისტორია დიდწილად უკავშირდება საქართველოს. ჩვენც აქვე ვართ – მოსაზღვრე

წოვა-თუშები, სადაც აქა-იქ მართლაც არის მათი წარმომავლობის რამდენიმე განაყოფი

გვარი, რომელიც ხარ-ქვაბის წესითაა შემოერთებული. მათ უნდა გაითავისონ, რომ

ეს ურთიერთდახმარების ტრადიცია იყო და ჩვენ შემთხვევაში თუშებმა მათ გაუწოდეს

დახმარების ხელი. ვინც გადმოდიოდა, ბევრ საერთოს პოულობდა ენაშიც, რადგან ძველი

კავშირებიდან გამომდინარე, რომელიც თუნდაც დავით აღმაშენებლის ხანას უკავშირდება,

კომუნიკაციაც არ ჭირდა. ენა ამ შემთხვევაში პრიორიტეტული არც იყო – იყო მხოლოდ

საკომუნიკაციო საშუალება, რაც ინტეგრირების საშუალებას იძლეოდა. ვფიქრობ, ვაინახები

ოდესმე ამას გაიგებენ და შექმნიან საკუთარ ისეთ სამართლიან ისტორიას, რომელშიც

ყველას თავისი ადგილი ექნება. ვფიქრობ, მამა აქაც მართალი იყო. ზუსტად ამ საუბრის

შემდეგ დაიწერა ჩემი სტატია ენის, აზროვნებისა და იდენტობის კავშირებზე.

თავად თუშებს, რა თქმა უნდა, ძალიან აწუხებდათ ეს საკითხი – ისინი ბევრნი იყვნენ

(ლევან ჭრელაშვილი, გრიგოლ ბართიშვილი, არსენ შველაშვილი... ბევრნი!), მაგრამ რად-

გან მამას, როგორც ისტორიკოსს, პირველს მოუწია ამ საკითხის ასეთ განსხვავებულ ჭრილ ში

წარმოჩენა, იგი ხდებოდა ოპონენტების მწვავე კრიტიკის მთავარი ობიექტი. ამ თავ დასხმებს

თავადაც იგერიებდა და მხარდამჭერებიც ჰყავდა – ესენი იყვნენ ჩვენი დიდი მეცნიერები და ამ

დარგის წამყვანი სპეციალისტები: აკად. მარიკა ლორთქიფანიძე, აკად. დავით მუსხელიშვილი,

პროფ. ჯულიეტა რუხაძე, პროფ. გერონტი გასვიანი, პროფ. გურამ ყორანაშვილი, პროფ.

მიშა გონიკიშვილი და სხვ. მამა ყოველთვის დიდ მადლიერებას გამოხატავდა მათ მიმართ,

რადგან იმ დროში მათი მხარდაჭერა ლამის გმირობის ტოლფასი იყო.

...მამას რომ ნამდვილი მეგობრობა და მეგობრის ერთგულება შეეძლო, მე ვიგრძენი

კიდევ ერთხელ მამას დაკრძალვაზე, როცა დავინახე ბ-ნი მიშა გონიკიშვილის აცრემლებული

თვალები... მადლობა ყველას ამ სიყვარულისთვის. მამას ნამდვილად ჰქონდა ძალიან

ფაქიზი დამოკიდებულება თავის მეგობრებთან, კოლეგებთან, სოფლელებთან – აღარ

252

ვამბობ ნათესავებთან და თავის მეზობლებთან... დღესაც ახსოვთ მამა – მისი ხინკლები,

გარმონზე ღიღინი, ხუმრობები და მასთან საუბრები.

...მამას ძალიან უყვარდა ადამიანების დახმარება – ბევრს დაეხმარა სამ სახუ რეობრივ

წინსვლაში, იყო საკანდიდატო და სადოქტორო დისერ ტაციების სა მეცნიერო ხელმძღვანელი

არა მხოლოდ საქართველოში, არამედ მას ჰყავდა ასპირანტები და მაძიებლები ჩეჩნეთ-

ინგუშეთიდან და დაღესტნიდან. მისი ხე ლდასხმით გაიგზავნა დახმარება თბი ლისიდან

გროზნოში, როცა იქ მი წისძვრამ დააზიანა ქალაქი. საქმე ისაა, რომ მამა ამ საკითხზე

საგანგებოდ ჩამოვიდა გროზნოდან თბილისში, მივიდა მინისტრთა საბჭოში და აუხსნა სი-

ტუაცია, რის შემდეგაც სასწრაფოდ გამოიყო სამშენებლო მასალა და გაიგზავნა ჩეჩნეთ-ინ-

გუშეთში მშენებლებიანად. ქალაქში მაშინ მთელი კვარტალი აშენდა და მას დღესაც ქარ-

თულ სახლებს უწოდებენ.

ერთი შემთხვევა მახსენდება: მამა

თელავიდან ავტობუსით თბილისში მო-

დიოდა. მის გვერდით მჯდარა ახალ-

გაზრდა ქალი ბავშვითურთ, რო მელსაც

ძალიან ცუდი ფერი ედო. მამას მიზეზი

უკითხავს და ქალს შეუჩივლია, რომ უკვე

დიდი ხანია ბავშვი თავს ცუდად გრძნობს.

სადგურიდან მამას ეს დედა-შვილი

პირდაპირ წაუყვანია სავადმყოფოში

და ექიმებისთვის უჩვენებია – გაირკვა,

რომ ბავშვს ალერგია ჰქონდა თელავის

ჰავაზე და დედას ურჩიეს ბავშვისთვის

კლიმატის შეცვლა. მშობლები ასეც

მოქცეულან – მადლიერი ოჯახი მამაჩემს

ამიერიდან თავიანთი შვილის მეორე

მამად თვლიდა.

ერთ-ერთი დისერტაციის დაცვის შემდეგ: მარცხ. - პროფ. მიშა გონიკიშვილი, მამა, ... უკანა რიგში აკად. დავით მუსხელიშვილი, მის წინ ჩვენთან ზურგით, სასმისით ხელში - პროფ. ალექსი რობაქიძე

მამა დემონსტრაციაზე თანამშრომლებთან და შვილიშვილებთან ერთად (მარჯვ. 2 - ინსტ. დირექტორი აკად. გ. მელიქიშვილი, 3. პროფ. ვ. ითონიშვილი, 5. აკად. გოგი მარგიანი, 6. აბრამ შავხელიშვილი)

253

და ბოლოს, როგორი მეუღლე იყო მამა. მე მახსოვს ზულაი ხამიდოვამ, ცნობილმა

ლინგვისტმა და ჩვენი ოჯახის კარგმა მეგობარმა, რომელიც არაერთხელ ყოფილა ჩვენთან

სტუმრად, მითხრა: – მამაშენს ისე უყვარს და მთავარია, ისე აფასებს ლეილას, თითქოს

ხელით მაღლა ატაცებულს დაატარებსო... უნდა ითქვას, რომ დედასადმი განსაკუთრებული

ყურადღების გამოხატვას მამა არასდროს ერიდებოდა, მაგრამ ამას აკეთებდა ძალიან

რაინდულად – ზედმეტი გრძნობებისა და სიტყვების გარეშე, თუმცა მისი დამოკიდებულება

შეუმჩნეველი არ რჩებოდა უცხო თვალისთვისაც. დედას ყველა სურვილი აუცილებლად

სრულდებოდა პირველ რიგში, უფრო მეტიც – მისი ნათესაობისა და ახლობლების

პრობლემებიც საკუთარივით აღიქმებოდა. დარწმუნებული ვარ, დედას კარიერული

წარმატებები, მიუხედავად იმისა, რომ თავადაც იყო ნიჭიერი ადამიანი, დიდწილად მამას

დამსახურებაა – ყოველთვის მხარში ედგა და ეხმარებოდა. ამიტომ ვთვლი, რომ მამას

ხელში ნახა დედამ ის ბედნიერება, რასაც ქალური ბედნიერება ჰქვია.

ვფიქრობ, თავადაც როგორც პიროვნება და მეცნიერი მამა ნამდვილად შედგა. მას ჰქონდა

გამოცემული 8 მონოგრაფია, 200-ზე მეტი სამეცნიერო ნაშრომი, რომლებიც კლასიკოს-

ისტორიკოსთა ნაშრომების გვერდითაა მოხსენიებული, ის იყო ისტორიის მეც ნიერებათა

დოქტორი და პროფესორი, მეცნიერების დამსახურებული მოღვაწე, მისი ხელმძღვანელობით

დაცული იყო 6 საკანდიდატო და 4 სადოქტორო დისერტაცია. ამ დამსახურებებისთვის იგი

რუსეთის საბუნებისმეტყველო აკადემიის წევრ-კორესპონდენტადაც აირჩიეს.

მამამ იცოდა რა თავისი გენეტიკა, ყოველთვის იმეორებდა, რომ იგი 100 წლამდე

იცოცხლებს. არც გვიკვირდა, რადგან მისი ბიძები და მამაც ღრმად მოხუცები გარდაიცვალნენ.

მეც ასე ვიყავი დარწმუნებული, რადგან ძალიან ჯანსაღი ცხოვრების მიმდევარი იყო. თუმცა

ზუსტად ერთი წლით ადრე, სანამ აღესრულებოდა, მითხრა: – როცა მე აღარ ვიქნები, არ

დაგავიწყდეს თუშური გარმონით გამაცილეო.. მე გაოცებულმა და ჩემი სუსტი ჯანმრთელობის

გადამკიდემ, ხუმრობით ვუპასუხე: – რას ამბობ, მამა, – შენ რომ იქნები 100 წლის, მე უკვე

80–ის ვიქნები – თუ მივაღწიე, ამიტომ ეგ შენი ანდერძები შვილიშვილებს დაუტოვე-მეთქი...

– არაო, ღიმილით მითხრა მამამ, – ეს შენ უნდა გააკეთოო...

არ ვიცი, რამეს თუ გრძნობდა, მაგრამ ზუსტად ერთ წელიწადში ჩვენ მამა ბოლო გზაზე

თუშური „სამგზავროთი“ და „წიფლოვანათი“ გავაცილეთ...

სამეცნიერო კონფერენცია (წინა პლანზე, მარჯვნიდან მე-2 - მამა)

254

მამა, სამწუხაროდ, შეესწრო ჩემი მეუღლის – თემურ იოსელიანის დაღუპვას...

ეს ძალიან მძიმე თემაა ჩემთვის და ვერაფერს ვწერ...

ერთს ვიტყვი მხოლოდ – ძალიან მეგობრობდნენ და რატომღაც დარწმუნებული ვარ –

თემოს წასვლა რომ არა, ალბათ მამა კიდევ დიდხანს იცოცხლებდა...

მამაზე კი სულ ესაა, რისი მოყოლაც მინდოდა... თუმცა კიდევ ბევრის თქმა შემეძლო...

ეს არის ქალიშვილის ფიქრები და შეგრძნებები მამაზე, რომელმაც დატოვა ძალიან ბევრი

სითბო და სიკეთე. მე დღემდე ფიქრებში ვესაუბრები მას, ვთხოვ ხოლმე რჩევას, მახსოვს

მისი ყველა სიტყვა და ჟესტი, მესმის მისი ხმა, ხშირად მესიზმრება, განსაკუთრებით მაშინ,

როცა რამე ცუდი მელის... თუმცა კარგ ამბებსაც მატყობინებს.

რა თქმა უნდა, მამა, ალბათ, როგორც ყველა ჩვენთაგანი, უნაკლო არ იყო, მაგრამ

მთავარი ცნებები – სამშობლო, რწმენა, გვარი, ოჯახი და ადამიანური ღირსებები მას არ

შეშლია და დღეს, მრავალი წლის შემდეგ, მე ვმადლობ განგებას, რომ მამა ასეთი მყავდა...

ბელა შავხელიშვილი

2009 წ.

დედა და მამა (წოვათის ექსპე- მამა - სოფ. წაროს კედლის ნაწილი (1968 წ.)

დიცია, სოფ. ინდურთა, 1968 წ.)

კონტაქტი Facebook

საიტი შექმნილი და დაფინანსებულია დავით ფეიქრიშვილის მიერ, მოზარდებში ისტორიული ცნობადიბოს გაზრდის მიზნით.

დავით ფეიქრიშვილი ატვირთა: 05.10.2022
ბოლო რედაქტირება 07.10.2022
სულ რედაქტირებულია 15

ბათუმის ხელშეკრულება 04 ივნისი 1918 წელი

2 0

ფონდი ქართუს მიერ რესტავრირებული ისტორიული ძეგლები

2 0

12000 მეტი სასულიერო პირი, მოიძიე გვარით, ითანამშრომლეთ ავტ. დავით ფეიქრიშვილი

1 0

დალაგებულია ანბანის მიხედვით,

წყალტუბო გამოჩენილი ადამიანები ითანამშრომლა ია კუხალაშვილი

2 0

ახმეტის რაიონში გარდაცვლილი მებრძოლები 1990 წლიდან, წიგნი ახმეტელი გმირები.

2 0

ერეკლე მეფის 300 წლისთავი 7 ნოემბერი 2020 მსვლელობის მონაწილეთა სია თელავი მცხეთა

1 0

სულ ვიზიტორი : 61033445238 განთავსებული სტატია : 11175

კულტ. მემკვიდრეობა ,ომების ისტორიები, სხვადასხვა