წიგნის პდფ ვერსია http://mematiane.ge/docs/1665001234633de71214d17.pdf

სრული პდფ ვერსია II ტომი http://mematiane.ge/docs/1665131345633fe351d5113.pdf სტატიები და საარქივო მასალები თუშეთსა და თუშებზე

უშარათუშები (წოვათის თუშების ისტორიულ-ეთნოგრაფიული გამოკვლევა)

თბილისი

2019 ტომი I

აბრამ შავხელიშვილი

მასალა მოგვაწოდა: ბელა შავხელიშვილი (შვილი) დაბ. 15 სექტემბერი 1950 წელს, ფოტოზე მამასთან აბრამ შავხელიშვილი 

სარედაქციო კოლეგია:

რედაქტორები: თეიმურაზ გვანცელაძე მანანა ტაბიძე, ბელა შავხელიშვილი

რეცენზენტი: ირაკლი ვეშაგურიძე

რუსულიდან თარგმანი: ნინო ნოზაძე

ტექნიკური

უზრუნველყოფა: ნინო ნოზაძე, ფისო ადეიშვილი

მხატვარი: ილია ჭრელაშვილი

დაკაბადონება: თამარ ქავჟარაძე

წინამდებარე ნაშრომი „თუშები“ (წოვათის თუშების ისტორიულ-ეთნოგრაფიული გამოკვლევა) პირველი ისტორიულ-ეთნოგრაფიული კვლევაა აღმოსავლეთ საქართველოს თუშეთის ერთ-ერთი ნაწილის – წოვათის მოსახლეობის წარმომავლობის, დასახლება-გან სახლების, მატერიალურ-სულიერი კულტურისა და საოჯახო-საზოგადოებრივი ყოფის შე სახებ.

მასში თავმოყრილია წერილობითი, არქეოლოგიური და საარქივო წყაროები, აგრეთვე თუშეთში ჩატარებული ექსპედიციების შედეგად ავტორის მიერ ადგილზე ჩაწერილი მასალები (1960-1995 წწ.) და მასალების კომპლექსური ანალიზი.

პროფ. აბრამ შავხელიშვილის ამავე სახელწოდების წიგნი 2001 წელს გამოიცა რუსულად („Тушины“ (историко-этнографическое исследование цова-тушин) და უმალვე ბიბლიოგრაფიულ იშვიათობად იქცა. საკითხისადმი მკითხველის დიდი ინტერესის გათვალისწინებით, მიზანშეწონილად მივიჩნიეთ ამ წიგნის ქართულად გამოცემა ბელა შავხელიშვილის ლინგვო-კულტუროლოგიური კვლევების ჩამატებით, რომლებიც ავსებს წინა გამოცემას და, ვფიქრობთ, უფრო არგუმენტირებულს ხდის მას.

უნდა აღინიშნოს, რომ წინამდებარე გამოცემა წარმოადგენს არა მხოლოდ რუსულად 2001 წელს გამოქვეყნებული მონოგრაფიის სრულ ტექსტს, არამედ მასში შესულია ავტორის პირად არქივში შემონახული უაღრესად საინტერესო და სადღეისოდ აქტუალური მრავალი დოკუმენტური მასალა და რესპოდენტებთან საუბრების დროს გაკეთებული ავტორისეული ჩანაწერები.

აღნიშნული გამოკვლევა დიდ დახმარების გაუწევს საქართველოს ამ უნიკალური კუთხით დაინტერესებულ პირებს ქვეყნის ისტორია-კულტუროლოგიის შესწავლაში.

„არ არსებობს ცნება პატარა და დიდი ერები. ერის სიდიდე არ განისაზღვრება მისი რაოდენობით ისევე, როგორც ადამიანის სიდიდე არ იზომება მისი სიმაღლით; მისი ერთადერთი საზომია აზროვნების განვითარება და ზნეობრივი დონე.“

ვიქტორ ჰიუგო

თუშეთი და თუშები  11

ნაშრომი ღვაწლად დარჩება! 15

წინასიტყვაობის მაგივრად  19

თავი I

წოვა-თუშების ისტორიული წარსულიდან  23

წოვა-თუშების დასახლება-განსახლება და მათი ურთიერთობები მეზობელ

ხალხებთან  105

თავი II

წოვა-თუშების სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობა  115

სოფლის მეურნეობა  115

მეცხოველეობა 125

თავი III

წოვა-თუშების მატერიალური და სულიერი კულტურის საკითხი  149

თუშების სამოსი  168

თავი IV

წოვა-თუშების საოჯახო და საზოგადოებრივი ყოფა  186

წოვა-თუშების წეს-ჩვეულებები და ტრადიციები  195

წოვა-თუშების საქორწინო რიტუალი  209

მიცვალებულის მოვლა და სამგლოვიარო წესები  213

თავი V

წოვა-თუშების მუსიკალური კულტურის ისტორიიდან 220

დასკვნა  231

ბელა შავხელიშვილი: მამა 235

სარჩევი

5

თუშეთი და თუშები

ჩვენს უამრავ სადარდებელთა შორის ისიცაა, რომ საკუთარი ეროვნული თავისებურებები

ფუნდამენტურად ვერ შეგვიცვნია და შეგვიფასებია. ამის გარეშე კი ჩვენ შესახებ ვისაც როგორ

მოეპრიანება, მავნე თეორიების შეთხზვა და, ისედაც შეჭირვებული ყოფის კიდევ უფრო

გართულება შეუძლია.

საქართველოს მთლიანობის წინააღმდეგ ყოველ ეპოქაში იბრძოდა მტერი და ცეცხლითა

და მახვილით ჩვენს დაშლა-დაქუცმაცებას ცდილობდა, რადგან დაშლილისა და გათითო-

კაცებულის დამარცხებაზე ადვილი არაფერია. მოგეხსენებათ, ცეცხლსა და მახვილზე მწარედ

წვავს და ჩეხავს სიტყვა - სიტყვა მანკიერი და ცრუ. ასეთმა სიტყვებმა ხან საქართველოს

საზ ღვრებს შეუტია, ხან ქართული ლექს-სიმღერის ქართულობას, ხან გმირებსა და თავ-

დადებულებს... მადლობა ღმერთს, ფლიდ სიტყვას პატიოსან, მართალ და გულშემატკივარ

სიტ ყვას შეაგებებენ ხოლმე ღირსეული ადამიანები და სასოწარკვეთილებისაგან გვიხსნიან...

პროფესორ აბრამ შავხელიშვილის ორტომეული შესანიშნავი შენაძენია საქართველოს

სამეცნიერო საზოგადოებისა და მთლიანად ქართველი ერისათვის. უნდა ითქვას, რომ ეს წიგნი

მომზადდა და გამოიცა სწორედ საჭირო მომენტში, როდესაც განსაკუთრებით ოსტატურად

იქსელება ჩვენი პაწია ქვეყნის წინააღმდეგ ცრუ ინფორმაციათა ქსელი, გააქტიურებულია მისი

საზღვრების შემდგომი ხელყოფის მცდელობა; თითქოს მთელი მსოფლიოს გრანტებსა და

ფონ დებს ჩვენს დასაღუპავად მოუცლიათო - კუთხე კუთხეს წაჰკიდეს, მეცნიერი - მეცნიერს,

მას წავლებელი - მასწავლებელს...

სხვადასხვა საკონფლიქტო თემებს შორის კვლავ წამოიწია წითელ წარსულში ყბადა-

ღებული თეორია ორი თუშეთისა და ორნაირი თუშების შესახებ, რომლის მიხედვითაც ერთნი

ქარ თველები არიან და მეორენი - გაქართველებულები; და თუმცა ქართულ ჰუმანიტარულ

მეცნიერებაში თითქმის არავინ დავობს საერთო იბერიულ-კავკასიური ფესვების თემაზე, ანუ

იმაზე, რომ ქართველები (და, ცხადია, თუშებიც) საერთო იბერიულ-კავკასიურ რასას ეკუთ-

ვნიან, მაგრამ თურმე ერთი ჯგუფი მეტად ენათესავება ჩრდილოელ-კავკასიელებს და მეორე

- ნაკლებად. ამ აბსურდულ ლოგიკას ჭეშმარიტ მეცნიერებაში გადატრიალების მოხდენა

ნამდვილად არა, მაგრამ ხალხის წყენინება კი შეუძლია.

გასაოცარია თანამედროვე ლოგიკა: ერთი მხრივ, პასპორტში არც მამა და არც ეროვნება

არ უნდა ეწეროს ადამიანს, მისი გაფრანგების, გაქართველების ან გარუსებისათვის 100 წელი

ერთ ქვეყანაში ცხოვრებაც საკმარისია, მეორე მხრივ კი, ათასწლეულებითაც კი ვერ უღიარებენ

ქარ თველობას საქართველოსთვის თავდადებული კუთხეების შვილებს.

პოლიტიკურ რებუსებს ბევრისთვის შეუძლია თავგზის აბნევა, მაგრამ სანთელ–საკმეველი

თავის გზას არ დაკარგავს, და სამეცნიერო პატიოსნებით დაწერილ სტრიქონებს მაინც ეძიებს

და ჰპოვებს კიდეც პირუთვნელი მკითხველი. აი, ასეთ დროსა და გარემოებებს ემთხვევა

აბრამ შავხელიშვილის ნაშრომთა ეს ფრიად საინტერესო და მნიშვნელოვანი გამოცემა, რო-

მელიც დატვირთულია ემპირიული და საარქივო მასალითა და ღრმა მეცნიერული ანა ლიზით.

ნაშრომში წარმოდგენილია სხვადასხვა დროის გამოკვლევები, არქივში დაცული საექ-

სპედიციო ტექსტები, მიზნობრივად შეკრებილი წყაროები და თუშეთის თემაზე სხვა ავტორთა

მიერ დაწერილი რამდენიმე თემატური სტატიაც. შეიძლება ითქვას, რომ ეს არის დღემდე არ-

სებული ყველაზე სრული კრებული თუშეთის შესახებ.

ტექსტები ჩაწერილია საუკეთესო მეთოდოლოგიით, რაც საშუალებას გვაძლევს, რომ

მოვუსმინოთ მთხრობელებს არა მხოლოდ როგორც ისტორიულ–ეთნოგრაფიული გარემოე-

ბების აღმწერელთ, არამედ როგორც ლინგვისტურ (ტექსტობრივ) ინფორმატორებსაც.

ძალიან მნიშვნელოვანია ის, რომ წოვა-თუშების მეტყველება სამეცნიერო ლიტერატურაში

მეტ-ნაკლებად შესწავლილად ითვლება (რ. გაგუა, კ. ჭრელაშვილი და სხვ.), მაგრამ საგანგებოდ

მისი გრამატიკული აღწერა ჩაატარა მოსკოველმა პროფ. ი. დეშერიევმა, რომელიც ეთნიკური

6

ჩეჩენია და ქართულმა ენათმეცნიერებამ კი ავტომატურად გაიმეორა მისი აზრი წოვური

მეტყველების წიაღში ვაინახური წილის სიდიდის შესახებ. ჯერჯერობით არავის უმუშავია[1]

ამ მეტყველებაში ძველი ქართულის ენობრივი ფაქტების სიხშირისა და სიღრმის დადგენის

მიმართულებით.

წიგნში დიდი ადგილი ეთმობა ონომასტიკურ მასალასაც, რომელიც ფასდაუდებელია

ლინგვისტებისათვისაც. ეს ცდები არა მარტო პრაქტიკულადაა მნიშვნელოვანი, არამედ

კონცეპტუალურადაც, რადგან აჩვენებს წოვა-თუშური მეტყველების ძველქართულთან

სიახლოვესაც და ნახურ ენებთან მსგავსების მაძიებელთა შეცდომებსაც ამ ლექსიკის

ეტიმოლოგიის დადგენის გზაზე. ამ შეცდომებმა კი, მოგეხსენებათ, დიდად განაპირობა წოვა-

თუშების არაქართულ წარმომავლობაზე აქა-იქ გამოთქმული დაუსაბუთებელი მსჯელობები. მათ

შორისაა, ერთსა და იმავე ძირზე აღმოცენებული ორი ფუძის ჩვენი ჩრდილოელი მეზობლების

მიერ სხვადასხვა ცნებად განმარტებისა და ამ გზით „წოვასა“ და „ბაცბის“ ორ დამოუკიდებელ

ეთნოჯგუფად განხილვის მცდელობები. ეს ტერმინოლოგიური კაზუსი, საუკეთესოდაა ახსნილი

წიგნის შემდგენელის ბ. შავხელიშვილის თანდართულ სტატიაში, რომელიც ასაბუთებს ამ

ტერმინთა ცნებით და ეტიმოლოგიურ იგივეობასა და ტერმინ „წოვათუშის“ მართებულობასა

და უპირატესობას. ამ სტატიიდან კარგად ჩანს, სისწორე პროფ. ა. შავხელიშვილის გან-

საკუთრებული სამეცნიერო ალღოთი გამოთქმულi ვარაუდისა, რომ წოვური მეტყველების

კვლევას დიდი პერსპექტივა აქვს. უნდა ითქვას, რომ მტკივნეულ საკითხებზე საუბრის დროსაც

ა. შავხელიშვილი არასოდეს ღალატობს პროფესიულ ეთიკას და კოლეგის ამა თუ იმ მკაფიო

შეცდომის თაობაზეც კი რბილად ამბობს: „არ უნდა იყოს მართებული...“

წინამდებარე ნაშრომი რამდენიმე ნაწილად შეიძლება დავყოთ: თუშეთის გეოგრაფიულ–

ისტორიული აღწერილობა; თუშეთის ეთნოგრაფიული თავისებურებები, თუშური ონომასტიკა,

ღვაწლმოსილი თუშები, ტექსტები, დისკუსიები თუშეთის თემაზე და სხვ. როგორც ვხედავთ,

ასეთი ფართო სამეცნიერო ნაშრომი თუშეთის შესახებ აქამდე არ გვქონია. განსაკუთრებით

დასაფასებელია უამრავი ფაქტობრივი ინფორმაცია, რომელიც ამ წიგნშია წარმოდგენილი და

ფოტოილუსტრაციები, რომელთაგან ზოგი აქამდე უცნობი იყო ქართველი საზოგადოებისათვის.

როგორც აღვნიშნეთ, ეს გამოცემა სრულიად უნიკალურია არა მხოლოდ ანალიტიკური

ნაწილით[2], არამედ იმ ფაქტობრივი მასალითაც, რომელიც ძირითადად მეორე ტომშია

(სახელწოდებით „სტატიები და საარქივო მასალები თუშებსა და თუშებზე“) თავმოყრილი და

აბრამ შავხელიშვილის სამეცნიერო ნაშრომების უტყუარ ილუსტრაციას წარმოადგენს. მარტო

კამერალური აღწერის მასალები, ტოპონიმები და მათი განმარტებები, არაჩვეულებრივი

სიზუსტით მოწვდილი გზა-ბილიკების აღწერილობა და სხვა ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ-

გეოგრაფიულ-ლინგვისტური[3] მონაცემებიც კმარა იმისთვის, რომ ეს ორტომეული ქართული

(და მთელი კავკასიის) მეცნიერების ფასდაუდებელ შენაძენად გამოვაცხადოთ. მკითხველი

უთუოდ გაიზიარებს ჩემს აღტაცებასა და პატივისცემას ამ წიგნის ავტორ-შემდგენელთა

მიმართ, როდესაც თუშეთის (წოვათას) ღვაწლმოსილი ადამიანების ცხოვრების ამსახველ

მასალასა და ფოლკლორულ ნიმუშებს გაეცნობა, რადგან თუშეთის ბრწყინვალე ბუნება და

სანახები არაფერია უადამიანებოდ. სწორედ ადამიანებია თუშეთი, მისი საგვარეულოები,

დინჯი, სიტყვაძუნწი, საკუთარი ემოციების დამორჩილების უნარის მქონე, მშრომელი,

სამართლიანი და თავმოყვარე თუშები, ვაჟკაცები, მამაცები, ქვეყნისა და ოჯახის ერთგული

და მუყაითი ადამიანები, რომელთა დანახვა წიგნში წარმოდგენილი პირების ბიოგრაფიების

განზოგადებითაც შეგვიძლია.

აბრამ შავხელიშვილის გამოკვლევა, ესოდენ უხვად გაჯერებული ფაქტობრივი მასალით,

სრულიად ადასტურებს ქართული აზროვნების ისტორიაში უძველესი ეპოქებიდანვე არსებულ

ერთადერთ თვალსაზრისს, რომ ქართველი ერის გენეტიკური და სულიერი ერთიანობა არა-

სოდეს დარღვეულა და გამრუდებულა, და რომ თუშეთიც, სხვა კუთხეების მსგავსად, ათასგვარ

გან საცდელს უძლებდა და გენეტიკურად და კულტურულად ერთ მთლიან ქართულ კუთხედ

7

რჩებოდა. წოვათის თუშები ქართული მოდგმის, ქართული გენეტიკის მთიელები არიან, ამას

ამტკიცებს ანთროპოლოგთა და ეთნოგრაფთა დაკვირვებებიც, ფოლკლორიც და ისტორიაც.

წოვების მეტყველებას ზოგჯერ მხოლოდ ცალმხრივი დაკვირვების საფუძველზე უძებნიან

ვაინახების ენებთან საერთოს; როგორც ჩანს, წოვებს სასაზღვრო ხაზთან სიახლოვისა და

ჩრდილოეთ კავკასიელ მთიელებთან საერთო საძოვრებით სარგებლობისას ენობრივი

კონტაქტების შედეგად სპეციფიკური ლექსიკის ბუნებრივი გაცვლა აქვს განცდილი, რაც

სულაც არ ნიშნავს, რომ მათი კილო ქართული არაა. ყოველ შემთხვევაში, ეს საკითხი წოვების

მეტყველების ძველქართულთან შედარებითი კვლევის გარეშე ვერ გადაწყდება. გასაოცარია,

ჩვენი ენათმეცნიერების უცნაური პასიურობა ესოდენ საინტერესო (და როგორც ბოლო ხანებში

გამოიკვეთა, მნიშვნელოვან!) სფეროში.

უთუოდ გასაზიარებელია ა.შავხელიშვილის მიდგომა, რომ ამა თუ იმ ეთნიკური ჯგუფის

ეროვნული კუთვნილების განსაზღვრა ვერ მოხერხდება ოდენ ლინგვისტური ანალიზით, ასეთ

საკითხებზე მუშაობა კომპლექსურ მიდგომას საჭიროებს. სწორედ ასეთი კომპლექსური კვლე-

ვის ნიმუშს წარმოადგენს წინამდებარე წიგნი, რომელშიც მკაფიოდ ჩანს, რომ წოვათუშები

ქარ თველები არიან თხემით ტერფამდე: ქართულია მათი გენეტიკა, გარეგნობა, ცხოვრების

წესი, რწმენა-წარმოდგენები, შრომა და სიმღერა, ტოპონიმიკა და ანთროპონიმიკა, ომი და

მშვიდობა, არქიტექტურა და ფოლკლორი, საკუთარი ადგილის აღქმა სამყაროში, ტრადიციები

და ფასეულობები...

წინამდებარე კრებულის ორივე ტომში იმდენად ბევრია ძალიან მნიშვნელოვანი და

საყურადღებო ინფორმაცია თუ მსჯელობა, რომ წინასიტყვაობაში ყველაფერს ვერ ჩამოვ-

თვლით, და მით უფრო, ვერ დავახასიათებთ, მაგრამ აუცილებლად უნდა აღვნიშნოთ წიგნის

პირ ველი თავი, რომელიც წოვათუშების ისტორიულ წარსულს ეძღვნება და თანმიმდევრულად

ააშკა რავებს თუშთა (წოვა, ჩაღმა) განსაკუთრებულ ღირსებებსა და დამსახურებას სამშობლოს

წინაშე. ამ თავში თავმოყრილია ყველა მეტ-ნაკლებად საინტერესო და მნიშვნელოვანი ფაქტი

თუ თვალსაზრისი თუშთა შესახებ, მოყოლებული „ქართლის ცხოვრებიდან“. წარმოდგენილი და

შეფასებულია უცხოელი მოგზაურების ჩანაწერები, მეცხრამეტე-მეოცე საუკუნეების მეცნიერთა

თუ ადმინისტრაციულ მოხელეთა მოსაზრებები – ეს ამ წიგნის ძალიან მნიშვნელოვან ნაწილია,

რომელიც დღეს განსაკუთრებით საჭიროა წოვათუშთა სადაურობის მადევართა გასაჩუმებლად.

აბრამ შავხელიშვილი თუშთა ერთიანობისა და წოვების უდავო ქართველობის (მათ შორის,

ენობრივი კუთხითაც) თაობაზე მსჯელობისას იმოწმებს ისეთ მოღვაწეებს, როგორებიც არიან:

ივანე ჯავახიშვილი, ბატონიშვილი ვახუშტი, მოსე ჯანაშვილი, იოჰან გიულდენშტედტი და სხვანი

და სხვანი... და მხოლოდ ყოველი სიტყვის გააზრების საფუძველზე გამოაქვს საბოლოო დას-

კვნა, აი, ერთ-ერთი მაგალითი მისთვის დამახასიათებელი მსჯელობისა:

ვახუშტის ცნობებზე დაყრდნობით, აკად. ივ. ჯავახიშვილი ასკვნის: „ზემომოყვანილი

სიტყვებთაგან ირკვევა, რომ წოვებს ის (ვახუშტი – ა.შ.) იმავე ქართველ თუშებად სთვლიდა,

ოღონდ ფიქრობდა, რომ ქისტ-ღლიღვებთან მეზობლობის გამო მათი ენაც ჰქონდათ

შეთვისებული და ნარევს ენას ლაპარაკობდნენ.

მკითხველს, ალბათ, ყურადღების მიღმა არ დარჩენია ვახუშტისეული მინიშნება – „ენითა

და სარწმუნოებით შერეულნი არიან...“. ამ შემთხვევაში ავტორს, როგორც ჩანს, მხედველობაში

ჰქონდა შერევა წარმართობისა და ქრისტიანობის და არა ისლამის, რადგან ისლამი ჯერ კიდევ

არ იყო ასე ფართოდ გავრცელებული მთის რეგიონებში, თვით მეზობელ ვაინახებშიც კი – ეს

ერთი, და მეორე: თუშეთის ქრისტიანულ სამყაროში, ისლამის მიმდევარი ვერც გაჩერდებოდა.

არ გამოვრიცხავთ, რომ აქა-იქ იყო შემორჩენილი რამდენიმე წარმართული ოჯახი, რომლებმაც

ოდესღაც, გაქრისტიანებას მოერიდნენ და, მთებს შეაფარეს თავი. ხაზგასმით უნდა ითქვას,

რომ თუშების ტრადიციით, ახლად მოსული მოსახლე თუ სხვა რწმენის იყო, ვალდებული

იყო პირველ რიგში მონათლულიყო, შემდეგ სხვა წესებს დამორჩილებოდა, თუ უნდოდა

დაბინავება. ეს წესები (შრომაში ჩაბმა, ზნე-ჩვეულებების დაცვა, ტრადიციების პატივისცემა

8

და ა.შ.) მკაცრად იყო გაწერილი და მხოლოდ მათი გათავისების შემდეგ, ხდებოდა ხარ-

ქვაბის რიტუალის შესრულება. ცნობილია, რომ თუშებში ტყვედ ჩავარდნილს არ იტოვებდნენ

– ან მაშინვე ცვლიდნენ, თუ ვინმე ეგულებოდათ მოწინააღმდეგესთან, ან უკან უშვებდნენ

ყოველგვარი გამოსასყიდის გარეშე, ამიტომ ახალი მოსახლის მიღების წესებს მკაცრად

იცავდნენ. ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე ჩანს, რომ ვახუშტი ბატონიშვილი და

აკად. ივ. ჯავახიშვილი თუშეთის მთელ მოსახლეობას მიიჩნევენ ერთიან ქართულ ეთნოსად,

ხოლო წოვებისა და პირიქითა ნაწილის თუშების სასაუბრო ენას კი მხოლოდ ქართველებისა

და ვაინახების ხანგრძლივი მეზობლური კონტაქტების შედეგით ხსნიან.“ – აი, ასეთი მანერითაა

დამუშავებული და კომენტირებული ყველა საყურადღებო თვალსაზრისი ამ წიგნში.

ამ ორტომეულის იდეის ავტორი, გამომცემელი და შემდგენელია პროფ. ბელა შავხე-

ლიშვილი, ლინგვისტი-კავკასიოლოგი, რომელმაც მამის – პროფესორ აბრამ შავხელიშვილის

ნაყოფიერ სამეცნიერო მემკვიდრეობას მის არქივში შენახული უაღრესად საყურადღებო

მასალა შემატა და ამ ორ წიგნში ერთიანი საქართველოს უმშვენიერესი ნაწილის – თუშეთისა

და მისი ყოველი კუთხე-კუნჭულის, ყოველი სოფლის, არქიტექტურის, სამეტყველო სპეცი ფიკის,

ეთნოგრაფიული თავისებურებების, სამშობლოს ისტორიაში შესრულებული როლის ამსახველი

მო წეს რიგებული ისტორია წარმოაჩინა, საკითხის სისრულისათვის კი ა.შავხელიშვილის ნაშ-

რომს რამდენიმე თემატური სტატიაც დაუმატა.

ვისაც საარქივო მასალებზე უმუშავია, კარგად მოეხსენება, რაოდენ მძიმე საქმეა ამ

მასალის კლასიფიკაცია, ტექსტოლოგიური დამუშავება, ხელნაწერის ამოკითხვა, ამონა-

რიდების დედნებთან შეჯერება, მინაწერების, შენიშვნებისა და დანართების დაზუსტება, შერ-

ჩეული მასალების წიგნად გამოსაცემი მაკეტის მომზადება, შევსება, კომენტირება, აკრეფა,

ჩასწორება, რედაქტირება და კვლავ და კვლავ რედაქტირება. და მიუხედავად იმისა, რომ

ქ-ნ ბელას შვილის სიყვარული და თავდადება ამოძრავებდა, მისი უპირველესი სიყვარული

მაინც საქართველო და საქართველოს უმშვენიერესი ნაწილი თუშეთი იყო. როგორც თა-

ვადაც აღნიშნავს, წიგნში წარმოდგენილი ტექსტების უდიდესი ნაწილი, რომელიც პროფ.

აბრამ შავხელიშვილს გამოუქვეყნებელი დარჩა, აუცილებლად უნდა მიეღო ქართველ

ხალხს, როგორც შემდგომი სამეცნიერო კვლევებისათვის ფასდაუდებელი წყარო და ერის

ერთიანობისა და მთლიანობის ერთ-ერთი სიმბოლო.

ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი,

პროფ. მანანა ტაბიძე

[1] არის ცნობები, რომ ა. შანიძეს დაუწერია წოვა-თუშური მეტყველების გრამატიკული

ანალიზი (ხელნაწერის სახით)

[2] თუშები (წოვათის თუშების ისტორიულ-ეთნოგრაფიული გამოკვლევა) – I ტომი.

[3] იხ., II ტომი: თუშების მიერ ბარში დანატოვარი კვალი, თუშეთზე გამავალი სა ქარ-

თველო ჩეჩნეთ-ინგუშეთის დამაკავშირებელი გზა-ბილიკები, „ბერი-სამება“, როგორც

ისტორიული ძეგლი (ბ. და ა. შავხელიშვილების ერთობლივი გამოკვლევა) და სხვ.

9

ნაშრომი ღვაწლად დარჩება!

პატივცემულო მკითხველო, თქვენს ხელთ არის ორ ტომად წარმოდგენილი ნაფიქრ-ნაღ-

ვაწი კაცისა, ვინც მთელი ცხოვრება შეალია თავის საყვარელ საქმეს – თუშეთისა და თუშთა

ის ტორიის, ეთნოლოგიისა და ტრადიციული ყოფის კვლევას, ფეხდაფეხ მოიარა არა მარტო

აღ მოსავლეთ საქართველოს მთიანეთი, არამედ ჩეჩნეთ-ინგუშეთიც. ეს სულით ხორცამდე

ქარ თველი კაცი ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორი აბრამ შავხელიშვილი გახლდათ, ვინც

შექმნა სანიმუშო ქართულ-ვაინახური ოჯახი, ვინც მეუღლის პატივისცემის ნიშნად შეისწავლა

ჩეჩ ნურ-ინგუშური ენა და ამ ცოდნას იყენებდა ქართულ-ვაინახური ძმობის განსამტკიცებლად.

აბრამ შავხელიშვილის თხზულებებში, რომელთა ერთად წაკითხვის სიამოვნება გელით,

თქვენ ვერ იპოვით ვერცერთ უინტერესო და უმნიშვნელო გამოკვლევას, ყველა მათგანი

ემყარება მდიდარ ისტორიოგრაფიულ წყაროებს, წინამორბედ მკვლევართა გამოკვლევების

ობიექტურ კრიტიკულ ანალიზს, არქივებში მიკვლეულ მასალებსა და მრავალგზისი ექსპედი-

ციების შედეგად სოფელ-სოფელ მოპოვებულ ეთნოლოგიურ-ფოლკლორულ მასალებს.

ავტორი მუდამ ცდილობს, მყარი არგუმენტები დაუძებნოს სხვა მკვლევართა მიერ ადრე გა-

მოთქმულ მოსაზრებებსაც და პირადად მის მიერ წამოყენებულ ახალ დებულებებსაც, რაც

სრულად ჯდება აკადემიზმის პრინციპებში. ბატონი აბრამი ერთ-ორგან შეიძლება ზედმეტადაც

ცხა რობდეს, მაგრამ მკითხველი იოლად დარწმუნდება, რომ ემოციები მხოლოდ მაშინ ამო-

ხეთქავს, როცა საქმე საქვეყნო, სასაქართველოო საკითხებს ეხება და ბატონი აბრამი ფიქ-

რობს, რომ ერსა და ქვეყანას საფრთხე ექმნება.

წინამდებარე ორტომეულში წარმოდგენილ გამოკვლევათა უმთავრესი და უმნიშვნე ლო-

ვანესი საკითხია წოვა-თუშების ეთნიკური ვინაობისა და მათი ენის ისტორიის პრობლემა.

სამეცნიერო წრეებში წოვა-თუშთა ეთნიკური ვინაობის შესახებ ორი ურთიერთ გამომ-

რიცხავი თვალსაზრისი არსებობს და მათ მომხრეთა შორის დავა-კამათი უკვე რამდენიმე

ათეული წელია გრძელდება.

ერთი მოსაზრების მიხედვით, წოვა-თუშების წინაპრები არაქართული წარმომავლობისანი

ყოფილან, ლაპარაკობდნენ ვაინახურ ენაზე და გვიან გაქართველებულან. რაც შეეხება ჩაღმა-

თუშებს, ისინი იმთავითვე ქართველები იყვნენ და მათი დედაენა კი მუდამ ქართული ყოფილა.

მეორე თვალსაზრისის მიმდევარნი, მათ შორის ამ ორტომეულის ავტორიც, ფიქრობენ,

რომ არამცთუ ჩაღმა-თუშები, წოვა-თუშებიც მუდამ იყვნენ ქართველები, ხოლო მათი საშინაო

სამეტყველო ერთეული, რომელიც ახლოსაა ჩეჩნურ-ინგუშურ ენასთან და რომელშიც, აკად.

ნიკო მარის აზრით, ლექსიკის 2/3 ქართულია, ქართულზე ზემოდანაა დაფენილი, ანუ სუპერ-

სტრატია და არა ქართულზე ადრინდელი ქვედა ფენა, ანუ სუბსტრატია.

ბატონი აბრამი თავისი მოღვაწეობის დასაწყისში პირველი თვალსაზრისის მომხრე იყო,

მაგრამ შემდგომ შეიცვალა ეს შეხედულება და მეორე მოსაზრება გაითავისა. მეტიც, იგი ზემოთ

ნახსენები ამ დავა-კამათის ერთ-ერთი ყველაზე აქტიური მონაწილე გახლდათ. მას ჰქონდა

მწყობრად ჩამოყალიბებული, ისტორიოგრაფიულ-წყაროთმცოდნეობითი, ეთნოლოგიური,

ანთროპოლოგიური, ფოლკლორული და ლინგვისტური არგუმენტების მთელი კომპლექსი,

რომელთა გაცნობა მკითხველს ამავე ორტომეულში შეუძლია. მოვიხმობ ა. შავხელიშვილის

მსჯელობისა და დასკვნების ერთ ნაწილს (ხაზგასმა ყველგან ჩემია – თ. გ.):

● „საარქივო დოკუმენტები, წერილობითი წყაროები და სხვა მასალები მეტყველებს

იმაზე, რომ თუშეთის ოთხივე თემის წარმომადგენლები – წოვა, პირიქითი, ჩაღმა და

გომეწარი – საქართველოს აბორიგენი მოსახლეობაა და სრულფასოვანი მემკვიდრეა

ქართველი ერის ისტორიისა და კულტურისა. თითოეულ მათგანს გააჩნდა საკუთარი

ცხოვრების ადგილი, წესი და მეურნეობის ფორმა: წოვა-თუშები იყვნენ მომთაბარე

მეურნეობის მიმდევრები, ხოლო თუშების დანარჩენი წარმომადგენლები, მსგავსად

10

ხევსურებისა, გუდამაყრელებისა, მთიულებისა, ფშავლებისა და მოხევეებისა,

მისდევდნენ მთის ბინადარ ცხოვრებას და არც პრეტენზიას აცხადებდნენ საქართველოს

ბარის მიდამოებზე...“

● „სინანულით უნდა აღვნიშნოთ, რომ ჩვენც, ბევრი გამოჩენილი ავტორის ზეგავლენით,

ვხედავდით წოვა-თუშების მეტ კავშირს ვაინახებთან, მაგრამ როცა შევისწავლეთ

და ღრმად ჩავიხედეთ ჩვენთვის ყველა ხელმისაწვდომ საარქივო, ისტორიულ,

ლინგვისტურ თუ სხვა დოკუმენტებში, მივხვდით, რომ მათში ვაინახური ენობრივი

ელემენტი მეორადია, ხოლო ქართული – პირველადი“.

„სავარაუდოა, რომ ისტორიის გარკვეულ ეტაპზე, როდესაც მოსახლეობაში ხდებოდა

სამეტყველო ენის ჩამოყალიბება, ეს პროცესი ვითარდებოდა იმ კულტურის

ზეგავლენით, რომლის მატარებელი ან რაოდენობრივად ჭარბობდა, ან საზოგადოებაში

დაწინაურებული სტატუსით სარგებლობდა, თუმცა ერთ გარკვეულ რეგიონში

მცხოვრები საზოგადოების ცხოვრების წესს და ფასეულობებს ექვემდებარებოდნენ“.

 „ფაქტი კი ჯიუტია – ყველა შემთხვევაში ენაში გამოვლენილი საერთო შრე მეტ-

ყველებს ქართველებისა და ვაინახების ისტორიულ საერთო ფასეულობებზე და მჭიდ-

რო ურთიერთობებზე, რომელიც საუკუნეების განმავლობაში გარკვეული დოზით ილე-

ქებოდა ენასა თუ კულტურაში, თუმცა იდენტობას და გენეტიკურ კოდს არ ცვლიდა.

ყველაზე მძლავრი ფენომენი, რომელსაც შეუძლია რადიკალურად შეცვალოს ეს

ფა სეულობები, არის რწმენის შეცვლა, მაგრამ აჭარის მოსახლეობის ნაწილის მა-

გალითზე ჩვენ ნათლად ვხედავთ, რომ ისლამმა ვერ მოახდინა ზეგავლენა ვერც მათ

თვით შეგნებაზე და მით უფრო – მათ გენეტიკურ კოდზე“.

 „ლ. მარგოშვილი... წერს: „...წოვა-თუშები ზოგჯერ ქორწინდებოდნენ ვაინახ ქალებზე,

და რადგან მამაკაცები ზამთარ-ზაფხულ დაჰყვებოდნენ ცხვარს და ოჯახში ყოფნა

ნაკლებად უხდებოდათ, ბავშვებს ძირითადად ზრდიდნენ დედები. ბუნებრივია, რომ

მათი სალაპარაკო ლექსიკა ნაწილობრივ შერეული იქნებოდა““...

ლ. მარგოშვილის ცნობა გვაძლევს საშუალებას ავხსნათ მიზეზი, თუ რატომ ქორწინდებოდნენ თუში მამაკაცები ვაინახების ასულებზე: „...თუშები უხსოვარი დროიდან მეცხვარეობით იყვნენ დაკავებულები. ჩვენი ჩრდილოელი მეზობლები (ლეკები და ვაინახები) მუდმივად აყაჩაღებდნენ თუშეთს საქონლის გატაცების მიზნით, თუმცა, ხშირად ადამიანებსაც

არ ინდობდნენ. რამდენადაც წოვათის და პირიქითის მოსახლეობას დიდი რაოდენობის ცხვარი

ჰყავდა, მას მოვლის გარდა, დაცვაც სჭირდებოდა... თუშები თავდაცვის მიზნით ხშირად გაღმა

მხარესთან დამოყვრებით ერთგვარ მოკავშირეს იძენდნენ. ამას ხელს უწყობდა ისიც, რომ

თავად თუშეთის მოსახლეობა არც თუ ისეთი მრავალრიცხოვანი იყო და ქალის მოყვანა ხშირად

ჭირდა. თუშები კი, როგორც ღვთის მოშიში ხალხი, ნათესაურ კავშირებს მკაცრად იცავდნენ

მეშვიდე თაობამდე - გამომდინარე აქედან, საგვარეულოები ერთმანეთის ან მოყვრები იყვნენ,

ან განაყოფები (გვარიდან განაყარები). ამდენად, ცოლებს უფრო სხვაგან ეძებდნენ. ქისტის

ქალის მოყვანა ნაწილობრივ აგვარებდა ორ პრობლემას: 1. შორს წასვლა არ სჭირდებოდათ,

რამდენადაც სულ ახლოს იყო მათი საზღვარი და 2. ცოლეურები ერთგვარი გარანტორები

ხდებოდნენ მათი საქონლის დაცვისა და ჩრდილოეთის საზღვრებთან მიმდებარე საძოვრების

ქირაობაც ნაკლებად პრობლემური ხდებოდა“.

ავტორი იმოწმებს ანთროპოლოგ ლ. შარაშიძის საყურადღებო დასკვნას: „თვალში

საცემია წოვა-თუშების მორფოლოგიური მსგავსება ქართველურ ჯგუფებთან; არის მსგავსება

წოვა-თუშებსა და კახელებს შორის... წოვა-თუშები, რომლებიც ენობრივად დაკავშირებულნი

არიან ქისტებთან, ანთროპოლოგიურად განსხვავდებიან მათგან. ამ მხრივ ისინი ახლოს

არიან ქართველურ ჯგუფებთან: მოხევეებთან, ფშავლებთან, ხევსურებთან, მთიულებთან,

გუდამაყრელებთან და სხვ. მათი მსგავსება ქართველურ ჯგუფებთან, პირველ რიგში კი

– ჩაღმა-თუშებთან, საფუძველს იძლევა ვიფიქროთ, რომ წოვა-თუშების ჯგუფი არ არის

11

ქისტებისა და ჩაღმა-თუშების ასიმილაციის შედეგი. ეს რომ ასე ყოფილიყო, წოვა-თუშები

აღმოჩნდებოდნენ გარდამავალ ჯგუფში ჩაღმა-თუშებსა და ქისტებს შორის... წოვა-თუშები

წარმოადგენენ ავტოქტონური წარმომავლობის ადგილობრივ ქართველურ ჯგუფს; ისინი არ

არიან გაქართველებული ქისტური ტომი, როგორც ამას ამტკიცებს ზოგიერთი მკვლევარი“.

სხვა გარემოებებთან ერთად ა. შავხელიშვილის მოსაზრების სასარგებლოდ მეტყველებს

ერთი უმნიშვნელოვანესი ფაქტი. ავტორი მიუთითებს, რომ დაღესტანში მოსახლე ხუნძები

ქართველებს საზოგადოდ მოსოჲ [შდრ. მესხი – თ.გ.] სახელით იხსენიებენ, თუშებს კი ამ

სახელითაც და თუშ ტერმინითაც; ვაინახები – ჩეჩნები და ინგუშები თუშებს (წოვასაც და

ჩაღმასაც) უწოდებდნენ ბააცაჲ-ს. ასევე ერთი გამაერთიანებელი სახელი გუდა ჰქვია ყველა

თუშს ოსურადაც. თვით წოვები ტერმინ ბაცავ-ს (მრ.რ. ბაცბი) მხოლოდ დედაენაზე საუბრისას

იყენებენ.

ჩვენი მხრივ დავძენდით, რომ ხუნძურ, ჩეჩნურ-ინგუშურ და ოსურ ენებში წოვა-თუშებისა

და ჩაღმა-თუშების ტერმინოლოგიური განურჩევლობა მხოლოდ იმის მაჩვენებელია, რომ

წო ვები და ჩაღმები ერთი ქართველური ეთნიკური მთელის ისეთივე განუყოფელი ნაწი-

ლები იყვნენ, როგორც გარეკახელი და შიგნიკახელი, თუ გაღმამხრელი, ზემოიმერელი და

ქვემოიმერელი, ზემო სვანი და ქვემო სვანი, იმიერტაოელი და ამიერტაოელი და სხვ. სხვა-

გვარად რომ ყოფილიყო, ხუნძები, ვაინახები და ოსთა მიერ ასიმილირებული დვალები,

რომელთა მეტყველებიდანაც უნდა შეეთვისებინათ ირანული წარმომავლობის ოსებს თუშების

ზოგადი სახელი გუდა, ტერმინოლოგიურადაც უეჭველად გაარჩევდნენ წოვა-თუშსა და ჩაღმა-

თუშს და ეს სრულებით ბუნებრივი და ლოგიკური იქნებოდა.

მეტიც, ამავე კონტექსტშია განსახილველი ის ფაქტი, რომ თუშთა უშუალო მეზობელი

ქარ თველები – კახელები, ხევსურები, ფშავლები, მოხევეები, მთიულები, რომლებმაც სხვა

ქარ თველებზე უკეთ იციან, წოვა-თუშებს რომ ქართულისაგან განსხვავებული საშინაო სა-

მეტყველო კოდი აქვთ, წოვა-თუშებისა და ჩაღმა-თუშების განმაზოგადებელ სახელად ტერმინ

თუშ-ს იყენებენ. წოვა-თუშებს რომ არაქართული წარმომავლობა ჰქონდეთ, ეს ანდერეძ-

გადმოცემებით ეცოდინებოდათ ფშავ-ხევსურებს, მოხევეებს, მთიულ-გუდამაყრელებს, კახე-

ლებს და წოვა-თუშებს ჩაღმა-თუშებთან ერთად ერთი განმაზოგადებელი სახელით არ მოიხ-

სენიებდნენ. შდრ., არ არსებობს მეზობლად მცხოვრებ რაჭველ-ბალყარელთა, მეგრელ-

აფხაზთა, ქართლელ-სომეხთა, ლეკ-კახელთა, ლაზ-თურქთა განმაზოგადებელი სახელები.

მიზეზი იოლი მისახვედრია – ეს არის ამ არარსებული წყვილების წევრთა სხვადასხვა ეთ-

ნიკური წარმომავლობა!

ამ მიზეზების გამო სრულიად დასაბუთებულად, ლოგიკურად და გასაზიარებლად მიგვაჩნია

ა. შავხელიშვილის დასკვნა: წოვა-თუშების სახელად ტერმინ ბაცბი-სა და მათი მეტყველების

აღსანიშნად ტერმინ ბაცბური ენის დამკვიდრება შეცდომა იყო; „...ამით ნებსით თუ უნებლიეთ

შეცდომაში შეიყვანეს მომდევნო თაობები – წოვა-თუშურის ბაცბურით ჩანაცვლებით ერთიანი

ეთნოსი თუში – წოვა-თუში – ბაცბი გამოცხადდა სხვადასხვა ტომად და ცნება თუშურისაგან

მათი საერთოდ ჩამოშორების საშიშროებაც გაჩნდა. ამ შეცდომის გამოსწორება აუცილებელია,

რადგან ეთნონიმი ბაცბი – ხელოვნურად შექმნილი ტერმინია და ამით იკარგება წოვა-თუშების

_ საქართველოს ერთ-ერთი უძველესი ტომის ისტორია, მისი ლეგენდარული წარსულით, მისი

აწმყოთი და, შესაძლოა, მომავლითაც“.

ასევე სრულებით მისაღებია ა. შავხელიშვილის წინადადება, რომ როდესაც ზოგადად

თუშებზე გვექნება საუბარი, გამოვიყენოთ ტერმინი თუში, მაგრამ როცა კონკრეტულად წოვა-

თის თემის წარმომადგენელზე იქნება საუბარი – წოვა-თუში ან წოვათის თუში, ხოლო დანარჩენ

თუშებს ვუწოდოთ ჩაღმა-თუში.

შესაბამისად, უნდა დაზუსტდეს ლინგვისტური ტერმინებიც: წოვა-თუშის საშინაო მეტ-

ყველებას უნდა ეწოდოს წოვა-თუშური ენა, ხოლო ჩაღმა-თუშის მეტყველებას – ქართული ენის ჩაღმა-თუშური დიალექტი.

წოვათა

12

ამ გზით სათემო და ლინგვისტურ ტერმინებში შენარჩუნდება ტრადიციული, მრავალსა-

უკუნოვანი მითითება იმაზე, რომ წოვათის თემში მოსახლეც და თუშეთის დანარჩენ სამ თემში

მობინადრენიც თუშები არიან, ქართველი ერის განუყოფელი და ერთიმეორესთან ყველაზე

მჭიდროდ დაკავშირებული ძმანი.

თუ ეს მოსაზრება საყოველთაოდ გავრცელდება, არც აქაურს და არც გადამთიელს არ

ექნებათ საფუძველი, იოტისოდენა ბზარი შეიტანონ თუშთა ერთობაში.

ჩემი აზრით, სხვა რომ არაფერი დაეწერა ბატონ აბრამ შავხელიშვილს, მხოლოდ ეს კვლე ვა

და ასეთი სასაქართველოო დასკვნა-წინადადებაც იკმარებდა მისი სახელის უკვდავსაყოფად.

მან კი მრავალი სხვა სიახლე შემოიტანა სამეცნიერო მიმოქცევაში, რომელთა გაცნობა მკით-

ხველს წინამდებარე ორტომეულში შეუძლია.

დასასრულ ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ სრული უფლება გვაქვს საიმისოდ, რათა

ყველას გასაგონად განვაცხადოთ:

ბატონ აბრამ შავხელიშვილის ნაშრომი ღვაწლად დარჩება!

ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი

პროფ. თეიმურაზ გვანცელაძე

წოვათა

13

წინასიტყვაობის მაგივრად

ხალხთა მეგობრობას მთელ მსოფლიოში და ჩვენს კავკასიაში განაპირობებს ეკო-

ნომიკური, პოლიტიკური და კულტურული ფაქტორები, რომლებიც ისტორიული გარემოს

ცვლის შესაბამისად ვითარდებოდა და მტკიცდებოდა. ამ ცვლილებებს კი საფუძველს

უყრიდა ხალხებს შორის საუკუნეების მანძილზე ჩამოყალიბებული ურთიერთობები, ღრმა

ფესვების მქონე ეროვნული და სოციალური გამოცდილება, თანაცხოვრების კულტურა,

რომლებიც დროდადრო თავჩენილი გარკვეული წინააღმდეგობების მიუხედავად, განსა-

კუთრებული მდგრადობით გამოირჩეოდა. სწორედ ამ სამყაროს უნდა ვუმადლოდეთ, რომ

თანდათანობით პროგრესი იმარჯვებდა, უმჯობესდებოდა ხალხთა საზოგადოებრივ-ეკო-

ნომიკური და პოლიტიკური ცხოვრება. ამ პროცესში აქტიურად იყო ჩართული აღმოსავლეთ

სა ქართველოს მთიანეთი, მათ შორის, თუშეთი.

მოგეხსენებათ, აღმოსავლეთ საქართველოს ერთ-ერთი კუთხე – თუშეთი – ისტორი-

ულად დაყოფილი იყო ოთხ საზოგადოებად: წოვათა, პირიქითი, გომეწარი და ჩაღმა. ზო-

გადად თუშეთის ისტორიისა და ნაწილობრივ ეთნოგრაფიის საკითხები არაერთი მკვლევრის

ინტერესის საგანი გამხდარა (ივ. ჯავახიშვილი, ს. მაკალათია, ვ. ლაგაზიძე და სხვ.), თუმცა

წოვათის თემი ფართო მასშტაბით ჯერ არ შესწავლილა.

მთელი თავისი ხანგრძლივი ისტორიის მანძილზე წოვა-თუშები, როგორც საქართველოს

ორგანული ნაწილი, მომთაბარე ცხოვრების წესს მისდევდნენ და საკუთარ ეკონომიკასა და

კულტურასაც ავითარებდნენ.

წოვა-თუშების ისტორია შეიძლება დავყოთ ცალკეულ ეტაპებად. პირველი ეტაპი მოიცავს

პერიოდს უძველესი დროიდან X საუკუნის ბოლოსა და XI საუკუნის დასაწყისამდე, როდესაც

მიმდინარეობდა თუშთა ეთნიკური და პოლიტიკური ჩამოყალიბების ინტენსიური პროცესი.

ეს პერიოდი ემთხვევა საქართველოს ერთიანი ფეოდალური მონარქიის შექმნის პერიოდს,

რაშიც თუშებს თავიანთი მნიშვნელოვანი წვლილი აქვთ შეტანილი. წოვა-თუშების აქტიურ

როლზე მიუთითებს მათი განვითარებული პოლიტიკურ-ეკონომიკური და კულტურული

ცხოვრება, რასაც წერილობითი წყაროები ადასტურებს.

თუშების ისტორიის მეორე ეტაპი XIV-XV საუკუნეებიდან მოყოლებული XVIII საუკუნის

ჩათვლით პერიოდს მოიცავს. ეს ის დროა, როდესაც საქართველო დაშლილია ცალკეულ

სამეფო-სამთავროებად. თუშები რჩებოდნენ კახეთის სამეფოს შემადგენლობაში და

აქტიურად მონაწილეობდნენ მის საშინაო და საგარეო პოლიტიკაში.

არსებითია ის გარემოება, რომ XIX ს-ის დასაწყისიდან საქართველო რუსეთის იმპერიის

უღელქვეშ მოექცა და, შესაბამისად, ქართველი ხალხის ურთიერთობა მეზობელ ტომებთან

უკვე რუსული პოლიტიკის კონტროლს ექემდებარებოდა. აღსანიშნავია, რომ ქართველ და

კავკასიელ ხალხებს შორის არსებული ძირძველი ტრადიციული კავშირების ნაცვლად, მათ

ურთიერთობაში გაჩნდა ახალი ელემენტები და საზოგადოება ორად დაიყო: ერთი ნაწილი

გაერთიანდა თვითმპყრობელობისა და ძალადობის წინააღმდეგ ბრძოლაში, მეორე კი

აჰყვა ისტორიული მოვლენების იმდროინდელ ტალღას. საქართველოს სახელმწიფოს ხან-

მოკლე დამოუკიდებლობა (1918-1921 წწ.) დასრულდა კომუნისტური რუსეთის მიერ მისი

ოკუპაცია-ანექსიით, რასაც საქართველოში საბჭოთა ხელისუფლების დამყარება მოჰყვა.

ეს დროის ის მონაკვეთია, როდესაც წოვა-თუშები გამოირჩევიან განვითარებული

ეკონომიკით, რაც განპირობებული იყო ორი ფაქტორით – მესაქონლეობისა (ძირითადად,

მეც ხვარეობის) და ნაწილობრივ, მიწათმოქმედების განვითარებით.

აღსანიშნავია, რომ თუშეთის შემადგენელი ოთხი თემიდან სამი – ჩაღმა, გომეწარი და,

ნაწილობრივ, პირიქითი – ძირითადად მისდევდა მთის ბინადარი ცხოვრების წესს, ხოლო

14

თუშების მეოთხე თემი – წოვა და პირიქითის მეორე ნაწილი, როგორც ზემოთაც აღინიშნა,

მომთაბარეობას მისდევდა.

1921 წლიდან თუშების ცხოვრებაში ახალი ეტაპი იწყება – სოციალისტური ცხოვრების

ეტაპი, რომელმაც 70 წელს გასტანა. ეს ახალი ისტორიული მოვლენა განსაკუთრებული

შესწავლის საგანი უნდა გახდეს.

თუშეთის ისტორიულ წარსულს ჩვენ რამდენიმე სპეციალური გამოკვლევა მივუძ-

ღვენით, მაგრამ იმის გამო, რომ ამ ბოლო დროსაც გამოქვეყნდა არაერთი მონოგრაფია

და სტატია, რომლებიც არ გამოირჩევა ობიექტურობით, გადავწყვიტეთ კვლავ მივუბ-

რუნდეთ აღნიშნულ პრობლემას და, არსებული დოკუმენტური მასალის საფუძ ველზე,

კიდევ ერთხელ შევჩერდეთ წოვა-თუშების ისტორიულ წარსულზე, რამდენადაც რიგი

ავტორებისა წოვასა და ჩაღმას კვლავ უპირისპირებს ერთმანეთს მათი ეთნიკური წარ-

მომავლობის საკითხის დასმისას. კერძოდ, წოვას მიიჩნევენ არაქართველური წარ მომავ-

ლობის ტომად (ქისტ-ღლიღვებად), ხოლო ჩაღმას კი მიაკუთვნებენ ქართულ ეთნოსს.

ცხადია, ჩაღმა-თუშების ქართველობის საწინაღმდეგო არაფერი გვაქვს, მით უფრო, რომ,

ჩვენი ღრმა რწმენით, ყველა თუში ერთი ეთნიკური წარმომავლობისაა. ჩვენი წუხილი იმ

ავტორთა არამეცნიერულ თვალსაზრისს ეხება, რომელთა დაუსაბუთებელი მტკიცებებით,

თუშეთის ერთ-ერთი კუთხის – წოვათის მოსახლეობა თავისი ძირძველი ტერიტორიებით,

განვითარებული მეურნეობითა და კულტურით მეზობელ ტომთა ნაწილია. მათი, რბილად

რომ ვთქვათ, არაკეთილსინდისიერება იქამდე მივიდა, რომ თუშეთის ეკონომიკა, კულ-

ტურა და პოლიტიკური ისტორია, თურმე, თუშეთის მოსახლეობის მხოლოდ სამი თემის

– პი რიქითის, ჩაღმასა და გომეწრის შექმნილი ყოფილა...

ადრე გამოქვეყნებული ნაშრომებისა და ახლად აღმოჩენილი დოკუმენტების საფუძ-

ველზე, ჩვენ შევეცდებით კიდევ ერთხელ მეცნიერულად შევისწავლოთ აღმოსავლეთ სა-

ქარ თველოს მთიანი რეგიონის თუშეთის მკვიდრი მოსახლეობის, კერძოდ, წოვა-თუშების

ისტორიული განვითარების გრძელი გზა უძველესი დროიდან XX საუკუნის 20-იან წლებამდე.

როგორც არაერთხელ აღინიშნა, საარქივო დოკუმენტები, წერილობითი წყაროები და

სხვა მასალები მეტყველებს იმაზე, რომ თუშეთის ოთხივე თემის წარმომადგენლები – წოვა,

პირიქითი, ჩაღმა და გომეწარი – საქართველოს აბორიგენი მოსახლეობაა და სრულ ფასოვანი

მემკვიდრენი არიან ქართველი ერის ისტორიისა და კულტურისა. თითოეულ მათგანს

გააჩნდა საკუთარი საცხოვრებელი ადგილი, წესი და მეურნეობის ფორმა: წოვა-თუშები იყ-

ვნენ მომთაბარე მეურნეობის მიმდევრები, ხოლო თუშების დანარჩენი წარმომადგენლები,

მსგავსად ხევსურებისა, გუდამაყრელებისა, მთიულებისა, ფშავლებისა და მოხევეებისა, მის-

დევდნენ მთის ბინადარ ცხოვრებას და არც პრეტენზიას აცხადებდნენ საქართველოს ბარის

მიდამოებზე – ამის დამადასტურებელი საარქივო დოკუმენტები და წერილობითი წყაროები

მრავალია. ჩვენ მათ შესაბამისი საკითხების განხილვისას აუცილებლად წარმოვადგენთ,

წინასწარ კი დავძენთ, რომ აღნიშნული მასალების თანახმად, წოვათის სოფლების (ინდურთა,

მოზართა, საგირთა, ეთელტა, ნადირთა, ნაზართა, შავწყალა, წარო) მცხოვრებნი უხსოვარი

დროიდან ფლობდნენ ტერიტორიებს როგორც მთაში, ისე კახეთში.

დასანანია, რომ წოვა-თუშების ვინაობის სრულიად ნათელი საკითხი, რომელიც ვა ხუშ-

ტი ბატონიშვილის, აკად. ივ. ჯავახიშვილისა და სხვა მეცნიერთა (აკად. ა. შანიძე, აკად. ნ.

ბერ ძენიშვილი და სხვ.) თვალსაზრისით, მეცნიერულად შესწავლილი და დოკუმენტურად

და დასტურებულია, ეჭვქვეშ დადგა და ხელახალი განხილვის საგნად იქცა. სამწუხაროდ,

ეს საკითხი ზოგიერთისთვის დღესაც სადავოა, და ამიტომ მას თანმიმდევრული განხილვა

სჭირდება.

XX საუკუნის 50-იან წლებში საკავშირო აკადემიის ენათმეცნიერების ინსტიტუ ტის რეკო-

მენდაციით, ამავე ინსტიტუტის ახალგაზრდა მეცნიერს იუნუს დეშერიევს დაევალა წოვა-

თუშების ენის შესწავლა. დეშერიევმა, უწოდა რა მას „ბაცბური ენა“, წარმოადგინა სრუ-

15

ლიად ახალი ნაშრომი, რომელშიც მან, თავისი – ვაინახური წარმომავლობის გამო, რა

თქმა უნდა, თავისდაუნებურად, მთელი მასალა განიხილა მხო ლოდ ვაინახურ ენებთან ის-

ტორიულ კავშირში. ვერ გეტყვით, რა მოტივაცია ჰქონდა ამ გრა მატიკის სათაურის შეც-

ვლას, როდესაც უკვე არსებობდა იობ ცისკარიშვილის „თუშურ-წოური გრამატიკა“ და ანტონ

შიფნერის „თუშური ენის გრამატიკა“, მაგრამ, ცხადია, რომ, მეცნიერმა დაშ ვებული სამი დიდი

შეცდომა: პირველი – ეთნონიმი თუში და წოვა-თუში შეიცვალა ხე ლოვნური სახელით ბაცბი,

რომელსაც ძალიან ვიწრო ლექსიკური დატვირთვა აქვს – და ახლოებით ისეთი, როგორიც,

მაგ., სვანების ნაცვლად შვანარი რომ გამოგვეყენებინა; მეორე – თუშური ენა (მიღებული

ა. შიფნერის, ა. გიულდენშტედტის, ა. კლაპროთისა და სხვ. მიერ), რომელიც ასახავდა წოვა-

თუშების ისტორიული ყოფა-ცხოვრების მთელ პროცესს და სავსებით მართებული ტერმინი

იყო, ასევე მოწყდა მისი მატარებელი კოლექტივის ცნობიერებას; მესამე – სათაურში სავსებით

გამოირიცხა ქართული ელემენტი, რომელიც ასე ფართოდ არის წარმოდგენილი ტერმინში

თუშური ენა. ყოველივე ამან, ბუნებრივია, გამოიწვია აზრთა სხვადასხვაობა როგორც

მეცნიერთა წრეებში, ისე მოსახლეობაში. ამდე ნად, მეცნიერთა ერთმა ნაწილმა ანგარიში არ

გაუწია აკად. ივ. ჯავახიშვილის თვალსაზრისს იმის შესახებ, რომ მთათუშეთის ოთხივე თემი

ეკუთვნის მკვიდრ ქართულ ეთნოსს და ქისტურთან ენობრივი საერთო ელემენტის არსებობა

თუშურ ენაში წარმოადგენს მხოლოდ ისტორიის ანარეკლს – ამ ხალხების მჭიდრო და ხან-

გრძლივი მეზობლობის შედეგს (5.-47-49).

სინანულით უნდა აღვნიშნოთ, რომ ჩვენც, ბევრი გამოჩენილი ავტორის ზეგავლენით,

ვხედავდით წოვა-თუშების მეტ კავშირს ვაინახებთან, მაგრამ როცა შევისწავლეთ და ღრმად

ჩავიხედეთ ჩვენთვის ყველა ხელმისაწვდომ საარქივო, ისტორიულ, ლინგვისტურ თუ სხვა

დოკუმენტებში, მივხვდით, რომ მათში ვაინახური ენობრივი ელემენტი მეორეულია, ხოლო

ქართული – პირველადი. თუმცა ხშირად გვიფიქრია – არის თუ არა ის ენობრივი ფენა,

რომელსაც მეცნიერები წოვა-თუშურში გამოყოფენ როგორც ვაინახურს, ისტორიულად

ნამდვილად ვაინახური – თუ, პირიქით, იგი ერთდროს თუშური ენის მძლავრი ზეგავლენის

შე დეგია ამ მეზობელი ხალხების მეტყველებაზე? ეს იგივე პროცესი ხომ არაა (ამ შემ-

თხვევაში ცოტა ნაკლები მასშტაბებით), რაც სვანურისა და ჩერქეზული ენების საერთო

ლექსიკურ ფენაშიც ვლინდება? სავარაუდოა, რომ ისტორიის გარკვეულ ეტაპზე, როდესაც

მოსახლეობაში ხდებოდა სამეტყველო ენის ჩამოყალიბება, ეს პროცესი ვითარდებოდა იმ

კულტურის ზეგავლენით, რომლის მატარებელი ან რაოდენობრივად ჭარბობდა, ან საზო-

გადოებაში დაწინაურებული სტატუსით სარგებლობდა, თუმცა ერთ გარკვეულ რეგიონში

მცხოვრები საზოგადოების ცხოვრების წესს და ფასეულობებს ექვემდებარებოდნენ. დღეს,

საუკუნეების მიღმა, ამის დადგენა ძალზე რთულია, მაგრამ ისიც ხომ ჭეშმარიტებაა, რომ

ორივე შემთხვევაში ვლინდება ქართული გენეტიკა და მცირე სვანურ-ჩერქეზული და ცოტა

მოჭარბებული თუშურ-ქისტური საერთო ენობრივი თავისებურებები, რომლებიც არ ცვლიან

მათ თვითშეგნებასა და მენტალიტეტს. ეს საკითხები უკვე დიდი ხანია მოითხოვს კომ პლე-

ქსურ შესწავლას. ფაქტი კი ჯიუტია – ყველა შემთხვევაში ენაში გამოვლენილი საერთო შრე

მეტყველებს ქართველებისა და ვაინახების ისტორიულ საერთო ფასე ულობებსა და მჭიდრო

ურთიერთობებზე, რომელიც საუკუნეების განმავლობაში გარკვეული დოზით ილექებოდა

ენასა თუ კულტურაში, თუმცა იდენტობას და გენეტიკურ კოდს არ ცვლიდა. ყველაზე მძლავ -

რი ფენომენი, რომელსაც შეუძლია რადიკალურად შეც ვალოს ეს ფასეულობები არის

რწმენის შეცვლა, მაგრამ აჭარის მოსახლეობის ნაწილის მაგალითზე ჩვენ ნათლად ვხე-

დავთ, რომ ისლამმა ვერ მოახდინა ზეგავლენა ვერც მათ თვითშეგნებაზე და მით უფრო

– მათ გენეტიკურ კოდზე.

ეს საკითხები უკვე დიდი ხანია მოითხოვს კომპლექსურ შესწავლას. Fფაქტი კი ჯიუტია

– ყველა შემთხვევაში ენაში გამოვლენილი საერთო შრე მეტყველებს ქართველებისა და

ვაინახების ისტორიულ საერთო ფასეულობებზე და მჭიდრო ურთიერთობებზე, რომელიც

16

საუკუნეების განმავლობაში გარკვეული დოზით ილექებოდა ენასა თუ კულტურაში, თუმცა

იდენტობას და გენეტიკურ კოდს არ ცვლიდა. ყველაზე მძლავრი ფენომენი, რომელსაც

შეუძლია რადიკალურად შეცვალოს ეს ფასეულობები – არის რწმენის შეცვლა, მაგრამ

აჭარის მოსახლეობის ნაწილის მაგალითზე ჩვენ ნათლად ვხედავთ, რომ ისლამმა ვერ

მოახდინა ზეგავლენა ვერც მათ თვითშეგნებაზე და მით უფრო – მათ გენეტიკურ კოდზე.

აღსანიშნავია, რომ აკად. ივ. ჯავახიშვილი არ უშვებდა ერთიან გენეტიკას წოვა-თუშებსა

და ვაინახებს შორის. იგი კატეგორიულად უარყოფდა აზრს იმის შესახებ, თითქოს წოვა-

თუშები მოსულნი არიან საქართველოში. ამ ხალხების ხანგრძლივი მეზობლური და ზოგჯერ

ნათესაური ურთიერთობა ისტორიულ ჭრილში, რა თქმა უნდა, სახეზეა, მაგრამ თვითშეგნება,

გენეტიკა, ანთროპოლოგია – ეს ისეთი რამაა, რომლის მოწყვეტა, გადაცემა ან დანერგვა

შეუძლებელია.

ჩვენ მუდამ უნდა გვახსოვდეს ჭეშმარიტება დიდი ილია ჭავჭავაძის სიტყვებისა: „ყველა

საკითხის გადაჭრას დიდი სიფრთხილე უნდა. ყველაფრის გათვალისწინება სწორედაც

ამშვენებს ნამდვილ მეცნიერს, საქმის ნამდვილ მცოდნეს, რომელიც, ვიდრე გადასჭრის –

ათჯერ გაზომავს“. ჭეშმარიტად სწორი ნათქვამია, რადგან, როდესაც საკითხი გადაუჭრელია,

საჭიროა მისი ჯერ გულდასმით შესწავლა და შემდეგ აუჩქარებლად დასკვნების გამოტანა.

ხდება პირიქით, – ხშირად ბატონობს დილეტანტიზმი, არაკომპეტენტური ადამიანები, რომ-

ლებ საც არავითარი ურთიერთობა არა აქვთ არც ისტორიასთან, არც მის მონათესავე მეც-

ნიერებებთან, უფრო მეტიც – არც აინტერესებთ სიმართლე, ცდილობენ მკითხველი შეიყ -

ვანონ შეცდომაში, რათა დათესონ შუღლი და უნდობლობა ერთი კუთხის ადამიანებს

შორის. ამ შემთხვევაში ჩვენ მხედველობაში გვაქვს ა. არაბულის სტატია, რომელშიც მან

ამ წიგ ნის ავტორი შეურაცხყო იმისთვის, რომ იგი ცდილობს მეცნიერულად დოკუმენტურად

დაასაბუთოს წოვა-თუშების აბორიგენობა, საარქივო წყაროების მოშველიებით დაამტკიცოს

თუშების – წოვა – გომეწარი – პირიქითი – ჩაღმას გენეტიკურ-მენტალური ერთიანობა. ვინ

არის ჩვენ შორის, კოლეგავ, ქვეყნისა და ერის მოღალატე – თქვენ, ვისაც გსურთ წაართვათ

წოვა-თუშებს საკუთარი ისტორია, გადასცეთ ვაინახებს და ამით ჩამოაშოროთ თუშეთის

მნიშვნელოვანი კუთხე საქართველოს, თუ ის, ვინც, აი, უკვე 30 წლის განმავლობაში მეცნი-

ერულად ასაბუთებს იმ ჭეშმარიტებას, რომელიც თავად თუშებისთვის და ზოგადად საქარ-

თველოს მოსახლეობისთვის ისედაც ეჭვგარეშეა?.. ღმერთმა განსაჯოს...

წოვა-(გომეწარი-პირიქითი)-ჩაღმას ისტორიული და გენეტიკური წარსული ერთიანია

და მისი ხელოვნური დანაწევრება კარგს არაფერს მოუტანს ჩვენს ქვეყანას. თავის დროზე

რუსეთის იმპერია ხელმძღვანელობდა ლოზუნგით – „გათიშე და იბატონე“ – და კარგად

ვიცით, სადამდეც მიგვიყვანა ამ პოლიტიკამ. ასეთი მიდგომა მით უფრო მიუღებელია

მეცნიერებაში. ჩვენ, თუშებს, გასაყოფი არაფერი გვაქვს – ნუ გვავიწყდება, რომ

ისტორიულად თუშეთის თემთა ჩამონათვალი იწყება წოვა-თი (გომეწარი, პირიქითი) და

მთავრდება ჩაღმა-თი. აქვე დავძენთ, რომ როდესაც ზოგადად თუშებზე გვექნება საუბარი,

გამოვიყენებთ ტერმინ თუშს, მაგრამ, როცა კონკრეტულად წოვათის თემზე იქნება საუბარი

– წოვა-თუშს ან წოვათის თუშს.

17

Abram Shavkhelishvili

The Tushs

(The Historical-Ethnographic Research on the Tsovati Tushs)

Foreword

The present work “The Tushs” (The Historical-Ethnographic Research habitation, materialspiritual

culture and domestic and social life of Tsovati population.

Tsovati is one of the part of Tusheti in Eastern Georgia. The work includews written, archaeological

and archive sources as well, as the materials recorded by the author during the expedition

in Tusheti 1960-1995).

This book, under the same title was published in Russian in 2001 (Тушины (историко-

этнографическое исследование цова-тушин) and immediately became a bibliographical rarity.

Taking into consideration the great interest of readers it vas decided to publish the book in

Georgian with the addition of Bela Shavkhelishvili’s linguistic-culturological researches, which enrich

the previous edition and make it more argumentative.

It must be mentioned, that this edition represents not only the whole text of the monography

published in Russian in 2001, but it also represents very interesting and actual documentary materials

preserved in the private archives of the author as well, as author’s recordings made during

the conversation with respondents.

Generally the questions of history and partially ethnography aroused the interest in many a

researcher (Iv. Javakhishvili, S. Makalatia, V. Lagazidze and others), however Tsovati community

has not been studied in a large scale as yet. As it is known, Tusheti, a part of Eastern Georgia,

was historically divided into four communities: Tsovata, Pirikiti, Gometsari and Chaghma. The

three communities of the four – Gometsari, Chaghma and partially Pirikiti mainly followed the rules

of mountain dwellers. The fourth community of the Tushs – Tsova and the second part of Pirikity,

led a nomadic life. On the basis of the works published earlier and the documents discovered

lately we tried to study scientifically the long way of historical development of the native population

of the Eastern Georgian mountainous region, namely that of Tsovati Tushs from the ancient times

of the twenties of the 20th century.

As it has already been mentioned, archive documents, written sources and other materials

demonstrate convincingly, that the representatives of all the four communities – Tsova, Pirikiti,

Caghma and Gometsary are aboriginal population of Georgia and are legitimate inheritors of the

history and culture of the Georgian nation. Each of them had own place and rule of living and a

form of husbandry.

In the 50s of the 20th century, on the recommendation of the Linguistic Institute of the Union

Akademy, a young scholar if the Institute – Iunus Desheriev was instructed to lean the Tsova-Tush

language. He called it the “Batsbiisky Language” and, because of his Vainakh origin, he reviewed

the whole material only in historical connection with the Chechen and Ingush languages. We cannot

say what motivated him to change the title of grammar, when there was already “Tush-Tsovian

Grammar” by Iob Tsiskarishvili and “The Tush language” by Anton Shifner, but it is quite clear, that

due to the scholar three mistakes were made: the first – ethnonym Tush and Tsova-Tush, were

changed into an artificial name Batsbi, which has a very narrow lexical usage, almost the same

18

as, for example, if we used Shvanari instead of Svani, the second mistake – the Tush language

(accepted by AQ. Sifner, I. Guldenshtedt, A. Klaprot and others), which reflected the whole historical

process of Tsova-Tushian life and was quite a proper term which was torn away from the

consciousness of the people using it; the third mistake – The Georgian element, wich is so widely

represented in the term “the Tush language, was completely excluded from the title. Naturally all

this caused the diversity of ideas both in circle of scholars and in the population.

As acad. Iv. Javakhishvili remarked long neighbourly and kinship ties between the Tsova-

Tushs and Vainakhs is seen in their common vocabulary, but not in the self-consciousness, genetics

and anthropology which cannot be cut off, given away or implanted.

The historical and genetic past of Tsova-Gometsary-Pirikiti-Caghma is a unity and their artificial

dismemberment will bring no good to our country. The slogan of the Russian Empire “divide

and rule” is unacceptable not only in everyday life, but in science as well. The Tushs have nothing

to divide. We should not forget that the enumeration of Tush communities begin with Tsova

(Gometsary, Pirikiti) and ends with Chaghma. Here we should mention that when we talk about

the Tsovati community, the term Tsova-Tush or Tsovati Tush should be used.

The second volume of the present edition under the title “Articles and Archive Materials

about Tusheti and Tushs” is the collection including not only the unpublished articles by A.

Shavkhelishvili and archive materials but also a lot of other publications and researches in

which a lot of interesting and substantive issues are discussed from the point of view of history,

ethnography, linguistics and culturology. The volume includes two articles from A. Savkhelishvili’s

manuscripts (“The Trace Left by The Tushs in the Lowland” (the toponymics existing

in Pankisi Gorge and Alvani Valley), “Roads and Paths Passing through Tusheti Connecting

Georgia, Chechnya and Ingushetia) and the list of toponymics taken from the field recordings

with the information from the respondents. The material of these articles and manuscripts is

published for the first time, thus in the scientific sphere if can be considered to be the primary

source as it was recorded in the 60-s of the 20th century and includes vivid material fixed directly

on the place (the names, ages and places, where the material was recorded are driven

in accordance with the field work methodics. In the same way, relying on the information of

the respondents and folklore sources, the article about “Beri-Sameba” (bery “monk”, sameba

“trinity”) is written. The article describes its construction, the hypothetical data and conditions

of building and at the same tame it shows the purpose of the worshipping place as a historical

monument. This research shows that “Beri-Sameba” is one of the first samples of converting

our country to Christianity and it has been demanding attention from scholars and clergymen

for a long time.

Here one can find the materials about the dispute in 1988 between A. Shavkhelishvili and V.

Elanidze (Known in the scholarly sphere as “polemic”. The material need rereading today when

the science is free from the Soviet censorship and conjuncture (though it still experiences various

influences of certain dose of the foreign countries interest in Caucasia). Over the years that have

passed since the “polemic”, the correct position of Prof. A. Savkhelishvili in the connection with the

Tush’s ethnogenesis has become clearer. Reading the material reveals V. Elanidze’s doubtful and

unsound desire to declare Tsovati Tushs to be a non-Georgian tribe. The reader can be sure, that

it is not difficult for Georgian science to ascertain the truth, because the information preserved in

archives always give the stable basis to prove the truth. In connection with this issue a government

commission was formed in the 1980s.

The response to all this was Academician A. Shanidze’s “The Tushs” and the newspaper

articles and memorandum reports by Professor G. Koranashvili, V. Itonishvili, G. Gasviani and L.

Tukhashvili, who think that the declaration of Tsovati population as non-Georgians is a transgres19

sion, As for A. Shavkhelishvili’s sound vision and scholarly observations, they are reflected in the

responses of T. Botsvadze and E. Bilanishvili.

The new campaign, begun by our Vainakh neighbours, is also about this rubric. They try to

conceal their historical roots to the Tsovati Tushs (Batsbs). You will also see here a letter nullifying

all this which was available online, written by Prof. M. Tabidze, Prof. T. Gvantselidze and Prof. B.

Shavkhelishvili. It continuation of a kind is B. Turkelishvili’s article “Recent Discussion about the

Status of the Tush’s Speech”, where some toponyms of Tusheti are discussed to explain which,

they are trying by means of another language in spite of their Georgian roots.

In our opinion Iob Tsiskarishvili’s “Tush-Tsovian Grammar” the first part of the manuscript,

which is the exact copy of the original, is a material of great interest for the authorities in the field.

Its second part - the dictionary of 3000 word entries is still in the stage of rewriting. In addition the

reader will see here I. Tsiskarishvili’s memories and the narration of teh shepherd Leo Bachulashvili,

which was told to his grandfather by an old Kist friend. This material is interesting from the

point of view that it is a kind of embodiment of the researched material by A. Shavkhelashvili, the

author of the first volume of the present two volumes.

A wide range of readers will be attracted by that part of the book, where the heroic past of

the Tushs is depicted. This, in spite of historical-ethnographic informationalism and academism,

is an essayistic example of a kind. The reader will get acquainted with a newspaper letter about

Zezva Gaprindauli published by Giorgi Leonidze in the 70s of the 20th century, with a short story

about Tush Batsashvili, by V. Sidamonidze a short but very precise analysis about the group “Samanelebi”,

fighting for freedom, by Mikheil Labadze. The Tushs’ heroic deeds are also described

here in several poems.

In the same volume the materials of the camera census of Tusheti Tsovati villages of 1831,

1843 adn 1846 are represented, this will allow the descendants of Tusheti to see the history of

their family names. Here also one can find short biographies of Tsovati well-known people, which

is a great treasure for the Tushs generally because they assimilated in good time the value of

studying and knowledge and actively drew into the activity. Soon the knowledge had its result.

Only in Tsovati community there are more than fifty scientists and statesmen. The material in the

book characterizes the life and activity of the Tsovati Tushs, thus, we hope, the readers will decide

themselves who they are and whose clan they represent.

I want to express my great gratitude to everybody who took part in the preparation of publishing

this two-volume book. I want to thank Prof. Manana Tabidze, Prof. Teimuraz Gvantseladze and

Irakli Veshaguridze - Doctoral Student of The Saint Andrew the First-Called Georgian University of

the Patriarchate of Georgia, Nino Nozadze, Piso Adeishvili, Tamar Kavzharazde, Maiko Tsiskarishvili,

who provided all the computer work, Nio Shavkhelishvili and Diana Usharauli, without their

help it would be impossible to define more exactly some significant pictures, sources or stories.

My heartfelt, sincere thanks to everybody!

20

Абрам Шавхелишвили

Тушины

(историко-этнографическое исследование тушин Цовата)

РЕЗЮМЕ

Данный двухтомник представляет собой первое историко-этнографическое исследование

цова-тушин (бацби). Это грузинский перевод раннее изданного труда «Тушины» (историко-

этнографическое исследование цова-тушин» - 2001 г. Первый том – авторское исследование,

где рассмотрены вопросы их происхождения, поселения и расселения, материальной и

духовной культуры, а также их семейный, общественный и хозяйственный быт. В основу труда

легли письменные, археологические и архивные данные, а также этнографические материалы,

собранные автором на местах в 1965-1995 годах; второй том – «Статьи и материалы по Тушети

и тушинах», где предствлены неопубликованные статьи и рукописи проф. А. Шавхелишвили

и статьи других авторов, касающиеся данного региона; здесь же включены переписанная

рукопсь «Тушино-Цовской грамматики» Иова Цискаришвили (Цискарова) – 1847 г., его же

краткие воспоминания, Камеральная Перепись Цоватских сёл (1831 г., 1843 г., 1848 г.), краткие

биографические сведения о тех лицах, кто внёс свой вклад в развитие науки и образования Грузии,

а также образцы тушинского фольклора, где отражены исторические геройство и непобедимость

обитателей этого маленкого уголка.

Историю тушин-цовцев (бацби), на основе определенных факторов, можно представить

отдельными этапами развития. Первый этап насчитывает период с древнейших времен до конца

X начала XI вв., когда шел интенсивный процесс этнического и политического становления тушин

в целом. Этот период является периодом образования единой феодальной монархии Грузии,

где свое место занимают и тушины (цова-чагма). Свидетельством их активной роли в процессе

образования феодальной монархии Грузии является их развитая политико-экономическая

культурная жизнь, отображенная документально в письменных источниках. Следующий этап в

истории тушин определяется периодом конца XIV и начала XV вв. по XVIII век. Грузия в указанный

период представляла страну, раздробленную на отдельные царства и княжества. Сформировалась

система Сатавадо (мелкие княжества). Тушины оставались в пределах Кахетинского царства

и принимали активное участие во внутренней и внешней политике этого региона и Грузии в

целом. Существенным фактором данного этапа являлось то обстоятельство, что с начала XIX в.

взаимоотношения грузинского народа с сопредельными странами формировались в пределах

Российской Империи и под его надзором. Небезынтересно отметить, что в традиционных,

добрососедских грузино-кавказских взаимоотношениях появились новые, непреемлемые для

них элементы, которые сначала объединили их в борьбе против самодержавия, хотя в конечном

итоге, закончились установлением Советской власти в 1918-1921 гг. как в Грузии, так и на Кавказе

в целом.

К этому времени Тушетия отличалась развитой экономикой, что в основном, обуславливали

два фактора - наличие у них развитого скотоводства (овцеводства) и отчасти, земледельческого

хозяйства. Из четырех общин Тушети - три общины (Пирикити, Чагма и Гомецари) жили осёдло, т.е.

по принципам горного быта, а для четвертой (Цова) был характерен полукочевой и полуоседлый

образ жизни, т.е. они одновременно жили как в Горной Тушети, так и в предгорьях Кахетии.

21

Период с 1921 года в жизни тушин начинается новый этап - социалистический образ жизни,

который просуществовал 70 лет. На данном этапе исследования он не является предметом

нашего изучения.

Историческому развитию Тушети мы посвятили несколько специальных исследований, но

в связи с тем, что за последнее время был опубликован ряд статей и монографий, которые не

отличались объективностью, мы решили вновь вернуться к этой проблеме и, на основе имеющихся

документальных материалов, еще раз показать историческое прошлое представителей одного

из обществ Тушети - Цовата, т. к. по мнению некоторых авторов, Цова и Чагма имеют разное

происхождение: Цова - относится к племенам негрузинского этноса (кистам-глигвам), а Чагма

– население исключительно грузинского происхождения. Это необоснованно и ненаучно,

ибо такое утверждение экономику, культуру и политическую историю тушин автоматически

исключает историческое наличие Цовского Общества в Тушети. Указанные три общины

тушин Пирикити, Чагма, и Гомецари, подобно хевсурам, пшавам, мохевцам и гудамакарцам,

действительно являются жителями горных регионов Восточной Грузии с древнейших времен и

осёдло занимаются горным хозяйством, от которых ничем не отличается население Цова – разве

только тем, что в их домашнем наречии немного больше общих слов с вайнахами. На основе

архивных документов, письменных источников и других материалов доказано, что все четыре

общины Тушети – Цова, Пирикити, Чагма и Гомецари – являются аборигенами Восточной Грузии

и их генетическая общность с грузинским этносом вне всякого сомнения.

Как уже отмечалось, каждая из них имела свой образ жизни и форму хозяйствования, т.

е. одни – цова-тушины – были оседло-кочевники, другие, подобно хевсурам, гудамакарцам,

мтиульцам, пшавам и мохевцам, вели горно-оседлую жизнь, подтверждением чему служат

архивные документы и письменные источники. В этих материалах ясно сказано, что жители

селений общины Цова (Индурта, Мозарта, Сагирта, Этелта, Надирта, Назарта, Шавцкала, Царо)

одновременно владели равнинными территориями в предгорьях Кахети – по Алазанской

долине. Однако, несмотря на то, что вопрос был совершенно ясен, тем более эта точка зрения

Вахушти и акад. Им. Джавахишвили полностью подтверждается группой грузинских ученых

(акад. А. Г. Шанидзе, М. Лордкипанидзе, В. Лагазидзе, Г. Коранадзе, Г. Гасвиани, и др.), вопрос о

происхождении цова-тушин был объявлен спорным. Вопрос этот оспаривается по сей день, что и

явилось причиной издания данного двухтомника.

Началось это, по-видимому, с того, что по рекомендации ученых-языковедов когда еще

молодому сотруднику Института языкознания АН СССР проф. Ю. Д. Дешериеву была поручена

разработка цова-тушинского языка. Ю. Дешериев, назвав его «Бацбийским языком», представил

совершенно новый труд, в котором он, в силу своей собственной этнической принадлежности

к вайнахам, весь материал изучил под углом исторической общности только с чеченским и

ингушским языками, по-неволе сигнорировав весь грузиноязычный пласт данного языка, назвав

его заимствованным. Таким образом, с помощью ученых были допущены три значительные

ошибки: первое – имя цова-тушин, которое является эпонимом грузинского мира, было заме-

нено искуственным именем бацби, второе – тушинский язык (принятый у А. Шифнера, И. Гюль-

денштедта, А. Клапрота и др.), который всецело оправдывал и отражал весь исторический

процесс цова-тушин, также был заменён, и третье – был полностью исключен грузинский элемент,

который так широко присутствует в тушинском языке. Все это, естественно, вызвало большие

разногласия как среди учёных, так и среди населения. Более того, не были приняты во внимание

научные исследования акад. Иванэ Джавахишвили, который не раз писал о принадлежности

населения всех четырех общин Горной Тушети к коренному грузинскому этносу. «Присутствие

тушинском языке кистинского элемента является лишь отражением неких давних контактов с

кистинским миром, который граничил Грузией и явился как следствием исторического соседства

22

этих народов» – писал он (Ив. Джавахишвили, с. 47-49). Именно определённая часть лексической

общности и стала отправной точкой в идее отнесения цова-тушин к нахскому этносу. Конечно же,

не наше - историков дело решать вопросы языковедческие (да у нас и нет особых претензий, т.к. в

речи цоватских тушин действительно присутствует определённый процент вайнахских языковых

реалий), однако все имеющиеся исторические, архетипные и антропологические сведения

свидетельствуют оборигенности цова-тушин и принадлежности их к грузинскому этносу. Каюсь,

что будучи молодым, под давлением многихавторитетных авторов, которые в то время стояли у

руля наѵчного мира, я тоже поддерживал точку зрения сопричастности цова-тушин к вайнахам,

однако, изучив все доступные архивные, исторические и другие документы, вникнув глубже в их

историю и менталитет, я понял, что первичен грузинский ген и что прав акад. Ив. Джавахишвили,

который не допускал единую генетику цова-тушин и вайнахов и напрочь отрицал мысль о

пришлости цова-тушин в Грузию. Давние добрососедские родственные контакты этих народов

конечно же, налицо, однако генетика, антропология, этнос – это нечто такое, которое нельзя

отор вать, передать и даже насаждать.

Историческое и генетическое прошлое Цова-Гомецари-Пирикити-Чагма – едино и искус-

ствен ное их расчленение ни к чему хорошему не приведёт. В свое время политика Российской

Империи руководствовалась лозунгом «разделяй и властвуй», однако, к чему она привела

– налицо, тем более она порочна в науке. Тушинам (цова-чагма) нечего делить, поэтому эти

беспочвенные распри на руку только тем, кто хочет развал Грузии, как государства.

В данном издании много других вопросов, которым дана новая интерпретация, а также

представлены новые архивные справки, которые прольют свет на многие спорные темы.

Искренняя благодарность всем, кто принимал участие в работе над данным двухтомником

– ре дакторам проф. Манане Табидзе и проф. Теймуразу Гванцеладзе, а также его рецензенту мо-

лодому учёному Ираклию Вешагуридзе.

თუშეთი - წოვათა (გადაღ. 1968 წ.)

23

თავი I

წოვა-თუშების ისტორიული წარსულიდან

თუ ჩავუღრმავდებით საქართველოს ისტორიას, ვნახავთ, რომ ქვეყნის დაქუცმა-

ცებულობის, უცხო ტომთა გაუთავებელი, დამაქცეველი თავდასხმების შედეგად, სახელ-

მწიფოს პოლიტიკა და ეკონომიკა და თვით მოსახლეობა არაერთხელ იდგა სრული გაქ-

რობის ზღვარზე. საბედნიეროდ, ეს არ იყო მუდმივი პროცესი. საქართველოს ისტორიაში

იყო აღორძინებისა და აყვავების პერიოდებიც. ამის მისაღწევად სახელმწიფოს უხდებოდა

ყველა მის ხელთ არსებული რესურსის ამოქმედება – მოსახლეობის ერთ მუშტად შეკვრა,

ყველა ეკონომიკური ბერკეტის ამოძრავება და ქვეყნის ეკონომიკა-პოლიტიკის სწორად

წარმართვა, რათა იგი სწრაფად დამდგარიყო ფეხზე. ამ პროცესებში მონაწილეობდა

ქვეყნის ყველა რეგიონი და განსაკუთრებით, მთა. თითოეულ კუთხეს თავისი წვლილი

შეჰქონდა ქართული სახელმწიფოს შენებაში. უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოს ისტო-

რიულ თავისებურებას – ქვეყნის რეგიონებად ან, როგორც მათ უწოდებდნენ, თემებად

დაყოფას (ფშავი, ხევსურეთი, იმერეთი, თუშეთი, სამეგრელო, ხევი, სვანეთი და ა.შ.),

მათთვის დამახასიათებელი ყოფითა და ტრადიციებით, დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა,

რამდენადაც, საბოლოო ჯამში, მათი ერთიანი მენტალიტეტი აყალიბებდა ქართველთა

ეთნოსს. ამ თავისებურებებს ჰქონდა როგორც დადებითი, ისე უარყოფითი მხარეც. უარ-

ყოფითი – კარგადაა ცნობილი ჩვენს ისტორიაში: ძირითადად შინაომები საზოგადოების

ზედა ფენებს შორის, რასაც შედეგად მოჰყვებოდა მმართველი რგოლის დანაწევრება და

სახელ მწიფოებრიობის რყევა; დადებითი – ქვეყნის ეკონომიკური კეთილდღეობა იყო,

რაც ძირითადად რეგიონების მხარდაჭერით მიიღწეოდა. ეს არც იყო გასაკვირი, რადგან

ყვე ლაზე მძიმე ეკონომიკური მდგომარეობიდან გამოსვლაც კი შესაძლებელი ხდებოდა

ცალკეული მხარეების, რეგიონების ურთიერთდახმარებით. თითოეულ მათგანს ჰქონდა

მეურნეობის პრიორიტეტული სახეობა – ერთ კუთხეში განვითარებული იყო მებოსტნეობა,

მეორეში – მარცვლეული კულტურები, მესამეში – მესაქონლეობა და ა.შ. ეს რეგიონები არა

მხოლოდ საკუთარ მოსახლეობას უზრუნველყოფდნენ საკვებით, არამედ მნიშვნელოვანი

წვლილი შეჰქონდათ ზოგადად სახელმწიფოს ეკონომიკის ჩამოყალიბებაში. აღსანიშნავია,

რომ მეურნეობის ფორმა განსაზღვრავდა რეგიონის ცხოვრების წესს – იქნებოდა ეს

ბინადარი, როცა ერთი ნაწილი მოსახლეობისა მისდევდა თავის მეურნეობას ისე, რომ არ

ტოვებდა მკვიდრ საცხოვრებელ ადგილებს, თუ ბინადარ-მომთაბარე ან ნახევარ-ბინადარი

– როდესაც მეურნეობის წარმოებისათვის საჭირო ხდებოდა მოსახლეობის ნაწილობრივი

გადაადგილება, ე.ი. წელიწადის დროის შესაბამისად, მოსახლეობის ნაწილს თავისი საქ-

მიანობის გამო პერიოდულად უხდებოდა საცხოვრებელი ადგილის შეცვლა.

საქართველოს ისტორიაში ბევრი საინტერესო ფაქტია დაკავშირებული თითოეული

რე გიონის წარმომადგენელთან. ხშირად ლეგენდარული ცხოვრება იყო და დარჩება მო-

მავალი თაობებისთვის მისაბაძ მაგალითად. ამის შესახებ ბევრი დაწერილა და, იმედია,

კიდევ მეტი დაიწერება, თუმცა ერთი რამ კი უდავოა – მათ თავისი ღირსეული ადგილი

უკავიათ საქართველოს ისტორიის ფურცლებზე.

ამ კონკრეტულ შემთხვევაში ჩვენ შევჩერდებით საქართველოს ჩრდილო-აღმოსავ-

ლეთით მდებარე მთიანი რეგიონის მოსახლეობაზე, კერძოდ, თუშებზე.

ისტორიულად თუშები ცხოვრობდნენ კავკასიის ქედის სამხრეთ-აღმოსავლეთის ფერ-

დობის შუა ზოლში. ძველთაგანვე, ტერიტორიული განსახლების მიხედვით, ისინი, როგორც

უკვე აღვნიშნეთ, შეადგენდნენ ოთხ თემს, სადაც ჩაღმის, გომეწრისა და ნაწილობრივ

პირიქითის თემები მისდევდნენ ბინადარი ცხოვრების წესს, ანუ მისდევდნენ მესაქონლეობასა

24

და მიწათმოქმედებას ისე, რომ არ ტოვებდნენ თავიანთ საცხოვრებელ ადგილებს ხევსურების,

ფშავლების, გუდამაყრელების და საქართველოს სხვა მთიელების მსგავსად, წოვა-თუშები

კი მათი ძირითადი საქმიანობის – მეცხვარეობის გამო, ეწეოდნენ მომთაბარე ცხოვრებას.

აღსანიშნავია, რომ პირიქითის თემის მცხოვრებთათვის დამახასიათებელი იყო მეურნეობის

ორივე ფორმა, რამდენადაც მათი ერთი ნაწილი მისდევდა ბინადარ ცხოვრებას, მეორე

ნაწილი კი, წოვა-თუშების მსგავსად – მომთაბარეობას.

მკითხველისთვის უკეთ რომ იყოს გასაგები, თუ რა იგულისხმება ტერმინებში „ბინადარი“

და „მომთაბარე“, მათ დამახასიათებელ ნიშნებს ჩამოვთვლით: ბინადარი ცხოვრების წესის

თანახმად, მოსახლეობა ეწევა მეურნეობას იქ, სადაც მუდმივად ცხოვრობს, ანუ იქვეა მისი

სასოფლო-სამეურნეო სავარგულები, პირუტყვისათვის საჭირო ადგილები (საძოვრები, მდე-

ლოები და სხვ.); მეურნეობის ასეთი ფორმა ახასიათებს ფშავლებს, ხევსურებს, მთიულებს,

სვანებს, რაჭველებსა და ჩაღმა-თუშებს; მომთაბარე ან ბინადარ-მომთაბარე ცხოვრების წესი

გულისხმობს მეურნეობის მართვის ისეთ ფორმას, როცა მოსახლეობის ნაწილი საჭიროებს

სეზონურ გადაადგილებას, ე.ი. წლის გარკვეული დროის მიხედვით იგი ხან მთაში ცხოვრობს, ხან

დაბლობში (ბარში); როგორც აღინიშნა, ცხოვრების ასეთი წესი დამახასიათებელი იყო წოვასა

და ნაწილობრივ პირიქითის თემების თუშებისათვის, რომლებიც, ძირითადად, მეცხვარეობას

მისდევდნენ. მთაში ცხვრის დიდი რაოდენობით მოშენება ზამთრის პირობებში შეუძლებელი

იყო და, რადგან თითქმის მთელი მოსახლეობა ამ საქმით იყო დაკავებული, მისი ნაწილი

თავისი საქონლით (ძირითადად: ცხვარი, საჭირო რაოდენობის ცხენი, ვირი) ჩადიოდა ბარში,

სადაც მათ უკვე ჰქონდათ შექმნილი ცხოვრების ყველა პირობა (საცხოვრებელი, საძოვრები

და ა.შ.). მოგვყავს ამონარიდი „საქართველოს ისტორიიდან“: „... XVI საუკუნეში კახეთის,

ქართლისა და სამცხე-საათაბაგოს ბარსა და ზეგნებში წამყვანი როლი ხორბლის მოყვანას

ეკუთვნოდა. დასავლეთ საქართველოში კი ძირითადი სასოფლო-სამეურნეო კულტურა

ღომი იყო. ღომის გარდა იმერეთის ზოგ სოფ ლებში მოჰყავდათ აგრეთვე ხორბლეული –

ფეტვი, ქერი და იფქლი, მისდევდნენ აგრეთ ვე მევენახეობას. საქართველოს მთიანეთში,

მიუხედავად საყანე ადგილების სიმცირე-სიმ წირისა, მოჰყავდათ ხორბლეულის ისეთი ჯიშები,

რომლებიც შესაფერისი იყო მთის პირო ბებისთვის. სამეგრელო ცნობილი იყო სელისა და

კანაფის ტილოს წარმოებით. დასავლეთ საქართველო განთქმული იყო თავისი ცხენებით,

მსხვილი რქოსანი პირუტყვით, განსაკუთრებით კი თხებით, რომლებსაც ჰქონდათ რბილი

ბეწვი და მშვენიერი რქები; მეურნეობაში პრიორიტეტი ენიჭებოდა მეთევზეობას; მოჰყავდათ

ციტრუსებიც. აღმოსავლეთ საქართველოში განვითარებული იყო მევენახეობა, ბოსტნეული

კულტურები და მებაღეობა. ამ პერიოდში მესაქონლეობაში მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა

მეცხვარეობას, რომელიც განსაკუთრებით განვითარებული იყო თუშეთში. ფშავ-ხევსურეთში

უპირატესობას ანიჭებდნენ მსხვილ რქოსან პირუტყვს. ქართლის მთიანეთში – გუდამაყარსა

და ხევში, ქსნის ზემო ხეო ბაში, ლიახვის ხეობასა და სხვ. – მეურნეობის მთავარ დარგს მესა-

ქონლეობა შეადგენდა“ (I.-265-267).

ზემოთქმულიდან ნათლად ჩანს, რომ საქართველოს რეგიონებს შორის თუშეთს თავისი

ადგილი ეკავა. მოსახლეობის ერთი ნაწილი ძირითადად მისდევდა მეცხვარეობას, მეორე

ნაწილი – მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვის მოშენებას. ასეთი დაყოფა სულაც არ ნიშნავს

იმას, რომ მოსახლეობის ან ერთ, ან მეორე ნაწილში არ ჰყავდათ ცხვარი ან სხვა შინაური

სა ქონელი; რა თქმა უნდა, ჰყავდათ, მაგრამ იმდენი, რამდენიც ოჯახის გამოსაკვებად სჭირ-

დებოდათ. აქ საუბარია სამეურნეო ფორმების პრიორიტეტებზე. თუშებში მესაქონლეობის

ფორმების ამგვარი გადანაწილება მთლიანობაში განაპირობებდა მათ კეთილდღეობას.

ისინი გარკვეულწილად ხელს უწყობდნენ ერთმანეთს დოვლათის გაზრდაში, რადგან ერთი

თემის ეკონომიკური სიძლიერე – მეორის კეთილდღეობასაც ნიშნავდა.

მკითხველი ალბათ ჩაფიქრდება იმ მიზეზებზე, რამაც აიძულა ავტორი კიდევ ერთხელ

შეხებოდა თუშთა საკითხს, მით უფრო, რომ უკვე არაერთი სამეცნიერო ნაშრომი თუ

25

ფაქტობრივი მასალა გამოიცა თუშებზე, გავიმეორებთ: – მიზეზი შემდეგია: სამეცნიერო

წრე ებში ორად გაიყო აზრი წოვა-თუშების წარმოშობის საკითხზე: ერთი ნაწილი, ენის ვაი-

ნახურთან ნაწილობრივი ლექსიკური მსგავსების გამო, წოვა-თუშებს მიაკუთვნებს ქისტ-

ღლიღვებს (გ. მელიქიშვილი, თ. უთურგაიძე, ს. მაკალათია, ვ. ელანიძე და სხვ.), მეორე

ნა წილი კი წოვა-თუშებს ქართველებად მიიჩნევს, წოვა-თუშურ ენას კი თვლის შერეულ ენად

ქისტ-ღლიღვებთან ხანგრძლივი მეზობლობისა და ხშირად ნათესაური კავშირების გამო

(ვახუშტი ბაგრატიონი, ივ. ჯავახიშვილი, ა. შანიძე, ვ. ლაგაზიძე, მ. ლორთქიფანიძე, ლ.

შარაშიძე, დ. მუსხელიშვილი, გ. გასვიანი, გ. აბდუშელიშვილი და სხვ.).

დღესდღეობით წოვა-თუშები ცხოვრობენ ახმეტის რაიონის სოფელ ზემო ალვანში. მათი

რაოდენობა დაახლოებით შვიდასამდე ოჯახს შეადგენს. ისტორიულად ისინი სახლობდნენ

თუშეთის მთიანეთში: ჩრდილოეთით ესაზღვრებოდნენ ვაინახებს, დასავლეთით – ხევსურებს,

აღმოსავლეთით (ჩაღმა-თუშებთან ერთად) – დაღესტნელებს.

ივ. ცისკარიშვილის სიტყვები რომ მოვიშველიოთ, „თუშეთის ბუნება მრავალნაირ სურათს

წარმოგვიდგენს: იქ მაღალი მთებია, რომლის მყინვარებიც ერთმანეთში გადახლართულ

ღრმა ხეობებს ფარავენ, არის მიუწდომელი კლდეები, გაუვალი ტყეები და თვალწარმტაცი

მდელოები. ზაფხულში გზების უქონლობის გამო კახეთთან კავშირი ჭირს, ზამთარში კი

ნოემბრიდან მოყოლებული – მარტის ჩათვლით კომუნიკაცია ბართან საერთოდ წყდება“

(19.-#7-12) – ეს XIX საუკუნეა, თუმცა იქ დღესაც თითქმის არაფერი შეცვლილა.

ცხადია, მეცხვარეობა მოითხოვდა ყოფა-ცხოვრების შესაბამის პირობებს და წესების

დაცვას როგორც მთაში, ისე ბარში, ამდენად, ამან განაპირობა თანაბარი რაოდენობის

სოფლების გაშენება როგორც თუშეთში – წოვათაში, ისე დაბლობში – მდ. ალაზნის სანაპიროზე

(ალვანის ველზე). თუშეთში ეს სოფლები მდებარეობდა მდ. ალაზნის სათავეებთან, ესენი

იყო: ეთელტა, მოზართა, წარო, ინდურთა, შავწყალა, საგირთა, ნადირთა, ნაზართა; ხოლო

ბარის სოფლები განლაგებული იყო კახეთში, ალაზნის ველზე – ბახტრიონი, წიწალყურე,

ფხა კალყურე, ბაიჩლაყურე, მუხროვანი, გურგალჭალა, ოთხთვალა და ალონი (ალვანი).

მეცხვარეობის გარდა ისინი დაკავებული იყვნენ სხვა საქმითაც: მიწათმოქმედებით, მე-

ბაღეობით და მოჰყავდათ ბოსტნეული კულტურები, თუმცა მხოლოდ ისე, როგორც ხელი

მიუწვდებოდათ, რადგან მათი დროისა და ფიზიკური შესაძლებლობის მთავარი რესურსი

მო დიოდა მეცხვარეობაზე.

აღსანიშნავია, რომ დღემდე მთაშიც და ბარშიც შემორჩენილია მატერიალური და სუ-

ლიერი კულტურის ძეგლები (თავდაცვითი ნაგებობის, ეკლესიებისა და სალოცავების ნან-

გრევები), რომლებიც თარიღდება XII-XVII საუკუნეებით.

წოვა-თუშების ისტორიული წარსულის ნათლად წარმოსადგენად, საჭიროდ მიგვაჩნია,

მკითხველს საარქივო დოკუმენტების გარდა, გავაცნოთ ხალხის მეხსიერებას შემორჩენილი

თქმულება-ამბები, რაც გარკვეულწილად დაგვეხმარება წოვათის თემის მოსახლეობის

ეთნოგენეზისის აღწერა-გამოკვლევაში.

უნდა აღინიშნოს, რომ ზოგადად თუშეთთან, მისი მოსახლეობის ისტორიულ დისლოკა-

ციასთან დაკავშირებით არაერთი ტერმინი არსებობს – მოყოლებული პტოლო მეოსიდან,

რომელიც ბერძენი მოგზაური და გეოგრაფი იყო, დამთავრებული ჩვენი დროით.

ბერძენი ისტორიკოსის ჰეროდოტეს ცნობის თანახმად (ძვ. წ. მე-5 ს.) „...იმ ოც სატრაპთა

შორის, რომელთათვისაც დარიუს I-მა დააწესა ფულადი გადასახადები 300 კაბილონური

ტალანტის სახით, ნახსენები არიან მოსხები, ტიბარენები და მათი მეზობლები, რომელთა

შორის სახელდებიან ტუხბებიც...“

ჩვენ პირველწყაროდ, სადაც სიტყვა თუშია ნახსენები, მივიჩნევთ ახალი – თუშური ცხვრის

ჯიშის გამოყვანის ხანას. ეს პერიოდი თარიღდება დაახლოებით ჩვენი წელთაღრიცხვის

პირ ველი საუკუნით, რამდენადაც ცხვრის ეს ჯიში სწორედ აღმოსავლეთ საქართველოს

მთი ანეთში გამოიყვანეს (ამ საკითხს ჩვენ კიდევ დავუბრუნდებით).

26

ისტორიული დოკუმენტების თანახმად, IV საუკუნეში ძლევამოსილმა იბერიამ გააერთი-

ანა ეთნოგრაფიული ქართლი და ამით განავრცო იბერია-ჰერეთის საზღვრები. X-XI სს-ში

მან მოიცვა ივრისა და ალაზნის შუამდინარეთი. ამრიგად, ეთნონიმები *წობა და თუში IV-XI

საუკუნეებში საქართველოს ტერიტორიაზე უკვე არსებობდა ერთიან ქართულ კონტექსტში.

თუშეთი – ერთ-ერთი რეგიონია, სადაც სახლობენ ქართველური მთიელი ტომები, ხოლო

წობა|წოვა – ერთ-ერთი ამ ტომთაგანია. ამის დასტურია ისტორიული ცნობა, რომელიც

შეეხება წმ. ნინოს მიერ ქართლ-კახეთის მართლმადიდებლებად მოქცევის ეპიზოდს, როცა

ამ წმინდა მისიის შესრულებაში მას მხარში ედგნენ წობენები – მოგვყავს ტექსტი სრულად:

„და წარვიდა წმინდა ნინო და ეპისკოპოსი თუშის იოვანე და მათ თანა წარატანა მეფემან

ერისთავი ერთი. მივიდა და დადგა წობენს, და მოუწოდეს მთიულთა… ჭართალთა,

ფხოელთა, წილკანთა და გუდამაყართა და უქადაგეს მათ სჯული ქრისტიანეთა ჭეშმარიტი.

გარდამოვიდეს მუნით და დადგეს ჟალეთს, და უქადაგის ერწო-თიანელთა. ხოლო მათ

შეიწყნარეს და ნათელ-იღეს. ხოლო ფხოელთა დაუტევეს ქუეყანა მათი და გარდავიდეს

თუშეთს და სხუანიცა მთიულნი უმრავლესნი არა მოიქცეს, არამედ დაუმძიმა მათ მეფემან

ხარკი, ოდეს არა ინებეს ნათლის ღება“ (49.-126).

ბერძენი ასტრონომი კლავდიუს პტოლომეოსი (ჩვ. წ. IIს.) თუშებს ტუსკებად მოიხ სენიებს

და კავკასიისა და კერავიის მთებს შორის დიდოელების მეზობლად ასახლებს (59.-239). ამ

ტერმინს ვ. ლაგაზიძე პოულობს რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობებში არსებული წყაროების

ტექსტშიც და წერს: „1638 წელს საქართველოში გამოგზავნილ მოსკოვის სახელმწიფო

ელჩებს თუშეთზე უხდებოდათ გავლა. რუსეთის ელჩისა და თეიმურაზ I-ის წარმომადგენლის

საუბარში თუშები იხსენიება ტუსკებად: „Да приставов спрашивали послы, почему же земля словет

Туская и хто ею преж всего владели и ныне владеет... И приставы сказали послам, что та земля

слывёт Туская из стари; и владели до се местные владельцы, то есть Туские земли, горские мужики“

(59-254). მართალია, ამ ფაქტს ავტორი კომენტარების გარეშე ტოვებს, მაგრამ, ჩვენი აზრით,

იგი საინტერესოა იმდენად, რამდენადაც პტოლომეოსისეულ ინ ფორმაციას (150 წ. ქრ. შ.)

დროის ძალიან დიდი მონაკვეთი გვაშორებს და თუ სახელი ტუსკი თუშეთის მოსახლეობის

მეხსიერებას ამ დრომდე შემორჩა, ეს ამ ხალხის ინტელექტსა და მათი ისტორიული ფესვების

ურყეობაზე მეტყველებს, რამეთუ თეიმურაზ I-ის მეფობა XVII ს-ზე მოდის – ანუ, წყვეტა ეპოქებს

შორის 15 საუკუნეზე მეტია. (ამ საკითხს ქვემოთ კიდევ განვიხილავთ).

თუშის სახელი მოგვიანებით – უკვე VII ს-შიც მეორდება, თუმცა უკვე იმ ფორმით, რომ -

ლითაც დღემდე ჩვენამდე მოაღწია; სომხურ წყაროებში კავკასიის ტომთა აღწერისას იხსე-

ნიებიან თუშებიც: „Туши, Хуши, Колхи, Цхаваты, Гудамакары...“ (60.-317).

„ქართლის ცხოვრებაში“ კიდევ ერთი წყარო გვხვდება, სადაც თუშებია ნახსენები – ეს

არის შემდგომ წმინდანად შერაცხული მეფე არჩილის გამეფების ხანა, როდესაც მან შე-

მოიერთა მთლიანად კახეთი თავისი მთითა და ბარით; მემატიანე ასეთ ცნობას გვაწვდის:

„მოვიდა არჩილ კახეთად... აღაშენა ეკლე სია საძმორს... და პოვნა წუქეთს მთავარნი,

რომელთადა მიებოძა ვახტანგ მეფეს წუ ქეთი და იყო მაშინ რომელი ერისთავობდა თუშთა

და ხუნძთა და ყოველთა წარმართთა მის მთისათა, სახელად აბუხუასრო, და არა ინება

მისგან წაღება წუქეთი“ (49.-243). როგორც ვხედავთ, ამ წყაროს თანახმად, თუშეთი შედის

კახეთის სამეფოში, რომლის რეზიდენციასაც წუქეთი ეწოდება. მეფე არჩილის მეფობის

წლებია – 668-718, რაც მიგვანიშნებს იმაზე, რომ VII-VIII საუკუნეებში დასტურდება კიდევ

ერთი უტყუარი ცნობა თუშების ლოკალიზაციის შესახებ აღმოსავლეთ საქართველოს მთი-

ანეთში, რამდენადაც საბუთში ნახსენებია ხუნზახის ნაწილი და თუშეთი, რომლებიც ერთი

მეორის მეზობლად მდებარეობს.

კიდევ ერთი წყარო, რომელიც სამეცნიერო ლიტერატურაში სხვადასხვა ავტორების

მიერ არის ინტერპრეტირებული ისე, როგორც თავად კონკრეტულ ავტორს სურს – ეს არის

ქართველი მეცნიერისა და საზოგადო მოღვაწის ვახუშტი ბაგრატიონის ჩანაწერები თუშების

27

შესახებ. მის ტექსტს სრულად მოვიყვანთ: „პანკისის გარდა სწორ კავკასს იქით, არს წოვა;

წოვას ქუეით გომეწარი და მის ქვეით, არს ჩაღმა და ჩაღმიდამ გარდავალს გზა თორღასა

და ლოპოტის ჴევზედ. არიან დაბნები ესენი უმჯობესნი... ამის ჩრდილოთ არს ფარსმანის

თუშეთის ჴევი, რომელთა უძევს შორის კავკასივე... კახეთის თუშნი ინახავენ ცხოვართა

სიმრავლეს, ვინაითგან აქუთ ზაფხულს თვისთა მთათა შინა საძოვარი, და ზამთარს

ჩამოვლენ გაღმა-მჴარესა შინა და ამით უმეტეს მორჩილებენ კახთა. იგინი არა ჰყმობენ

კახთა მეპატრონეთა, ხოლო მორჩილნი, მოლაშქრენი და მეხარკენი არიან და არიან

ბრძოლისა შემმართებელნი, მჴნენი, ძლიერნი, მჴედარნი წარმატებულნი და უსაქციელონი,

ბრიყვნი... ხოლო სარწმუნოებითა და ენითა არიან ქართულთა. ხოლო რომელნი არიან

მჴარეთა ქისტთა და ღლიღუთა, უწყიან ენანი უფრო მათნი. გარნა ფარსმანის ჴევისანი

სარწმუნოებით და ენით შერეულნი არიან, ვითარცა ქისტნი...“ (2.-554-555);

გამოვყოთ მთავარი საკითხები, რომელშიც ავტორი წოვათის მოსახლეობის შესახებ

საუბრობს: ლოკალიზებული არიან კახეთსა და თუშეთში ერთდროულად; ჰყავთ მრა ვალი

ცხვარი; არ სცნობენ ბატონს – ანუ არ არიან ყმები, არიან კარგი მხედრები და მებრძოლები;

იხდიან ხარკს (გადასახადს), სარწმუნეობით და ენით არიან ქართველები – ანუ ქრისტიანები

და ქართულენოვანნი, ხოლო ფარსმანის ხევის მკვიდრნი, ანუ პირიქითლები ენითა

და სარწმუნოებით შერეულნი არიან და მათ საუბარში შეინიშნება ქისტებთან შერეული

მეტყველება – ეს არის და ეს! ვახუშტი ბატონიშვილი არსად არ ახსენებს მათ სხვა

წარმომავლობას გარდა ქართულისა. ვფიქრობთ, რომ ეს საკითხი იმ დროს საერთოდ

ეჭვგარეშე იყო და დარწმუნებით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ არც კი განიხილებოდა – სხვა

შემთხვევაში ავტორი უეჭველად აღნიშნავდა ასეთ მნიშვნელოვან დეტალს, რომელიც თემის

შემოსახლება-განსახლებას ეხებოდა.

ვახუშტის ცნობებზე დაყრდნობით, აკად. ივ. ჯავახიშვილი ასკვნის: „ზემომოყვანილი

სიტ ყვებითგან ირკვევა, რომ წოვებს ის (ვახუშტი – ა.შ.) იმავე ქართველ თუშებად სთვლიდა,

ოღონდ ფიქრობდა, რომ ქისტ-ღლიღვებთან მეზობლობის გამო მათი ენაც ჰქონდათ

შეთვისებული და ნარევს ენას ლაპარაკობდნენ“ (3.-47).

მკითხველს, ალბათ, ყურადღების მიღმა არ დარჩენია ვახუშტისეული მინიშნება – „ენი-

თა და სარწმუნოებით შერეულნი არიან...“. ამ შემთხვევაში ავტორს, როგორც ჩანს, მხედ-

ველობაში ჰქონდა შერევა წარმართობისა და ქრისტიანობის და არა ისლამის, რადგან

ისლამი ჯერ კიდევ არ იყო ასე ფართოდ გავრცელებული მთის რეგიონებში, თვით მე-

ზობელ ვაინახებშიც კი – ეს ერთი, და მეორე: თუშეთის ქრისტიანულ სამყაროში, ისლა-

მის მიმდევარი ვერც გაჩერდებოდა. არ გამოვრიცხავთ, რომ აქა-იქ იყო შემორჩენილი

რამ დენიმე წარ მართული ოჯახი, რომლებიც ოდესღაც გაქრისტიანობას მოერიდნენ და

მთებს შეაფარეს თავი. ხაზგასმით უნდა ითქვას, რომ თუშების ტრადიციით, ახლად მოსული

მოსახლე თუ სხვა რწმენის იყო, ვალდებული იყო, პირველ რიგში მონათლულიყო, შემდეგ

სხვა წესებს დამორჩილებოდა, თუ უნდოდა სამომავლო დამკვიდრება. ეს წესები (ერთიანი

რწმენა, შრომაში ჩაბმა, ზნე-ჩვეულებების დაცვა, ტრადიციების პატივისცემა და ა.შ.) მკაცრად

იყო გაწერილი და მხოლოდ მათი გათავისების შემდეგ ხდებოდა ხარ-ქვაბის რიტუალის

შესრულება. ცნობილია, რომ თუშებში ტყვედ ჩავარდნილს არ იტოვებდნენ – ან მაშინვე

ცვლიდნენ, თუ ვინმე ეგულებოდათ მოწინააღმდეგესთან, ან უკან უშვებდნენ ყოველგვარი

გამო სასყიდის გარეშე, ამიტომ ახალი მოსახლის მიღების წესებს მკაცრად იცავდენენ.

ივ. ჯავახიშვილი შემდეგ წერს: „როგორც ვახუშტის ზემოთმოყვანილი სიტყვებითგან

ირკვევა, წოვებს ის იმავე ქართველ თუშებად სთვლიდა, ოღონდ ფიქრობდა, რომ ქისტ-

ღლიღვებთან მეზობლობის გამო ისინი ნარევ ენაზე ლაპარაკობდნენ... ამგვარად, თუშურს

(წოურს) საზოგადოდ ვახუშტი ქართულ ენად სთვლიდა და მხოლოდ ერთ ხეობაში ატყობდა

იგი ენაში არსებითს განსხვავებას, რომლის მიზეზად მას უცხო მეზობელთა ენებთან აღრევა

მიაჩნდა“ (3.-47).

28

ყოველივე ზემოთ ქმულიდან გამომდინარე ჩანს, რომ ვახუშტი ბატონიშვილი და აკად.

ივ. ჯავახიშვილი თუშეთის მთელ მოსახლეობას მიიჩნევენ ერთიან ქართულ ეთნოსად,

ხოლო წოვებისა და პირიქითა ნაწილის თუშების სასაუბრო ენას კი მხოლოდ ქართველებისა

და ვაინახების ხანგრძლივი მეზობლური კონტაქტებით ხსნიან.

იაკობ გოგებაშვილი კი ასე ახასიათებს თუშეთს და თუშებს: „შიგნით კახეთის თავს, ე.ი.

ჩრდილოეთით თუშეთი სძევს. ხალხის სიმდიდრეს აქ შინაური პირუტყვი შეადგენს, რო-

მელსაც მრავალს ინახავენ, რადგან იალაღი კარგი აქვთ. მეტადრე ცხვრის ფარისა და

ცხენის ჯოგის ყოლა ძლიერ არის გავრცელებული თუშეთში. თუშები ჰყიდიან ცხვარსა,

ცხენებსა, მატყლსა, ერბოსა, ყველსა და იმათი ფასით ყველაფერს საცხოვრებელს ყიდუ-

ლობენ. თუშეთში შეძლებული ხალხი ცხოვრობს და მთლად ქრისტიანები არიან. ზემო

თუშები ქართულად ლაპარაკობენ, ქვემო თუშები კი თუშურათ, მაგრამ ქართულიც ყველამ

იცის“ („ბუნების კარი“ – 1876 წ.).

ივ. ცისკარიშვილი წერს რომ, მიუხედავად თუშების სხვადასხვა ტერიტორიული გან-

ლაგებისა და სასაუბრო ენის განსხვავებულობისა, ისინი დანარჩენი კრიტერიუმებით ერთნი

არიან, ანუ ერთი გენეტიკისა და მსოფლმხედველობისა – აი, მისი სიტყვები: „Они отличаются

частью языком, частью местом жительства, но во всех других отношениях они совершенно

сходствуют между собой“ (19.-#7).

ლ. მარგოშვილი თავის მონოგრაფიაში წერს: „ჩვენ არ უარვყოფთ წოვა-თუშებისა

და ვაინახების ენობრივ სიახლოვეს. არაა საიდუმლო ისიც, რომ წოვა-თუშები ზოგჯერ

ქორწინდებოდნენ ვაინახ ქალებზე, და რადგან მამაკაცები ზამთარ-ზაფხულ დაჰყვებოდნენ

ცხვარს და ოჯახში ყოფნა ნაკლებად უხდებოდათ, ბავშვებს ძირითადად ზრდიდნენ დედები.

ბუნებრივია, რომ მათი სალაპარაკო ლექსიკა ნაწილობრივ შერეული იქნებოდა“ (7.-39).

ლ. მარგოშვილის ცნობა გვაძლევს საშუალებას ავხსნათ მიზეზი, თუ რატომ

ქორწინდებოდნენ თუში მამაკაცები ვაინახების ასულებზე: მოგეხსენებათ, თუშები უხსოვარი

დროიდან მეცხვარეობით იყვნენ დაკავებულნი. ჩვენი ჩრდილოელი მეზობლები (ლეკები

და ვაინახები) მუდმივად აყაჩაღებდნენ თუშეთს საქონლის გატაცების მიზნით, თუმცა ხშირად

ადამიანებსაც არ ინდობდნენ. რამდენადაც წოვათისა და პირიქითის მოსახლეობას დიდი

რაოდენობის ცხვარი ჰყავდა, მას მოვლის გარდა, დაცვაც სჭირდებოდა. სახელმწიფო

ამ საქმეში ხშირად ვერ ეხმარებოდა, რამდენადაც უცხო დამპყრობელთა წინააღმდეგ

გაუთავებელ ომებში იყო ჩართული. თუშები თავდაცვის მიზნით ხშირად გაღმა მხარესთან

დამოყვრებით ერთგვარ მოკავშირეს იძენდნენ. ამას ხელს უწყობდა ისიც, რომ თავად

თუშეთის მოსახლეობა არც თუ ისეთი მრავალრიცხოვანი იყო და ქალის მოყვანა ხშირად

ჭირდა. თუშები კი, როგორც ღვთის მოშიში ხალხი, ნათესაურ კავშირებს მკაცრად იცავდნენ

მეშვიდე თაობამდე – გამომდინარე აქედან, საგვარეულოები ერთმანეთის ან მოყვრები

იყვნენ, ან განაყოფები (გვარიდან განაყარები). ამდენად, ცოლებს უფრო სხვაგან ეძებდნენ.

ქისტის ქალის მოყვანა ნაწილობრივ აგვარებდა ორ პრობლემას: 1. შორს წასვლა არ

სჭირდებოდათ, რამდენადაც სულ ახლოს იყო მათი საზღვარი და 2. ცოლეურები ერთგვარი

გარანტორები ხდებოდნენ მათი საქონლის დაცვისა და ჩრდილოეთის საზღვრებთან

მიმდებარე საძოვრების ქირაობაც ნაკლებად პრობლემური ხდებოდა.

თუშები ძალიან კარგი სახელით სარგებლობდნენ მეზობელ მთიელებში, განსაკუთრებით

ვაინახებში და ამიტომ ქალის გატანება მათთვის მისაღებიც კი იყო, რადგან ისინი თავის

სარგებელსაც ხედავდნენ ამ მოყვრობაში – ქალიც საიმედო ხელში იყო და თავადაც მუდ-

მივად უზრუნველყოფილნი იყვნენ სარჩო-სანოვაგით. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ მეც-

ხვარეობის მძიმე შრომის გამო თუში ბუნებით მომჭირნეა, მაგრამ თუ საქმე სამშობლოსა და

ოჯახს ეხება, იქ წინ წამოწეულია სხვა ფასეულობები.

1831 წლის კამერალური აღწერა ამის დამადასტურებელ მასალას იძლევა, მაგა-

ლითად, წოვათის მამაკაცების ცოლების ჩამონათვალში ვაინახებს მიეკუთვნებოდა არა-

29

ერთი სახელი, მაგალითად: ბაი (ნახსენებია 6-ჯერ – ვაინ. „ბებია“), ტაი (ნახსენებია 7-ჯერ

– ძალიან გავრცელებულია ჩეჩნებში და ინგუშებში), არაერთხელ გვხვდება სახელები ზოი,

თედიი, სანო, ქიიჩარა (ჩეჩ. „მზად იყავი“), ბიეგანა (ჩეჩ. „სასაცილო“), მადიე (ჩეჩ. „არ

გააჩინო“, „არ ქნა“) და სხვ. მოგეხსენებათ, ვაინახების ტრადიციით, ოჯახში გოგოს გაჩენა

ხშირად ნეგატურ დამოკიდებულებას იწვევდა და, შესაბამისად, ეს მის სახელშიც აისახებოდა

(მსგავსი მაგალითები გვხვდება დასავლეთ საქართველოშიც). იმავე კამერალური აღწერის

მასალებში ერთი ურყევი ტენდენცია შეინიშნება – რა წარმომავლობისა და რჯულისაც

არ უნდა ყოფილიყო დედა, შვილებს ერქმეოდათ ქართული სახელები, ინათ ლებოდნენ

ქართულ, მართლმადიდებლურ რჯულზე და ქართული წეს-ჩვეულებების თანახმად იზ-

რდებოდნენ.

ბავშვისთვის სახელის შერჩევას თუშები ძალიან დიდი პასუხიმგებლობით ეკიდებოდნენ.

ამიტომაა, რომ მათში ძირითადად „ძველი აღთქმის“ სახელებია დღემდე გავრცელებული

– აბრამი, იასე, მოსე, იოსები, ევა, მაგდალინა, რებეკა, მარიამი და სხვ. ქართული ტრადი-

ციისამებრ, წოვა-თუშები პაპა-ბებიის სახელების დარქმევის წესსაც აქტიურად მისდევდნენ.

ჩვენთვის ძალზე საინტერესოა ანთროპოლოგების მიერ მოწოდებული ცნობა, რომლის

თანახმადაც ირკვევა, რომ, მორფოლოგიური ნიშნების მიხედვით წოვა-თუშები ახლოს

დგანან აღმოსავლეთ საქართველოს, კერძოდ, კახეთის მოსახლეობასთან. ლ. შარაშიძე

წერს: „თვალში საცემია წოვა-თუშების მორფოლოგიური მსგავსება ქართველურ ჯგუფებთან;

არის მსგავსება წოვა-თუშებსა და კახელებს შორის... წოვა-თუშები, რომლებიც ენობრივად

დაკავშირებულნი არიან ქისტებთან, ანთროპოლოგიურად განსხვავდებიან მათგან. ამ მხრივ

ისინი ახლოს არიან ქართველურ ჯგუფებთან: მოხევეებთან, ფშავლებთან, ხევსურებთან,

მთიულებთან, გუდამაყრელებთან და სხვ. მათი მსგავსება ქართველურ ჯგუფებთან, პირველ

რიგში კი – ჩაღმა-თუშებთან, საფუძველს იძლევა ვიფიქროთ, რომ წოვა-თუშების ჯგუფი

არ არის ქისტებისა და ჩაღმა-თუშების ასიმილაციის შედეგი. ეს რომ ასე ყოფილიყო, წოვა-

თუშები აღმოჩნდებოდნენ გარდამავალ ჯგუფში ჩაღმა-თუშებსა და ქისტებს შორის... წოვა-

თუშები წარმოადგენენ ავტოქტონური წარმომავლობის ადგილობრივ ქართველურ ჯგუფს;

ისინი არ არიან გაქართველებული ქისტური ტომი, როგორც ამას ამტკიცებს ზოგიერთი

მკვლევარი“ (8.-273-274).

კვლავ მივუბრუნდეთ საარქივო და წერილობით წყაროებს. აი, რას წერს გერმანელი

მოგზაური ი. გიულდენშტედტი: „თუშები, როგორც ამას მათი ენა მოწმობს, არის ქართული

დიალექტი, რომელიც შენარევია მრავალი ქისტური სიტყვით, რასაკვირველია, ქართველები

არიან და ერეკლე მეფე მათ უყურებს როგორც თავის ქვეშევრდომებს და ჩაყენებული ჰყავს

მათთან მოურავი... 1772 წელს (თუშეთის მოურავი) ჩერქეზიანთა (ჩერქეზიშვილების – ა.შ.)

თავადური გვარიდან იყო. წლის გარკვეულ დროს ისინი მეფეს აძლევენ სასახლის მცველებს,

ხოლო ომში გამოჰყავთ ჯარი. ალაზნის გაყოლებით ველზე მდებარე ნაწილი კახეთისა ეხლაც

ძალზე დასახლებულია და შეიცავს ბევრ სოფელს და სწორკუთხა გალავანშემორტყმულ

ციხეებს...“ (9.-175). ავტორი ჩამოთვლის სოფლებს: „წოვათა, საგირთა, ეთელტა, ინდურთა,

ვერხოვანი, დოჭოარე, ბოჭორმა, შენაქო, დიკლო-არე, დართლო-არე, დანო-არე, ჭეშო-

არე, ფარსმა-არე, გირევი-არე, ქუმელაურთ-არე, ჯვარბოსელი-არე, გუდანთ-არე, ომალო-

არე. მთელი მოსახლეობა აღნიშნული სოფლებისა ვალდებულია, ქვეყნისთვისთვის

აუცილებლობის შემთხვევაში, შეკრიბოს 500-ზე მეტი შეიარაღებული მებრძოლი. პირველ

ოთხ სოფელში ლაპარაკობენ შერეულ ქართულ და ქისტურ ენაზე. მათი მცხოვრებნი,

შესაძლოა, ქისტების შთამომავლები იყვნენ, მაგრამ საკუთარი სახელები მათ ქართული

აქვთ – მამუკა, ცისკარა, ივანე, შანქო, გიორგი, ნინო, თამარი, ანა, მარიამი, მათე და ა.შ..

მამაკაცები იცვამენ ქართულ წესზე, ქალები არ ატარებენ ქისტურ თავსაბურავს, რომელიც

რქებს წააგავს, არამედ ისინი თავს იკრავენ ქართული წესის მიხედვით“ (9.-263). ამ

ციტატას ეხმიანება კიდევ ერთი საინტერესო ცნობა, რომელიც ივ. ჯავახიშვილის ნაშრომშია

30

მოცემული იგი წერს, რომ „ტანსაცმლის მიხედვით შეიძლება განისაზღვროს, თუ რომელ

კუთხეს ეკუთვნის იგი – თუ ჩვენ დავაკვირდებით კედლის მხატვრობას IX ს-ის ტაძრებში,

შევნიშნავთ სწორედ თუში ქალის თავსაბურავების ფორმას“ (4.-4).

იოჰან გიულდენშტედტი წერს, რომ თუში ხალხი შედგება ქართველებისგან, თუმცა მათი

ნაწილის მეტყველებაში ქისტური სიტყვები შეინიშნებაო. იგი არსად აღწერს მათ მიგრაციულ

გზებს და არ აღწერს სხვაგან არსებულ მათ ისტორიულ კვალს. ავტორი არაფერს არ

ამტკიცებს – იგი მხოლოდ ვარაუდს გამოთქვამს. ვფიქრობთ, მან მხოლოდ საოჯახო ენის

ნაწილობრივი სხვაობის გამო გაუსვა ამ საკითხს ხაზი, რამდენადაც იმ დროს, ალბათ, ეს არც

იყო აქტუალური, რადგან წოვა-თუშების ქართველობასა და მათ ქართულ მენტალიტეტში

ისედაც არავის ეპარებოდა ეჭვი.

ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ ჩვენ არაფერი გვაქვს საწინააღმდეგო ვაინახებთან

საერთო ისტორიული წარსულისა – ეს რომ იყოს სინამდვილე. საუბარია იმაზე, რომ საოჯახო

კერიის ენაში არსებული გარკვეული პროცენტის საერთო ლექსიკისა და ზოგიერთი მოგზაურის

სუბიექტური შეხედულებების გამო, ეჭვქვეშ დგება წოვათის მთლიანი თემის ქართული

ეთნოგენეზისი და ისტორიული ფესვები – რაც, ხაზგასმით ვამბობთ, რომ კატეგორიულად

მიუღებელია ჩვენთვის, რადგან ეს საკითხი წყდება მრავალი კრიტერიუმის ერთობლივი

თანხვედრის საფუძველზე (ანთროპოლოგია, გენეტიკური კოდი და ისტორიული ფესვები,

სულიერება, მენტალიტეტი და სხვ.).

ი. გიულდენშტედტის მოგზაურობა კახეთსა და თუშეთში თარიღდება 1771-1772 წლებით

– იგი მეფე ერეკლე II-ის პირადი სტუმარია. ეს პერიოდი არცთუ ისე შორსაა პირველი კამე-

რალური აღწერიდან, რომელიც ჩატარდა თუშეთში 1831 წ. წოვათაში დაფიქსირებულია

1531 მოსახლე – აქედან სულ რამდენიმე (5-6) ოჯახის გასწვრივ მიწე რილია ქისტი, 2 –

ხევსური და ერთიც – ებრაელი.

ი. გიულდენშტედტის ცნობა რამდენიმე გარემოების გამოა საყურადღებო:

1. თუშეთში ოთხი საზოგადოებაა წარმოდგენილი (წოვა, პირიქითი, გომეწარი და

ჩაღმა) – ორ მათგანში (წოვათა და ნაწილობრივ პირიქითი) საუბრობენ ქისტებთან შერეულ

ენაზე, თუმცა მიეკუთვნებიან ქართულ ეთნოსს; 2. მათ, როგორც მთაში, ასევე კახეთის ბარში

აქვთ თავიანთი საცხოვრებელი ტერიტორიები და მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავთ ქვეყნის

საზოგადოებრივ ცხოვრებაში; 3. თუშების ბევრი წარმომადგენელი მსახურობს სამეფო

კარზე მეფის პირად დაცვაში, ხოლო ომის დროს გამოჰყავს ლაშქარი და სხვ. (9.-263),

ე.ი. თუშეთის ყველა თემის წარმომადგენლები ქართველები არიან, რადგან თანაბრად

მონაწილეობენ ქვეყნის ყველა საპასუხისგებო მოვლენასა თუ საქმეში. ი. გიულდენშტედტის

ცნობას „Некогда именно из тушин комплектовали отряды охраны грузинских царей, так как они

имели репутацию людей очень храбрых и преданных своим хозяевам“ (70.-392), ეხმიანება

დავით ბატონიშვილიც: „ქე შიკად (წარჩინებულ მცველებად) მეფისა, ანუ ღვარდიად

არიან ადრიდგანვე დაწესებულნი თუშნი, ხევსურნი და ფშავნი. ესენი არიან მთის კაცნი

და ერთგულნი მეფეთაგანი“. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ უცხო თემის წარმომადგენელი მეფის

პირად დაცვაში ვერ იმსახურებდა.

საგანგებოდ უნდა აღინიშნოს, რომ ყველა წყაროსა და კვლევებში ხაზგასმულია, რომ

თუშები საქართველოს მეფეების პირად დაცვას ოდითგანვე შეადგენდნენ. ეს ასეც არის და

საქართველოს ისტორიის ყველა მონაკვეთში ეს ფაქტი დასტურდება და იგი დიდი სიამაყით

გადაეცემა თუშთა თაობებს. თუმცა საქართველოს ნებისმიერ კუთხეში რომ ჩახვიდეთ, იგივეს

გაიგონებთ: ჯავახეთში – რომ მეფეების დაცვა ევალებოდათ მათ თანამემამულეებს, სვანეთში

– რომ თბილისის სვანეთის უბანი ზუსტად იმის დამადასტურებელი საბუთია, რომ მეფის

პირად ლაშქარს სვანები შეადგენდნენ, ხევსურეთსა და მთიულეთში ხომ ამის დამამტკიცებელ

ფოლკლორულ ნიმუშებს წარმოგიდგენენ და ა.შ. ეს არცაა გასაკვირი, რადგან ჩვენი ქვეყნის

მეფეების სიბრძნე ზუსტად იმაში გამოიხატებოდა, რომ ასე ისინი ყველა კუთხის საუკეთესო

31

შვილებს თავისთან მოიზიდავდნენ ხოლმე და ამით მთლიან მოსახლეობასთან კავშირს

აძლიერებდნენ. იმ დაცვაშიც ყველას მოვალეობები გაწერილი იყო და პირველობის მინიჭება

თავად მეფის უპირატესობა იყო და, ვფიქრობ, მათ საკუთარ საიდუმლოდ რჩებოდა. ერთი კი

ნათელია – თუშებს (წოვა-პირიქითი-გომეწარი-ჩაღმა) თავისი ღირსეული და მყარი ადგილი

ეკავათ როგორც სამეფო ტახტის დაცვაში, ისე ქვეყნისთვის საჭირბოროტო საქმეებშიც.

სიტყვამ მოიტანა და დავამატებთ: აბა, გადავხედოთ ჩვენი ქვეყნის ყველა კუთხის ისტორიას

– რომელი მხარის მოსახლეობა იყო ასეთი მუდმივი ბრძოლის რეჟიმში, როგორც აღმოსავლეთ

საქართველოს მთიანეთი – განსაკუთრებით, თუშეთი: ომების დროს – ერთი მხრივ, ქვეყნის

განმათავისუფლებელ ბრძოლებში იყვნენ ჩართულები, მეორე მხრივ – მეზობელ ყაჩაღებს

იგერიებდნენ, რომელთა აქტიურობა მატულობდა ზუსტად მაშინ, როცა ქვეყანას უჭირდა.

ამავდროულად, ცხვარ-საქონლის მოშენება-გამრავლებასაც არ ივიწყდებდნენ, რადგან იმ

დროს ეს საქმე ქვეყნის ხაზინის ერთ-ერთ შემადგენელ ნაწილს წარმოადგენდა.

თუშების შესახებ კიდევ ერთ ცნობას წარმოვადგენთ კ. კოხისა და ო. სპენსერის შრო-

მებიდან: „თუშები გაერთიანებული არიან ოთხ საძმოში, ზაფხულობით ისინი ცხოვრობენ

მდინარე ალაზნის სათავეებთან, ზამთრობით – ალვანის დაბლობზე, ალაზნის სანაპიროზე;

წარმოშობით ისინი ქართველები არიან, სარწმუნოებით – ქრისტიანები; ისინი საშუალო

ტანის, ძლიერი აგებულების ხალხია, მკვეთრი და სწორი სახის ნაკვთებით; ამიერკავკასიის

და საქართველოს სხვა დანარჩენ მკვიდრთა მსგავსად, მათაც კეხიანი ცხვირი აქვთ, თვალები

მრგვალი და ვიწრო, გამჭოლი მზერით“ (12.-94).

კ. კოხი დაწვრილებით აღწერს რა ალავერდის ტაძარს, მის შესანიშნავ არქიტექტურას,

კედლების მოხატულობას და იძლევა რა ალაზნის ველზე განლაგებული სოფლების

ჩამონათვალს, წერს: „ალბანეთის ველზე ახლა მთის ერთ-ერთი ტომი – თუშები ატარებენ

საძოვარზე თავის ფარებს გაზაფხულსა და ზამთარში. გამიხარდა, რომ შესაძლებლობა

მომეცა ამ მცირერიცხოვანი გმირი ხალხის ნაწილი მაინც გამეცნო. ლეკებს მათი გან-

საკუთრებით ეშინიათ. თუშები 1000 ოჯახისგან შედგებიან, რომლებიც ოთხ საძმოში არიან

გაერთიანებულნი. თუშები ალაზნის სათავეებთან ბინადრობენ. ისინი ალაზანს ალბანეთის

ველამდის ჩამოჰყვებიან. შთამომავლობით ქართველები არიან და ქრისტიანულ რელიგიასაც

სცნობენ“ (12.-256). ცხადია, აქ საუბარია წოვათის თუშებზეც, რომელთა განვითარებული

მეცხვარეობის წყალობით, მათი ფარები ჰერეთის მდელოებსაც აღწევდა.

ა. შიფნერიც ტერმინ თუშებ-ში გულისხმობდა, რა თქმა უნდა, წოვა-თუშებს, რამდენადაც

მის მიერ წარმოდგენილი ენის გრამატიკული აღწერის სათაურია „თუშური ენის გრამატიკა“

(Schiefner, Uber die Tusch Spracher, 1854.) (13.-71,93). აქ მიზანშეწონილია აკად. ა. შანიძის

თვალსაზრისი, რომელიც ერთგვარ სიცხადეს შესძენს აღნიშნულ საკითხს, რამდენადაც,

როგორც ცნობილია, იგი თავად იმყოფებოდა თუშეთში, სწავლობდა წოვა-თუშების

ენას, ჩაღმა-თუშების დიალექტს და მივიდა შემდეგ დასკვნამდე: „რამდენადაც ვიცი,

ისტორიულ წყაროებში არსად არ არის გარჩეული თუშები – ყველანი თუშებად იწოდებიან.

„თუში“ საერთო სახელია ყველასი, ვინც თუშეთის ალაზნის ხეობაში ცხოვრობდა. ერთ-

ერთ დოკუმენტში, რომელიც 1682 წელს უნდა იყოს დაწერილი, ნათქვამია: „ერთობით

თუშებისათვის – წოვა და ჩაღმისათვის“ (14.-105). და კიდევ: „ჩაღმა-თუშების ქართულში

უხვად ურევია ელემენტები, რომლებიც უტყუარად მოწმობს, რომ ერთ დროს მათი მამა-

პაპანიც წოვა-თუშურად ლაპარაკობდნენ და შემდეგ თანდათან გადმოვიდნენ ქართულზე“

(იქვე). ამას ადასტურებს ივ. ცისკარიშვილიც, რომელიც თავად არის მოწმე იმისა, რომ ჩაღმა-

გომეწრელებისთვის წოვა-თუშური არ არის უცხო – პირიქით, მისი მოსახლეობის დიდი

ნაწილი თავისუფლად ფლობს ამ ენას თანაბრად მისი კერიის სამეტყველო ქართულის

დიალექტთან ერთად და წერს: „Остальные два общества тушин – Гомецарское и Чагминское,

суть верные оригиналы предков нынешних грузин... Речь их древне-грузинская, однако почти

большая часть из них может объясняется и на тушинском языке (19.-#7-12).

32

ახლა განვიხილოთ, თუ როგორ მოიხსენებენ თუშებს (წოვებს – ჩაღმებს) მეზობელი

ტომები.

1. ჯერ კიდევ კლაპროტი აღნიშნავდა, რომ ლეკები თუშებს, რომლებიც სახლობენ მდ.

ალაზნის სათავეებთან (წოვა), მოსოხს უწოდებენ (ანუ ქართველებს – ა.შ.) (3.-51); იმავეს

წერს ნ. მარიც: „По дидойски Цув ад(а) букв. – Цова-кахи (в смысле цова-грузины, собственно

цова-тушины и чагма-тушины – тушины...“ (23.-32.). ასეცაა, ლეკები კახეთის მთიანეთს

უწოდებენ მოსოხს.

ამ საკითხს შეეხნენ პ. უსლარი, ივ. ჯავახიშვილი, კ. წერეთელი და სხვ. ყველა ავტორი

ერთხმად თანხმდება, რომ დაღესტნელები ტერმინ მოსოხს ზოგადად ქართველთა აღსა-

ნიშნავად ხმარობენ. ძველ ბერძნულ და სხვა წყაროებშიც ამ სახელით ქართველურ ტომებს

ახსენებენ, თუმცა არ გამორიცხავენ კავშირს ებრაულ მეშუქს, აქადურ მუშკუსა და ბერძნულ

მოსხოის შორის (79.-22). ამავე აზრისანი არიან ნ. მარი (23.), ს. ჯანაშია (83.) და კ. წერეთელი

(82.-113). უფრო მეტიც – ივ. ჯავახიშვილი წერს: „...ყველა ეს სახელები: მუსკი, მოსხოი, მუშ-

კები, მეშეხი ერთი და იგივე ქართველი ტომის მესხების საკუთარი სახელია, ეს ისედაც სავ-

სებით ცხადია (79.-22). ამის დასტურად ასახელებენ პ. უსლარის მიერ მოყვანილ მასალას,

რომელიც ამ ავტორმა ავარიული ენის კვლევისას ჩაიწერა: „ერეკლე მეფის დროშა მოჩანს.

დროშა გარშემორტყმულია თუშებით და მოსოჴებით (ავარ.: ერეკლიბანასურ ბაირაჴბიჰულა

– ბაირაჴსოირუნ ბუგო ტუშგუნ მო მოსოჴო) (81.-12); და კიდევ: „მოსოჴის სახელწოდებაში

ისინი გულისხმობენ თუშ-ფშავ-ხევსურეთის მაცხოვრებლებს“ (იქვე).

ამ ხუნძურ მაგალითში, როგორც ვხედავთ, მოსოხის პარალელურად თუშები არიან

ნახსენები, როგორც მათი მთავარი სამიზნე, რადგან კარგად გამოცდილი ჰქონდათ, რომ

თუ შებთან ბრძოლა კარგს არაფერს უქადდა. ამ ფაქტს ივ. ჯავახიშვილი ასე ხსნის: „ლეკები

თუშებს ეხლაც მოსოხებს ეძახიან“ (79.-22).

დაღესტნელების ფოლკლორიდან ჩვენც ჩავიწერეთ მსგავსი მაგალითები ჩვენი

მორიგი ექსპედიციის დროს, აი, რამდენიმე მათგანი: წუმადის რაიონის ქიდიროს თემის 105

წლის ახმედხან სულეიმანოვი: „მოსოქი და თუში ძმები არიან, ორივეს ქრისტიანი რჯული

აქვთ. მოსოქები აქვე თუშების მეზობლად ცხოვრობენ. თუშები გამრჯე ხალხია, მათ ცხვარი

უყვართ, მეცხვარე ხალხია. მახსოვს ასეთი ლექსი: „ვაჟკაცი ხარ, ამაყი ხარ – სტუმარი ხარ

ჩვენი მხრისა; თუშო მწყემსო, მალე მოდი – გელოდებით წუმადშია...“ და ერთიც: „ვიყავ

მოსოხთან – მიმიღო სტუმრად, ცხვარიც დამიკლა – მიმღერა ტკბილად..“ ნიშანდობლივია,

რომ მათ ფოლკლორში მრავალია ლექსი, სადაც ლეკის ქალებისთვის ქართველები

(მოსოხები, თუშები) წარმოადგენენ ერთგვარ ნიმუშს ვაჟკაცობისა, ერთგულებისა და

სამართლიანობისა მაგ.: „შე ვაჟკაცო, შე ერთგულო, ძმაო მოსოხისაო – სტუმრად მოდი,

სტუმრად მოდი, ან მე მოვალ შენთანაო...“

აქ გვახსენდება ამბავი, რომელიც უკავშირდება თუშების ლეგენდარულ გმირს დილოიძეს,

რომელსაც ნადირობიდან წამოსულს, შეუნიშნავს ლეკების ჯგუფი – ეტყობოდა ერთი დიდი

ოჯახი იყო ქალებითა და ბავშვებით, სადაც მამაკაცები ცხენებზე შემსხდარნი მოდიოდნენ,

ქალებს კი ბავშვების გარდა, აკიდებული ჰქონდათ საკმაოდ დიდი ტვირთი. გაბრაზებულა

ჩვენი თუში, მიუშვერია იარაღი და უთქვამს: – აბა, ეხლავე ჩამოდით ცხენებიდან, შესვით

ქალები და ბავშვები, თქვენ კი აიკიდეთ ეს ბარგი-ბარხანაო... რა უნდა ექნათ, კაცები

მართლაც გადმოსულან ცხენებიდან, შეუსვამთ ქალები, თვითონ წამოუკიდებიათ ტვირთი

და ასე იარაღის მუქარით დილოიძეს ისინი კარგა ხანს უტარებია – მანამ, სანამ მათი

სამშობლო არ გამოჩნდა. ქალებს დიდი კმაყოფილება ეტყობოდათო, – ყვებოდა თურმე

მერე ჩვენი თუში. ვფიქრობთ, აქედანაა ლეკების ფოლკლორში არსებულ ლექსებში ამ

თემატიკის პოზიტიური გამოძახილი.

2. ოსები თუშებს (წოვასა და ჩაღმას) ეძახიან გუდას (ვფიქრობთ, გამომდინარე მათი

საქმიანობიდან), რაც ქართულად ნიშნავს ტიკს – გუდას, სადაც თუშები ინახავდნენ ყველს

33

(დღემდე შემორჩენილია ტერმინი გუდა-ყველი, ანუ თუშური ყველი). ვფიქრობთ, იგი

შედარებით გვიან წარმოქმნილი ტერმინია – ოსების კავკასიაში გამოჩენის შემდეგ. სავსებით

დასაშვებია, რომ საზოგადო სახელი გუდა კავკასიაში თუშური ყველის განსაკუთრებული

პოპულარობის გამო ქცეულიყო საკუთარ სახელად იმ ხალხისა, რომელიც აწარმოებდა მას.

მაგალითად, ტერმინი „გუდამაყარი“ შესაძლოა ინტერპრეტირებულ იქნას როგორც გუდა

და მაყარი (*მაყარ < მაჴალლონ – ასე ეძახიან ქართველებს დაღესტნის დარგოელები), ანუ

„ქართველები – ყველის მწარმოებლები“.

3. ვაინახები – ჩეჩნები და ინგუშები თუშებს უწოდებდნენ ბააცაი (წოვასაც და ჩაღმასაც).

სამეცნიერო ლიტერატურაში ეთნონიმ ბაც – „ბაცბის“ ეტიმოლოგიის არაერთი ვერსია

არსებობს: პროფ. ი. დეშერიევი მას ბუც-ს უკავშირებს, რაც ვაინახურში ნიშნავს ბალახს;

აღნიშნულ ტერმინს საკუთარი სახელიდან წარმოქმნილად თვლის აკად. ა. შანიძე და სხვ.

ჩვენთვის მისაღებია ბ. შავხელიშვილის მოსაზრება – იგი წერს: „ჩვენი აზრით,

ეთნონიმი ბაცა (წ.-თ. ბაც-ა-ვ ) შეიძლება უკავშირდებოდეს *ბაწა -ს, რომელიც

მომდინარეობს *წა-ნ||*წო.. – ფუძიდან. ენათმეცნიერებაში საყოველთაოდ ცნობილია,

რომ ძველად სახელების წარმოქმნაში დიდი როლი ეკისრებოდა დეიქტურ ნიშნებს,

რომლებსაც ახალშექმნილ ლექსიკურ ერთეულში ხშირ შემთხვევაში შორიახლოობის

სემანტიკა შემოჰქონდათ. ეს პროცესი თითქმის ყველა ენაში შეინიშნება (მაგ., ქართ.

კახელი-კოლხი, რომელიც წ.-თ.უშურში ასე აისახა: კახითა „კახეთი“, კახლოვ (კახელი)

– კოხივ „ქართველი“ – კუიხ „ქარ თველობა”; თავად წოურშიც გვაქვს ამისი არაერთი

მაგალითი: *ა-ს „მე“ (სუბიექტი), *ე-სე „აქ“ (სუბიექტის გვერდით), *ი-სი „იქვე“ (სუბიექტის

შორი-ახლოს), *ო-სი (სუბიექტისგან მოშორებით), *უ-ის (იქ, სუბიექტისგან შორს) – ანუ,

ხმოვნებს *ა-*ე*-ი-*ო-*უ თავდაპირველად სივრცეში მინიშნების ფუნქციაც ჰქონდათ; *წა-

ნ||*წო-ვასთან მიმართებაში იგივე პროცესები შეინიშნება: *წა-ნ-არ: *წ-ა – პირველადი

ფუძეა, სადაც სუბიექტი იკვეთება წ-*ა, (*ნ – ისტ. კლასის ნიშანი და *არ – მარავლ. ნიშ.)

– *წო-ვა : *წ-ო, სადაც *ო – სუბიექტთან მოშორებით ყოფნას ნიშნავს, *ვ-ა – კოპულა

(სადაც ვ – კლ. ნიშ.) – ანუ *წან-არები მოიაზრებიან როგორც ერთ გარკვეულ ადგილზე

ლოკალიზებული ადამიანები, ხოლო *წოვა – იქვე შორიახლოს მყოფი იგივე ჯგუფი;

იმავე მოდელით შექმნილია ტერმინი წობანი: *წო + ბა (კოპულა კლ. ნიშნით ბ-) + *ნი

(დღეს მრავლ. სუფ., რომელიც ისტ. კლასის *ნ-ს ნაშთია)“ (ბ. შავხელიშვილი, „ეთნონიმ

წოვას და ბაცბის ეტიმოლოგიისათვის წოვა-თუშურში“ – 2000 წ.).

და შემდეგ განაგრძობს: „თავად წანარის წარმომავლობას ჩვენ ვხედავთ ასე: სულხან-საბას

ლექსიკონში წარ ძვ.ქართ. ითარგმნება როგორც „მცირედ რამ წარზიდული“, ანუ მოვლენა,

ან მოქმედება, რომელიც უსწრებს არსებულ მდგომარეობას, ანუ წანები||წანარები იყვნენ

ადამიანები, რომლებმაც პირველებმა დაიკავეს გარკვეული ადგილი. ამას მიგვანიშნებს იმავე

ლექსიკონში არსებული სახელი ქუე-წარ-ი (56.-2,289), სადაც: 1. *ქვე.. „ქვეით მყოფი, მიწასთან

ახლოს“ (56.) და 2. *წა-რ (სადაც *რ – მრავ. ნიშ.) – ანუ, *ქუე-წარ – ანუ ეს არის ადამიანთა ჯგუფი,

რომლიც პირველები არიან ლოკალიზებული გარკვეულ ადგილას. დროთა განმავლობაში,

ფუძე *წა||წო – *წა-რ||*წა-ნ||წოვ გახდა მრავალი ახალი ლექსიკური ერთეულების შექმნის

წყარო, რომლის პროცესი საუკუნეებზე გაიწელა – აქ შეიძლება რამდენიმე ეტაპის გამოყოფა:

კოპულა (დამხმარე ზმნა დ-(ვ|ბ|ჲ)ა), 1. სუფიქსის სახით – წო-*ვა, წო-*ბა (მრ. – „წობანი|*წობონი)

და 2. როგორც პრევერბი:*ბა-წა-რა (თავდაპირველი *წარ - ფუძის არსებობის მიმანიშნებელია

ტოპონიმი ბაწარა , რომელიც თუშეთის მისადგომებთან პანკისის ხეობაში დღესაც არსებობს),

სადაც *ბ-ა – კოპულა, წა – ფუძე, *რ-ა – მრ. სუფ. (ბაწარ წ.-თ. შალის ძაფიცაა (შდრ.: ქართ.

ბაწარი), რომელიც ტოპონიმ ბაწარასაც უნდა უკავშირდებოდეს, რადგან ცნობილია, რომ

თუშეთიდან ცხვრისგან მიღებული მთელი ნაწარმი თავს იყრიდა ზუსტად პანკისის ბაწარაში);

გრამატიკული ფორმა ბაწარა, თავის მხრივ – ბაცბის ჩამოყალიბების წინარე ეტაპია, შდრ.: <

*ბა+*წა-*რა < *ბა+*წა-*ბა; თავად *ბა-წა-ბა > *ბა-ც-ბა > ბა-ც-ბ-ი“ (იქვე).

34

ამრიგად, ეთნონიმ ბაცას დაკავშირება ძველ ქართულ ფუძე წან||წანართან, ვფიქრობთ,

სავსებით ლოგიკურია. ლოგიკურია ისიც, თუ რატომ შერჩა წოვა-თუშებს ეს სახელი

როგორც მათი თვითსახელწოდება, რომელსაც ისინი იყენებენ მხოლოდ კერიის ენაზე

(წოვა-თუშურად) საუბრის დროს.

სწორედ ეს ამოუხსნელი ამოცანა იქცა საბაბად იმ შეცდომისა, რომელიც მოგვიანებით

დაუშვეს, როცა თუშების ენის აღსანიშნავად ენათმეცნიერებაში შემოვიდა ტერმინები ბაცბი

და ბაცბური. ამ საკითხს ჩვენ უკვე შევეხეთ, მაგრამ კიდევ ერთხელ ხაზგასმით გვინდა

აღვნიშნოთ, რომ ამით ნებსით თუ უნებლიეთ შეცდომაში შეიყვანეს მომდევნო თაობები

– წოვა-თუშურის ბაცბურით ჩანაცვლებით ერთიანი ეთნოსი თუში – წოვა-თუში – ბაცბი

გამოცხადდა სხვადასხვა ტომად და ცნება თუშურისაგან მათი საერთოდ ჩამოშორების

საშიშროებაც გაჩნდა. ამ შეცდომის გამოსწორება აუცილებელია, რადგან ეთნონიმი ბაცბი

– ხელოვნურად შექმნილი ტერმინია და ამით იკარგება წოვა-თუშების – საქართველოს

ერთ-ერთი უძველესი ტომის ისტორია, მისი ლეგენდარული წარსულით, მისი აწმყოთი და,

შესაძლოა, მომავლითაც.

ბ. შავხელიშვილის ლინგვისტური ანალიზი მოიცავს ინფორმაციას წოვა-თუშებთან

დაკავშირებული თითქმის ყველა ტერმინის შესახებ (*წანი, *წანარი, წობონი, წოვა, ბაწარა,

*ბაწაბი>ბაცბი, ბაცავი...) და იძლევა უტყუარ პირობას მათი არსებობისა ისტორიულ წარ-

სულშიც. ამ ჩამონათვალთა შორის არიან წანარები, რომელთა ისტორიული კვალის შესახებ

საკმაოდ ვრცელი ინფორმაციაა შემონახული ქართულ ისტორიოგრაფიაში, კერძოდ, აი,

რას წერს პროფ. რ. თოფჩიშვილი: „საისტორიო საბუთებით აშკარაა, რომ თერგის ხეობა

თავის დროზე წანართა ქართველური ტომით იყო დასახლებული, რომლებმაც თავის

დროზე დიდი როლი ითამაშეს VIII-IX სს-ში კახეთის სამთავროს წარმოქმნაში“ (55.-56).

საქმე ისაა, რომ ამ პერიოდში კახეთში არაბთა წინააღმდეგ ბრძოლა, როგორც აკად. მარიამ

ლორთქიფანიძე ბრძანებს, წანარების მეთაურობით იწყება. ამას ეხმიანება ნ. მარის მოსაზრება,

რომელიც თვლის, რომ თუშები (მათ შორის წოვები||*წანები||*წანარები) თავდაპირველად

ცხოვრობდნენ აღმოსავლეთის საზღვრებიდან მოყოლებული – დარიალამდე. მოსახლეობა,

რომელიც ერწო-თიანეთს – კუხეთ-კახეთსა და თუშ-ფშავ-ხევსურეთს მოიცავდა, ერთიანი,

ქარველური წარმომავლობის ტომი უნდა ყოფილიყო, რომელიც ერთობლივი ძალებით

იბრძოდა არაბთა ექსპანსიის წინააღმდეგ. ნ. მარი წერს: „თუშები სახლობდნენ მდ. არაგვის

ხეობაში, რომელზეც გადიოდა დიდი ისტორიული კავკასიური გასასვლელი... ის ამბავი,

რომ საქართველოს სამხედრო გზა არც ერთ წყაროში არ მოიხსენიება როგორც თუშური

გზა, წარმოადგენს იმის მტკიცებულებას, რომ იგი უძველესია“ (23.-1399).

მაშასადამე, წანარები აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის ფართო ტერიტორიაზე

სახლობდნენ, დიდძალი ჯარის შეკრება შეეძლოთ და იმთავითვე სათავეში ედგნენ ქვეყნის

დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლას. აი, რას ვკითხულობთ „საქართველოს ისტორიის

ნარკვევებში”: „ამიერკავკასიის არაბ მოხელეს არ გააჩნია საკმაო ძალა იმისთვის, რომ

ებრძოლოს აჯანყებულ წანარებს და მათ წინააღმდეგ დამხმარე ჯარს მოითხოვს. მხოლოდ 20

000-იანი ძალის მიღების შემდეგ ახერხებს ის წანართა დამარცხებას. დამარცხებულ წანარებს

16 000 მეომარი მოუკლეს და შემდეგ მდევრები დაადევნეს..“ (56.-380). ავტორს ეჭვი ეპარება,

რომ ამხელა ძალა წანარებს შეეძლოთ წარმოედგინათ და ფიქრობს, რომ ეს კახეთისა და

მთიელების ერთიანი ძალა იყო. ალბათ ასეც იყო. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ეს წყარო ძალიან

საინტერესოა, რადგან იგი გვიჩვენებს, რომ არაბთა წინააღმდეგ ბრძოლა დაწყებულია IX ს-ის

დასაწყისში და ამ ბრძოლაში მათ უპირისპირდებიან წანარები, როგორც ერთ-ერთი მძლავრი

ძალა. აქ საყურადღებოა ივ. ჯავახიშვილის სხვა ციტატაც: „განა სიმართლეს შეეფერება იმის

უარყოფა, რომ უძველესი წობენი და სოფლების დღევანდელი სახელები – წუბენი, წობონი

და წობანო იდენტურია სახელთან წოვა, რომლებიც ცხოვრობენ მთებში და თუშეთში? რადგან

მსგავსება სრულიად აშკარაა, ეს არ შეიძლება შემთხვევითი იყოს. ამიტომ თავისთავად იბადება

35

აზრი, რომ ეს სახელები წარმოადგენენ იმ ფაქტის დადასტურებას, რომ წოვა ოდითგანვე

ცხოვრობდა ლეხურა-ქსნისა და არაგვ-ივრის ხეობებს შორის“ (3.-47).

პროფ. რ. თოფჩიშვილი წერს, რომ „წანართა გადმოსახლება რომ მოხდა კახეთის

მთის წინეთ ბარში, ამის მაჩვენებელია ისიც, რომ შემდეგ წანარები, როგორც ისტორიულ-

ეთ ნოგრაფიული ჯგუფი, ქრებიან ისტორიის ასპარეზიდან“ (55.-58). ბ. შავხელიშვილის მიერ

წოვას და ბაცას დაკავშირება *წა..||წან..||წანარ-თან გვაძლევს საფუძველს დასკვნისა, რომ

წანარები კი არ გამქრალან, არამედ ისინი წოვას||ბაცას (<*ბაწა-ბი) სახით დამკვიდრდნენ

ნაწილობრივ კახეთის დაბლობზე და შეერივნენ მის მოსახლეობას, ნაწილობრივ კი

დამკვიდრდნენ მთაში – თუშეთში.

(ბ. შავხელიშვილი: ზუსტად ამას მიუთითებენ ტერმინები წანი და წოვა: პირველში –

ჩანს მათი პირველი ლოკალიზაციის ადგილი ფუძისეული *წა-ს სახით, მეორეში – მათი

მეორედ დამკვიდრების ადგილი *წო-ს სახით. ამის მიმანიშნებელია დეიქტური ნიშნები

ა და ო. ჩვენ ვარაუდს ამყარებს აკად. ნ. მარის თვალსაზრისი ტერმინ ხევსურის – ხევ-

წორიდან (<*ხევის წორი) წარმომავლობის შესახებ, სადაც იგი გამოყოფს *წორ- ფუძეს

და დასძენს, რომ იგი წოვა-სთან უნდა იყოს კავშირშიო. ბარის წანარებსა მთის წოვებს

შორის მუდმივმა კავშირმა განაპირობა მომთაბარული ცხოვრების წესის შემოღებაც

ცხვრის გაშენების მიზნით. ეს კავშირი არ გაწყვეტილა საუკუნეების მანძილზე, ანუ წანა-

რები პირველი ქართველური ტომია, რომელიც სახლობდა აღმოსავლეთ-სა ქარ თვე ლოს

მთიანეთის საკმაოდ დიდ ფართობზე, დროთა განმავლობაში კი მათი მუდმივი ლო-

კალიზაციის ადგილის გათვალისწინებით პატარ-პატარა თემებად ჩამოყალიბდნენ და

დაერქვათ სახლები, სადაც ზოგი მათგანის ფუძეს შერჩა კავშირი პირველ ფუძესთან, მაგ.:

ხევსურები (<ხევის წურებიდან), წობონები (<წანარიდან) >*ბაწაბი>ბაცბი, ზოგს კი დაერქვა

ფშავი (<ფხოვიდან), მთიული (<მთა-დან), მოხევე (ხევიდან) და ა.შ. თუმცა ერთიანობის

კავშირი, რომელსაც ქართველური ტომების ერთობა ჰქვია, ვფიქრობთ, მათ არასდროს

დაუკარგავთ. რა იყო ამ მოსახლეობის სამეტრყველო ენა – ამ გადასახედიდან დაზუსტებით

ძნელია დავასკვნათ, თუმცა ერთ-ერთი არქაული ქართველური ენათაგანი ნამდვილად

იქნებოდა, რომელიც გასაგები იყო თუშეთის მთლიანი მოსახლებისათვის – ზუსტად ამას

მიუთითებს აკად. აკაკი შანიძე.)

ჩვენ ჯერ კიდევ 1960-იან წლებში ვეცადეთ „სომხურ გეოგრაფიაში“ (VII ს.) ნახსენები

ცხავათები, რომლებიც ამ გეოგრაფიის მონაცემებით ლოკალიზებული არიან მთიულ-

გუდამაყრის მეზობლად, დაგვეკავშირებინა წოვათასთან და წოვებთან, მაგრამ მეცნიერთა

გარკვეული წრეების ნაწილის კრიტიკას ვერ ავცდით (ა. რობაქიძე, რ. ხარაძე). ზემოთ

მოყვანილი კვლევების შედეგად შეკრული ერთგვარი ჯაჭვი გვარწმუნებს, რომ ჩვენ

შემთხვევაში, ეს ერთ-ერთი უძველესი ტომი სახელად *წანები-წანარები||*წობენი-

წობონები||წოვები||*ბაწაბები-ბაცბები... (იგივე – *ცხავათები) მაინც დარჩნენ ჩვენი ქვეყნის

პოლიტიკურ-ეკონომიკურ ასპარეზზე, რადგან საუკუნეების განმავლობაში, მთაში ისინი

ქმნიდნენ ამ რთული რეგიონისთვის შესაფერისი ცხოვრებისა და თვითგადარჩენის პირობებს,

მოგვიანებით კი, როცა სახელმწიფო ჩამოყალიბდა, როგორც პილიტიკური ერთეული,

იცავდნენ მის ჩრდილო-აღმოსავლეთის საზღვრებს.

ახლა, რაც შეეხება ტერმინებს ტუსკი, ტუში, თუში: საქართველოს მთიანეთის ეს რეგიონი

ამ სახელით, ვფიქრობთ, არსებობდა ჩვენს წელთაღრიცხვამდე ბევრად ადრე. უძველეს

წყაროებში მათი ხსენება ხმელთაშუაზღვის აუზიდან მოყოლებული დამთავრებული საქარ-

თველოს ჩრდილოეთის საზღვრით არ უნდა იყოს შემთხვევითი. ვფიქრობთ, არაა შემ-

თხვევითი ამ სიტყვების მთასთან დაკავშირებაც, რამდენადაც მათი თავდაპირველი საც-

ხოვრებელი ადგილიც, სადაც არ უნდა ეცხოვრათ, შესაძლოა, მთა იყო.

36

ეთნონიმ თუშისა და ტოპონიმ თუშეთის შესახებ გ. ზარდალიშვილი წერს: „თუში (მთუში)

ქართულად მთიელს ნიშნავს. იგი მთა-დან გამომდინარეობს, ხოლო მთათუშეთი – ძველი

ქართული ლექსიკონის მეშვეობით შეიძლება აიხსნას, მაგ., ქვეშეთი (ქუხშეთი), რაც მთის

ძირობას ნიშნავს, ხევსურეთი – წარმოსდგა ხევიდან, ხოლო მთიულეთი – მთიდან...“ (78.-50-

51), რაც სავსებით მისაღებია ჩვენთვისაც. ამ საკითხთან დაკავშირებით, აკად. ივ. ჯავახიშვილი

შემდეგ მოსაზრებას გვთავაზობს: „დაბადების სახელი მათუშალა ანუ მათუსალა შეიძლება

თუშების სატომო სახელს უდრიდეს... ბერძნული მართლწერის მათუსალას ძირი თუსა

უდრის ამ ტომის თუშების სახელს, როგორც მათ ბერძნები ეძახდნენ. პტოლომეოსი, მაგ.,

თუშების სახელს ტუსკოდ ასახელებს“ (79.-410). ეს ორივე მოსაზრება ავსებს ერთიმეორეს,

რადგან არაა გამორიცხული, რომ თავად ცნება მთა და მთიელი პირდაპირ კავშირში იყოს

ბერძნების მიერ დაფიქსირებულ სახელთანაც.

ვასო ლაგაზიძე სწორად მსჯელობს, როცა ამბობს, რომ თუშეთი შეიქმნა ქართველური

ტომების ერთად დასახლება-შერწყმა-შეკავშირების შედეგად, რომლებიც შემდგომ გან-

ლაგდნენ ოთხ თემად, სადაც ყოველ მათგანს თავად რეგიონის სირთულისა და პერი-

ოდულად არამშვიდობიანი მეზობლობის გამო, თანაბარი მოვალეობები ეკისრებოდა:

1. საზღვრების დაცვა, რაც მოითხოვდა თავდაცვითი კოშკების მშენებლობას (თავისი

სათ ვალთვალო სისტემით, ფარული გვირაბების დატანებით, რაც ამავდროულად საცხოვ-

რებელი პირობების შექმნას და მტრისაგან თავდაცვას ითვალისწინებდა და სხვ.),

2. ისეთი ცხოვრების წესის შექმნა, რომელიც მისცემდა მათ საშუალებას იმ მძიმე

პირობებში თავისი საქმიანობით თავიც გადაერჩინათ და ბართან კავშირიც არ დაეკარგათ.

ვფიქრობთ, მესაქონლეობა – ძირითადად, მეცხვარეობა იყო ზუსტად ის საქმე, რომელიც ამ

პირობებს უზრუნველყოფდა.

საქმეც გონივრულად გაანაწილეს – მოსახლეობის ერთი ნაწილი მეცხვარეობას მის-

დევდა, ამიტომ მომთაბარეობას ეწეოდა და კავშირს ინარჩუნებდა ბართან, ნაწილი კი

ბინადარ ცხოვრებას ეწეოდა – უვლიდა მსხვილფეხა საქონელს და ზოგადად მესაქონ ლე-

ობიდან მიღებული ნაწარმის მოვლა-პატრონობას უნდებოდა. სავარაუდოდ, თუშეთში თვით-

გადარჩენისა და ერთ სივრცედ ჩამოყალიბების პროცესი უკვე დიდი ხნის დასრულებუ ლი

იყო წმინდა ნინოს საქართველოში შემოსვლისთვის და აღნიშნული რეგიონი წარმოადგენდა

ერთ მთლიან საზოგადოებას ერთი საკომუნიკაციო ენით, ერთიანი ინფრასტრუქტურითა

და საქმიანობით. წმინდა ნინოს დამხდურთა შორის სხვა მთიელებთან ერთად, როგორც

აღვნიშნეთ, იხსენიებიან წობონები (წობანები) და მათი ლოკალიზაციის ადგილი – თუშეთია.

წმინდა ნინოს ძალისხმევითა და მეფე მირიანის მხარდაჭერით მართლმადიდებლობა

აღმო სავლეთ საქართველოს მთასა და ბარში საბოლოოდ დამკვიდრდა და თუშეთის წოვა-

თაში ამის ნიშნად ერთ-ერთი პირველი სალოცავი „ბერი-სამებაც“ აიგო. სარწმუნოება სუ-

ლიერად აერთიანებს და აძლიერებს მთელი საქართველოს საზოგადოებას და თუშეთი ამ

თვალსაზრისით ერთ მუშტად შეკრულ საიმედო რეგიონს წარმოადგენს.

აკად. ნ. მარი წერს, რომ თუშეთში გადადიოდნენ ფშავლები და ყვარლის მოსახლენი,

რომლებიც თავს არიდებდნენ ქრისტინობის მიღებას – აი, ეს ციტატა: „Услышав о насиль-

ственном распространении христианства средь соседних горских племён кварелы перебрались

в Тушетию. Тушетия была в это время – следовательно, по ту сторону горы Хади и там к осевшим

тушинам примыкали пхойцы“ (23.-4). ვფიქრობთ, ეს ცნობა მეტყველებს იმაზე, რომ თუშეთი,

თავისი მიუდგომელი გზა-ბილიკების წყალობით ერთგვარი ზოგისთვის დროებითი,

ზოგისთვის კი მუდმივი თავშესაფარი იყო ყველასთვის, ვინც რაიმე გასაჭირს განიცდიდა ბარში

– იყო ეს ახალი რწმენისადმი მიკერძოვებული დამოკიდებულება, ბეგარის გადაუხდელობა,

თუ სხვა მიზეზი.

საყოველთაოდ ცნობილია, რომ ეთნონიმ-ტოპონიმები ძალიან დიდ ინფორმაციას

ინახავენ. ამ მხრივ თუშეთიც არაა გამონაკლისი, უფრო მეტიც – ტოპონიმებში

37

აღბეჭდილია თუშების ცხოვრების წესი, სადაც მოსახლეობის ნაწილი მტრების შემოსევებს

იგერიებს და ხშირად წარმატებულადაც, თუმცა მარცხსაც არ გამორიცხავს, ზოგი ცხვარს

მისდევს და მომთაბარედ ცხოვრობს და ამით მყარად ინარჩუნებს კავშირს ბართან,

ზოგი ბინადარ ცხოვრებას ეწევა – შინაურ პირუტყვს ამრავლებს და თუშეთის ყველა

კუთხის საქონლისგან მიღებული სარჩო-სანოვაგისა თუ სხვა პროდუქციის მოვლა-

პატრონობასა და გასაღებას უნდება და ა.შ. ასეთი ერთიანი გარჯით ეს კუთხე არა

მარტო თავის თავს ირჩენს, არამედ ქვეყნისთვისაც სარგებელი მოაქვს. ჩვენ ვახსენეთ,

რომ თუშეთის მთლიანი მოსახლეობა ჩართული იყო საქმიანობაში, რომელიც ოთხივე

თემის მოსახლეობის საერთო კეთილდღეობას ემსახურებოდა. ვფიქრობთ, თუშეთი იმ

დროს ერთ დიდ არტელს წააგავდა, სადაც მოსახლეობის ერთი ნაწილი თუ ფიზიკურად

პირუტყვს ამრავლებდა და უვლიდა, მისი მეორე ნაწილი მისგან მიღებულ პროდუქციას

პატრონობდა.

(ბ. შავხელიშვილი: ამაზე მიუთითებენ ის ტოპონიმები, რომლებიც გავრცელებულია

თუშეთის მთელ ტერიტორიაზე და ფუძეები იმდენად გამჭვირვალეა, რომ თავისუფლად

იხსნება წოვა-თუშურითა და ძველი ქართულით: წოვათა (*წა..|| *წან.. > *წ-ო- ვა +

მთა < წოვათა), გომეწარი (გომე.. < ძვ.-ქართ. „ნაგებობა, ფარდული“ + *წანარ..

<*გომე + წანარი > *გომეწანარი > გომეწარი), პირიქითი, ჩაღმა. ასეთი ბევრია.

თუშეთის ტოპონიმების ფუძეების რეკონსტრუქციაზე მუშაობისას, გაგვახსენდა პროფ.

ა. შავხელიშვილის მიერ გამოთქმული ვარაუდი იმის შესახებ, რომ „თუშეთი ერთ დიდ

არტელს წააგავდა, სადაც საქმიანობაში ჩართული იყო მთლიანი მოსახ ლეობაო“.

ჩვენ ავტორის ამ მოსაზრების დამამტკიცებელი ტოპონიმები ბევრი მოვიძიეთ, რამაც

ისეთ დასკვნამდე მიგვიყვანა, რომ მესაქონლეობის შესანახი თუ გასასაღებელი

პროდუქციის მოვლა-პატრონობა სოფელ-სოფელ იყო განაწილებული და ეს საქმე

თითოეული სოფლისთვის ხდებოდა პრიორიტეტული და ხშირად აისახებოდა

ტოპონიმებშიც; ასე, მაგალითად, თუშეთში გვხვდება: დართლო – ჩეჩნები მას თავისი

ენით ხსნიან: ჩეჩ. დართა „არწივი“, თუმცა, ვფიქრობთ, იგი დართვასთან – მატყლის

დართვასთან უნდა იყოს დაკავშირებული; ფარსმა, „ფარტანას“ (>ფარა) შეიძლება

დავუკავშიროთ – ს-საბას ლექსიკონში იგი განმარტებულია როგორც „მატყლის

ფთილა, მატყლი დაჩეჩილი“ (57.-2,185); ჩეჩნები მას ხშირად ჩეჩ. ფჰ’არს-ს „მკლავს“

უკავშირებენ, რაც, ჩვენი აზრით, ალოგიკურია; ჭონთიო – საბას ლექსიკონში კი ჭონი

ახსნილია, როგორც „ბეწვის და ქუდის მკერავი“ (57.-2,406); ვფიქრობთ, ამ სოფელში

მოსახლეობა სწორედ ასეთი საქმიანობით იყო დაკავებული; თუმცა არ გამოვრიცხავთ,

თუშეთის ტოპონიმის ანალოგიით ჩეჩნეთშიც მსგავსი სახელის გამოყენებას, მით

უფრო, თუ მისი მოსახლეობა მსგავს საქმიანობას მისდევდა; კოკალთა: წ.-თ. კოკ

„ტყაპუჭი”; დოჭუ: წ.-თ. დო- „აკეთებს“ + ჭუ > წ.-თ. ჭუი „საქსოვი ჩხირები“, ანუ ქსოვა

ჩხირებით – სოფელი, სადაც ხელსაქმით კავდებოდნენ და ა.შ.

ამ რამდენიმე სოფლის ტოპონიმთა რეკონსტრუქცია გვაძლევს წარმოდგენას

თუშების საქმიანობაში მწყრობრი ჯაჭვის არსებობაზე: ერთ სოფელში მატყლს

რეცხავდნენ (რადგან ყველა სოფელი თავისი მდებარეობის გამო ვერ იქნებოდა

უზრუნველყოფილი იმ რაოდენობის წყლით, რომ მატყლის დიდი რაოდენობა

გარეცხილიყო) და ჩეჩავდნენ, მეორეში – მას ართავდნენ, მესამეში – მისგან ნაწარმს

კერავდნენ და ა.შ. ასე რომ, თუშეთში ზამთარ-ზაფხულ საქმის გარეშე არავინ

რჩებოდა – ეს წარმოუდგენელიც იყო, რადგან მოსახლეობაში უსაქმურობა ყველაზე

დიდ სირცხვილად ითვლებოდა.

სხვა ტოპონიმებსაც არაქართულ კვლევებში ხშირად უცხო ენით ხსნიან, თუმცა

სინამდვილეში ასეთი სურათი გვხვდება: ჟველურთა: უკავშირდება ძვ.ქართ. ჟოლას

38

„თუთის ხეს“ (57.-1,634); კესელო: ამ სახელით ცნობილია მთათუშეთში მდებარე ციხე-

კოშკის კომპლექსი „კესელო“, რომლის ნიადაგსაც კესს უწოდებენ და უკავშირდება

ძვ-ქართ. კას-ს (იხ. კასრი“ მაგარი ქვის ნაირსახეობა“ (57.-1,221); დიკლო: ს-საბას

ლექსიკონში დიკა ახსნილია როგორც „გაზაფხულს ნათესი ხვარბალი“ (57.-1, 221);

ცოკალთა: წ.-თ. ცოკალ „მელიაა”; დადიკურთა – „მამათა კვამლი“, ანუ მამათა ოჯახი

(წ.-თ. დად „მამა“, კურ „კვამლი, ოჯახი”); ილიურთა – ივ. ჯავახიშვილი წერს, რომ „ს.

სორში ელიაობა ნააღდგომევს სამ პირველ კვირიაკეს ხუთშაბათობით, აგრეთვე 20

ივლისს და სექტემბერს იციან ხოლმე თუშეთში...“ ამ ტოპონიმს ძალიან საინტერესო

ახსნა აქვს: საბასთან ვკითხულობთ: „ებრაულში ასეთი გამოთქმა არსებობს: ილი,

ილი... ლამა საბაქთანი – „ღვთო... ღვთო (ღმერთო – ა.შ.) ჩემო, რასათვის დამიტევებ

მე...“ (57.-1-327); სინამდვილეში ეს ის სიტყვებია, რომელიც იესომ წარმოთქვა

საბოლოოდ, სანამ აღესრულებოდა; ამ ფრაზას ძველ არამეულად წარმოთქმულადაც

მიიჩნევენ, თუმცა ზემო ალვნის მკვიდრმა რეზო ორბეთიშვილმა ასეთი ახსნა მისცა

მას: ელი ელი ლამა სა ბექ თანა წ.-თუშურად ითარგმნება ასე: „ელი... (სახელი

მამის) ცაში დაუძახე სულსა თანა“, სადაც ლამა იობ ცისკარიშვილის მიერ 1847

წელს შედგენილ ლექსიკონში – „ცაა“, სა – „სული“, ბ-ექა (< დ-ექა) „დაძახება“, თან

– „თავისთან“. რამდენადაც დაუჯერებელი არ უნდა იყოს – ეს ზუსტი თარგმანია და

ჩვენც ვეთანხმებით ამ ვერსიის ავტორს. თუშებში შემორჩენილია ასეთი თქმულება:

როდესაც იესო ქრისტე ჯვარს გააკრეს, იქ ჩვენი თუშებიც ყოფილან და შეძახილებით

ამხნევებდნენ მას ჩვენს ენაზე და მას ესმოდა ჩვენი ენაო.

ისიც ცნობილია, რომ თუშები თავად ჩადიოდნენ წმინდა მიწაზე და უშუალოდ

თაყვანს სცემდნენ მაცხოვრის სავანეს, დაბრუნებულებს კი, ვფიქრობთ, შეეძლოთ

იქიდან ჩამო ტანილი სიწმინდით ნიში დაედგათ მაცხოვრის სახელზე ასეთი შეძახილით:

– ილი... ილი.., დროთა განმავლობაში მას დაემატა სუფიქსი ურ+*მთა > ილი-ურ-თა.

ერთ-ერთ ინტერვიუში გ. ცოცანიძე საინტერესო ცნობას გვაწვდის: „დოჭუურ ჯვარულში“

მამაკაცები ასეთი შეძახილებით მიმართავდნენ ღმერთს: – ჰოი.. ჰოი.. ილი.. ილი..

ილი..: – გიორგი სახეოსას გაღმარჯვებია – ჰოი... ჰოი... ილი... ილი... ილი.., გიორგი

გომეწრისას გაღმარჯვებია ჰოი... ჰოი... ილი... ილი... ილი... – ანუ, ჰოი... ჰოი... ილი...

ილი... ილი... შეძახილებით ახსენებდნენ ყველა წმინდანს“ (ინტერნეტ-სივრცე).

შუეხჩო: წ.-თ. ჩუეჴჴჩო „ჩასავარდნი“ (ჩუ- (წინსართი ჩა-), ეჴჴა „ხტომა); აგიურთა

– წ.-თ. აგ „ბებია“ (*აგ-ე ნათ. ბრ., ურ – მიმართ. სუფ., თა სიტყვამაწარმოებელი

სუფ.); მაწარეხი: წ.-თ. მაწრი-ხი „ტკბილი წყალი“ (მაწრი „ტკბილი“, ხი „წყალი”) – ანუ,

სამკურნალო წყალი; კურეხი: წ.-თ. კურე-ხი „კვამლიანი წყალი“ (წ.-თ. კურ „კვამლი,

ბოლი“, შესაძლოა ბუნებრივ თბილ წყალთან ასოცირდება); ნაყაიჩო: წ.-თ. *ნაყა-იხ-ჩი

(ნიყ „გზა“ < ნაყა (ადგ. ბრ.) + იხ „სიარული“ = ჩო (თანდებული), ანუ, „იქ, სადაც გზად

გაღწევა შეიძლება”; ჰ’ეღო: წ.-თ. ჰ’უ „ტყე“ (*ჰ’უ-ე(ნ) – ნათ. ბრ.), ღო (წ.-თ. სვლა), ანუ

ტყედ (გავლა); შენაქო: წ.-თ. შუნ „თქვენ“ (*შუ-ე(ნ) ნათ. ბრ.) > *შენ + აჰ’ო „ქვემოთ“,

ანუ „თქვენს ქვემოთ“ და სხვ.

არამარტო თუშეთში, არამედ მთიულეთსა და ფშავშიც შეხვდებით ტოპონიმებს,

რო მ ლებიც წოვა-თუშურად აიხსნება. ერთი ასეთი მაგალითია ფშავის სოფ. მათუ რა-

ანთ-კარის ძველი სახელწოდება ჟებოტა, რომელიც წ.-თ.უშურად სიტყვა-სიტყვით

ნიშ ნავს პირუტყვის გადასასვლელი||გადასარეკი (ჟაბ „პირუტყვი“ + *ბ-ოტა (< დ-ოტა

„გადასვლა, გადაბიჯება“ > ჟაბ-*ბოტა > ჟაბ-ე(ნ) (ნათ. ბრ.) + ბ-ოტა > ჟე-ბოტა“.

აქვე უნდა განვმარტოთ, თუ რატომ მივუსადაგეთ სიტყვა ჟაბ და არა ჟე „ცხვარი“,

რომელიც უფრო მარტივად ჯდება (შდრ. *ჟე-ბოტა): საქმე ისაა, რომ ტოპონიმ ჟე-ბ-

ოტა-ში გამოიყოფა ისტ. კლასის ნიშანი – *ბ, რომელიც ჟაბ-ოს „პირუტყვის, საქონლის“

კლასის აღმნიშვნელია, განსხვავებით ჟე-სგან, რომელიც დ- კლასს მიეკუთვნება

39

(მხ. – მრ.); ანუ ჟე-ს გამოყენების შემთხვევაში იქნებოდა ტოპონიმი *ჟედოტა და

არა ჟებოტა. ისტორიულად ცნობილია, რომ ამ ადგილას გადიოდა გზა, რომლის

საშუალებითაც მწყემსებს მთის იალაღებზე გადაჰყავდათ საქონელი და იმავე გზით

უკან ბრუნდებოდნენ.

ამ ტერმინების განხილვისას ჩვენ გვახსენდება პროფ. თ. გვანცელაძის დაკვირვება

-თა მაწარმოებლის შესახებ, რომელიც ასე აქტიურად არის გამოყენებული თუშეთის

ტოპონიმთა წარმოებისას: „თუშეთის, მათ შორის, წოვათის თემის სოფელთა სახელებისა

და მიკროტოპონიმების ნაწილი ბოლოვდება -თა სუფიქსით: ნადირ-თა, საგირ-თა,

მოზარ-თა, ჟველურ-თა, კოკალ-თა, ცოკალ-თა, ილიურ-თა, დადიკურ-თა, აგიურ-თა,

წოვა-თა და სხვ. მათზე და თუშეთის მეზობელ მთის მხარეებში (ფშავ-ხევსურეთში,

მთიუ ლეთ-გუდამაყარში, ხევში) წარმოდგენილ, ძველ წერილობით წყაროებში ფიქ-

სირებულ ტო პონიმთა დიდ ჯგუფზე დაკვირვება გვარწმუნებს, რომ მთის მხარეებში

ძველთაგანვე გავ რცელებული ყოფილა ქართული ეტიმოლოგიის ტოპონიმთა მთელი

წყება, რომლებიც ნაწარმოებია ადამიანის (ძირითადად მამაკაცთა) პირსახელებზე,

პატრონიმებსა და გვარებზე ქართული ენის ნართანიანი მრავლობითი რიცხვის -ნ და

-თა ნიშნების დართვით. მაგალითად, დუშეთის რაიონის ფშაურ, ხევსურულ, მთიულურ

და გუდამაყრულ სოფლებს სახელწოდებებად დარქმეული აქვთ ამ ტიპის შემდეგი

-ნ სუფიქსიანი ტოპონიმები: ბედო-ნ-ი „ბედოს შთამომავლები, ანდა ბედოშვილები“,

დიდება-ნ-ი „დიდებას (კაცის სახელია) შთამომავალნი, ან დიდებაშვილები“, ვეშაგურ-

ნ-ი „ვეშაგურები“, ზემო ამირ-ნ-ი „ამირის (კაცის სახელია) შთამომავლები, ანდა

ამი რი ძეები“, თოთიაურ-ნ-ი „თოთიაურები“, კაიშაურ-ნ-ი „კაიშაურები“ (შდრ.: იმავე

რაი ონში მდებარე სოფელი კაიშაური), მეჯილაურ-ნ-ი „მეჯილაურები“, ნადიბა-ნ-ი

„ნადიბას შთამომავალნი, ან ნადიბაიძეები“, სეთურ-ნ-ი „სეთურები“, სიჯანა-ნ-ი „სიჯანას

შთამომავლები“, უშარ-ნ-ი „უშარის შთამომავლები“. იმავე დუშეთის რაიონში არსებობს

მრავლობითი რიცხვის -თა სუფიქსიანი შემდეგი სოფლის სახელები, რომლებშიც ეს

დაბოლოება კუთვნილებას გამოხატავს: ბუჩუკურ-თა „ბუჩუკურის გვარის კუთვნილი“,

გოგოლაურ-თა „გოგოლაურის გვარის კუთვნილი“, კარწაულ-თა „კარწაულების

კუთვნილი“, მიგრიაულ-თა „მიგრიაულების კუთვნილი“ (შდრ. იმავე რაიონის სოფელი

მიგრიაული), უძილაურ-თა „უძილაურების კუთვნილი“, შდრ. ასევე ყაზბეგის რაიონის

სოფელი ცოცოლ-თა „ცოცოლის შთამომავალთა კუთვნილი”.

სრულიად უდავოდ მიგვაჩნია, რომ თუშეთში გავრცელებული -თა დაბოლოების

მქონე ყველა ტოპონიმიც ქართულია, ნაწარმოებია ძველი ქართული ენის

მრავლობითი რიცხვის მაწარმოებელი -თა სუფიქსით და კუთვნილებას გამოხატავს.

შესაბამისად, ვვარაუდობთ, რომ საანალიზო თუშური ტოპონიმების თავდაპირველი

მნიშვნელობა ასეთი იყო: წოვა-თა „წოვების კუთვნილი, წოვებისა“, მოზარ-თა –

„მოძღვართა ნაცხოვრი ადგილი“, ნადირ-თა „ნადირის (კაცის სახელია), ან ნადირის

შთამომავალთა კუთვნილი“ (შდრ. იმავე პირსახელისაგან მომდინარე გვარები:

ნადირაძე, ნადირაშვილი); ცოკალ-თა „ვინმე ცოკა ლის, ან ცოკალის შთამომავალთა

კუთვნილი“. შდრ. წ.-თ. ცოკალ („მელია“), რომელიც მეტსახელიც შეიძლებოდა

ყოფილიყო და პიროვნების ოფიციალური სახელიც. გავიხსენოთ თამარ მეფის

დროინდელი დიდებული ქალბატონი ცოქალი და სხვ.“ (ხელნაწერი).

ბ-ნი თეიმურაზი უმეტეს შემთხვევაში მათ წარმოშობას უფრო ადამიანთა პირ-

სახელებს უკავშირებს, ჩვენ – ტოპონიმების ფუძისეული რეკონსტრუქციის შედეგებით

ვხელ მძღვანელობთ, თუმცა ორივე ავტორი ერთ დასკვნამდე მივდივართ,

რომ თუშეთის ტერი ტორიაზე არსებული ტოპონიმიკა ეტიმოლოგიურადაც და

გრამატიკულადაც აიხსნება წოვა-თუშურითა და ქართულით და თავისი ფესვებით

უკავშირდება ძველქართულს და არქაულ ქართულს.)

40

ისევ ვუბრუნდებით ლიტერატურულ წყაროებს: აკად. ა. შანიძის თვალსაზრისით,

„... ჩაღ მელებმა მალე დაკარგეს იგი (წოვა-თუშური – ა.შ.) და დღეს თუშების ერთი ნაწილი

ლა პა რაკობს მხოლოდ ქართული დიალექტით, ხოლო მეორემ შეინარჩუნა ენა, რომელ ზეც

საუბრობდა თუშეთის მთელი მოსახლეობა (ოთხივე თემი) – ამაზე მიუთითებს ქართულ-

ენოვანი თუშების მეტყველების ანალიზი... ასეთი ელემენტებია, უპირველეს ყოვლისა,

ადგილის სახელები, ფონეტიკური მოვლენები და შემდეგ ცალკეული სიტყვები“ (14.-104).

ვფიქრობთ, ამ შემთხვევაში ავტორი მიგვითითებს იმ ფაქტზე, რომ თუშეთის მოსახლეობას

არ შეეძლო ესაუბრა მისთვის უცხო ენაზე და მისი მშობლიური ენა უნდა ყოფილიყო ერთი

სამეტყველო ენა, რომელიც შესაძლოა იყო წოური, რამდენადაც ჩაღმურიც და წოურიც

თავისი ფესვებით უკავშირდება ძველ, ანუ არქაულ ქართულს.

საინტერესოა რ. ერისთავის ისტორიული ცნობა, რომლის მიხედვითაც, „თუშების ორი

საზოგადოება – წოვა და პირიქითი, ასევე ხევსურული არხოტიონი და შატილიონი, ქარ-

თულის გარდა, საუბრობენ ქისტურ-ჩეჩნურ კილოზე, ხოლო დანარჩენი ხევსურები და

ფშავლები ლაპარაკობენ ძველი ქართულით...“ (გაზ. „Кавказ“, #43, 1854). ვფიქრობთ, აქ

ავტორი ხაზს უსვამს იმ ფაქტს, რომ ამ კუთხის მოსახლეობის ნაწილს სამეტყველოდ ჰქონ-

და მშობლიური ქართული, თუმცა, მას ესმოდა მეზობლის ენაც. მეზობელი თემის, თუ ერის

ენის ცოდნა, მით უფრო, როცა ისტორიული ხანგრძლივი კავშირები გაერთიანებს, არ იყო

გასაკვირი – ამას მიესალმებოდნენ კიდევაც და სასაზღვრო ზოლზე მცხოვრებმა ორივე მხა-

რემ თანაბრად იცოდა მეზობლის ენა. ეს აუცილებელიც იყო, რადგან არ არსებობდა თარ-

ჯიმნის ინსტიტუტი და კომუნიკაციის გარეშე ცხოვრება მაშინაც შეუძლებელი იყო.

სამეცნიერო ლიტერატურაში მითითებულია, რომ 1912 წლის არქეოლოგიური გათ-

ხრების დროს სოფ. წაროში (წოვათა-გომეწრის საზღვარი) მიკვლეულია VII-IX სს-ის

სამარხები. ეს იმის მანიშნებელია, რომ დროის ამ მონაკვეთში წოვათის ტერიტორია უკვე

კომპაქტურად იყო დასახლებული. ამასთან დაკავშირებით საინტერესოა გ. რჩეულიშვილის

დასკვნაც: „მსუქანკუდიანი, უხეშმატყლიანი ცხვრები თუშეთში გამოჩნდნენ დაახლოებით

ახალი წელთაღრიცხვის პირველი ათასწლეულის მეორე ნახევარში. ასეთი ცხვრების

გამოჩენა დაკავშირებულია საქართველოს ტერიტორიაზე მათი მონათესავე სარმატული

ტომების (ღალღას) გადმოსახლებასთან“ (15.-145,153).

ავტორის ვარაუდით, ესენი წოვა-თუშების წინაპრები უნდა იყვნენ. თუმცა, ვფიქრობთ,

რომ ავტორის მიერ წოვა-თუშების სარმატული ტომების ნარჩენებთან დაკავშირება

განაპირობა მხოლოდ მათმა მომთაბარე ცხოვრების წესმა, რამდენადაც სარმატებიც მეტ-

ნაკლებად მისდევდნენ მესაქონლეობას და მომთაბარე ცხოვრებას ეწეოდნენ. აქ თავს

იჩენს ორი მთავარი გარემოება: 1. პირველი ათასწლეულის პირველ ნახევარში თუშე-

თის ტერიტორიაზე არის თუშური ჯიშის ცხვარი, რომელიც კოლხური და ვოლოშინის

ჯი შების შეჯვარებით არის გამოყვანილი; ავტორი არ ითვალისწინებს იმას, რომ თუ შების

მეცხვარეობის ტერმინოლოგიაში უნდა აისახოს სარმატების მეტყველებასთან დაკავ-

შირე ბული ლექსიკა; და 2. ამ დროისთვის აღმოსავლეთ საქართველოს ცენტრალურ

ნა წილსა და მთიანეთში კომპაქტურად ცხოვრობენ ქართველური წარმომავლობის

ტომები – კახელები, თუშები, ფხოველები და სხვ. თუ გავიხსენებთ, რომ წმ. ნინოს მიერ

მონათლულ თემებს შორის სხვებთან ერთად იყვნენ წობანები , რომლებიც თუშეთის

მკვიდრნი არიან, მაშინ ადვილად შეიძლება განვსაზღვროთ დროის ის მონაკვეთი,

რომელსაც გვთავაზობს გ. რჩე ულიშვილი – ესაა პერიოდი ახ. წ. 326 წლამდე. რატომ

უკავშირებს ავტორი წოვათის თუშებს მოსულ ტომს, ჩვენთვის გაუგებარია, თუმცა ჩვენ არ

გამოვრიცხავთ, რომ ამ რე გიონში ოდითგანვე მცხოვრებ ქართველ მთიელებს თუშების

ოთხივე საზოგადოების სახით, რიგ მიზეზთა გამო, აქა-იქ ემატებოდნენ მეზობელი ტომების

თითო-ოროლა ოჯახი, დავუშვათ, იმავე სარმატების, დიდოელების, ვაინახების და ა.შ.

41

უკვე აღარ ვსაუბრობთ საქართველოს ბარის მოსახლეობაზე, რომელიც გაუთავებელი

თავდასხმების შედეგად პერმანენტულად აფარებდა თავს მთის მიუვალ ადგილებს,

კერძოდ, თუშეთს. ხიზანთა შემატება სულაც არ ნიშნავდა ადგილობრივი, მკვიდრი

მოსახლეობის დაკნინებას, დაჯაბნას ან სულაც გაქრობას იმ ტერიტორიიდან. ეს არც

თუშეთში მომხდარა, რადგან იმდენად მწირი იყო ხიზანთა რაოდენობა, რომ მკვიდრი

მოსახლეობის იდენტობაზე გავლენას ვერ მოახდენდა. ტრადიციული კავშირების

წყალობით, რაც ურთიერთდახმარებაში, ყონაღობა-დაძმობილებაში და ხშირად

დანათესავებაშიც ვლინდებოდა, მეზობელი ტომების წარმო მადგენლები მუდმივად

პოულობდნენ თავშესაფარს საქართველოს ყველა კუთხეში.

აქვე დავძენთ, თუ თუშური ცხვრის გამოჩენა საქართველოში უცხო ტომის ნარჩენებთან

არის დაკავშირებული, მაშინ რატომ დაერქვა მას მაინცადამაინც თუშური და რატომ არ

დასტურდება ასეთი ჯიშის ცხვრის მოშენების კულტურა იმავე ისტორიულ სარმატებში

ან თვით ინგუშებში – მეცხვარეობის დარგისთვის განვითარებული ფორმა და მასთან

დაკავშირებული დამახასიათებელი უნარ-ჩვევები არც ისტორიულად ფიქსირდება

მათთან და არც დღემდეა შემონახული. მაგალითად შეგვიძლია მოვიყვანოთ ივრისა

და არაგვის ხეობაში არსებული ტოპონიმი (სოფლის სახელი) წობონი და მთის

სახელწოდება წობონის მთა , რაც აკად. ივ. ჯავახიშვილს აფიქრებინებს, რომ ამ

ტერიტორიებზე ოდესღაც სახლობდა თუშეთში მცხოვრები ტომი, რომელსაც უწოდებენ

წოვას , ან დღემდე შემორჩენილი ტოპონიმი ბაცალიგო , რომელსაც იგივე ავტორი

წოვათაში მცხოვრებ თუშების თემს უკავშირებს. მსგავსი კვალი ინგუშეთშიც ხომ უნდა

არსებობდეს? აქ ნიშანდობლივია მოვიშველიოთ ვ. ლაგაზიძის აზრი, რომელიც მან

გამოთქვა ა. ზისერმანის ცნობასთან დაკავშირებით, სადაც ნახსენებია, რომ ინგუშეთის

სოფელ ერზიდან სისხლ-მესისხლეობის ნიადაგზე წოვათაში გადმოსახლებულან

ღლიღვები: „შესაძლოა, სოფელ ერზის საზოგადოების ღლიღვთა ტო მიდან მართლაც

გადმოსახლდა რამდენიმე ოჯახი, მაგრამ ეს არ ხსნის ჩვენს ეჭვს ვაი ნახური მოდგმის

მოსახლეობის მთათუშეთში ჩასახლების შესახებ. ჩვენ ვფიქრობთ, ამით მოსახლეობას

მხოლოდ რაოდენობა ცოტაოდენ გაიზარდა“ (62.-59). ამას დავამატებდით: მოსახლეობის

რაოდენობრივი გაზრდა – არ ნიშნავს მათი იდენტობის შეცვლას.

ცნობილია, რომ საქართველოს სახელმწიფოებრიობის ჩამოყალიბების პერიოდიდან

განისაზღვრა მისი საზღვრები და გავლენის სფეროები. საზღვრების დაცვა წარმოადგენდა

სახელმწიფოს უსაფრთხოების დაცვის აუცილებელ ატრიბუტთა მთელ კომპლექსს –

თავდაცვითი ციხე-სიმაგრეებისა და კოშკების მშენებლობა, მათი ურთიერთდაკავშირების

გზა-ბილიკები და სხვა საშუალებები და ა.შ. მთავარი იყო ადამიანთა რესურსები და ძალა,

რომელიც უზრუნველყოფდა ყოველივე ზემოჩამოთვლილს. ჩვენი ღრმა რწმენით, სა-

ხელმწიფოს დაცვა ევალებოდათ მოსახლეობის სწორედ იმ წარმომადგენლებს, რომ ლებიც

გამოირჩეოდნენ მოვალეობის მაღალი შეგნებით, ერთსულოვნებითა და სამშობლოსადმი

უსაზღვრო პასუხისმგებლობითა და სიყვარულით. აი, რას წერს ამის შესახებ ივ. ცისკა-

რიშვილი: „მთელი თუშეთის მოსახლეობა მართლმადიდებელი ქრისტიანები არიან და

რაოდენობით იგი 900-ზე მეტ ოჯახს ითვლის. ეს მოსახლეობა ოდითგანვე არა მარტო

იცავდა ქვეყნის საზღვრებს მთლიანი თუშეთის სასაზღვრო ზოლის გაყოლებაზე, არამედ

მათი სათვალთვალო კოშკების საშუალებით უმალ აგებინებდა მთა-ბარს მოახლოვებული

საფრთხის შესახებ“ (19.-#7).

რ. ერისთავი სხვა ცნობასაც გვაწვდის – იგი წერს: „კახეთის (და როგორც ჩანს, სხვა

რეგიონებისაც – ა.შ.) დაცვისათვის ქართველი მეფეების მიერ დაარსებული იყო სამხედრო

დასახლებანი, მტრულად განწყობილი მეზობელი მთიელებისგან დასაცავად“ (16.-#33).

ამიტომ დაისმის ლოგიკური კითხვა – ქვეყნის საზღვრის გასწვრივ მცხოვრები ქართველური

მოსახლეობა ხომ არ არის იმ ლაშქართა ნაშთი? უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ, საარქივო

42

წყა როების თანახმად, „აღმოსავლეთ საქართველოს საზღვრების დაცვის თვალსაზრისით,

არ არსებობდა უკეთესი ადგილები, ვიდრე თუშების, ფშავლებისა და ხევსურების საცხოვ-

რისებია. საზღვრების დაცვა ნიშნავდა, საჭიროების შემთხვევაში, მეზობელი ტომების არა

მარტო შიშის ქვეშ ყოლას, არამედ ამავდროულად, მათ მართვასაც.“

რ. ერისთავი სხვა ცნობასაც გვაწვდის, სადაც იგი აღწერს თუშების ლოკალიზაციას და

გამოთქვამს ვარაუდს, თუ რატომ მოხდა ბარის მოსახლეობის ნაწილის მთაში გახიზვნა:

„... нет сомнения, что большая часть этих племён (тушин – А.Ш.) – выходцы из долины Грузии;

черты их лица и то, что они говорят древним книжным грузинским языком – меня убеждает в

этом и служит самым верным доказательством. Но что могло принудить их оставить роскошные

долины Кахетии и других мест Грузии и поселиться на неприступных и бесплодных скалах? – Это

приводит меня только к одному заключению, и именно к тому, что жители Грузии, страдавшие

от частых нашествий персиян и турок, принуждены были оставлять свои жилища и удаляться в

горы“ (15.-77).

რ. ერისთავი თვლის, რომ წოვები გვიან შეუერთდნენ თუშეთის მოსახლეობას და

წერს: „წოვების შემოერთება სავსებით ხელსაყრელი იყო... წოვები, გარდა იმისა, რომ მათ

გააძლიერეს თუშეთი, ძალიან მალე გახდნენ ერთ-ერთი პირველი დამცველნი იმ კუთხისა.

მათმა წინაპრებმა თუშეთის დასაცავად არაერთხელ დაღვარეს სისხლი“ (16.-#33). ეს

ციტატა ამყარებს ჩვენს ვარაუდს წანართა (წობონთა) ნაწილის ლოკალიზაციის თაობაზე

აღმოსავლეთ საქრთველოს მთიანეთსა და ბარში ერთდროულად, რადგან ავტორი წოვებს

ხედავს ბარშიც (თუშეთის მისადგომებთან (კახეთი) და მთაშიც (თუშეთის წოვათა). ეს ის

ერთ-ერთი ქართველური ტომია, რომელმაც VIII-IX სს-ში მთავარი როლი ითამაშა კახეთის

სამთავროს ჩამოყალიბებაში. ვფიქრობთ, მაშინაც წანარ-წობონ-წოვების განლაგება

ერთდროულად მთასა და ბარში ქვეყნის გაერთიანება-გამყარების საქმეს ემსახურებოდა.

ეს იგივე წობონებია, რომლებიც ნახსენებია წმინდა ნინოს დამხდურთა რიგებში. მათი

მომთაბარული ცხოვრება ზუსტად იმით აიხსნება, რომ ბარისა და მთის წანარ-წობონებს

ერთმანეთთან კავშირი არასდროს არ გაუწყვეტიათ – ასეთი მჭიდრო კავშირი ბარსა და

მთას შორის, როგორიც თუშეთის ამ ერთ ნაწილს ჰქონდა, შეინიშნება სვანეთშიც. ჩვენ

უფრო და უფრო გვიმყარდება ეჭვი, რომ უცხო ურდოების დაუსრულებელმა შემოსევებმა და

პატარ-პატრა სამეფოებად დაყოფილმა მთავრების ურთიერთ კინკლაობამ კახეთის ბარის

მოსახლეობას იძულებულს ხდიდა თავისი ფიზიკური გადარჩენის მიზნით მთასა და ბარში

ერთდროულად ეცხოვრა - ზუსტად წოვათის მოსახლეობის ისტორიულად შემორშენილი

წესი დღეს გვაძლევს საშუალებას ეს მოდელი აღვადგინოთ.

ნ. დუბროვინი, ეხება რა მთიელთა მეომრულ სულს, წერს: „თუშები, ფშავლები და

ხევსურები ყოველთვის წარმოადგენდნენ ქართული ლაშქრის საუკეთესო რაზმებს. თუშები

იშვიათად მარცხდებოდნენ და მათი მოწინააღმდეგე თითქმის ყოველთვის დიდ დანაკლისს

განიცდიდა“ (17.-287-288). იგი თუშების აბორიგენობასაც ეხება და წერს: „... тушины в отда-

лённейшие времена населяли занимаемую ими сейчас землю. Ещё при Святой Нине обращены

были в христианство...“ (17.-281). მართალია, ეს ავტორი ვარაუდს გამოთქვამს წოვა-თუშები

ქისტურ ეთნოსთან შესაძლო კავშირის შესახებ, მაგრამ იგი, როგორც სხვა ავტორები

(ა. ზისერმანი, პ. ზაგურსკი) იმოწმებენ იობ ცისკარიშვილს; თუმცა თავად იობ ცისკარიშვილი

ამ საკითხს ასე გამოკვეთილად არც განიხილავს – მარი ბროსეს სახელზე გაგზავნილ წე-

რილში, სადაც იგი აღწერს თავის მუშაობას „თუშურ-წოურ გრამატიკაზე“, აღნიშნავს, რომ

შესაძლოა ეს გრამატიკა ქისტებსაც გამოადგეთ, რადგან მისი გამოკვლევიდან ზოგი რამ

მათთვისაც იქნება გასაგები იმ საერთო სიტყვათა რაოდენობის გამო, რომელიც არსებობს

მათ ენებს შორის შორისო. ამ გადასახედიდან ვფიქრობთ, შემოსახლებულთა თუ რა

პროცენტი შეერეოდა ხოლმე ადგილობრივ მოსახლეობას დიდი მნიშვნელობა არ ჰქონდა,

რადგან მის ქართულ იდენტობას, რწმენას და მენტალიტეტს ეს პროცესი ვერ ცვლიდა.

43

აი, რას წერს მ. ოლშანსკი თავის წერილებში: „თუშები მათი ენითა და ქრისტიანობით –

ქართველები არიან. მათ დაკავებული ჰქონდათ ძნელად მისადგომი და ადვილად დასაცავი

ადგილები. თუშებს არათუ არ ეშინოდათ თავისი მტაცებელი მეზობლების – დიდოელებისა

და ქისტებისა, არამედ, პირიქით, თავიანთი შეუპოვარი ვაჟკაცობის წყალობით, ყოველთვის

საშიშნი იყვნენ მათთვის“ (18.-185). მათ დამოუკიდებელ ხასიათსა და სიმამაცეზე მეტყველებს

სტროფები ხალხური პოეზიიდან: „თუშთ არ იციან ვითარცა, ვინ არის მონა-ბატონი; თვითონ

არიან თავისი ბრძანებელიც და ბატონიც!“ მათ არასდროს შეხებია სოციალურ ფენად

დაყოფა.

ვახუშტი ბატონიშვილი ზოგადად თუშს ასეთ დახასიათებას აძლევს: “არამედ არს

ქუეყანა ესე [თუშეთი] ყოვლითავე, ვითარცა აღვსწერეთ ოსეთი, სიმაგრით, მოსავლით,

პირუტყჳთ, ნაყოფიერებით და ჴელოვნებით [საქმიანობით]. არამედ კახეთის თუშნი [ანუ

კახთა მეფეების მორჩილი თუშები] ინახვენ ცხოვართა სიმრავლესა, ვინაჲთგან აქუთ

ზაფხულს თჳსთა მთათა შინა საძოვარი, და ზამთარს ჩამოვლენ გაღმა-მჴარსა შინა, და

ამით უმეტეს მორჩილებენ კახთა.

ხოლო ფარსმანი უფრო მწირ არს, გარნა ამათ მიერ იგინიცა გამოიზრდებიან კახეთით,

რამეთუ მათ მოჰყავთ და ვაჭრობენ. არამედ იგინი არა ჰმონებენ კახთა მეპატრონეთა, ხოლო

ესენი მორჩილნი, მოლაშქრენი და მოხარკენი არიან; და არიან ბრძოლასა შემმართებელნი,

მჴნენი, ძლიერნი, მჴედარნი წარმატებულნი და უსაქციელონი, ბრიყუნი, რამეთუ, ოდეს შობს

დედაკაცი, არავინ მიეახლების, არამედ განუტევებენ შორს მარტოდ, და შობისა შემდგომად

მ~ დღეთა [40 დღის მერე] მოიყვანებენ შობილითურთ. ხოლო უკეთუ ვინ მდედრი [მხდალი,

მშიშარა] იყოს გულითა კაცთაგანი და ივლტოდეს ბრძოლასა შინა, ამას აჭმევენ ძაღლთა

თანა გობასა შინა ძაღლთასა და არღარა კაცთა თანა.

ხოლო სარწმუნოებითა და ენითა არიან ქართულითა. აწ მწყსის ალავერდელი

[ეპისკოპოსი], მიმტაცე ხარჭაშნისა [ხარჭაშნის ეპარქიისა]. არს ეკლესია მცირე, აღშენებული

ძუელითვე, და უვისთ ხუცესნი, არამედ უმეტეს უცნობელნი ჭეშმარიტებისანი, რამეთუ აქუსთ

კლდე დიდი და მაღალი, და დღესა ილია წინასწარმეტყუელისასა მივლენ და შესწირვენ

მას კლდესა ცხოვარსა და ძროხასა, და თაყუანისცემენ კლდესა მას, და რა იგი ესმის

კლდისა მისგან, რწამთ უმეტეს ყოვლისა იგი. ხოლო რომელნი არიან მჴარეთა ქისტთა

და ღლიღუთა, უწყიან ენანი უფროს მათნი. გარნა ფარსმანის ჴევისანი სარწმუნოებით და

ენით შერეულნი არიან, ვითარცა ქისტნი. არა იქნების მათ შინა სიძუა ანუ მრუშება და, უკეთუ

მძლავრის ვინმე და შეეყოს მის თანა, მოიკლავს თავს დედაკაცი იგი, და კაცსა მას მოჰკულენ

თემნი, და მცნობი არა ილტვის სხუათა ქუეყანასა“ (82.-554,555).

ამონარიდი ივ. ცისკარიშვილის წერილიდან „Записки о Тушети”: „Народ тушинский

не раз доказывал собою превосходство храбрости над числом врагов... Вообще строгая

нравственность и особенная склонность к добру всегда отличали тушин от других горцев.

Храбрость, честность, справедливость, гостеприимство, благотворительность, уважение

к старшим, а особенно к старикам, – вот добродетели, завещанные предками потомству!

Но при этом: гордость, мстительность, упрямство, грубость и некоторая дикость, пороки

неразлучные в жизни сынов гор – суть также отличительные свойства их характера“ (19.-

#7). იმავე ავტორის ცნობით: „... თუშები მეტად იშვიათად მარცხდებიან და მომხდური

ყოველთვის დიდ დანაკლისს განიცდის, თუ მათ შეება ბრძოლაში. თუ კარგად

დააკვირდებით ამ მცირერიცხოვან ტომს, თქვენ დარწმუნდებით იმ ჭეშმარიტებაში, რომ

იგი შეიძლება დასახელდეს როგორც ნიმუში პი რა დი და, შეიძლება ითქვას, არნახული

სიმამაცისა..., რადგან თუშები არასდროს არ კით ხულობენ მომხდურის რაოდენობას –

ბევრია იგი, თუ ცოტაა – მტერს პირველი დანახ ვისთანავე ეტაკებიან... როდესაც სოფელს

შემოესეოდა მტერი, ქალებიც კი თავიანთი სიმ ღერებითა და შეძახილებით ამხნევებდნენ

და მოუწოდებდნენ სიმამაცისკენ. კავკასიელთა არცერთი თემი არ სარგებლობს ასეთი

44

სიმამაცის სახელით, როგორც თუშები. დაღესტანშიც კი დიდი პატივისცემით თხზავენ და

მღერიან სიმღერებს თუშთა გულად ჭაბუკებზე. თუშები – სახელოვნები თავის სიმამაცით,

აგრეთვე განთქმულნი იყვნენ თავისი ერთგულებით საქართველოს მეფეებისადმი და

შეადგენდნენ მათი პირადი დაცვის ამალას და ყოველთვის ახლდნენ მათ საქმეთა

საგმირონში“ (იქვე).

როგორც ვხედავთ, არაერთი ძველი ავტორი მიუთითებს თუშეთის მთლიანი მოსახლე-

ობის მართლმადიდებლობასა და ქართველობაზე. მართალია, ზოგი მათგანი წოვათის

და ნაწილობრივ პირიქითის თუშების ქისტებთან საერთო ლექსიკური პარალელების გამო

მათთან ისტორიულ კავშირსაც არ გამორიცხავს, მაგრამ, ეს ავტორები ენის ნაწილობრივი

სიახლოვის გარდა, სხვა ფაქტებს ვერ ასახელებენ.

მკითხველის ყურადღება უნდა შევაჩეროთ თუშების, კერძოდ, წოვა-თუშების

სარწმუ ნოების საკითხზე, რამდენადაც ამ საკითხის ირგვლივაც შეინიშნება გარკვეული

გაუგებრობა. ვახუშტი ბატონიშვილი ამის შესახებ წერს: „ხოლო რომელნი შინა არიან

მჴარეთა ქისტთა და ღლიღვთა, უწყიან უფროს, ენანი მათნი, გარნა ფარსმანის ჴევისანი,

სარწმუნოებითა და ენითა შერეულნი არიან, ვითარცა ქისტნი“ (2.-555). ვახუშტის ცნობები

XVIII საუკუნეს ეხება და ამ დროისთვის თუშეთი მთლიანად მართმადიდებლურია, თუ

არ ჩავთვლით ქისტეთიდან გადმოსულ რამდენიმე კომლს, რომლებიც ალბათ იყვნენ

წარმართები, რადგან, როგორც აღვნიშნეთ, ამ დროს ისლამი ჩეჩნეთსა და ინგუშეთში ჯერ

ასე ფართოდ ფეხმოკიდებული არ არის.

წოვათის მოსახლეობის თუშეთიდან აყრა დაიწყო მე-19 ს-ის პირველ ნახევარში,

როდესაც ღვარცოფმა წალეკა წოვათის ერთ-ერთი ყველაზე დიდი სოფელი საგირთა. ამ

სტიქიური უბედურების ზუსტი თარიღი დაუდგენელია.

პროფ. ი. აბაშიძის ცნობით, სოფელ საგირთის ტრაგედია მოხდა დაახლოებით 1810-

1813 წლებში, რამდენადაც, მისი აზრით, ეს ამბავი დაემთხვა თუშებისა და ფშავლების

დავას, რომელიც ეხებოდა ტბათანის მახლობლად განლაგებულ მიწებს. ეს დავა

თუშების სასარგებლოდ გადაწყდა. მოგვყავს ამონარიდი მისი მასალიდან: „1813 წელს

გენერალ სიმონოვიჩს ოფიციალურად კვლავ დაუმტკიცებია სადავო ტერიტორია. ამის

შემდეგ ტერიტორიული პრეტენზიები მაინც არ დამცხრალა, ამიტომ მაშინდელი კავკასიის

მმართველობა იძულებული გამხდარა შეექმნა სპეციალური კომისია საკითხის შესასწავლად.

ეს კომისია შედგა 1818 წელს. თუშების მხრივ კომისიაში შედიოდნენ მამუკა ბაძოშვილი და

დავით ლაგაზიშვილი. კომისიის მუშაობა მეტად დაძაბულ ვითარებაში მიმდინარეობდა.

ცხარე კამათის დროს რუსი ოფიცერი იძულებული გამხდარა ჩამოშორებოდა კომისიის

მუშაობას. მის ნაცვლად დაინიშნა პოლკოვნიკი დ. ანდრონიკაშვილი. ამ დროს დაემთხვა

სტიქიური უბედურებაც, რის შედეგადაც წოვათის სოფელი საგირთა ზვავსა და ნიაღვარს

მთლად დაუნგრევია. ...ალბათ, ამ ფაქტმაც ერთგვარი როლი შეასრულა და ტბათანის

ბედი თუშების სასარგებლოდ გადაწყვეტილა. საქართველოს არქივში შემონახულია

ამ დავის სათანადო საბუთები. ამიერიდან იწყება ტბათანის დასახლება, ე.ი. 1820-იანი

წლებიდან“ (73.-).

აქ უნდა მოვიხმოთ გენერალი გ. რადდეს ცნობა ტბათანის შესახებ, რომელიც იქ

მოხვედრილა გზად ხევსურეთიდან 1860 წელს. იმ დროისთვის ამ სოფლის მოსახლეობა

უკვე მრავალრიცხოვანია. იგი აღწერს სოფელ ტბათანის ლამაზ განლაგებას, მის მობი-

ნადრეებს და წერს: „ეს ის წოვები არიან, რომლებმაც 150 წლის წინათ ალვანიდან

გარეკეს თათრები – ალაზნის დასავლეთი კუთხიდან“ (66.-315.). იგი აღნიშნავს, რომ „თუში

ახალგაზრდები ფრიად განათლებულნი არიან, სწავლობენ გიმნაზიებში და დიდ ინტერესს

იჩენენ პირადად მისი მუშაობისადმი“. გენერალი იმასაც წერს, რომ ამ სოფელში ძირითადად

სოფელ საგირთიდან გადმოსახლებული მობინადრეები არიან. მისი მოწოდებული მასალა

საინტერესოა ამ სოფლის განადგურების დროის განსაზღვრის თვალსაზრისითაც, რადგან

45

იგი წერს: „Это было в царствование Императора Александра I, т.ч. в это же время с. Сагирта

было совершенно смыто разливом воды“ (66.-314) – ე.ი. გამოდის, რომ სოფელი საგირთა

ზვავმა დაახლოვებით 1820-იან წლებში წალეკა. საინტერესოა, რომ ავტორს ტბათანის

მოსახლეობის მატერიალური შესაძლებლობაც არ დარჩენია ყურადღების მიღმა: „ჩვენ მიერ

ნანახი ნაბდის ქოხები 200-მდეა. უმრავლესობა აქაური თუშებისა კარგი შესაძლებლობისანი

არიან“ (66.-315).

თუშური ნაბდის ქოხები

საარქივო წყაროებით, სოფელი საგირთა წოვათის ყველაზე მრავალრიცხოვანი სო-

ფელი ყოფილა. 1831 წლის კამერალური აღწერის თანახმად, მისი მოსახლეობა შეადგენს

393 მობინადრეს, ხოლო 1846 წლის კამერალური აღწერით აქ ირიცხება 69 კომლი,

რომლის ბინადართა რაოდენობა დაახლოებით იგივეა. ამ მონაცემების თანახმად, სოფელ

საგირთაში მოსახლეობის ან ის ნაწილია, რომელიც სტიქიას გადაურჩა, ან სტიქია აქ ჯერ

საერთოდ არ მომხდარა. ვფიქრობთ, სოფელ ტბათანის დაარსებას საგირთის სტიქიასთან

კავშირი არ უნდა ჰქონდეს – იგი ბევრად ადრე უნდა იყოს დაარსებული, რადგან მისი

მდებარეობა ძალიან ხელსაყრელი იყო წოვათის ბართან კომუნიკაციის თვალ საზრისით. თავდაპირველად იგი შესაძლოა გზად კახეთიდან ალაზნისთავისკენ და შემდეგ წოვათისკენ მგზავრთა ერთგვარი მოსასვენებელი ან ღამით სადგომი ადგილი ყოფილიყო, რადგან ამ მთლიანი გზის დაფარვა ერთ დღეში ვერ ხერხდებოდა.

ივ. ბუქურაულის ცნობით, ტბათანაში მას უნახავს ლოდი, რომელზედაც ამოტვიფრული ყოფილა წარწერა წოვათის სოფელ საგირთიდან ტბათანაში გადასახლების შესახებ – ეს 1865 წელია.

სოფ. ტბათანის ხის სახლი (გადაღ. 1968 წ.)

46

მისივე ცნობით, წოვებს შეუერთდა პირიქითისა (ფარსმის – ა.შ.) და გომეწრის მოსახლეობის

ნაწილი. ამ ცნობებს ვეცნობით ივ. ცისკარიშვილის წერილშიც: „საგირთის მოსახლეობა

ძირითადად დაიღუპა, ხოლო დარჩენილი ნაწილი, მთავრობის ნებართვით, დასახლდა

ტბათანაში, რომელიც ტერიტორიულად უფრო ახლოს არის ბარის თუშეთთან, პანკისის

გაყოლებაზე“ (20.-#7-12).

სოფელ საგირთის მოსახლეობისგან დაცლასთან დაკავშირებით ცნობას რ. ერისთავიც

გვაწვდის, სადაც წერია: „Нельзя также не упомянуть о снегах, прек ра щающих сообщение через

горы с ноября по июнь месяц, о завалах, о ледниках и проч., но от всего этого несчастий кажется

очень мало бывает. Раз только и именно 44 года тому назад деревня Сагирта Цовского Общества

в горной Тушетии была снесена ночью водою, увеличившеюся неимоверно от растаявших

снегов, причём погибла большая часть жителей этой деревни“ (გაზ. „კავკაზი“ – 1854 წ.). ეს

წყა რო გვაუწყებს, რომ საგირთის ტრაგედია მოხდა დაახ ლოებით 1810 წელს – ბევრად

უფრო ადრე, ვიდრე სხვა მასალებიდან ჩანს. ასეთი სიჭრელე თარიღებისა ამ სოფელში

მომხდარი ტრაგედიისა და ტბათანაში მოსახლეობის პერმანენტურად მომატებისა, ჩვენ

გვაფიქრებინებს, რომ წოვათის აღნიშნულ მიდამოებში ღვარცოფის მოვარდნის შედეგად

მოსახლეობა არაერთხელ დაზარალდა, რამაც სტი ქიას გადარჩენილები იძულებული

გახადა უსაფრთხო ადგილას, კერძოდ, ტბათანაში გადასახლებულიყვნენ. იმავე წყაროს

თა ნახმად, წოვათის დაცარიელებულ სახლებს, მათი მფლობელების ნებართვით, ზოგჯერ

იკავებდა ქედს აქეთ გადმოსული თითო-ოროლა ქისტის ოჯახი, რომელიც ძირითადად

წარმართი იყო და ისლამიზაციას არიდებდა თავს (იქვე). ქისტების გარდა, როგორც ვიცით,

თუშეთს თავს აფარებდა კახეთის მოსახლეობის ის ნაწი ლი, რომლიც ასევე გაურბოდა

წარმართული რწმენის შეცვლას (ნ. მარი).

ვფიქრობთ, სწორედ ამ ფაქტმა მისცა ვახუშტი ბატონიშვილს საბაბი, ფარსმის მოსახ-

ლეობის ერთი ნაწილი მიეკუთვნებინა „სარწმუნოებით შერეულთათვის“.

ნიშანდობლივია ად. დირის მიერ მოწოდებული მასალა (1909 წ.) იმის შესახებ, თუ

რას უწოდებენ წოვა-თუშები ქართულს: „ქართულ ენას ბაცბები კოხურის გარდა ბუიღე

მოტტსაც უწოდებენ...“ (69.-7). უნდა აღინიშნოს, რომ ძველ ქართულში ბუღაური „სვეტის

თავს“ ნიშნავს (57.-123), რაც მიგვანიშნებს იმაზე, რომ ამ წოვა-თუშებისთვის ქართული

ენა გათანაბრებული იყო იმ წმინდა სვეტთან, რომელიც მცხეთაში ქვეყნის გაქრისტიანების

ნიშნად აიგო – მის ადგილზე დღეს დიდებული სვეტიცხოველი დგას.

მ. ჯანაშვილი წერს: „სარწმუნოება და ენა მათი (თუშების – ა.შ.) ქართულია; ახლა მათ

მწყემსავს ალავერდელი (ალავერდის არქიეპისკოპოსი)...“ (21.-35), ანუ თუშეთის მთლიანი

მოსახლეობა საუბრობს ქართულად და არიან ქრისტიანები.

მთელი თავისი ისტორიის მანძილზე თუშებს IV საუკუნიდან მოყოლებული, როცა მათ

მიიღეს ქრისტიანობა, არასოდეს უღალატიათ საკუთარი რწმენისთვის. მოგვიანებით, რო-

დესაც წოვათის მთელი მოსახლეობა მთიდან ბარში გადმოსახლდა, მათ მრავალი ეკლესია

ააგეს – „სამება“, „ღვთიშობელი“, „კვირაცხოველი“, „წმინდა გიორგი“ და ა.შ. (აღნიშნულ

საკითხს ეძღვნება ჩვენი შრომის ერთ-ერთი ნაწილი).

საგულისხმოა, რომ მრავალი მეცნიერი თუ მოგზაური, რომელიც მოხვდა წოვათის

თუშებთან, განსაკუთრებით ხაზს უსვამს მათ განათლებულობას. გ. რადდეს გარდა, ამას

აღნიშნავს აკად. ნ. მარიც: იგი წერს: „უნდა გამერკვია, რა გზით წავსულიყავი – თიანეთისა

თუ თელავის გავლით, რომ მოვხვედრილვიყავი იმ თუშებთან, რომლებიც წარმოადგენენ

თავისებურ ცოცხალ ბილინგვებს; იციან რა კარგად ქართული, ლაპარაკობენ თავიანთ

მშობლიურ თუშურ ენაზე. მე დამაინტერესა ამგვარმა გულგრილობამ მათი ცოცხალი ტომის

ენის მიმართ, თუმცა ანეგდოტურად მცირერიცხოვანის, მაგრამ ცნობილი არა მხოლოდ

განთქმული კავკასიური ყველით, არამედ სრულიად ორიგინალური განათლებითა და

მწყემსური ცხოვრების ერთიანობით“ (23.-1383); ან კიდევ: „უეჭველად მეტ ყურადღებას

47

ითხოვს ცნობა იმ ხალხის შესახებ – მწყემსებზე (თუშებზე), რომლებიც სრულად წერა-კითხვის

მცოდნეა, ხოლო რიგ შემთხვევაში – უმაღლესი განათლებაც აქვთ“ (23.-1386). ასეთივე სა-

ინტერესო წყაროს გვაწვდის გ. რადდეც: „Мужчины отличаются предприимчивостью, юно-

шество учится хорошо. Здесь мне представилось 12 благоправных тушинских мальчиков, прово-

дивших каникулы у своих родителей. Они говорили по-русски, были чисто одеты и держали себя

скромно и сдержанно... все интересовались моими знаниями“ (66.-315)

აქ მიზანშეწონილად მიგვაჩნია მოვიყვანოთ საგაზეთო ცნობა, სადაც აღწერილია, თუ

როგორ არიან დაინტერესებული თუშები სწავლით:

„სასოფლო გაზეთი“, #13, 1875 წ. (გვ. 2):

„...ამ უკანასკნელ ჟამს ქალაქის სასწავლებლებში გლეხის შვილებს ვხედავთ. მაგრამ

ესეც კი უნდა ვიცოდეთ, რომ სხვას არავის ნახავთ თუშების გარდა; ამათ შემდეგ – ხევსურებს,

სხვას კი ნუ მოიკითხავთ. თუშები უფრო გიმნაზიაში არიან, ხევსურები – სემინარიაში; ქარ-

თლიდამ ან კახეთიდამ სოფლის შვილს თუ ნახავთ ამ სასწავლებლებში, სომხები არიან და

უმეტეს სომხის სემინარიაში სწავლობენ. ქართველები ვინც არიან, ეტყობათ, რომ უფრო

გიმნაზიის სწავლას ეტანებიან; ეს იმიტომ არის ასე, რომ მღვდლებად არ აპირებენ შესვლას.

ვინც სასულიერო სემინარიაშია, ისინი შკოლის ოსტატობას რჩეობენ. ამ ჟამათ თუშებისაგან

ერთი უმაღლეს სასწავლებელშია საფრანგეთში. როგორც სხვა საქმეში და აღება-

მიცემაში, ჩვენს გლეხ ხალხში თუშებმა გაიმარჯვეს. როგორც ომიანობის დროს პირველი

მეომრები იყვნენ, მშვიდობის დროსაც თუში პირველი არის. ამ ახლო ხანებში ალვანში

სახალხო შკოლას მართავენ, საჭიროება დიდი ხანია იყო და ახლა მოუწადინებიათ შკოლაც

გამართონ. ფულიც საკმაოდ გადაუდიათ და მთელ თუშის თემობას გაუღია.“ (საფრანგეთში,

როგორც ჩანს, უკვე სწავლობს ვინმე ცისკარიშვილებიდან – ა.შ.)

ამ წერილში მოყვანილია ასეთი ფრაზა – „როგორც სხვა საქმეში და აღება-მიცემაში,

ჩვენს გლეხ ხალხში თუშებმა გაიმარჯვეს“. აღება-მიცემაში ვფიქრობთ, იგულისხმება ამ

ხალხის ფულადი ანგარიშსწორების ოსტატობა, რაც, პირველ რიგში, ამ საქმის უღა ლატო-

ბაში ვლინდებოდა. საზოგადოებაში პატიოსნობა დიდად ფასობდა და ადამიანის ერთ-

გვარი შემფასებელიც იყო – მას ან უქმნიდა კარგ სახელს, ან უკარგავდა მას საერთოდ;

თუშების სასახელოდ ისიც უნდა ითქვას, რომ ამ წერილში მათი საზოგადოებრივი ცხოვრება

შედარებულია იმ უმწიკლო სახელთან, რაც მათ ბრძოლებში მოიპოვეს; აღსანიშნავია, რომ

თუშები დღესაც არ ღალატობენ ამ ტრადიციას (ამ საკითხს ჩვენ კიდევ დავუბრუნდებით)

ნ. მარი, აანალიზებს რა წოვა-თუშების ენას, ხედავს მათ მსგავსებას ვაინახურ

ენებთან, მაგრამ გაკვირვებას ვერ მალავს: „მათი სიტყვების თითქმის ორი მესამედი

ქართულია“; მას კარგად ესმის, რომ ენამ არ შეიძლება ასე ძლიერ განიცადოს სხვა

ენის გავლენა. გარდა ამისა, ავტორი ხედავს ბევრ პარალელს მეგრულ, ჭანურ და ძველ

ქართულ ლექსიკასთან და აღნიშნავს: „...ფონეტიკური მოვლენების მთელი რიგი აახ-

ლოებს თუშურ ენას მეგრულთან და ჭანურთან... ძველ ქართულში გვხვდება თუშური

წარ მოშობის სიტყვები“ (23.-1397). იგი წორ -ს ადარებს ჴევ-სორ -ს, ბაცბი -ს კი მოსოჴ -ს…

და დასძენს: „თუ თუშები არიან დანამდვილებით ეთნიკური თუშები, ან წოვები, როგორც

მათ უწოდებენ ქართველები, ან ბაცბები, როგორც ისინი თავიანთ თავს ეძახიან – მაინც

რო გორც ღვთიური დღე ნათელია, რომ მათ ეკავათ კავკასიონის სამხრეთი მთიანეთი

მისი ზეკარის ჩათვლით“ (23.-1398).

ნ. მარი აღნიშნავს კავკასიური ენების სირთულეს და ამის მიზეზს მათ მრავალრიცხოვნო-

ბასა და ურთიერთაღრევაში ხედავს. „ქართული ენაც კი, – წერს იგი, – აღმოჩნდა შერეული

ტიპისა და თანაც არა მარტო ძველ-ქართული, არამედ თანამედროვე, ცოცხალი ენაც“

(23.-1387). ენათა ნაწილობრივი ურთიერშერევა აუცილებელი პროცესია ყველა ქვეყნის

სამეზობლოში და ზოგადად დამახასიათებელია ენათა განვითარების პროცესისთვის. თუმცა,

48

ნ. მარი წოვა-თუშურის ნათესაურ კავშირებს ვაინახებთან, ვფიქრობთ, ხედავს მხოლოდ

ენობრივი სიახლოვის გამო, რამდენადაც არცერთი თქმულება და დამადასტურებელი საბუთი

(ტოპონიმი და სხვ.) მას არსად არ მოჰყავს. სამწუხაროდ, მისი მომხრე სხვა ავტორებიც

არიან (ი. დეშერიევი, ა. გენკო, ს. მაკალათია, ვ. ელანიძე და სხვ.) – მათ შორის არის პროფ.

თ. უთურგაიძე (იხ. „აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელების ეთნიკური წარმოშობისათვის“).

დასანანია, რომ ცნობილი მეცნიერი არ შეეცადა უფრო ღრმად შეესწავლა ეს საკითხი,

რადგან მისი ლინგვისტური ცოდნა და მეცნიერული ალღო, დარწმუნებული ვართ, ამ სა-

კითხში ჩვენ თანამოაზრეებად გაგვხდიდა.

(ბ. შავხელიშვილი: სიტყვამ მოიტანა და აქვე მოვიყვანთ პროფ. რ. თოფ ჩიშ-

ვილის ციტატას, რომელიც წერს, რომ ავტორთა ნაწილი (მაგ., ეთნოლოგი ს. არუ-

თი ნოვი) ცდება წოვა-თუშების ეთნო-გენეტიკურ შეფასებაში: “საკითხი სვანების და

წოვა-თუშების ქართველობა-არაქართველობის შესახებ მოსახლეობაში არც არა-

სოდეს დამდგარა. მხოლოდ რუსეთის იმპერიის ინტერესებში შედიოდა სხვადასხვა

ეთნოსებად მათი გამოცხადება. ეთნოგრაფიული ყოფით ისინი თითქმის არაფრით

განსხვავდებიან ქართველთა სხვა ეთნოგრაფიული ჯგუფებისაგან. ესა თუ ის

განმასხვავებელი ნიშანი განპირობებულია ბუნებრივ-გეოგრაფიული გარემოთი. წოვა-

თუშები ეთნოგრაფიული თვალსაზრისით (სამეურნეო ყოფა, მატერიალური კულტურა,

სოციალური ურთიერთობები, სულიერი კულტურა) თითქმის არაფრით განსხვავდებიან

იმავე ქართულენოვანი თუშებისაგან და აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის სხვა

ეთნოგრაფიული ჯგუფებისაგან“ (80.).

პარადოქსია, მაგრამ ერთი წუთით წარმოვიდგინოთ, რომ წოვა-თუშებს ასეთი

ენობრივი მონაცემებითა და კულტურით რომ ეცხოვრათ ვაინახების ტერიტორიაზე –

ხომ იქნებოდა დაუსრულებელი საუბარი იმაზე, რომ ეს თემი საქართველოდან გად-

მოსახლებულია და ეთნიკური ქართველები არიანო?..

ამიტომ, ჩვენ ვაყენებთ საკითხს ამგვარად – თუშები (წოვა, ჩაღმა, პირიქითი და

გომე წარი) არიან აბორიგენები, ერთ-ერთი უძველესი გენეტიკურად ქართველური

ტომი (ისეთივე, როგორიც არიან მთიულები, მოხევეები, ფშავლები, ხევსურები და სხვ.).

ისი ნი ქართული თვითშეგნებისანი არიან და ენით (ჩვენი ღრმა რწმენით!) ქართველურ

ენათა ერთ-ერთი არქაული მონათესავე ენის მატარებელნი არიან – ენის ის ნაწილი

კი, რომელიც ვაინახურ ენებშიცაა წარმოდგენილი, ერთი მხრივ – იმავე არქაული ქარ-

თველური ლექსიკის ნაწილია (რომელიც საკვლევია, თუ რა დონეებს აღწევს), მეორე

მხრივ, არ გამოვრიცხავთ, რომ მისი მცირეოდენი ნაწილი თუშებისა და ჩეჩენ-ინგუშების

ხანგრძლივი კეთილმეზობლური და ზოგჯერ ნათესაური კავშირების შედეგია.

თუ დავუშვებთ, რომ წოვა-თუშები მოსულნი არიან საქართველოში, მაშინ ასახსნელი

ხდება მრავალი სხვა საკითხი: როგორ მოხდა, რომ ტომი, რომელსაც არ გააჩნდა

არავითარი გენეტიკური ერთიანობა ქართველებთან, სულ მოკლე დროში დაუახლოვდა

სამეფო კარს ისე, რომ აღმოჩნდა მისი პირადი დაცვის რიგებში? რითი დაიმსახურეს

მათ ისეთი ნდობა, რომ XVII ს-ში წოვა-თუშები შეადგენდნენ ელჩების ბირთვს დელე-

გაციისა, რომელსაც ევალებოდა რუსეთ-საქართველოს შორის დიპლომატიური ურთი-

ერთობების მოგვარება? უკვე ვახსენეთ და გავიმეორებთ – რატომ მოხდა, რომ თუშური

ტოპონიმები ასე ფართოდაა გავრცელებული საქართველოს ტერიტორიაზე (სვანეთის

ჩათვლითაც კი!) და, რაც მთავარია, – საიდან წოვა-თუშურში 2/3 ძველი და ახალი

ქართული ენობრივი მასალისა?

აქვე წარმოგიდგენთ ნ. მარის კიდევ ერთ ციტატას, რომელსაც ზოგი მეცნიერი

არაეთგვაროვან შეფასებას აძლევს და მოჰყავს როგორც არგუმენტი იმისა, თუ როგორ

შეიძლება გარემომ შეცვალოს ენა: „Тушинский сильно разрушен влиянием грузинского

49

языка; не менее двух третьих его слов – грузинские; одна половина тушинского народа

двуязычна, говорит на родном тушинском и усвоенном грузинском, а другая половина

утратила родную грузинскую речь, говорит на особом тушинском говоре грузинского языка..

но непредвещая пока ничего, оценивая только фактически бесспорное влияние грузинского

народа на языковую психику чеченских племён, даже тех которые находятся по сю сторону

хребта в плоскостной Чечне...“ (თარგმანი: „თუშური ძალზე დაშლილია ქართული ენის

გავლენით; მისი ენის არამცირედი ორი მესამედისა – ქართულია; თუში ხალხის ერთი

ნახევარი ორენოვანია, ლაპარაკობს მშობლიურ თუშურსა და შეთვისებულ ქართულ

ენებზე; მეორე ნახევარმა დაკარგა მშობლიური ქართული ენა და ლაპარაკობს ქარ-

თული ენის თავისებურ თუშურზე... თუმცა, მიუხედავად ახალი მოლოდინებისა, ვხედავთ

ქართულის უდავო ზეგავლენას ჩეჩნური თემების ფსიქიკაზე – მათზეც კი, რომელნიც

არიან ქედსგაღმა – ბარის ჩეჩნეთში...“ (23.-1395).

ნ. მარისთვის, პირველ რიგში როგორც ენათმეცნიერისთვის, რა თქმა უნდა, შეუმ-

ჩნეველი არ დარჩენილა თუშური ენის ვაინახურთან გარკვეული ლექსიკური სიახ ლოვე.

მისივე სხვა ნაშრომების თანახმად, იგი ხშირად წინააღმდეგობაში ვარდება: ერთი მხრივ,

წოვათის მოსახლეობაში იგი ხედავს მშობლიური ენის დონემდე ქარ თულის ცოდნას და,

მეორე მხრივ, – მისი კერიის ენის ქართულის მიერ ერთგავრ „დაშლას“ ამჩნევს, მაგრამ

ამ საკითხის ბოლომდე გამოკვლევას ავტორი არ ცდილობს. ვფიქრობთ, კვლევის

გაგრძელება მას მიიყვანდა იმ დასკვნამდე, რომ არ შეიძლება ენამ ისესხოს თავისი

ლექსიკა-გრამატიკის ორი მესამედი!.. თუ ეს ასეა, მაშინ ხომ უნდა არსებობდეს თუნდაც

ერთი მსგავსი პრეცედენტი მსოფლიოში, როცა ენა „დაშლილა“ იმ დონემდე, რომ მისი

ენის მხოლოდ ერთი მესამედიღა შერჩენია მას?.. გარდა ამისა, როგორც ვიცით, ენა

ინახავს მისი მა ტარებლის ყოფა-ტრადიციების ყველა დამა ხასიათებელ ნიშანს: წოვა-

თუშურში ქართული რომ ასახულია, ეს ისედაც კარგად ჩანს (თუმცა ამას ნამდვილად

ვერ ვიტყვით ჩეჩნურ ენასა და მისი მატარებლების ფსიქიკასა და მეტყველებაზე, რაზეც

მიუთითებს ავტორი).

წოვა-თუშებისა და ვაინახების ყოფა-ტრადიციების დიდი ხნის კვლევის შედეგად,

გარდა საერთო-კავკასიური უნარ-ჩვევებისა, ჩვენ ვერაფერი დავადგინეთ – ის ერთი

მესამედიც კი არ ჩანს, რაზეც საუბრობს აკად. ნ. მარი. იგი ეხება რა წოვა-თუშების (ის

ხშირად ტერმინ ბაცბის იყენებს) გადასახლების საკითხს თუშეთში, აღნიშნავს: „უცნობია,

როდის მოხდა ეს. ამის შესახებ ნათქვამია ბაცბებისა და ინგუშების თქმულებებში“ (23.-

1395). სავსებით დასაშვებია, რომ ინგუშეთის მოსახლეობის ნაწილი გადასახლდა

თუშეთში, მაგრამ არსად არ დასტურდება ამგვარი თქმულების ტექსტის არსებობის ფაქტი

არც ინგუშებში, არც წოვა-თუშებში და არც თავად ავტორს მოჰყავს რომელიმე თქმულება

ტექსტის სახით. მიუხედავად ამისა, პროფ. იუნუს დეშერიევი თავის მონოგრაფიაში,

რომელსაც „ბაცბური ენა“ უწოდა, წერს: „ინგუშური თქმულებით, ბაცბები ღლიღვეთიდან

გადმოსახლებული ვაინახური მოდგმის ეთნიკური ჯგუფია“ (72.-7), თუმცა თავად

თქმულების ტექსტი არც მას არ გააჩნია.

პროფ. ი. არსახანოვმა შემოგვთავაზა ტერმინ „ბაცბის“ შესახებ დამატებითი ცნობა,

რომლის თანახმადაც, ამავე სახელწოდების ერთი შტო ხასავიურთის რაიონის სოფელ აქის

თემში სახლობსო (71.-2-15). ამ საკითხის ადგილზე შესწავლით დადგინდა, რომ აქიელების

თემთა შორის გვხვდება არა ბაცას თეიფი, არამედ ბაჰ’სოის თეიფი, რაც აქიურად „მთის

მწვერვალზე მცხოვრებლებს“ ნიშნავს (ჩეჩ. ბოაჰ’ „წვერი“, მრ. ბაჰ’აშ). ამ გვარს აქის მთად

ცნობილი სოფ. ბაჰ’სო-ში უცხოვრია და როცა ბარში ჩამოსახლდნენ, იგივე სახელი ბაჰ’სოი

შეუნარჩუნებიათ (1970 წ. საექსპედიციო მასალებიდან – რვ. 3). აღსანიშნავია ისიც, რომ

არც ერთ ინგუშურ თქმულებაში არ ფიგურირებს „ბაცასთან“ ან „წოვასთან“ დაკავშირებული

50

ეთნონიმი ან ტოპონიმი. ეს ტერმინები ქართულ ენობრივ სივრცეშია შექმნილი (ბ.

შავხელიშვილი) და არცაა გასაკვირი, რომ სხვაგან მათი მოძებნა ჭირდეს.

ვაინახები ბააცას უწოდებენ ყველა თუშს – წოვასა და ჩაღმას. ნ. მარიც ამას ადასტურებს:

„Термин цова не чужд бацбиям, они называют его в качестве названия одного из четырёх племён

своего народа“ (24.-32). ე.ი. ნ. მარს მიაჩნია, რომ წოვათის თემი, ზოგადად ბაცბების ერთ-

ერთი ნაწილია – სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ეთნონიმ „ბაცბიში“ იგი გულისხმობს ოთხივე

(წოვა, პირიქითი, გომეწარი და ჩაღმა) საზოგადოების მოსახლეობას – ესაა მთავარი,

რაც გამორჩათ პატივცემულ ოპონენტებს (იმედია, განზრახ არა!). აქედან გამომდინარე,

არალოგიკურია თუშურ ენას ეწოდოს ბაცბური ენა, რადგან, ნ. მარის თანახმად, ტერმინები

თუში და ბაცბი ისტორიული სინონიმია, ე.ი. ისინი თანაბრად მიეკუთვნებიან როგორც წოვას,

ისე ჩაღმას.

მკითხველმა სწორად უნდა გაგვიგოს: ჩვენ არაფერი გვაქვს საწინააღმდეგო თავად

ვაი ნახებისა და მათი კულტურისა – აქ მეცნიერულად არასწორი შეფასებაა, რომელიც

მიუ ღებელია არა მარტო ამ გამოკვლევის ავტორისთვის, არამედ ვფიქრობთ, ყველა

იმ მკვლევრისთვის, ვინც კარგად არის ჩახედული ამ საკითხში. არ შეიძლება მხოლოდ

მეტყველებაში მცირეოდენი საერთო ლექსიკა-გრამატიკული რეალიების გამო, მთლი ანად

ტომის იდენტობა გადაწყვიტო.

კვლავ დავუბრუნდეთ სამეცნიერო ლიტერატურის ანალიზს.

ჩვენი აზრით, ძალზე საინტერესოა XIX ს. ცნობილი ქართველი საზოგადო მოღვაწისა

და ეთნოგრაფის ივანე ცისკარიშვილის პუბლიკაციების სერია თუშეთის შესახებ. იგი არა-

ერთხელ ყოფილა თუშეთსა და მის მეზობელ რეგიონებში, სადაც უშუალოდ ეცნობოდა

თუშების ყოფას, მათ მატერიალურ და სულიერ კულტურას. ამ მოგზაურობის შედეგად

მან გამოაქვეყნა სტატიების მთელი სერია თუშების შესახებ გაზეთ „კავკაზში“. ავტორი

განიხილავს რა მარტო თუშების პოლიტიკური ისტორიის საკითხებს, არამედ აკვირდება

მათ ურთიერთობას მეზობელ ხალხებთანაც (20.-#7-12).

ივ. ცისკარიშვილის აზრით, თუშები უძველესი დროიდან ცხოვრობენ ცენტრალური

კავკასიონის სამხრეთ ფერდობებზე. თუშების სამი თემისათვის (ნაწილობრივ პირიქითი,

გომეწარი და ჩაღმა) დამახასიათებელი იყო მთის ბინადარი ყოფა-ცხოვრების წესი და მათი

მეურნეობაც შეესაბამებოდა ამ წესს. თუმცა, ივ. ცისკარიშვილის წერილებში ზოგიერთი სა-

კითხი ჩვენთვის სადავოა და მიუღებელი. ჩვენ ვეჭვობთ, რომ იგი ენის მსგავსების საფუძ-

ველზე ასკვნის, რომ წოვათის მოსახლეობა თავისი წარმოშობით ღლიღვებთან უნდა იყოს

დაკავშირებული. სამწუხაროდ, ეს ცნობა გადაიქცა შემდგომში მკვლევრებისთვის უტყუარ

საბუთად, რადგან ივ. ცისკარიშვილი თავად წოვა-თუში გახლდათ (ა. ხახანაშვილი, ი. დეშე-

რიევი და სხვ.). ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ასეთი აზრი ივ. ცისკარიშვილს დაებადა თუშებში არ-

სებული ერთი გადმოცემის გამო, რომლის თანახმადაც, სანამ ვაინახები ჩეჩნეთის ახლან დელ

მითხოში დასახლდებოდნენ, ეს ადგილი ძველად თუშებს ეკუთვნოდა. ცნობი ლია, რომ ჩეჩნებმა

და ინგუშებმა ურთიერთდახმარებით ვოუბა და მითხო თუშებს იძულებით დაატოვებინეს.

XIX ს. პირველ ნახევარში თუშების ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ შესწავლას შეუდგა

იროდიონ ელიოსიძე. იგი იყო მღვდელი და ალვანის „სამების“ ტაძარში მოღვაწეობდა,

ამდენად, კარგად იცნობდა იმ მხარეს. ძალზე საინტერესო და მრავალი ინფორმაციის

მომცველია ი. ელიოსიძის ხელნაწერები. იგი წარმოადგენს ერთ-ერთ პირველ ცდას

თუშების ისტორიულ-ეთნოგრაფიული წარსულის შესწავლისა ივ. ცისკარიშვილის მასალების

ანალიზისა და პირადი დაკვირვებების საფუძველზე. მასში მოცემულია ცნობები თუშეთის

გეოგრაფიული საზღვრების შესახებ, აღწერილია მრავალრიცხოვანი გზა-ბილიკები, რომ-

ლებიც აკავშირებდა თუშეთს მეზობელ რეგიონებთან, აგრეთვე მოცემულია ცნობები თუშების

ეკონომიკური, პოლიტიკური და კულტურული ცხოვრების შესახებ.

საინტერესოა იობ ცისკარიშვილის (ბაჩულაშვილი) შრომები თუშური ენის შესახებ. ჩვენ

51

ზემოთ უკვე ვისაუბრეთ მასზე, მაგრამ ახლა გვინდა შევეხოთ მის მემკვიდრეობას, რომელიც

მან დატოვა შრომების სახით: „თუშურ-წოური ენის გრამატიკა“ (16), „თუშურ-ქართულ-რუსული

ლექსიკონი“ და „სახარების მცირე ნაწილების თარგმანი თუშურ ენაზე“ (ყველა ხელნაწერის

სახით). აღსანიშნავია, რომ იობ ცისკარიშვილის ნაშრომები ძალზე საინტერესოა ლინგვისტური

თვალსაზრისითაც. თავის ჩანაწერებში იგი ეხება თუშების კულტურასა და ტრადიციებს, რასაც

ჩვენი კვლევისას აუცილებლად გამოვიყენებთ. იგი თავისი დროის ერთ-ერთი მოწინავე

საზოგადო მოღვაწე იყო – ათწლეულების მანძილზე უძღვებოდა სასუ ლიერო საქმიანობას

თიანეთის მაზრაში, იყო მისი ბლაღოჩინი. რეგულარულად მონაწილეობდა ქართველ და

ჩრდილოკავკასიელ მთიელებს შორის ჩამოვარდნილ ლო კალურ კონფლიქტურ გარჩევა-მო-

ლაპარაკებებში და მშვიდობიანად აგვარებდა მათ. აღსანიშნავია ისიც, რომ ივანე ცისკა რიშვი-

ლთან ერთად, იგი აქტიურად მონაწილეობდა კავ კასიის სასულიერო კომისიის მუშაობაში,

რომელიც მიზნად ისახავდა წერა-კითხვის გავ რცელებასა და ქრისტიანული სულიერების

განმტკიცებას მოსახლეობაში. ამ სასიკეთო საქმეში მას მხარში ედგნენ თანასოფლელები,

იმდროინდელი განსწავლული თუშები – გიორ გი და იოსებ ბაძოშვილები.

ცნობილი ისტორიკოსის ვ. ლაგაზიძის გამოკვლევაში იობ ცისკარიშვილის მოსაზრების

შესახებ წერია: „იობ ცისკარიშვილის მასალები საყურადღებოა იმით, რომ ვიგებთ მთათუშეთში

ორი საზოგადოება ლაპარაკობს ქისტურთან მსგავსი ენით; მაგრამ ის სრულებითაც არ

მიაკუთვნებს ამ საზოგადოებების წარმოშობას ქისტ-ჩეჩენთა ტომების ჯგუფს“ (62.-50); უფრო

მეტიც, ავტორი განიხილავს რა ცისკარიშვილის მასალებში წარმოდგენილ ფოლკლორს,

ამბობს, რომ „წოვების თემატიკა მხოლოდ ქართულია და სიმღერებსაც მხოლოდ ქართულად

ასრულებენ“ (იგივე). ჩვენ ვიზიარებთ ავტორის ამ მოსაზრებას და დავამატებთ: წოვა-თუშების

ფოლკლორში პოემა „სიყვარულის ვაზის“ გარდა, სადაც თუშურ-ვაინახების ერთობლივი

მოტივები ჟღერს, სხვა ნაწარმოები არ მოიპოვება და პატრიოტულ სიმღერებსაც, როგორც

წესი, ქართულად ასრულებდნენ; ამიტომაა, რომ მათ სასიმღერო რეპერტუარში წოურად

ნამღერი დღემდე მხოლოდ სასიყვარულო ხასიათის რამდენიმე სიმღერაა შემორჩენილი.

რევოლუციამდელ ავტორთა შორის, რომლებიც გარკვეულ ცნობებს იძლევიან

თუშების შესახებ, უნდა დასახელდეს ნ. დუბროვინი, ა. ზისერმანი, ვ. პოტტო, გ. რადდე,

ნ. გრაბოვსკი და სხვ. მათ ნაშრომებში წოვა-თუშები ლოკალიზებულნი არიან კახეთის

ჩრდი ლო-აღმოსავლეთით – თუშეთში, ესაზღვრებიან ჩეჩნებს, უკავიათ ძნელად მისავალი

ადგილები, არიან კარგი მეომრები, არიან მეცხვარეობის დარგის ერთ-ერთი წამყვანები,

არიან განათლებულები და მეფის ტახტისა და ქვეყნის ერთგულები. მათი კერიის ენის გამო

ეს ავტორები ზოგჯერ წოვათისა და ნაწილობრივ პირიქითის თუშებს ვაინახებს უკავშირებენ,

მაგ რამ ამის დამადასტურებელი სხვა ფაქტები არ მოჰყავთ.

დღეს მეცნიერება წინ წავიდა, საყოველთაოდ ცხადი გახდა, რომ იდენტობის დადგენას

მრავალი კრიტერიუმი სჭირდება: ისტორიული ფესვები და ლოკალიზაცია, რწმენა-

წარმოდგენები, ანთროპოლოგია, კერიის ენის კვალიფიკაცია (რომელი ტომის კუთვნილებაა)

– შეინიშნება თუ არა მასში სხვა ენის მახასიათებლები და თუ შეინიშნება, რა დოზით და რა

გზითაა შემოსული ენაში და ა.შ. ისიც ხაზგასასმელია, რომ ხშირად რესპონდენტი, ვისგანაც

იწერებოდა მასალა*1, შესაძლოა სულაც არ იყო ადგილობრივი წარმომავლობისა. არ

გამოვრიცხავთ, რომ თუშეთში მიგრანტთა რაოდენობაც დიდი იყო, რადგან ხშირმა

შემოსევებმა და ქვეყნის ომებში მონაწილეობამ, ამავდროულად მეცხვარეობის მძიმე

ხვედრმა, რომელიც სულ საფრთხის ქვეშ აყენებდა ამ საქმის მიმდევართა სიცოცხლეს,

საფრთხეს უქმნიდა თუშეთის მოსახლეობის დემოგრაფიულ ზრდას, ამიტომ ყოველი ახალი

მოსული, რომელიც მოისურვებდა მათი ცხოვრების წესით ცხოვრებას და მზად იყო საერთო

ჭირ-ვარამის გაზიარებისთვის, ძვირფასი და სასურველი იყო მათთვის.

* დღეს მასალის მოპოვებისა და მისი საიმედოობის განსაზღვრისათვის მთელი მეთოდოლოგიებია

შემუშავებული.

52

თუმცა უნდა ხაზგასმით აღვნიშნოთ ისიც, რომ ახალი მოსახლის მიღება თუშეთში არც

თუ ისე მარტივი იყო: ეს პროცესი გარკვეულ კანონებს ექვემდებარებოდა და შესაბამისი

რიტუალებით სრულდებოდა. ახალმოსახლის დაცვა მთლიან თემს ეკისრებოდა; მიმღების

გვარის შერჩევისას, პირველ რიგში, არჩევდნენ ისეთ გვარს, რომელსაც გამგრძელებელი

მემკვიდრე არ ჰყავდა, ანუ გვარის გაწყვეტის საშიშროების წინაშე იდგა. თავის გვარ-სახელს

ახლად მოსულებს იშვიათად თუ უტოვებედნენ (მათ არც აწყობდათ საკუთარი ვინაობის

გამჟღავნება), რამდენადაც მიზეზი მათი მოსვლისა ხშირად არც თუ ისე სახარბიელო იყო.

გვარში მიღებისას იყო განსაზღვრული ვალდებულებები, რომელიც ეკისრებოდა ორივე

მხარეს – მათი დარღვევა ძალიან მკაცრად ისჯებოდა და ა.შ.

მთხრობელთა მეხსიერებით, სოფელ წაროსთან, რომელიც წოვათისა და გომეწრის

ხეობათა მიჯნაზეა, არის გვირაბი, სადაც ტყვეებს ან ახლად შემოსახლების მსურველ პირებს

მალავდნენ. ტყვეებს, როგორც წესი, მალევე ცვლიდნენ თავისიანებში, ქედს გაღმა, თუ

ასეთი სადმე ეგულებოდათ. მათი მონებად დატოვება და შენახვა უფრო ძვირი ჯდებოდა,

ამიტომ ტყვეების მონებად დატოვების წესიც კი არ არსებობდა თუშებში. რაც შეეხება იმათ,

ვისაც თუშებში დასახლება სურდა, მთხრობელ ბ. ბაიხოიძის გადმოცემით, ისინი ჯერ ამ

გვირაბში მოჰყავდათ და აკვირდებოდნენ. წინასწარ დადებული პირობების დარღვევის

შემთხვევაში, ისინი მაინც ვერ ასცდებოდნენ გაძევებას. მკაცრად ისჯებოდა უზნეობა

და უჯიშობა (ურწმუნოება) – მათ უმალ თავის გზას გაუყენებდნენ. მთავარი მოთხოვნები

ასეთი იყო: საღვთო სჯულის შესწავლა და მთლიანი თემის ერთგულების ფიცის დადება.

როგორც წესი, ყველა მოსული პირობას ასრულებდა, ამიტომ სოფლებში სახლდებოდა.

ერთი წლის მანძილზე მათ მატერიალურად უზრუნველყოფდა მთელი სოფელი, აცნობდნენ

ადგილობრივ წესებს და პარალელურად საგვარეულოსაც ურჩევდნენ, რომელიც იღებდა

მათი ბოლომდე პატრონობა-გაძღოლის ვალდებულებას.

გვარში შესვლა ხდებოდა თეთრი ხარის შეწირვის წესების დაცვით, რის შედეგადაც

ორივე მხარე ფიცს დებდა მთლიანად თემის წინაშე, რომ პირნათლად დაიცავდა ნათესაური

კავშირით გათვალისწინებულ კანონებს. მათი დარღვევა მკაცრად ისჯებოდა. რაც შეეხება

გვირაბს, უნდა ითქვას, რომ ძვლების რაოდენობა, რომელიც იქ არის, მეტყველებს იმაზე,

რომ იყვნენ ისეთებიც, რომლებიც წაყენებულ პირობებს არ ემორჩილებოდნენ და სიკვდილს

ირჩევდნენ; თუმცა არაა გამორიცხული, რომ მათ რამე სენი სჭირდათ და იმ გვირაბში დალიეს

სული. ამ გვირაბით სარგებლობა შეეძლო წოვათისა და გომეწრის საზოგადოებების ყველა

წევრს“ (თუშეთის ექსპედიციის მასალებიდან, რვ. 3).

იმავე ცნობას გვაწვდის ფილიპე ყიზილაშვილიც: „თუშების შემადგენლობაში რომ

შემოსულიყვნენ, განსაკუთრებულ წესს უნდა დაქვემდებარებოდნენ: მოსულ უცხო მოყმეს

1-2 წლის განმავლობაში თავისი შრომითი საქმიანობით უნდა ესახელებინა თავი, უნდა

ყოფილიყო თუშეთის ერთგული დამცველი, მომხვდური მტრის მიმართ დაუნდობელი,

ადგილობრივი წეს-ჩვეულებების პატივისმცემელი, ღვთის მორწმუნე და ერთგული“ (80.- 9.).

როგორც ზემოთ ითქვა, გვარის მიცემისას ისეთ საგვარეულოს არჩევდნენ, რომელიც ან

დაკნინებული იყო გვარის გამგრძელებლის არყოლის გამო, ან სთავაზობდნენ ისეთ გვარს,

რომელიც ძველად უკვე არსებობდა, რამდენადაც ძველი გვარის აღდგენა-გაგრძელება

ხალ ხში დიდ მადლადაც ითვლებოდა. ამ გზით თავად თემის საზოგადება ცდილობდა არ

დაეკარგათ ძველი გვარები და არსებული საგვარეულოები გაეძლიერებინათ.

ამ საკითხს ჩვენ ისევ დავუბრუნდებით.

(ბ. შავხელიშვილი: ზოგადად უნდა აღინიშნოს, რომ თუშები ძალიან განიც დიდნენ

ნებისმიერი გვარის დაკნინება-გადაშენებას, ამიტომ არ ივიწყებდნენ დაკარგულ

გვარებს და, თუ მათი აღდგენის საშუალება ეძლეოდათ, უმალ იყენებდნენ ამ შესაძ-

ლებლობას. ასე, მაგალითად, აღადგინეს შავხელიშვილების გვარი, რომელიც ალ.

53

ყაზბეგის „ნამწყემსარის მოგონებანში“ გვხვდება. აი, რას ვკითხულობთ ავტორის „მოგო-

ნებანში”: „გაიარა რამდენიმე ხანმა, მე მოვამზადე საჭირო ბილეთები და სტეფანწმინდის

პირდაპირ, თერგს გაღმა, შავხელიანთ სათიბებში ყველა ნამგალეები მოვგროვდით,

დავუ რიგეთ ერთმანეთს ცხვარი და, რადგან მეორე დღეს გამგზავრებას ვაპირებდით,

ჩვეულებისამებრ გავმართეთ საღმრთო“ (77.-492).

1831 წლის კამერალურ აღწერაში ერთადერთი ოჯახი აღირიცხება შავხელიშვილის

გვარით. თუმცა თავად გვარში მისი წარმოშობის შესახებ ასეთი ლეგენდა არსებობს:

შავხელიშვილები – ედიშერიძეებიდან (ედიშერიშვილებიდან) გამოსული გვარია, რომე -

ლიც ისე გაზრდილა, რომ ერთი და იგივე სახელები ხშირად მეორდებოდა, რაც დიდ

დისკომფორტს უქმნიდა მოგვარეებს. ამის გამო უხუცესებს გადაუწყვეტიათ ედიშე-

რიძეების გვარს გამოყოფოდნენ რომელიმე ერთ-ერთი ახალგაზრდა კაცის სახელის

გამოყენებით; ასეთ გვარებს თუშები განყოფებს ეძახიან. ნათესაობის თვალსაზრისით,

მათ შორის არაფერი არ იცვლება – ისევ იგივენი რჩებიან. გიგო ედიშერიძეს (ედი-

შერიშვილს) სამი ვაჟი ჰყავსო – უთქვამთ, მოდით, მას ვთხოვოთ მისი ერთ-ერთი

შვილის სახელზე გავუშვათ გვარიო. ასე, შოვხალასგან, რომელიც გიგოს ნაბოლარას

ერქვა, წამოსულან შავხელიშვილებიო. თქვენი მონა-მორჩილის პაპა – იობი (იბო) იყო

იმ გიგოს შვილთაშვილი, მაგრამ სიცოცხლის ბოლომდე ვერ შეელია თავის წინაპრის

გვარს, ედიშერიძეს და ამ სახელზე აღებული პასპორტით აღესრულა.

ვფიქრობთ, ალ. ყაზბეგის მოთხრობაში მოცემული „შავხელიანთა სათიბები“ მიგ-

ვანიშნებს იმაზე, რომ განაყოფებად (წ.-თ. განყოფებად) გასვლისას ჩვენი წინაპ რები

პირველ რიგში, ძველად არსებულ გვარებს მიმართავდნენ და ამით ძველი ფა სე-

ულობების გადარჩენას ცდილობდნენ. ამ ლოგიკით, სავარაუდოა, რომ გიგო ედიშე-

რიძის მესამე ვაჟის – შოვხალას სახელი ჟღერადობით მიუსადაგეს იმ ძველ შავ-

ხელიშვილს და მის მემკვიდრეებს გადაულოცეს.)

თუშების ისტორიის მეცნიერული შესწავლა საბჭოთა პერიოდს უკავშირდება, როდესაც

დაიწყო სამეცნიერო კადრების მომზადების ინტენსიური პროცესი ჰუმანიტარული მეცნიერე-

ბის სხვადასხვა სპეციალობებში. აკადემიკოსებმა ნ. მარმა, ივ. ჯავახიშვილმა, ს. ჯანაშიამ, გ.

მელიქიშვილმა, ნ. ბერძენიშვილმა და სხვებმა განსაკუთრებული ყურადღება მიაქციეს კავკასიის

ხალხთა ისტორიის შესწავლას. თუშების ისტორიის ძირითადი პრობლემები მათ განიხილეს

ფეოდალური საქართველოს ერთიანი ისტორიული პროცესების შუქზე, რაც ითვალისწინებდა

თუშების მონაწილეობას ქვეყნის ეკონომიკურ, პოლიტიკურ და კულტურულ განვითარებაში.

პროფ. სერგი მაკალათიამ გამოიკვლია რა თუშების ისტორიულ-ეთნოგრაფიული

წარსული, შეაგროვა მრავალი ცნობა თუშების სამი თემის – პირიქითის, ჩაღმასა და გომეწრის

შესახებ და მათ მაგალითზე განახორციელა ზოგადად თუშეთის აღწერა. სამწუხაროდ,

წოვათის შესახებ თავად ავტორს და სხვა მკვლევრებს, ვინც თუშეთის თემატიკას შეეხო,

ძალიან მწირი ინფომაცია გააჩნიათ. თუმცა უახლოეს წარსულში, საკმაოდ ხანგრძლივი

პერიოდის მანძილზე, ცენტრალური კავკასიის მთისა და ბარის რეგიონების ისტორია

სპეციალური კვლევის საგანს წარმოადგენდა, რის შედეგადაც განისაზღვრა თუშების ადგილი

საქართველოს ისტორიაში და ჩამოყალიბდა ახალი კონცეფცია, რომლის თანახმადაც,

მეცნიერული მტკიცებებულების მოშველიებით, აღიარეს თუშების აბორიგენობა.

ამ კონცეფციამ მეცნიერებში აზრთა სხვადასხვაობა გამოიწვია და, როგორც უკვე აღვნიშნეთ,

სწორედ ამ დაუსრულებელმა კამათმა გადაგვაწყვეტინა წინამდებარე ნაშრომის დაწერა.

ნაშრომზე მუშაობის დროს შევისწავლეთ სპეციალური ლიტერატურა, სადაც ასახულია

წოვა-თუშების ეკონომიკური, პოლიტიკური და კულტურული ცხოვრების საკითხები,

გაანალიზებულია ისტორიულ თხზულებათა კრებული – „ქართლის ცხოვრების“ I ტომი და

ბერი ეგნატაშვილის „ახალი ქართლის ცხოვრება“. „ქართლის ცხოვრებაში“ წარმოდგენილია

54

ქართველი და კავკასიელი ხალხების ისტორია უძველესი დროიდან, „ახალი ქართლის

ცხოვრებაში“ კი – XIV-XVII სს-ის საქართველოს ისტორია. ეს წყაროები მოიცავს საყურადღებო

ცნობებს თუშეთის ისტორიული განვითარების შესახებ.

თუშების პოლიტიკური ისტორიის საკითხებზე საინტერესო მასალაა წარმოდგენილი

ს. ჩხეიძის, პ. ორბელიანის და ო. ხერხეულიძის შრომებში. საყურადღებოა აგრეთვე დავით

ბატონიშვილის „ახალი ისტორია“ და სხვ.

ჩვენ მაქსიმალურად ვიხელმძღვანელეთ საქართველოს სახელმწიფო ცენტრალურ

საისტორიო არქივში დაცული მასალებით თუშების შესახებ და აგრეთვე კ. კეკელიძის სახ.

ხელნაწერთა ინსტიტუტის ფონდებში შემონახული დოკუმენტებით. გარდა ამისა, არაერთ

საინტერესო ცნობას ვხვდებით თუშებზე გერმანელ მოგზაურთა ნაშრომებში და XIX-XX სს-ის

პერიოდულ გამოცემებში.

განსაკუთრებით საყურადღებოა ი. მაჩაბლის წყაროები. აღსანიშნავია, რომ ი. მაჩაბელი

არ ჰყოფს თუშებს წოვებად და ჩაღმებად. მისი აზრით, თუშების ოთხივე თემი ადგილობრივი

მოსახლეა. ავტორს მოჰყავს სტატისტიკური მონაცემები თუშეთის მეცხოველეობის განვი-

თარების შესახებ და ამ მონაცემებს აღმოსავლეთ საქართველოს ყველა მთიელის

კუთვნილებად აცხადებს – რაც ჩვენთვის გასაკვირია, რადგან იგი რატომღაც არ ითვა-

ლისწინებს წოვათის თუშების მეცხვარეობის განვითარების იმდროინდელ მაღალ დონეს,

სადაც თითო კომლი ზოგჯერ ათასობით ცხვარს ითვლის.

ამ პრობლემასთან დაკავშირებით საინტერესოა ა. საფაროვის სტატია, რომელიც

გამო ქ ვეყნდა გაზ. „კავკაზის“ ფურცლებზე. სტატიაში აღწერილია თუშური ცხვარი, მოცე-

მულია ცნობები მისი ფიზიკური ამტანობის შესახებ შორეულ გზებზე, მის ჯიშიანობაზე, რძის

პრო დუქტების ხარისხიანობაზე, ყველის გამოყვანის ტექნოლოგიაზე და სხვ. ავტორი საგან-

გებოდ მიანიშნებს თუშური ცხვრის პროდუქციის მაღალ საბაზრო ხარისხზე, მაგალითად,

იგი აღნიშნავს, რომ თელაველი სომეხი ვაჭრები დიდი რაოდენობით ყიდულობდნენ

თუშურ ცხვ არს და მის ნაწარმს სარფიანად ჰყიდდნენ არა მარტო ჩვენთან, არამედ

საზღვარგარეთაც კი.

საინტერესოა დიმიტრი ფურცელაძის ცნობა თუშებზე – აი, რას წერს იგი: „ხევსურები,

თუშები და ფშავლები ცხოვრობენ კავკასიონის კალთებზე.… მემატიანეთა ცნობით ისინი

ყველანი ფხოველებად იხსენიებიან. ისინი ქართული მოდგმისანი არიან და ქართულად

ლაპარაკობენ. თუშების ერთი საზოგადოება და ხევსურების ორი საზოგადოების მცხოვრებნი

– არხოტის და პირიქითის, ქართული ენის გარდა ლაპარაკობენ ქისტურით“ (63.-#42).

ავტორი გამოკვეთილად გვამცნობს, რომ ეს ქართული მოდგმის ხალხია და ენაც ქართული

აქვთ და ვინც ქისტების მეზობლად ცხოვრობს, მათ ქართულის გარდა, იციან ქისტურიც –

ისევ და ისევ – მეზობლის ენის ცოდნაზეა საუბარი.

აქ უპრიანია მოვიყვანოთ 1744 (კახეთი)-1760 (ქართლი) წლებში შედგენილი კალენდარი,

რომელიც დიმიტრი ფურცელაძის მიერ არის გამოცემული 1893 წ. (გვ. 179) – ამონარიდი:

„...საქართველოს ნაწილები: საინგილო, შიდა-კახეთი, ქიზიყი, გარე-კახეთი, თუშ-ფშავ-

ხევსურეთი, გუდამაყარი, მთიულეთი, თერგის ხეობა, ჯავახეთი, ახალციხის მხარე, სომხითი,

აჭარა-ქობულეთი, გურია, სამეგრელო, სამურზაყანო, ზემო და ქვემო იმერეთი, რაჭა-

ლეჩხუმი და სვანეთი. საქართველოს ყველა ქვეუბნებში, რომელიც ახლა ჩამოვთვალეთ,

ცხოვრობენ ქართველნი, რომელნიც არის ტომისა ერთისა ჩამომავლობისა, ერთის

სისხლისა და ხორცისანი არიან. მართალია, ქართველები სხვადასხვა თემში სხვადასხვა

სახელს ატარებენ, მაგრამ ეს იმას არ ამტკიცებს, რომ ისინი სხვადასხვა ხალხი, ან სხვადასხვა

ტომის ან გვარისანი არიან. ყველას იმათ ჰქონდათ და ახლაც აქვთ ერთი და იგივე ენა,

ერთი და იგივე ზნე-ჩვეულება, ერთი და იგივე მწერლობა. მართალია, ლაპარაკის კილო

სხვადასხვა თემში ცოტაოდენ განსხვავდება, ზნე-ჩვეულებაც მცირედ იცვლება, მაგრამ ვერც

ამით მტკიცდება, რომ ისინი სხვადასხვა ტომს ეკუთვნიან...“

55

ცნობილია, რომ თუშების ისტორიის შესახებ მრავალი ნაშრომი არსებობს, ზოგიერთზე

ჩვენ უკვე ვისაუბრეთ. მათში მოყვანილი მასალა ხშირად ურთიერთგამომრიცხავია, მაგრამ

ავტორთა უმრავლესობა მაინც ერთ აზრს იზიარებს – თუშები (წოვა, ჩაღმა) – ეთნიკურ-

სოციალური ერთიანობაა და მას საერთო ფესვები და ისტორია აქვს.

თუმცა, სამწუხაროდ, არიან ამ თვალსაზრისის მოწინააღმდეგებიც და თუშებში განხეთ-

ქილების შემტანებიც. ერთ-ერთი ასეთი ავტორია ვ. ელანიძე. ჩვენ მოვიყვანთ რამდენიმე

ამონარიდს მისი წიგნებიდან:

1. „ხალხურ თქმულებებსა და წერილობით წყაროებში არსად არაა დაფიქსირებული,

რომ წოვები XV-XVI სს და XVII ს-ის პირველ ნახევარში ცხოვრობდნენ თუშეთში“ (25.-257)

– მსგავსი ხალხური თქმულება არ არსებობს;

2. „თუშები ცხოვრობენ სამ ადგილას – ჩაღმა, გომეწარი და პირიქითი (ფარსმა),

ხოლო XVII ს-ის 60-იანი წლებიდან მათ მიუერთდათ საზოგადოება წოვა“ (25.-29) – ყველა

არსებული წყაროს თანახმად, თუშები ცხოვრობენ ოთხ საზოგადოებად (წოვა, გომეწარი,

პირიქითი და ჩაღმა).

ვ. ელანიძის ეს და სხვა თემები საჭიროებს გაშლას, რამდენადაც ავტორი ზემოთ

ხსენებულის მხოლოდ დეკლარირებას ახდენს, რამეთუ არ არსებობს ამგვარ გამონათქვამთა

დამასაბუთებული მსჯელობები – ასე, მაგალითად:

1. ვ. ელანიძე მიუთითებს, რომ თუშეთში XVII საუკუნემდე არ ფიქსირდებიან წოვები, თუმცა

იგი ვერ ასახელებს წყაროს და ვერც იმას მიუთითებს, თუ რომელი დოკუმენტის თანახმად

ფიქსირდებიან იქ ჩაღმები (პირიქითი, გომეწარი), რამდენადაც ცნობილია, რომ ეთნონიმი

თუში ისტორიულად მიეკუთვნება ოთხივე თემს თანაბრად – წოვას, გომეწარს, პირიქითს და

ჩაღმას. ავტორი სრულ იგნორირებას უკეთებს თუშეთში არსებულ ტოპონიმებს, რომლებიც

წოვა-თუშურად აიხსნება და ეთნონიმების, მათ შორის, წმინდა ნინოს დროინდელი წობენის

არსებობის თემას, ფოლკლორს და სხვა ქართულ წყაროებს, რომლებიც ეხება წოვათას და

მის მოსახლეობას.

2. გაუგებარია რის საფუძველზე ამტკიცებს ვ. ელანიძე, რომ წოვა მხოლოდ XVII ს-ის

მეორე ნახევარში შეუერთდა დანარჩენ თუშებს – სად არის საამისო დოკუმენტური მასალა?

თქმულებები? – ეს გადმოცემები უნდა შემონახულიყო იმავე ღლიღვეთში (ინგუშეთი).

გარდა ამისა, ამ ტერიტორიაზე უნდა არსებობდეს ამის დამადასტურებელი შესაბამისი

ტოპონიმიკა. საქმე ისაა, რომ ჩრდილოეთ კავკასიაში, კერძოდ, ინგუშეთში არ აღინიშნება

არცერთი ტოპონიმი, რომელიც დაკავშირებულია არა მარტო თუშთან, არამედ წოვასა და

ბაცასთან (ამაზე ჩვენ ნ. მართან დაკავშირებით ვისაუბრეთ) – თუ არ მივიღეთ მხედველობაში

ვაბო, რომელიც ჩვენი ღრმა რწმენით ოდესღაც იყო თუშეთის კუთვნილება. ეს რომ ასე

არ იყოს, როგორ ფიქრობს ავტორი, ნუთუ ეს ინფორმაცია გამორჩებოდა რომელიმე

ვაინახ ან რუს მკვლევარს, რამდენადაც უკვე მრავალი წელია ისინი თავად ცდილობენ

ამ ვერსიის გატარებას, რათა დაამტკიცონ ვაინახური ფენომენის არსებობა საქართველოს

ტერიტორიაზე უხსოვარი დროიდან და ამისთვის ზუსტად იმ ცრუ „გადმოცემებით“

აპელირებენ, რომლებითაც ასე მანიპულირებს ბატონი ელანიძე. ამ ყველაფრის პასუხია

ამონარიდი „არჩილიანიდან“ (არჩილ II (1647-1713), სადაც წოვა-თუშების საუკუნეების

მანძილზე მოპოვებულ ერთგულებაზე და ნდობაზეა საუბარი:

„შენის რძით გაზრდას მიჯობდა, თუმც ძაღლის ძუძუ მეწოვა;

გულსა შენ მიერ ლახვარი, ვინ თქვას რამდენ გზის მეწოვა!

მაგ საქმის ჩემდა საქნელად არ მეტყვის თუში მე წოვა;

შენ ნამუსისა ჩიქილა რად თავზე შემოგეწოვა...“

3. კიდევ ერთი ამონარიდი ვ. ელანიძის ნაშრომიდან: „...შესაძლოა, რომ თუშეთში

მცხოვრები ღალღები (წოვები) განსხვავებით სხვა ღალღებისგან უფრო მეტად ავლენდნენ

56

ქარ თულ ენასთან, მშობლიურ რელიგიასთან, ისტორიულ სამშობლოსთან თავდაპირველ

ნა თესაობას, რაც საფუძველი გახდა იმისა, რომ თუშურმა ტომმა თავის კრებაზე მიიღო გა-

დაწყვეტილება დაეკმაყოფილებინა საძმოს თხოვნა დასახლებულიყვნენ თუშეთში“ (26.-26).

ავტორი კვლავ ამტკიცებს სრულიად საწინააღმდეგოს, რომელიც არ ექვემდებარება

ლოგიკას – კერძოდ, წოვები იყვნენ ისტორიული ქართველები, რომლებიც ოდესღაც

გადასახლდნენ ინგუშეთში, ხოლო შემდეგ დაუბრუნდნენ თავის მოძმე თუშებს?... მიზეზი?..

და თუ ეს ასეა, ისევ ისმის კითხვა – რატომ არ ტოვებენ ისინი არავითარ კვალს იმავე

ინგუშეთში (ღლიღვეთში)?.. შეუძლებელია, რომ მთელი ტომი საცხოვრებელ ადგილს

უკვალოდ იცვლიდეს.

კიდევ ერთხელ მაგალითისათვის მოვიშველიოთ სვანეთში არსებული ტოპონიმი –

„თუშრე ნამზიგვ“, რის შესახებაც რ. ხარაძე და ალ. რობაქიძე წერენ, რომ „ყურადღებას

იპყრობს ბ. ნიჟარაძის მიერ უშგულში ჩაწერილი მასალა ტოპონიმ „თუშრე ნამზიგვ-ის“

შესახებ, რომელიც შეიცავს ცნობას ძველად აქ არსებულ თუშების მოსახლეობაზე. ანგარიშ-

გასაწევია აგრეთვე თქმულება, რომელიც „თამარ მეფის ციხე-სიმაგრეს“ შეეხება. უშგულის

მდებარეობა საქართველოს ჩრდილოეთ საზღვარზე, სადაც თავს იყრიდა მრავალი

გადასასვლელი, სრულიად ბუნებრივს ხდის მოსაზრებას, რომ როგორც „თამარის ციხე“,

ისე არასვანური ტიპის კოშკები აშენებულია საქართველოს იმდროინდელი ცენტრალური

ხელისუფლების მიერ, რომელმაც, შესაძლებელია, მართლაც საჭიროდ ჩათვალა ამ ციხე-

სიმაგრეებში თუშური გარნიზონის ჩაყენება“ (26.-35).

ვ. ელანიძის ყველაზე დიდი შეცდომა საარქივო მასალების გაყალბებაა – იგი ცდილობს,

დაამტკიცოს, რომ თუშები ცხოვრობდნენ მხოლოდ სამ თემად – ჩაღმა, გომეწარი და პირი-

ქითი. საამისოდ მოჰყავს დოკუმენტი რუსული არქივიდან, სადაც ვკითხულობთ: „1657

წელს დიპლომატიური მისიით საქართველოს მეფე თეიმურაზ I აგზავნის მოსკოვში ელჩებს

თუშების მეთაურობით. რუსთა მეფეს კითხვაზე – თუ სად ცხოვრობენ, ელჩები პასუხობენ:

„ჩვენ ვცხოვრობთ გამაგრებულ ადგილებში, მთებში, სამ ბანაკად“ (47.-555). ვ. ელანიძე ამ

ამონარიდს ასე განმარტავს: „წოვებს რომ ამ დროისათვის თუშეთში ეცხოვრათ, მაშინ თუში

ელჩები ნაცვლად „სამ ბანაკისა“ იტყოდნენ – ვცხოვრობთ გამაგრებულ ადგილებში, მთებში,

ოთხ ბანაკადო“ (25.-257,258).

ვ. ელანიძეზე ბევრად ადრე ეს საკითხი სპეციალურად გამოიკვლია პროფ. ი. ცინცაძემ;

იგი წერს: „საფიქრალია, რომ თვითეულ კუთხეს (თუშეთი, ფშავი, ხევსურეთი – ა.შ.) თითო

წარმომადგენელი ჰყავდა, მაგრამ აქ აღსანიშნავია ერთი გარემოება, რომ რუსულ ძეგლებში

ამ ელჩობას თუშეთის ელჩობას უწოდებენ. იქ არსად არ არის ნათქვამი, რომ ელჩობა მთის

საქართველოს სამ კუთხეს ეკუთვნის. ამ შემთხვევაში კი, როცა დანამდვილებით მოჩანს

თუშეთში ხევსურის გვარი არაბული 1660 წელს, ელჩებს მაინც თუშებს უწოდებენ რუსული

საარქივო მასალები. საფიქრალია, რომ რუსეთთან თუშ-ფშავ-ხევსურეთის ურთიერთობაში

წამყვანი ადგილი თუშებს ეკუთვნოდათ“ (29.-19).

ამის დასტურია ამონაწერი „საქართველოს ისტორიიდან“ (1958წ.), რომლის ავტორები

არიან ნ. ბერძენიშვილი, ვ. დონდუა, მ. დუმბაძე, გ. მელიქიშვილი, შ. მესხია, პ. რატიანი:

„1656 წელს თეიმურაზმა და მისმა მომხრეებმა თუშ-ფშავ-ხევსურეთში დიდი სამზადისი

ჩაატარეს, ეს სამი კუთხე გააერთიანეს თუშების მეთაურობით და მათი ელჩები რუსეთში

მფარველობის სათხოვნელად გაგზავნეს. 1657 წლიდან დაწყებული თუშები არაერთხელ

იყვნენ მოსკოვში“ (1.-303).

ძალზე მნიშვნელოვანია მ. ჯანაშვილის შრომებში წარმოდგენილი საარქივო დოკუ-

მენტების არსებობა, სადაც მოყვანილია თუშების მრავალი წერილი რუსთა მეფეებისადმი,

რომლებიც თარიღდება 1657 წლამდე და შემდეგაც. ამ დოკუმენტებში ავტორი ახასიათებს

თუშეთს, მოიხსენიებს ცალკეულ თემთა სახელწოდებებს – წოვასა და გომეწარს. აღსანიშნავია,

რომ მ. ჯანაშვილის ეს ნაშრომი დაწერილია XIX ს-ის ბოლოს. მისივე კომენტარების თანახმად,

57

მისთვის არ დგას საკითხი – წოვა და ჩაღმა, ავტორი მათ ერთიან კონტექსტში განიხილავს.

ამავე საკითხს ეხება აკად. მარიამ ლორთქიფანიძეც: „ჩვენთვის საინტერესოა ის, რომ

ქართულ დოკუმენტებში სამი ეთნიკური ჯგუფი – თუში, ფშავი და ხევსურია მოხსენებული და

ამდენად, ბუნებრივია, რომ რუსულში ნათქვამი „в трёх станах“ გავიგოთ როგორც თუშთა,

ფშავთა და ხევსურთა საცხოვრებელი, როგორც ესმის ეს ი. ცინცაძეს. ელანიძეს უნდა

მეცნიერული საბუთიანობით უარეყო ამ დოკუმენტის ცინცაძისეული გაგება და წამოეყენებინა

და დაესაბუთებინა თავისი გაგება; ასეთი სამუშაო კი მას შესრულებული არ აქვს“ (30.-3).

ვ. ელანიძის მიერ წარმოდგენილ დოკუმენტებში ჩვენ, სამწუხაროდ, ვერაფერი

აღმოვაჩინეთ, გარდა მითითებისა ე. თაყაიშვილისეულ დოკუმენტზე „ორი წარწერა ქვაზე“.

ისიც გაუგებარია, თუ რატომ მოჰყავს ავტორს ეს დოკუმენტი, რამდენადაც ავტორი ეხება

თუშებისთვის ნაბოძებ მიწებს…და მასში ნათქვამია: „... ერთობით თუშებისათვის – წოვას

და ჩაღმასთვის (ერთად)“. ეს საბუთი მიუთითებს იმას, რომ XVII ს-ში წოვა და ჩაღმა

იხსენიება ერთად – ერთ თუშებად, მაგრამ არსად არაა აღნიშნული, როგორც ამას აკად.

მ. ლორთქიფანიძეც შენიშნავს, რომ წოვა-თუშები გამოჩნდნენ თუშეთში XVII ს-ის მეორე

ნახევარში.

ვ. ელანიძეს თუ ვენდობით, გამოდის, რომ საქართველოს მეფეები ადვილად და

უხვად ურიგებდნენ თავის მიწა-წყალს უცხო ტომის წარმომადგენლებს და, თუ წოვა-

თუშები უცხო ტომისანი იყვნენ, მაშინ რა დამსახურებისათვის უნდა მისცემოდათ მათ ისეთი

პრივილეგია, რომ წოვასა და ჩაღმას ყველგან იხსენიებენ, როგორც თუშეთის ერთიან

თემს? არ დაგვავიწყდეს, რომ ეს ის პერიოდია, როდესაც „ბახტრიონის ბრძოლა“ უკვე

დასრულებულია. ვ. ელანიძის აზრით, „ბახტრიონის ბრძოლაში“ მხოლოდ ჩაღმა-თუშები

მონაწილეოდნენ, რადგან ამ ბრძოლის მონაწილე ყველა გმირს მიაკუთვნებს ჩაღმა-

თუშებს.

„ბახტრიონის ბრძოლა“ ზეზვა გაფრინდაულის გარეშე მართლაც წარმოუდგენელია.

ზეზვა – თუშების სახელოვანი და საამაყო მეთაური, უდავოდ დიდი გმირი იყო. „ბახტრიონის

ბრძოლაში“ მისი ღვაწლი ფასდაუდებელია, მაგრამ მის გვერდით იბრძოდნენ მეტი

საღირიშვილი, შველა შველაიძე და მრავალი სხვა. XIX ს-ის მოღვაწეები იობ და ივანე

ცისკარიშვილები, ი. ელიოსიძე და XX ს-ის თუშეთის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული პირველი

გამოკვლევის ავტორი ს. მაკალათია ერთხმად ასახელებენ, რომ ეს გმირები იყვნენ წოვათის

თემიდან. მათაც მოჰყავთ ნაწყვეტი შემდეგი ხალხური პოეზიიდან:

ჯერ შუაღამე არქმნილა, ნაქერალს გროვდებიანო,

შველაო შველაიძეო, პანკისს გასტეხე წყალიო,

უკუღმ დავჭედოთ ცხენები, დავამალვინოთ კვალიო,

საგათენებლოდ დავეცეთ ბახტრიონს გალავანზედა.

ისტორიული ფაქტია, რომ „ბახტრიონის ბრძოლა“ დაიწყო ორი მიმართულებიდან:

ერთი რაზმი შველა შველაიძის ხელმძღვანელობით წოვათა-პირიქითიდან ნაქერალათი

დაშვებული პანკისის ხეობით ბახტრიონისკენ წამოვიდა. თათრების თვალის ასახვევად

მეომრებმა ცხენებს ნალები უკუღმა მიაკრეს და გამთენიისას მოულოდნელად დაეცნენ ბახ-

ტრიონის ციხეს. მეტი საღირიშვილი მის მიერ გამოთლილი სარების საშუალებით ციხის

გალავანზე გადამხტარა, ყარაულები დაუხოცავს და კარი გაუღია თავისი თანამებ რძო-

ლებისთვის – ყველა ეს ფაქტი ფოლკლორშია დაწვრილებით აღწერილი, ამიტომ ბ-ნ

ელანიძესთან დავას აზრი არა აქვს. ერთ წყაროს კი მოვიყვანთ: ფოლკლორისტი ქსენია

სიხარულიძის გამოკვლევაში ნათქვამია: „ზეპისიტყვიერებაში შედგენილია ლექსები და

გადმოცემები „ბახტრიონის ბრძოლის“ მონაწილე სახალხო გმირების – თუშების ზეზვა

გაფრინდაული-საღირიშვილი-ფუნჩიაშვილის და შველაიძის შესახებ“, სადაც ზეზვას გვარი

სამ გვარადაა წარმოდგენილი და ეს შემთხვევითი არ არის, რადგან, როგორც პოეტი გიორგი

58

ლეონიძე აღნიშნავს, „ზეზვა თუში იყო, ფუნჩას-ძე, თუშეთის ბელადი, გვარად გაფრინდაული“

(78.-420). ზეზვას მამა ფუნჩა საღირიშვილი წოვათის მკვიდრი ყოფილა, მაგრამ სულ

ახალგაზრდა დაღუპულა. დედამისი მამისეულ სახლში სოფელ ვაკისძირში დაბრუნებულა

და იქ გაუზრდია თავისი ვაჟი – ამიტომაა, რომ ფოლკლორში ზეზვას დაბადების ადგილად

იხსენიება ეს სოფელი. ისტორიაში მისი გვარის გაფრინდაულით დამკვიდრება, ვფიქრობთ,

განპირობებული იყო მხოლოდ ხალხის სურვილით განესხვავებინათ ზეზვა გაფრინდაული

– არანაკლებად სახელოვან მეტი საღირიშვილისგან.

მეტი საღირიშვილზე ჩვენ უკვე არაეთხელ დავწერეთ („აღმოსავლეთ საქართველოს

მთიანეთს ისტორიიდან“ – 1977 წ.), მაგრამ აქაც განვმეორდებით: იგი არის ახლანდელი

თუში აბაშიძეების წინაპარი. გვარი მეტისშვილი სოფელ ინდურთიდან მოდის და, როგორც

სხვა ცნობებიდანაც ჩანს, საღირის მეტის სახელს უკავშირდება; იგი შესულია გ. აბაშიძის

მიერ 1931 წ. შედგენილ აბაშიძეთა გენეოლოგიაში. გადმოცემით, მეტი საღირიშვილი

„ბახრტრიონის ბრძოლის“ დროს 25-27 წლის ყოფილა, საშუალო ტანის, ძალიან უშიშარი

და გამორჩეული მებრძოლი. ამიტომ შერჩა ხალხის მეხსიერებას მისი სახელი, როგორც

გმირის. „ბახტრიონის“ ხალხურ პოემაში მეტი ასე მიმართავს თურქმან-ბაშს:

„გარეთ გამოდი სულთანო, თუშნი გისხედან კარზედა

თუ ნებით შენ არ გამოხვალ – გამოგიყვანენ ძალზედა!

მეტი ვარ საღირიშვილი, ნუ მიმზერ ტალავარზედა –

ფეხს დავკრავ გადავფრინდები, ბახტრიონს გალავანზედა“

„ბახტრიონთან“ დაკავშირებით ერთი ამბავიც უნდა გავიხსენოთ, რომელიც ეხება ამ

ბრძოლის ერთ მონაწილეს ბაძოშვილების გვარიდან: ეს იყო სასულიერო პირი, რომელსაც

მისი პატარა ტანისა და მსუბუქი წონის გამო, თუშები ეძახდენენ „ბუმბულ-მოძღორს“.

მიუხედავად მისი პატარა ტანისა და სიმსუბუქისა, მოძღვარი საქმესა და მოძრაობაში

გაოირჩეოდა დიდი სისწრაფითა და სიმარდით. ამ თვისებების გამო იგი მოხვედრილა

იმ მებრძოლთა შორის, რომლებსაც პირველებს უნდა გადაელახათ ბახტრიონის ციხის

გალავანი, შეპარულიყვნენ თათრების სავანეში, დაეხოცათ ყარაულები და გაეღოთ კარი

ჩვენი მეომრებისთვის. ბუმბულ-მოძღორს მისთვის დაკისრებული ვალდებულება ისე

შეუსრულებია, რომ დიდი ქება დაუმსახურებია. მართალია, არ ჩანს, იმ ბრძოლაში ის

მოძღვარი ცოცხალი გადარჩა თუ არა, მაგრამ სახელი მაინც დაუმკვიდრებია. ლეგენდა

დღესაც გადადის თაობიდან თაობაში, როგორც ბაძოშვილების გვარის საამაყო სახსოვარი.

ცხადია, რომ იმ დროს თუშებს ბევრი გმირი ჰყავდა და ყველა გმირი მოიხსენიებოდა

როგორც თუში და ამ ოთხი საზოგადოებიდან რომელ თემს მიეკუთვნოდა იგი, არავითარი

მნიშვნელობა არ ჰქონდა. სიმართლე გითხრათ, დღესაც ამას ჩვენთვის არავითარი

მნიშვნელობა არ აქვს. თუშები დღესაც იმავე აზრისანი არიან, რომ ყველანი იმ თუშთა

ერთობის შთამომავალთ ეკუთვნიან. ამიტომ ჩამოვთვლით ჩვენთვის ხელმისაწვდომ

გვარებს, რომლებმაც თავი ისახელეს არა მარტო ბახტრიონის ბრძოლაში, არამედ ქვეყნის

გამათავისუფლებელ სხვა ომებში (თუმცა ისინი ბევრად უფრო მეტნი იქნებოდნენ): ზეზვა

გაფრინდაული, მეტი საღირიშვილი, გიორგი თილიძე, შველა შველაიძე, შეთე გულუხაიძე,

ივანე ელიზბარიძე, ალექსანდრე ელიზბარიძე, კოხიო ბობღიაშვილი, მღვდელი ბორძიკიძე,

მამუკა ბაძოშვილი, ნაკუდა ქუიძეშვილი, დილოიძე (დილრიძე), ითაბანული, გიო მოზაიძე,

ბერო ბექურიძე, ღანიშა ბორძიკიძე, იაკობ ლეკაიძე, ბაკური ჭვრიტიშვილი, დავით კვესიაიძე,

დავით ნაკუდაშვილი, ზეზვა ოჩონაიძე, ჯეო ბერიკაიძე, თორღვა და ელანი ქაზნიაურები,

ლევან ეფიშვილი (ქადაგიძე), დავით შანქიშვილი, გეო ქავთარიშვილი, ივანე ცისკარიშვილი,

დიმიტრი ცისკარიშვილი, ზეზვა უთურგაიძე, დავით, ხუტა და ქავთარ გულუხაიძეები (შეთეს

შვილები), დანიელ გესლიაიძე, ღვთისო ოსორაული, ლუხუმი და მრავალი სხვა.

მით უფრო გასაკვირია ბ-ნ ელანიძის პოზიცია, თუ რატომ ცდილობს იგი, წაართვას

59

საკუთარი ისტორია წოვათის თუშებს და მიაწეროს მის ჩაღმა მხარეს. ამ ავტორის

გამოკვლევებში საერთოდ არ მოიხსენიებიან წოვათის თემიდან: შველა შველაიძე, მეტი

საღირიშვილი, დევდრის ანთა, დიმიტრი ცისკარიშვილი, კოხიო ბობღიაშვილი, ლევან

ეფიშვილი (ქადაგიძე), დავით შანქიშვილი, გიოგრი ქადაგიძე, თევდორე და ლევან

ლაგაზიშვილები, ივანე ცისკარიშვილი და მრავალი სხვა, მიუხედავად იმისა, რომ ისინი

არიან ისტორიული გმირები, როგორც ხალხური გადმოცემებით, ისე ისტორიული წყაროების

მიხედვითაც. (ამაზე ჩვენ კიდევ ვისაუბრებთ)

ზემოთ აღნიშნულ საკითხებზე 1988 წელს გაიმართა მწვავე დისკუსია, რადგან ვ. ელა-

ნიძის წიგნის გავლენით ზემო და ქვემო ალვნის მოსახლეობაში გაჩნდა არაჯანსაღი ინ-

ტერესი ამ საკითხის მიმართ. ვ. ელანიძე თავისი შეხედულებებს პროპაგანდას უწევდა და

ამით ერთმანეთს დაუპირისპირა წოვები და ჩაღმები. დისკუსიაში ჩაებნენ არა მხოლოდ

ავტორიტეტული მეცნიერები, არამედ მას საქართველოს იმდროინდელმა მთავრობამ

სპეციალური სხდომაც კი მიუძღვნა (ეს მასალები ამ წიგნის მეორე ტომშია შესული).

ვ. ელანიძემ, დაინახა რა საზოგადოებრიობის მწვავე დამოკიდებულება, მოინანია

თავისი საქციელი (იმედია – გულწრფელად...) და გაუგზავნა გაზეთ „კომუნისტის“ რედაქციას

შემდეგი შინაარსის წერილი (მოგვყავს ამ წერილის სრული ტექსტი):

„წერილი რედაქციას!

ჩვენი მონოგრაფიის – „თუშეთის ისტორიის საკითხები“-ს (1988 წ.) გამოქვეყნების შემ-

დგომ, ჩვენთვის თანდათან ცნობილი გახდა, რომ შეცდომა გვაქვს დაშვებული ზოგიერთი

საკით ხის გაშუქებაში. კერძოდ, ბუნდოვნად და არადამაჯერებლად არის საუბარი წოვა-თუშების

წარმომავლობაზე და თუშეთში მათი დასახლების თარიღად არასწორად მიჩნეულია XVII

საუკუნის მეორე ნახევარი. საკითხის განმეორებითმა შესწავლამ დაგვარწმუნა, რომ დაშვებული

გვაქვს შეცდომა, რაზედაც ბოდიშს ვუხდით მკითხველ საზოგადოებას. დაბეჯითებით აღვნიშნავთ,

რომ წოვა-თუშები ისეთივე ქართველი და ისეთივე მკვიდრი მოსახლეობა იყო თუშეთისათვის,

როგორც ჩაღმა-თუშები. ისინი განუყოფელნი იყვნენ და მათ ერთი ჰქონდათ ფიქრი და

საზრუნავი. ეს კარგად ჩანს მათს მრავალსაუკუნოვან ისტორიაში.

ჩვენ მიერ დაშვებული შეცდომა ნაწილობრივ გავასწორეთ კიდეც წიგნის გამოქვეყნების

შემდგომ ერთ საგაზეთო წერილში, სადაც აღვნიშნეთ, რომ „წოვთა ტომი ერთ-ერთ უძველეს

ქართულ ტომად მიგვაჩნია... მიგნებული გვაქვს და ჩვენს ხელთ არის საინტერესო მონა ცემები,

რომელთა შესახებაც სპეციალურ გამოკვლევაში გვექნება საუბარი“.

ვალერიან ელანიძე

(„1988 წლის პოლემიკის...“ სრულყოფილი მასალა იხილეთ ამ გამოცემის II ტომში)

თითქოს ავტორი გულწრფელად აღიარებს თავის შეცდომებს, მაგრამ მომდევნო გამო-

ცემებში, სამწუხაროდ, მისი პათოსი და შეხედულებები არ შეცვლილა – უფრო მეტად თუ არ

გამწვავდა. ერთხელ აკად. ა. შანიძემ მისი მისამართით გააგზავნა თავისებური გაფ რთხილება:

„გულსატკენი ამბავია, რომ, როგორც ვ. ელანიძის მიმოხილვიდან ჩანს, ავტორი სათა ნადოდ

ვერ გარკვეულა თუშთა წარმოშობის საკითხებში და მცდარ დასკვნამდე მისულა. საწყენი ამბავია,

მაგრამ, იმედია, რომ მომავალში ასეთი რამ აღარ განმეორდება. თუშების ერთობა, რომელიც

კარგად ცნობილია ადრიდანვე, არაფერმა არ უნდა დაარღვიოს და შეარყიოს“ (14.-106).

და ერთიც: ბ-ნი ვ. ელანიძე თავის გამოკვლევებში რატომღაც თქვენი მონა-მორჩილის

პირველი მონოგრაფიის მასალას უთითებს, სადაც ჩვენ ვიზიარებდით იმ დროისთვის

გაბატონებულ წოვა-თუშების ლინგვო-გენეტიკურ კავშირს ვაინახებთან (11.). მას

შემდეგ გავიდა მრავალი წელი და ჩვენ უკვე არაერთი მონოგრაფია გამოვეცით, სადაც

უარვყავით ეს შეხედულება და მეცნიერულად დავასაბუთეთ, რომ წოვათის თუშების

და ვაინახების გენეტიკური კავშირი არ მტკიცდება და წოვა-თუშები არიან აბორიგენები

და ქართველური წარმომავლობა აქვთ. ენაში ვაინახებთან ნაწილობრივი ერთობა კი

60

შეინიშნება, რომელიც საკვლევია, რადგან ნასესხობას და უცხო ენის გავლენასაც თავისი

კანონები და საზღვრები აქვს.

განვაგრძობთ ჩვენს კვლევას.

სამეცნიერო ლიტერატურაში ტოპონიმი ვაბოს ადგილმდებარეობა საკმაოდ ბუნდოვანია

– ზოგი ავტორი მას თუშეთის ტერიტორიაზე აფიქსირებს და წოვათის მოსახლეობის

საქონლის ერთ-ერთ გასადევარ ადგილად მიიჩნევს, ვაინახი მეცნიერები მას შუა ინგუშეთში

მიუჩენენ ადგილს.

საგანგებოდ უნდა აღინიშნოს, რომ წოვებში ვოუბა ძალიან მიღებული ტოპონიმია

და ზოგჯერ ამ სახელით ზოგადად წოვათასაც მოიხსენიებდნენ ხოლმე, თუმცა ხშირად

მაშინ, როდესაც საძოვრებს და ცხვრის სადგომ ბინებს ახსენებდნენ. ინგუშები ამ ტოპონიმს

გამოთქვამენ როგორც ჶეფფიი. ჩვენ სულაც არ გამოვრიცხავთ, რომ მიგრანტთა შორის,

რომლებიც შესაძლოა ოდესღაც მოემატა წოვათის მოსახლეობას, ვაბოელებიც იყვნენ,

მაგრამ იყვნენ კი ისინი ინგუშები? ჩვენი ჩანაწერები და საარქივო მასალები ამტკიცებს, რომ

ისინი ვაინახები არ იყვნენ.

უსუფ მარგოშვილი, რომელსაც ვ. ელანიძე იმოწმებს, თითქოს ბაცბები (წოვა-თუშები)

ოდესღაც ინგუშეთიდან (ვაბოდან) გადმოსულან თუშეთში საცხოვრებლად, თქვენი მონა-

მორჩილის სიმამრი იყო (ეთნოლოგ პროფ. ლეილა მარგოშვილის მამა). ვაბო დღეს

ინგუშეთს ეკუთვნის, მაგრამ გადმოსახლებულნი ნამდვილად არ იქნებოდნენ ინგუშები,

რადგან ბ-ნი უსუფი თვლიდა, რომ ისტორიულად ვაბო თუშების საქონლის გასადევარი

ადგილი ყოფილა და თუშებს ეკუთვნოდა. ამ ისტორიის სიმართლეში ჩვენ დავრწმუნდით,

როცა დაახლოებით იგივე ამბავი მოგვიანებით ლეო ბაჩულაშვილის მონათხრობიდანაც

შევიტყვეთ, რომელიც მას მისმა ქისტმა ყონაღმა ბისანა ბორჩაშვილმა მოუყვა. ბატონი

უსუფი წოვა-თუშებს თვლიდა გენეტიკურ ქართველებად და მათი კერიის ენას კი – მათი

მამაკაცების ვაინახ ქალებზე ხშირი ქორწინებით ხსნიდა (მისი ქალიშვილი თავის ნაშრომებში

ზუსტად ამ მოსაზრებას ავითარებს).

(ბ. შავხელიშვილი: ფუძე ვაბო|ვებოს-თან დაკავშირებით გვახსენდება ძალიან

საინ ტერესო ცნობა, რომელსაც გვაწვდის აკად. ივ. ჯავახიშვილი, რომელიც ბუნებრივი

მოვლენების კერპთა თაყვანსაცემ ტერმინოლოგიის შესწავლისას ასეთ პარალელებს

ავლებს: „შესაძლოა სვანურში თავდაპირველად ცა-ღრუბლის, სეტყვა-ავდრის ღვთაება

იყო სახელად ვობი, ანუ ვები, რომელიც უკავშირდება აფხაზურ ძივოის (< ძი (“წყალი“

და ვოუ (იგივეა, რაც სვან. „ვობი”) და ნიშნავს „წყალი (მომეც) ვობი“ (ანუ, წყალი მომეც,

ღმერთო (ვობი) – ბ.შ.). ავტორი ადარებს რა სვანურ და აფხაზურ ენობრივ მასალას, წერს:

„ვოუ-ვობი-ს გარდა, აფხაზურში ყოფილა სვან. ვები-ს შესატყვისი ა-ვებ, რომლისგანაც

უნდა იყოს წარმომდგარი თანამედროვე აფხაზური სახელი აჶჶ, რომელიც უნდა

უდრიდეს სვანურ ვები-ს, ვოუბ-ის, ვობი-ს“, ანუ „წყლის ვობი“ – წყლის ღმერთი (78.-74).

აქვე ავტორს მოჰყავს ვახუშტი ბატონიშვილის ჩანაწერი, რომელიც ეხება თუშების ერთ

ჩვეულებას: „აქუსთ კლდე დიდი და მაღალი და დღეასა ილია წინასწარმეტყველისასა

მივლენ და შესწირავენ მას კლდესა ცხოვარსა და ძროხასა და თაყვანისცემენ კლდეს

მას, და რა იგი ესმის კლდისა მისგან რწამთ უმეტეს ყოვლისა იგი...“ (78.-72); როგორც

ტექსტიდან ჩანს, ეს რიტუალი სრულდებოდა „ელიაობას“, ანუ გვალვის დროს. აკად.

ივ. ჯავახიშვილი ცა-ღრუბლისა და სეტყვა-მეხის ღვთაების ქართულ სახელს ვები, ანუ

ვობის აგრეთვე უკავშირებს ხეთურ ელვა-ქუხილის ღვთაებას „თეშუბი-ს“, რომლის

თავდაპირველი ფორმაც, ჩვენი ღრმა რწმენით, იყო თეშ-ვოუბი, რაც წ.-თუშურად სიტყვა-

სიტყვით ნიშნავს თეშ „იწამე“ + ვოუბი, ანუ „იწამე (ღმერთი) ვოუბი”.

ზემოთ მოყვანილი მასალა კავშირშია ერთმანეთთან და წოვა-თუშური ტოპონიმის

ვოუბას (ვაბოს) ახსნის საშუალებას იძლევა: ზოგადად ეს სახელი შეიძლება წარმართული

61

დროიდან მომდინარეობდეს და კერპის სახელს უკავშირდებოდეს, რომელიც აქაც,

ისევე როგორც საქართველოს სხვა კუთხეებში, ცა-ღრუბლის, სეტყვა-ავდრის ღვთაების

სახელი უნდა ყოფილიყო და მის პატივსაცემად თუშებშიც დაერქვა სახელი ადგილს,

რომელიც ამ თვალსაზრისით ძვირფასად მიაჩნდათ, რამდენადაც წმინდა იყო მათ-

თვის. აღსანიშნავია, რომ ამ ვერსიას არ გამორიცხავს ტოპონიმ ინდურთის ჩვენი

კვლევაც, რომელიც მიგვანიშნებს იმას, რომ თავდაპირველი ტოპონიმების ამოსავალი

სახელები თავისი შინაარსით ხშირად დაკავშირებული იყო ბუნებრივ მოვლენებთან

და შესაბამისად, კერპების სახელებს უკავშირდებოდა. ამის ნათელი მაგალითია წო-

ვათის სოფ. ეთელტის ფუძის რეკონსტრუქციაც: სულხან-საბასთან ეთერი „ცეცხლი არს

შემცველი ცათა უმდაბლესად“ (1.-232); სავარაუდოდ, ეთელ-ტა-ში ტა < *თა-დანაა

და რ-ს > ლ-ში – წოვა-თუშურისთვის კანონზომიერია; მსგავსად მითხო-სი, რომელიც

ვფიქრობთ, უკავშირდება მათხ-ს „მზე“, რომლის ფუძისეული -ა > ო-ში იმავე მოდელით,

რომელიც გვქვს *წა-ნ... > *წო-ვ-თან მიმართებაში.

ქართულ ფოლკლორში, სადაც თუშური თემატიკაა განხილული, ვხვდებით ასეთ

სტრიქონებს:

ვებუში უშიძის შვილი – ჩიღოელია ცხვარზეო,

უშიში, გულადი თუში – ფარას აძოვებს მთაზეო...

მწყემსი მოგიკლეს დავითო, ჩობანი შენი ცხვრისაო,

ვინ უპატრონებს ვებუში იობის თუშის შვილსაო...

ლექსში აღწერილია ახალგაზრდა მეცხვარე უშიძის და ლეკის ორთაბრძოლის

ამბავი, სადაც ორივე იღუპება. ლექსის ლაიტმოტივი იმაში მდგომარეობს, რომ თუშის

ბიჭი არა მარტო საკუთარ ფარას იცავს, არამედ იღუპება საკუთარ მიწა-წყალზე,

თავდამსხმელი კი შემოპარული მტერია; და ერთიც – ლექსში ნახსენებია პირვანდელი

სახელი მითხო და არა ვაინახური მელხისტა, რომელიც მათ შეარქვეს მას შემდეგ, რაც

დაეპატრონენ ამ ადგილს.)

ძალიან საინტერესო ზეპირი ცნობა ჩვენ მოგვაწოდა 81 წლის ლეო ბაჩუ ლაშვილმა

– მას კი მისმა მეგობარმა ქისტმა კაცმა ბისანა ბორჩაშვილმა უამბო: „მითხო, ქისტების

(ვაინახების) გამოჩენამდე, თუშების გასადევარი ადგილი იყო. ჩვენი წინაპრები იტ ყოდ-

ნენ, სანამ ჩეჩენი შემოვიდოდა მითხოში, თუშებისა (ბაცა) ყოფილა ეს ადგილიო. თუშებს

აქ დიდი ხნის წინ ცხვრის დასაყენებელი ბინებიც ჰქონიათ. „მიშის ხევიც“ მათ ეკავათ. აქ

ზამთარშიაც კი ჰყავდათ ცხვარი და ძროხა, რადგან ისეთი შედარებით კარგი ჰავაა, რომ

პირუტყვი ძამთარსაც უძლებს. ჩეჩნები, რომლებიც ეხლა აქ ცხოვრობენ, ღალღელები

არიან. ისინი ჯაირახიდან და თერგის ხეობიდან სხვადასხვა დროს გადმო სახლებულან

და გარკვეული დროის შემდეგ, მათ აქ ჩეჩნებთან კარგი მეზობლობა დაუმ ყარებიათ.

დროთა განმავლობაში მათ თუშების განდევნის მიზნით ერთმანეთში პირი შეუკრავთ

და დაპირისპირებიან – ძალით მოინდომეს თურმე თუშების აყრა მითხოდან. თუშებს

თავიანთი მამა-პაპისეული საძოვრები ასე ადვილად არ დაუთმიათ, რის გამოც დიდი

შეტაკება მომხდარა. გამართულა ხელჩართული ბრძოლა, მაგრამ თუშები უკან არ

იხევდნენ, მიუხედავად იმისა, რომ ვაინახებმა არამც თუ პირუტყვი გადარეკეს, არამედ

იარაღის დამჭერი ერთი კაცი არ დაუტოვეს, ეს ერთი მუჭა თუშები (ბააცა) მაინც დიდხანს

არ ნებდებოდნენ. მაგრამ საბოლოოდ მაინც მოუწიათ ამ ადგილების დათმობა, რადგან

მოწინააღმდეგის ქომაგნი უფრო მეტნი იყვნენ – მთელი ითონხალის, შატოვის და გალან-

ჭოჟის მთიელები ებრძოდნენ თურმე ამ თუშებს. მიუხედავად ყველაფრისა, ისინი მაინც

ვერ გატეხეს, რადგან მათი ცხვარი ყოველთვის გადმოდიოდა აქეთ და ზაფხულობდა

მითხოს და ვაბოს მთებში. მელხის ადგილებში ახლაც არის ნასოფლარები, რომელთაც

„ბააცა მეთთიგს“ (თუშების ადგილებს) ვეძახით“ (რვეული #7).

62

აღსანიშნავია, რომ ქისტებში ამ თემაზე სიმღერაც არსებობს – აი ერთი სტროფი:

„მითხოს ნაძოვნი შიშაქი, ყველ-ერბო თუშის ყოჩითა;

ღმერთმა გიმრავლოს პატრონი – ვაჟკაცნი ცხენ-უნაგირითა.“

ასე რომ, რეალურად თუშების კუთვნილებაში მქონე საძოვრების რაოდენობა ისტო-

რიულად ბევრად უფრო მეტი იყო, ვიდრე ეს დღეს სხვადასხვა წყაროებიდან ჩანს.

(ბ. შავხელიშვილი: აქ გვახსენდება პროფ. თამილა მგალობლიშვილის მონათ-

ხრობი, როდესაც ჩვენ 2012 წ. ერთად მოვფრინავდით ქ. იერუსალიმიდან. იმ ხანებში

ქ-ნი თამილა ხელმძღვანელობდა ექსპედიციას, რომლის მიზანიც იყო ანტიოქიაში

არსებული ქართული მონასტრების აღნუსხვა – აი, ისიც:

„მაცხოვრის ტაძრის გასაღები ტრადიციულად ინახება არაბებთან, თუმცა,

როგორც შევიტყე, იმ არაბთა შორის არის ოჯახი, რომელსაც შთამომავლობით

დაეკისრა გასაღების ფლობა და მისი მემკვიდრეობით გადაცემა. ეს საპატიო მისია

მათ წინაპარს ჰქონდა მოპოვებული და ტრადიციულად, მხოლოდ მამაკაცის შტოს

ეკისრებოდა; თუმცა, დროთა განმავლობაში, ამ გვარში პირდაპირი მემკვიდრე

მამაკაცი რომ აღარ დარჩა, ტრადიციას არ უღალატეს და გადასცეს ქალის

შთამომავალს, ოღონდ იმ პირობით, რომ გენეტიკური ჯაჭვი უნდა გაგრძელებულიყო.

მე შევხვდი ერთ ქალბატონს, რომელიც აღმოჩნდა ღრმად მოხუცებული, დღეს

უკვე ეთნიკური არაბი მანდილოსანი, რომელმაც ჩემი ქართველობა რომ შეიტყო,

ძალიან გაუხარდა და გამანდო თავისი წინაპრების ე.წ. საიდუმლო , რომლის

თანახმადაც, თურმე მისი წინაპარი – პირი, რომელსაც უფლის ტაძრის დაცვა და

კარის გასაღების შენახვა ევალებოდა, წარმოშობით იყო საქართველოს მითხოდან .

ამ ადგილას, როგორც მითხრეს, დღეს ჩეჩნები ცხოვრობენ და მის მოსახლეობას

მელხიი -ს უწოდებენ და ადგილს კი – მალხისტას “.

ამ მონათხრობმა თუშეთის სხვა ტოპონიმებიც გაგვახსენა, რომლებიც ეტიმო-

ლოგიურად უკავშირდება კერპთაყვანისმცემლობის დროინდელ სიწმინდეებს (ვაბო,

ეთელტა, ინ დურთა..). ტოპონიმი მითხოც, ვფიქრობთ, უნდა მომდინარეობდეს წ.-

თ. მეითხა-დან, რაც „სამზეოს, სამყაროს“ ნიშნავს, (< მათხ „მზე”), სადაც ფუძისეული

*ა>ი (მათხ > მითხო) მონაცვლეობა – ისეთივე დეიქტური ნიშნების მონაცვლეობაა,

როგორიც *წან-არ .> *წო-ვის შემთხვევაშია. ტოპონიმ მითხოს ეტიმოლოგიური კავშირი

კერპებთან და სიწმინდეებთან ეჭვს არ უნდა იწვევდეს. ჩეჩნური მელხიი – თუშური

მითხოს ანალოგით შექმნილი ტერმინი უნდა იყოს (> ჩეჩ. მალხ „მზე”).

ქალბატონ თამილა მგალობლიშვილის მონათხრობმა კიდევ ერთხელ მიგვანიშნა

იმაზე, რომ ოდესღაც მითხო (ისევე, როგორც ვაბო ) თუშების ტერიტორიული

კუთვნილება უნდა ყოფილიყო. გამომდინარე იქიდან, რომ ისტორიულად თუშები

(წობონები ) ჩვენი ქვეყნის გაქრისტიანების პროცესებში აქტიურ მონაწილეობას

იღებდნენ და იერუსალიმამდეც ჩასულან, ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ქ-ნ თამილასთან

მოსაუბრე ქალბატონის წინაპრები მითხოელები – ქართველები უნდა ყოფილიყვნენ

(ანუ, თუშები ).

ისტორიოგრაფიაში ხშირად შეხვდებით ასეთ გამონათქვამს: „მთიელები დროდა-

დრო განუდგებოდნენ ხოლმე ქართველ მეფეებსო“ – ასეც იყო. აღმოსავლეთ საქარ-

თველოს მთის მოსახლეობა (თუშეთი, ფშავი, ხევსურეთი, მთიულ-გუდამაყარი...),

შეწუხებული ჩრდილო კავკასიელების დაყაჩაღებითა და მიწების ძალით მითვისებით,

სთხოვდა მთავრობას დახმარებას, რასაც ვერ იღებდა. ამის მიზეზი ხშირად ქვეყნის

მთავრების ერთმანეთში კინკლაობა იყო, რაც მთიელების სამართლიან პროტესტს

იწვევდა. თუშების განდგომის ძირითადი მიზეზი ბარში ცხვრის გამოსაზამთრებელი

63

ადგილების გამოყოფის მოთხოვნა და ჩრდილო კავკასიელებისგან საზღვრების დაცვაში

დახმარება იყო, რადგან ჩვენს მეზობლებს თვალი ეჭირათ არა მარტო პირუტყვსა და

ადამიანებზე, არამედ მოსაზღვრე ტერიტორიებზეც. ვფიქრობთ, მითხოს და ვაბოს

დაკარგვაც ამ მიზეზით მოხდა.)

კიდევ ერთხელ ჩამოვთვლით წყაროებს, სადაც შესაძლოა ნახსენები იყვნენ ბაცბები

და მათთან დაკავშირებით фეფფიელები: ნ. გრაბოვსკი, პ. უსლარი და ნ. იაკოვლევი

ვაინახთა კულტურულ-ეთნოგრაფიული საკითხების შესწავლისას, ივ. ცისკარიშვილის მიერ

წამოყენებული ვერსიის გარდა, სხვა წყაროს ვერ ასახელებენ. აგრეთვე ჩახა ახრიევი (XIX ს.),

რომელმაც პირველმა აღწერა ინგუშური ფოლკლორი, ბაცას და фეფფიის საერთოდ არსად

არ ახსენებს.

აქვე დავძენთ, რომ ყველგან, სადაც თუშებს გაჰყავდათ ცხვარი საბალახოდ, იმ ადგილებს

შერჩა ტოპონიმები, სადაც ბაცა, წოვა და თუშია ნახსენები, მაგალითად, შავშეთის მხარეში

არსებობს ადგილი, რომელსაც ჰქვია ხანთუშეთი. ეთნოგრაფიული მასალების თანახმად, ამ

მიდამოების იალაღებით თუშები დროდადრო სარგებლობდნენ ცხვრის საბალახოდ. დღეს

აქ ქართულის მცოდნეს ვერც შეხვდებით და სოფელსაც ჰანლის ეძახიან.

ეს საკითხი ჯერ ძირფესვიანად შესწავლილი არ არის. ვფიქრობთ, ცალკე უნდა შე-

ის წავლოს ის გზები და ცხვრის გასადევარი ადგილები, რომლითაც სარგებლობდნენ

ქარ თველი მთიელები, რომლებიც მეცხვარეობას მისდევდა. ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს,

რომ ასეთი საკითხების სრული გაშუქება არ გართულდება, თუ ისინი კომ პ ლექსურად

შეისწავლება ისტორიკოსების, ლინგვისტებისა და არქეოლოგების ერ თობლივი კვლევების

საფუძველზე. დღეს ავტორები მათ სიღრმისეულ შესწავლას ერიდებიან: ზოგი ავტორი

დიდი ავტორიტეტების ზეგავლენით მექანიკურად იმეო რებს მათ დასკვნებს, ზოგი მეგობარ-

მეზობელს არ უტეხავს ხათრს და დუმს, ზოგიც ქართველებისადმი არაკეთილად განწყობილი

გარეშე ძალების დავალებებს ას რულებს. ისევ განვმეორდებით – რთულია ამ საკითხის

შესწავლა: ერთი მხრივ, ამ ხალხის ქართული გენეტიკა და ისტორიული ფესვები, მეორე

მხრივ – კერიის ენა (წოვა-თუშური, ბაცბურად წოდებული), რომელიც კითხვებს ბადებს და

პასუხგაუცემელი რჩება.

თუშების წარმომავლობის საკითხზე ჩვენ ვმუშაობთ თითქმის 50 წელია. ჩვენამდე ეს

საკითხი შეისწავლა მკვლევარ-ისტორიკოსმა ვასო ლაგაზიძემ („თუშეთის ისტორიიდან“)

და ძალიან ბევრ საკითხს მოჰფინა ნათელი (თუშების დასახლება, სოციალურ-ეკონო-

მიკური ურთიერთობები, საქართველოს ომებში თუშების მონაწილეობა, თუშების ბარად

ჩამო სახლება და ა.შ.). ჩვენს გამოკვლევებში დიდწილად ვიზიარებთ და ვეყრდნობით ამ

ავტორის მიერ წარმოდგენილ მასალას, თუმცა მოვიპოვეთ ახალიც: ვეცადეთ ყოველმხრივ

შეგვესწავლა არსებულ წყაროთა უდიდესი ნაწილი (ქართული, რუსული და უცხოური),

ჩავატარეთ არაერთი არქეოლოგიური და ეთნოგრაფიული ექსპედიცია აღმოსავლეთ

საქართველოს მთის რეგიონებში (თუშეთი, ხევსურეთი, ფშავი, მთიულეთ-გუდამაყარი) და

ჩრდილო კავკასიაში (დაღესტანი, ჩეჩნეთ-ინგუშეთი, ჩრდილო ოსეთი (1959-1990 წწ.).

აღნიშნული საკითხის კომპლექსურად შესწავლის საფუძველზე გამოვაქვეყნეთ არაერთი

მონოგრაფია ქართულ და რუსულ ენებზე. წინამდებარე ნაშრომიც ამ მუშაობის ერთ-ერთი

ნაყოფია.

ჩვენ მიერ გაკეთებულ დასკვნებს ჩამოვაყალიბებთ ბოლოს – ვეცდებით იგი იყოს

არგუმენტირებული და დამაჯერებელი. ერთს კი წინასწარ ვაცხადებთ – მეზობელ ტო მებთან

არსებული მრავალსაუკუნოვანი კონტაქტები უდავოდ იწვევს ცხოვრებისეული უნარ-ჩვევებისა

და სამეტყველო ენაში ლექსიკის ურთიერთსესხებას, მაგრამ ეს სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ

იცვლება ან ითრგუნება რომელიმე მხარის თვითშეგნება ან მენ ტალიტეტი. მაგალითისთვის

შეიძლება მოვიხმოთ საქართველოში 26 საუკუნის მანძილზე მცხოვრები ებრაელები,

64

რომელთაც არ დაუკარგავთ საკუთარი იდენტობა, მიუხედავად იმისა, რომ მათმა ძირითადმა

მასამ დაივიწყა მშობლიური ენა. წოვა-თუშებსაც კარგად ახსოვთ მათი ქართული ფესვები და

მცდელობა მათ ინტრიგებით მოუშალონ ეს მეხ სიერება, ვფიქრობთ, ფუჭია.

თუ წოვა-თუშები მართლაც გადმოსახლდნენ საქართველოში XVII ს-ში (ვ. ელანიძე),

გამოდის, რომ მათ სამი საუკუნის მანძილზე დაივიწყეს საკუთარი წარსული – ეს ხომ

აბსურდია. ნებისმიერ თაობას შესაძლებლობა აქვს იქონიოს ცოცხალი ინფორმაცია

ხუთი თაობის ჩათვლით. ამის მაგალითია, თუნდაც თქვენი მონა-მორჩილის ბიძა ილი-

კო შავხელიშვილი, რომელიც დაბადებული იყო 1882 წელს და გარდაიცვალა ასი წლის

ასაკში – 1982 წ. მას თავისუფლად შეეძლო მოეწოდებინა ჩვენთვის ინფორმაცია მისი პაპის

თაობის შესახებ, რომელიც დაბადებული იყო დაახლოებით XIX ს-ის დასაწყისში ან XVIII

ს-ის ბოლოს. ე.ი. ცოცხალი ინფორმაციული ჯაჭვი ითვლის 200 წელიწადს. დარწმუნებით

შეგვიძლია ვთქვათ, რომ დროის ამ მონაკვეთში, ჩრდილო კავკასიისა და საქართველოს

სხვადასხვა რეგიონებიდან რიგი მიზეზების გამო თუშეთში გადმოსახლებულ ზოგიერთ

გვარს დღესაც შესანიშნავად ახსოვს თავისი გენეტიკური ფესვები, მაგრამ ეს არამც და არამც

არ ეხება წოვათის თუშების ისტორიულ-გენეტიკურად ქართულ მოსახლეობას, რომელიც

დახვდა იქ იმ ზოგიერთ გადმოსახლებულს, შეი ფარა და შესაძლოა ბევრ უბედურებასაც

გადაარჩინა.

ამდენად, ზუსტად ამ ქართულ მკვიდრ მოსახლეობას ეხება აკად. ივ. ჯავახიშვილის სიტყვები

იმის შესახებ, რომ „უძველესი წობენის და თანამედროვე სოფლების სახელების წუბენი, წობონი

და წობანოს იდენტურობა სახელ წოვასთან, რომელიც თუშეთის მთიანეთშია – უდავოა და არაა

უბრალო დამთხვევა“ (55.-26) და ჩვენთვისაც ეჭვგარეშეა. და კიდევ: „ქართული წყაროების

თანახმად, ისინი არაგვის ჴეობის მცხოვრებნი იყვნენ, სომხური „უსახელო გეოგრაფიაც“ ამას

ამტკიცებს.. ამას ამტკიცებს ჩვენი ძველი მატიანეც.

წოვათის თუშების მიერ განვლილი ეკონომიკური, პოლიტიკური და კულტურული ცხოვრება

მჭიდროდ იყო დაკავშირებული საქართველოს მრავალსაუკუნოვან ისტორიასთან. მომთაბარე

მეურნეობის პირობებში მათ შექმნეს საკუთარი ეკონომიკა: მიწათმოქმედება და მეცხვარეობა;

რამდენადაც მეცხვარეობის მიმდევრები ძირითადად წოვათის მოსახლეობა იყო, მათ შექმნეს

და ჩვენამდე მოიტანეს ისეთი ცნებები, როგორიცაა: თუშური ცხვარი (წ.-თ. ჟე), თუშური

მატყლის ნაირსახეობა (წ.-თ. კეჭ), თუშური ყველი (წ.-თ. ნაჩხ), თუშური წუღები (წ.-თ. ჯანი),

რომელსაც დაემატა მაღალგანვითარებული, კონკურენტუნარიანი შინამრეწველობა, რაშიც

შედიოდა თუშური ქუდი, ხურჯინი, წინდა-ფაჩუჩები, ფარდაგები და სხვა, რაც თუშეთის მთლიანი

მოსახლეობის ერთობლივი ქმნილებაა და კუთვნილებაა. თუშურმა ცხვარმა განსაკუთრებული

გავრცელება ჰპოვა საქართველოს ფარგლებს გარეთ – ირანსა და თურქეთში იმდენად დიდი

იყო მოთხოვნა ხორცზე, ყველზე, მატყლსა და მის ნაწარმზე, რომ მათ უთმობდნენ საუკეთესო

საძოვრებს, რისთვისაც თუშები იხდიდნენ საბაჟო გადასახადებს (იმედია, თუშებსაც ჰქონდათ

კარგი მოგება, რამდენადაც, მიუხედავად შორი მანძილისა და იმ ქვეყნების მიერ დაწესებული

საბაჟო გადასახადებებისა, მაინც არ ეპუებოდნენ სირთულეებს და იპყრობდნენ ბაზარს). არქივში

დაცულია საბუთი, საიდანაც ჩანს, რომ, მაგალითად, 1845 წლის 25 მაისს #1216-1226 და

#1724-1743 პასპორტებითა და ნებართვით წოვა-თუშებს გაუვლიათ ალექსანდროპოლის #585

პოსტი ლევან ბუქურაულის ხელმძღვანელობით. საბუთში ნათქვამია, რომ თუშებმა თავიანთი

საქონელი უნდა გარეკონ საზღვარგარეთ და უკან დაბრუნების დროს ბაჟი გადაიხადონ, როგორც

შემოტანილ, ისე შინაურ საქონელზე (74.-ფ.4,საქ.#95,ფურც.1,2). ამის დასტურია გ. რადდეს

მიერ მოწოდებული შემდეგი ცნობაც: „Так, тушин Кадагидзе (Цовского Общества) уже в 1863 году

сам отправлял шерсть своих овец прямо в Марсель, и таким образом освободился от необходимости

прибегать к посредничеству перекупщиков армян“ (66.-315).

ცხვარი დიდ შემოსავალს იძლეოდა, ამდენად წოვათის ცხვრის მფლობელნი ხშირად

მატერიალურად უზრუნველყოფდნენ სასულიერო ხუროთმოძღვრული კომპლექსების

65

მშენებლობებს, როგორც მთაში, ისე ბარშიც და ამას მთლიანი თუშეთის სახელით

აკეთებდნენ. იქ, სადაც სახლობდნენ – მთასა თუ ბარში, ქმნიდნენ ისეთ საცხოვრისს,

რომელიც, ერთი მხრივ, არქიტექტურულად ავსებდა ერთიან ქართულ კულტურულ

სივრცეს (ამას წოვათის სოფლების ნაგებობები მოწმობს), მეორე მხრივ კი დროის კარნახს

უწყობდნენ რა ფეხს (სოფელი ალვანი გაშენდა წოვა-თუშის დავით აბაშიძის დაგეგმარებით,

რომელსაც განათლება პეტერბურგში ჰქონდა მიღებული), თავისი შინაარსით ისევ

ქართულ ფასეულობებს არ სცილდებოდნენ. ხალხური პოეზიის ნიმუში „თუშთ არ იციან,

ვითარცა, ვინ არის მონა, ბატონი – თავად არიან თავისი მბრძანებელი და პატრონი“ ალ.

ხახანაშვილმაც დაადასტურა და წერს: „თუშები მუშად არ მიდიან და ბატონყმობა თავის

დღეში არ სცოდნიათ“. ამ თავისუფლებას თუშებს მათი გარჯა და შრომა აძლევდა, რამეთუ

მატერიალური უზრუნველყოფა იყო იმის გარანტი, რომელსაც, ძირითადად მეცხვარეობის

დარგის განვითარება იძლეოდა.

წინამდებარე ნაშრომში ჩვენ ყველა ამ საკითხს წვრილ-წვრილად აუცილებლად

განვიხილავთ. მოდით დავიწყოთ პირველი წყაროებიდან.

თუშეთის წოვათის თემის მცხოვრებნი ოდითგანვე აქტიურად მონაწილეობდნენ ქვეყნის

აღმშენებლობით პროცესებში. მათ შემოინახეს ყოფითი ცხოვრების ამსახველი მრავალი

ტრადიციული ნივთი თუ სამეურნეო ხელსაწყო, რომელიც იდენტურია ქართულისა და

ეს კარგად ჩანს არქეოლოგიური გათხრების შედეგად მოძიებულ ნიმუშებში. როგორც

სპეციალური ლიტერატურიდანაა ცნობილი, არქეოლოგიურმა გათხრებმა თუშების განსახ-

ლების ტერიტორიაზე (პანკისი, ქისტაური და თუშეთის მთიანეთი) გამოავლინა ბრინჯაოს

დამუშავების ფაქტები ძვ.წ. V-III ათასწლეულიდან. გათხრების ჩატარების პერიოდში ამ

ადგილებში ქალის ერთ-ერთი სამარხის გათხრისას, აღმოაჩინეს ბრინჯაოს სამკაულები –

სამაჯურები, საყურეები, ძეწკვები, ბალთები და სხვ... აქვე იპოვეს ისრის კაჟის ბუნიკები,

ქვის იარაღები, სპილენძის პატარა ცულები და თიხის ნაწარმის ნამტვრევები. ეს მასალა

ანალოგიურია ზემო ალვნის, ბახტრიონის, ახმეტისა და ჯანჯაანის სამარხებში ნაპოვნი

საგნებისა.

ინტერესმოკლებული არაა აგრეთვე ზემო ალვნის ტერიტორიაზე არსებულ, ძვე ლად

„კაკლიანად“ წოდებულ მონაკვეთში ძველი ნასახლარების ნარჩენები. აქაუ რი საცხოვრებელი

ნაგებობების ნაწილი შედგებოდა მოწნულ-მობათქაშებული კედ ლებისაგან. ანალოგიური

სადგომები ნანგრევების სახით შემორჩენილია სხვა სოფ ლებშიც – გურგალჭალაში, ოთ-

ხთვალაში, წიწალყურესა და მუხროვანში. გათხრების შედეგად აქ ნაპოვნია ისრის პირები,

ნამგლების (კაჟისა და ობსიდიანის) ნაწილები, ქვის ხელსაფქვავები, ჭურჭელი და სხვადასხვა

შრომის იარაღი. ანალოგიური მასალა აღმოჩენილია სოფლებში – წიწალყურე, ახმეტა და

ბახტრიონი.

არქეოლოგიური მონაცემების მიხედვით, ბრინჯაოს ხანაში თუშეთში იწყება წარ-

მოების ახალი ფორმების განვითარება. პროფ. გ. ლომთათიძე ასე ახასიათებს აღმო-

სავლურ-ქართულ გვიანბრინჯაოს ნივთიერ კულტურას: „მთავარი დამა ხასი ათებელი კი

დიდრონი მახვილებია და ისიც ნაირ-ნაირი: წვეტიანი, წვერმომ რგვალებული და სულაც

წვერმოკვეთილი, მარტოოდენ საჩეხად განკუთვნილი. შეგ ვიძლია ვიფიქროთ, რომ ისინი

ქართლ-კახელთა წინაპრების მელითონე და მეიარაღე ოსტატების საკუთარი შემოქმედების

ნაყოფია”.იგივე ავტორი წერს, რომ ამ კულტურის მონაპოვარია არქეოლოგიური

გათხრების შედეგად საქართველოს აღმოსავლეთში ნაპოვნი მთლიანად ჩამოსხმული

სატევრები, შუბისპირები და ისრისპირები, ბრტყელი სარტყელები, საბრძოლო ცულები და

სხვ. (58.-115). ეს პროცესი დამახასიათებელია საქართველოს მთელი ტერიტორიისათვის.

ზოგიერთი მკვლევრის აზრით, ბრინჯაოს ბალთები, რომელზეც გამოსახულია დაჩოქილი

ცხენები, მოგვაგონებს სკვითურ-სარმატული ხელოვნების ნიმუშებს და თარიღდება ძვ.წ. V-III

საუკუნეებით (1.-16-17).

66

(ჩვენ ამ საკითხს კიდევ დაწვრილებით განვიხილავთ).

თუშებს ეკავათ კავკასიონის ქედის ცენტრალური და დასავლეთი ნაწილი. ანტიკური

ხანის ისტორიკოსები – ჰეროდოტე, სტრაბონი, პტოლემეოსი – თუშებს იხსენიებენ სხვადასხვა

სახელწოდებით: ტუბინები, ტუსკები, ტუსები და სხვ., რომლებიც, მათივე ცნობით, სახლობენ

ტერიტორიაზე, სადაც მათ აღმოსავლეთით ცხოვრობს დიდურთა ტომი, ჩრდილოეთით – ძურ-

ძუკები და კუშტები, ანუ ვაინახები. მოგვიანებით, ძვ.წ. III-II სს-ში, კავკასიონის ჩრდილოეთით

ჩნდება დიდი ეთნიკური წარმონაქმნი, რომელიც, ჰეროდოტეს ცნობით, სკვით-სარმატების

მონათესავეა. მეცნიერთა ერთი ნაწილის ვარაუდით, სარმატულ მოსახლეობაში მოჩანს

იბერიულ-კავკასიური ეთნიკური ფენა. ტერიტორიულად ისინი აღმოსავლეთ საქართველოს

მთიანეთს ესაზღვრებიან. იმავე წყაროების მიხედვით, ქართველი მთიელები და მათ შორის

თუშები დიდხანს იდგნენ გვაროვნული საზოგადოების უკანასკნელ საფეხურზე: ისინი

ირჩევდნენ ხევისბერს და იცავდნენ იერარქიულ დიფერენციაციას.

ბერძნულ-რომაული წყაროების მიხედვით, იმ პერიოდში თუშების მეურნეობაში წამყვანი

ადგილი ეკავა მესაქონლეობას, თუმცა ნაწილობრივ მისდევდნენ მიწათმოქმედებასაც.

თუშეთის მთიან რეგიონებში განვითარებული იყო ტერასული მეურნეობა, ბარში (ალონი

(ალვანი), პანკისი, ახმეტა, ლოპოტი, ქისტაური, ხორხელი, ხოდაშენი), ვაკე ადგილებში

მოჰყავდათ ხორბალი, ქერი, ფეტვი და სხვ.

მომთაბარე მეურნეობით დაკავებული თუშების ცხვრის ფარები მთებში ბალახობდნენ

მხოლოდ ზაფხულის პერიოდში. შემოდგომას, ზამთარს და გაზაფხულს ისინი ატარებდნენ

ბარში. სწორედ ამით აიხსნება ქართველი მეფე-მთავრების განსაკუთრებული ყურადღება

თუშების ზამთრის საძოვრების მიმართ.

თუშების ცხოვრებაში უმნიშვნელოვანესი პერიოდი იყო ადრეფეოდალური ხანა (V-IX

სს). საკვლევ პერიოდში აღმოსავლეთ საქართველოს მთის, მთისწინა და ბარის რეგიონები

განვითარების სხვადასხვა საფეხურზე იდგნენ. მთის მკაცრი გეოგრაფიული პირობები

ხელს უშლიდა მეურნეობის განვითარებას, ამდენად ბარის რეგიონები წარმოადგენდნენ

თუშური მეურნეობის განვითარების ძირითად ბაზას. ამ დროს თუშებში, ისევე როგორც

სხვა მთიელებში, ახალი სარწმუნოება – ქრისტიანობა აქტიური განმტკიცების სტადიაშია.

მიუხედავად იმისა, რომ წობონ-თუშები ერთ-ერთი პირველთაგანი შეეგებნენ და ხელი

შეუწყეს ამ რწმენის აღმოსავლეთ საქართველოში გავრცელებას, ამ პროცესს მაინც

გარკვეული სირთულეები ახლდა, რამდენადაც მეზობელი ტომების (ფშავლები, ხევსურები)

ნაწილი მოსახლეობა ძნელად ელეოდა ძველ რწმენა-წარმოდგენებს და ამ მიმართულებით

ქართველ მეფეებს ზოგჯერ უხდებოდათ საკმაოდ მკაცრი ზომების გატარება.

წერილობითი წყაროების მიხედვით, IV ს-ში ქართლის მეფე მირიანმა აღმოსავლეთ

საქართველოს მთის რეგიონებში გააგზავნა წმ. ნინო ქრისტიანობის გასავრცელებლად.

„ქართლის ცხოვრებაში“ ნათქვამია: „და წარვიდა წმინდა ნინო და ეპისკოპოსი თუშის იოვანე

და მათ თანა წარატანა მეფემან ერისთავი ერთი. მივიდა და დადგა წობენს, და მოუწოდეს

მთიულთა… ჭართალთა, ფხოელთა, წილკანთა და გუდამაყართა და უქადაგეს მათ სჯული

ქრისტიანეთა ჭეშმარიტი. გარდამოვიდეს მუნით და დადგეს ჟალეთს, და უქადაგეს ერწო-

თიანელთა. ხოლო მათ შეიწყნარეს და ნათელ-იღეს. ხოლო ფხოელთა დაუტევეს ქუეყანა

მათი და გარდავიდეს თუშეთს და სხუანიცა მთიულნი უმრავლესნი არა მოიქცეს, არამედ

დაუმძიმა მათ მეფემან ხარკი, ოდეს არა ინებეს ნათლის ღება“ (1.-126). ვახუშტი წერს,

რომ „მდინარე თიანეთის-წყლის დასაწყისში... თეთრი არაგვის ახლოს არის ხარჭაშოს

გუმბათიანი ეკლესია, კარგად ნაგები და ზის აქ ერწო-თიანეთის, ფშავ-ხევსურეთის და

თუშეთის ეპისკოპოსი”; დავაკვირდეთ ვახუშტის სხვა სიტყვებსაც: „გარდაეცათ ჰერეთისა

ერთი ნაწილი ვიდრე კავკასიონამდე კახეთის მთითა და – თუშეთი“ (იქვე).

ქართული მატიანეს წყაროებს თუ დავაკვირდებით, ქვეყნის ისტორიის ყველა მონაკვეთზე

წობენების (წანარების) მონაწილეობის კვალი შეინიშნება, კერძოდ, ივ. ჯავახიშვილის მიერ

67

აღწერილ „არაბთა შემოსევის და მათი ბატონობის პირველ ორ საუკუნეში“ აღმოსავლეთ

საქართველოში მათ მიერ დაპყრობილი (654 წლიდან) კუთხეების ჩამონათვალში ნახსენები

არიან: ხერკი, ქსოვრისი, ხუნანი, სამცხე, შავშეთი, კლარჯეთი, კახეთი, კუხეთი, დარიალნი,

წანარნი, არტაჰანი, ბაზალეთი და დიდოელნი“ (78.-2,73), იგივე წყაროს თანახმად, წანარებს

ხშირად კახელებთანაც აიგივებენ, კერძოდ, „841-842 წწ. არაბთა ხალიფის ბრძანებით, ამირ

ხალიდის სიკვდილის შემდეგ მოვიდა მისი ვაჟი მოჰმედი და „...ტფილისის ამირს საჰაკს

შეებრძოლა და ამ არაბთა შორის ჩამოვარდნილი მტრობით ისარგებლეს ქართველთა

მთავრებმა. მათ კახელნი, ანუ „წანარნი“ ეშველებოდნენ...“ (78.-2,94). კიდევ ერთი წყარო

გვამცნობს, რომ, როდესაც ბაგრატ III-ის შვილი გიორგი მეფე ავიდა ტახტზე, სახელმწიფოს

მართვა ბიზანტიის კეისრის წინააღმდეგ ბრძოლით დაიწყო და მთელი თავის სიცოცხლე ამ

საქმეს შეალია. ერთ-ერთი ასეთი ბრძოლის აღწერისას, მემატიანე გვამცნობს: „1020-1021

წწ., როდესაც მეფე გიორგი ნაილის გზით სამცხეში გადავიდა. აქ მას მოუვიდნენ მეშველნი

წანარნი...“ (78.-133).

ქართული ნარატიული წყაროებისა და თუშების სიგელ-გუჯრების მიხედვით, თუშები

შედიოდნენ წუქეთის საერისთავოში. „ქართლის ცხოვრებაში“ ნათქვამია: „ამის შემდგომად

მოვიდა არჩილ II (668-718 წწ. – ა.შ.). კახეთად და ყოველთა ტაძრეულთა მისთა მიუბოძა

კახეთი, და აზნაურთა ჰყვნა იგი აღაშენა ეკლესია… და დაჯდა წუქეთს... და პოვნა წუქეთს

მთავარნი, რომელთადა მიებოძა ვახტანგ მეფესა წუქეთი. და იყო მაშინ რომელი ერის-

თავობდა თუშთა და ხუნძთა ზედა და ყოველთა წარმართთა მის მთისათა, სახელით

აბუხუასრო, და არა ინება მისგან წაღებად წუქეთი“ (32, გვ. 243).

ისტორიოგრაფია იუწყება, რომ „არჩილ II-მ გააერთიანა ძირითადი პროვინციები: კახეთ-

ჰერეთი (გარდა თბილისის მხარისა, სადაც არაბები ისხდნენ), მესხეთი, ნაწილი ლაზიკისა...

მისი სამფლობელო სწვდებოდა ცენტრალურ კავკასიას (ნუხის მხრიდან) ვიდრე შავ ზღვამდე

(ჭოროხის ხეობა), გარდა ამისა, სამეფოს გავლენა ვრცელდებოდა ჩრდილო კავკასიის

მთიელთა ზოგიერთ პროვინციაზე (დაღესტნის სანაპირო თემებზე), ხოლო მისი სამყოფელი

კახეთი შეიქმნა“. როგორც წარმოდგენილი ამონაწერიდან ჩანს, არა მარტო თუშეთი,

არამედ მისი მეზობელი რეგიონი – ხუნძახიც შედიოდა წუქეთის საერისთავოში. ბუნებრივია,

რომ მთიელები ადმინისტრაციულად წუქეთის ერისთავს ემორჩილებოდნენ. მეზობელ

ტომებთან ურთიერთობისას არც ერთ კარდინალურ საკითხს ერისთავთან შეთანხმების

გარეშე არ წყვეტდნენ. წუქეთის ერისთავთან შეთანხმებით ხორციელდებოდა ქრისტიანობის

გავრცელება ჩრდილო კავკასიაშიც და ეს თუშეთის არტერიების გავლით ხდებოდა, რასაც

მნიშვნელოვანი პოლიტიკური დატვირთვა ენიჭებოდა და, აქედან გამომდინარე, ჰერეთ-

კახეთის ხელმძღვანელობა დიდი ყურადღებით ეკიდებოდა მას.

ვახუშტის ცნობების მიხედვით, თუშეთის ეკონომიკური, პოლიტიკური და კულტურული

ცხოვრება IX ს-ში აღმავლობის გზაზე იდგა. ამ დროს თუშები წარმოადგენდნენ გარკვეულ

გაერთიანებას, რომელიც ქართველთა სამეფოსთან შეთანხმებით და მათი ზედამხედველობით

თავის გავლენას ავრცელებდა მეზობელ ხალხებზე, კერძოდ, ქისტებსა და ლეკებზე.

როგორც აღვნიშნეთ, საქართველოს სახელმწიფოს გაძლიერების კვალდაკვალ

უმჯობესდება თუშების ეკონომიკური მდგომარეობა (XII-XIII სს). ანა ანტონოვსკაიას „დიდ

მოურავში“ ასეთი ცნობაა წარმოდგენილი თუშების შესახებ: „Цовское, Гомецарское, Чагминское

и Пирикительское общества и представляют собой тушинский народ, отважный, воинственный

и независимый. До царицы Тамар тушины жили у подножия гор и составляли отдельное царство

„без царя“. Тамар, покорив горские племена, подчинила тушин не столько оружием, сколько

посулами. Со времён Тамар тушины еще при царях Лаша и Вахтанге-II славились суровостью и

неустрашимостью. Но раздробление феодальной Грузии на отдельные царства и княжества и

беспрестанные нашествия мусульман вынудили тушин отойти к южным отрогам Кавказского

хребта, к подножию Борбало и Накерали“ (68.-16).

68

თუშები დიდი ნდობით სარგებლობენ მეფის კარზე. ისინი ხშირად შედიან მეფეების

პირადი დაცვის შემადგენლობაში. მაგალითად, თამარის ეპოქაში სამეფო კართან თუშების

მჭიდრო კონტაქტზე მიუთითებს მრავალი ისტორიული ფაქტი – ერთ მათგანს წარმოგიდგენთ:

„სოფ. მოზართაში (წოვათა) ერთი საცხოვრებელი ნაგებობის კედელზე იყო XII-XIII სს-ის

წერის მანერით შესრულებული წარწერა, სადაც ნახსენები იყო დავით სოსლანი. თქმულების

თანახმად, ერთხელ მეფე თამარმა გააგზავნა თავისი მეუღლე დავით სოსლანი ინდურთის

ტაფობში, რათა მას ენახა კედელი ამ წარწერით“ (33.-177).

ამას ეხმიანება თუშებში არსებული თქმულებაც, რომლის თანახმადაც, ერთ ზაფხულს,

მეფე თამარი თუშეთში დღეობაზე დასასწრებად ასულ მეუღლეს დავით სოსლანს ელო-

დებოდა „იახსარის“ სალოცავში, რომლის ნანგრევები დღემდეა შემორჩენილი ზემო ალვნის

მიდამოებში. თქმულება იმასაც გვაუწყებს, რომ თუშებს მეფე თამარისთვის სალოცავის

ეზოში საქანელაც კი აუგიათ, რათა სიცხეს მოფარებოდა სათაყვანებელი სტუმარი.

თამარის მეფობას უკავშირდება კიდევ ერთი თქმულება, რომელიც სვანებში არსებობს

თუშებთან მიმართებაში – თქვენს მონა-მორჩილს თავად მოუსმენია იგი სვანებისგან:

ერთხელ მეფე თამარს სვანები აჯანყებიან და თამარი თავად გამგზავრებულა სვანეთში

მათ დასაშოშმინებლად; მისი ამალა ძირითადად თუშებისგან შედგებოდა; როცა

მშვიდობა დამყარდა და თამარი ბრუნდებოდა, მას თავისი ამალის ნაწილი დაუტოვებია

უშგულში ერთგვარი ზედამხედველობისთვის. დროთა განმავლობაში, სვანებს, როგორც

ბესარიონ ნიჟარაძე წერს, „მობეზრდათ თუშების უკუღმართი და კუმატიანი ხასიათი და

განუზრახავთ მათი ღალატი, ამოწყვეტა. ამგვარი განზრახვა უშგულელებისა თუშების

ნათესავ ქალს გაუგია და შეუტყობინებია მათთვის; თუშები აბარგებულან და ერთ ღამეს

დაუტოვებიათ ის მიდამო...“ (28.-149.). იმავე ავტორის ცნობით, თუშები მისულან ქვეყნის

*კეისართან (ხელმწიფე, მეფე – ა.შ.) და უთხოვიათ სამოსახლო ადგილი – აქ ისევ

ავტორისეულ სიტყვებს მოვიშველიებთ: „საქართველოს კეისარს რომ დაუნახავს მამაცნი

და მოსულის ტანის თუშნი, სიამოვნებით მიუღია მათი თხოვნა და დაუსახლებია თავის

საკეისროს იმ კუთხეში, საიდანაც მტრების შემოსევის შიში ჰქონდა ხოლმე, ე.ი. იქ, სადაც

დღეს არიან დაბინავებულნი...“

უნდა აღინიშნოს, რომ ჩვენი მთხრობელების მონაყოლი ასე სრულდება: „... და

მეფეს გაუშვია ისინი იქ, სადაც მათი თანამოძმეები სახლობდნენ, ანუ თუშეთში. ბესარიონ

ნიჟარაძის ცნობა და ჩვენი ჩანაწერები, ფაქტობრივად, თითქმის ავსებენ ერთმანეთს,

თუმცა პატივცემულ ავტორს მათი დასახლების ადგილი თუშებისთვის რატომღაც „ახალ

სამშობლოდ“ მიაჩნია, რამდენადაც იგი წერს: „ახალ სამშობლოში თუშები გამრავლებულან

და კეისრის საყვარელნი და უძლეველნი მეომარნი გამხდარან“ (28.-149.).

ბ. ნიჟარაძის ეს ჩანაწერები XIX ს-ის შუა წლებით თარიღდება, და ვფიქრობთ, რომ

პატივცემული ავტორი სრულად ვერ ფლობდა ინფორმაციას თუშების ისტორიულ დასახლება-

განსახლების შესახებ, რამეთუ თამარის დრომდეც თუშები აღმოსავლეთ საქართველოს

მთასა და ბარში უკვე მოიხსენიებიან და ქვეყნის აღმშენებლობის, მისი დაცვისა და მართვის

პროცესებში აქტიური როლი ეკისრებათ. უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ სვანეთში დარჩენილი

რაზმი იმ დროის განმავლობაში, სანამ იქ მსახურობდა, ისევ მეფის დაქვემდებარებაში

რჩებოდა, თუმცა, სამსახურს უკვე უშუალო ტახტისგან მოშორებით ასრულებდა.

კიდევ ერთხელ მაგალითისათვის მოვიშველიოთ სვანეთში არსებული ტოპონიმი –

„თუშრე ნამზიგვ“, რის შესახებაც რ. ხარაძე და ალ. რობაქიძე წერენ, რომ „ყურადღებას იქცევს

მასალა, რომელიც ჩაწერილია უშგულში ბ. ნიჟარაძის მიერ, იმის შესახებ, რომ აქ ძველად

ცხოვრობდნენ თუშები. აუცილებელია, ყურადღება მიექცეს თქმულებას „თამარ მეფის ციხე-

სიმაგრის“ შესახებ. უშგულის მდებარეობა საქართველოს ჩრდილოეთ საზღვარზე, სადაც

იკვეთება მრავალი უღელტეხილი, გვაფიქრებინებს, რომ, როგორც „თამარ მეფის ციხე-

სიმაგრე“, ისე კოშკები აქ არაა სვანური სტილისა. ეს ნაგებობები აგებულია საქართველოს

69

იმდროინდელი ცენტრალური ხელისუფლების მიერ, რომელმაც საჭიროდ ჩათვალა

ჩაეყენებინა ამ ციხე-სიმაგრეებში თუშური გარნიზონი“ (27.-35).

თუშების სვანეთიდან უკან გამოწვევა, ვფიქრობთ, დროში გაიწელა და სვანებს

ზედმეტი ზედამხედველობა მობეზრდა, რამაც მათ თუშების ამოხოცვის გადაწყვეტილება

მიაღებინა. თუშები თავისი ბუნებით ძალიან კანონმორჩილნი და საქმის ერთგულნი იყვნენ

და ვფიქრობთ, სვანების გარკვეულწილად თავისუფალი და ზოგჯერ თავნება ხასიათი ვერ

გუობდა მსგავს დამოკიდებულებას.

ბესარიონ ნიჟარაძის ამ ცნობასთან დაკავშირებით, გვახსენდება წოვათის თუშების

ედიშერიძეების (ედიშერიშვილების) გვარში შემონახული ასეთი ზეპირი გადმოცემა: –

თუშების სვანეთიდან უკან გამოწვევა დროში გაიწელა და მეფეს (არ იციან, რომელ მეფეზეა

საუბარი, რადგან ამ დროისთვის თამარი უკვე ცოცხალი აღარ არის...) ნაწილი მათგანი

კარგი მსახურებისთვის თავისი ამალის რიგებში დაუტოვებია და ტიტულიც მიუცია (როგორც

ამბობენ, აზნაურობა უბოძებია), ნაწილი კი თუშეთში, თავის ძველ ნასახლარ ადგილებში

დაუბრუნებია. წოვებში ტიტულოვანი გვარების წარმომადგენლებს შორის ედიშერიძეების

გვარიც იხსენიებოდა – მათი ნაწილი ედიშერიშვილებადაც იწერებოდა. როგორც ამბობდნენ,

ედიშერიძეები ზუსტად იმ აზნაურთა შთამომავლები ყოფილან. ამდენი საუკუნის შემდეგ, ამ

საკითხში რამე სიზუსტის შეტანა ჩვენ გვიჭირს, თუმცა ერთი კი ნათელია – ედიშერიძეების

და ედიშერიშვილების ერთ-ერთ შტოს მეხსიერებას შემორჩა ის ფაქტი, რომ მათ წინაპარს

ოდესღაც სვანეთთან ჰქონია დროებითი კავშირი.

თამარის მეფობის შემდეგ საქართველო, მრავალ მიზეზთა გამო, დაშლის გზაზე

აღმოჩნდა, რამაც დაძაბა ურთიერთობები ქვეყნის ზოგიერთი კუთხის მოსახლეობასა და

ხელისუფალთ შორის.

XIII-XIV სს-ის მიჯნაზე საქართველოში იმატა იმიერკავკასიელი ტომების თარეშმა. მონ-

ღოლთა დამსჯელმა ექსპედიციებმა, რომლებიც არბევდნენ ქვემო ქართლის, ჯავახეთისა

და შიდა ქართლის გარდა, არაგვის ხეობას, ერწოსა და მთათუშეთს, ქვეყანა მიიყვანა

უკიდურეს გაჭირვებამდე (66.-611).

ვახუშტის ცნობით, თუშები ხან ემორჩილებიან ერისთავს, ხან კი არა; იგი წერს: „გიორგიმ

დაიკავა მთელი კახეთი, გააუქმა ჰერეთის საერისთავო და იქ დასვა მოურავი. მან გაყო

სამეფო ოთხ სადროშოდ და მათი დროშები გადასცა ეპისკოპოსებს... თუშები, ფშავლები და

ხევსურები არ დაემორჩილნენ მას...”.

იმავე ცნობის თანახმად, მეფე გიორგიმ ქვეყანაში ბევრი ცვლილება განახორციელა,

რამაც არაეთგვაროვანი დამოკიდებულება შექმნა მმართველებსა და მოსახლეობას შორის.

კახეთში გააუქმა პანკისის საერისთავო და დააწესა პანკისის სამოურავო. თუშები შევიდნენ

პანკისის სამოურავოში, რადგან ამ ტერიტორიაზე განთავსებული იყო მათი სავარგულები.

უნდა აღინიშნოს, რომ მიუხედავად თუშების პროტესტისა მეფე გიორგის ე.წ. რეფორმების

მიმართ, ამ პოლიტიკური აქტის განხორციელების შემდეგ მათი ეკონომიკა და ცხოვრების

პირობები აშკარად გაუმჯობესდა.

XV ს-ში თუშეთი შედის კახეთის სამეფოში, რომელიც ამ დროისათვის შაქამდე

ვრცელედებოდა (66.-75).

მეფე გიორგიმ და მისმა მსახურებმა კარგად იცოდნენ, რომ თუშებს ცხვრის ზამთრის

სადგომად და გასარეკად ესაჭიროებოდათ ბარის ტერიტორიები, რადგან ის მიწები,

რომლებსაც ისინი ფლობდნენ, მათთვის სამყოფი არ იყო. მიუხედავად ამისა, როგორც

წყაროებიდან ჩანს, მეფე გიორგი თუშების მიმართ ზედმეტად მომთხოვნი ყოფილა და

ზოგჯერ ძალასაც იყენებდა – აკისრებდა მეტად მძიმე გადასახადს. ამდენად, თუშები,

ნაკლები გადასახადის ძიებაში იძულებულნი იყვნენ ქვეყნის გარეთ მოეძებნათ ზამთრის

საძოვრები და ეს, ძირითადად, ჩრდილო კავკასიის მთებში ხერხდებოდა.

აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელები და მათ შორის თუშები დროდადრო,

70

განუდგებოდნენ ხოლმე ხელისუფალთ, მაგრამ მალევე ურიგდებოდნენ მათ. ზუსტი მიზეზები

ამ განდგომისა ჩვენთვის უცნობია, თუმცა, ვფიქრობთ, მათ ერთი სატკივარი ამოძრავებდათ

– მთავრობას ისინი უპროტესტებდნენ დიდ გადასახადებს, ცხვრის გასადევარი და

გამოსაზამთრებელი მიწების სიმწირეს და დახმარებას სთხოვდნენ ჩრდილოკავკასიელთა

თარეშის მოგერიებაში (ქართველთა მიწების თვითნებურად მიტაცებამ და ლეკიანობამ შუა

საუკუნეებში თავის პიკს მიაღწია...). ვახუშტისთან ვკითხულობთ, რომ ფშავ-ხევსურებისა

და თუშების დაუმორჩილებლობა გაგრძელდა ლევან მეფის დრომდე (1520-1574

წწ.). მეფე ლევანმა ისევე, როგორც თავის დროზე მეფე თამარმა, ისინი ძალით კი არ

დაიმორჩილა, არამედ შეჰპირდა, რომ მათი ცხვრები შეძლებდნენ ძოვას კახეთში და ამის

დასტურად თიანეთს მათთვის საჩუქრად ქრისტეს ჯვარი გაუგზავნა. ამის შემდეგ თუშები

ლევანს უგზავნიდნენ ლაშქარს და უხდიდნენ ხარკს (3.-138). ამას მ. მაჩაბელიც ადასტურებს

და წერს, რომ ალვანის მინდვრები თუშებს ჯერ კიდევ ლევან კახთა მეფისგან ჰქონდათ

ნაბოძები და ამის დამამტკიცებელი გუჯარიც ჰქონდათ მათ, რომელიც ერთ-ერთი ხანძრის

დროს დაეწვათ.

სერგი მაკალათია წერს: „მეცხვარე თუშებისათვის არსებითი მნიშვნელობა ჰქონდა

ზამთრის საძოვრებს, რომლებიც მდებარეობდა კახეთში – ალონის ველზე (ალვანის),

ამიტომ თუშები იძულებულნი იყვნენ კახეთის ხელისუფლებასთან კეთილ განწყობილებაში

ყოფი ლიყვნენ. თავის მხრივ, კახთა მეფეებიც ცდილობდნენ მოლაშქრეთა და ბეგარის

მიღების მიზნით, გულადი თუშების შემომტკიცებას. საყურადღებოა, რომ თუშებს ეს

ისტორიული ფაქტი დღესაც ახსოვთ; მათგან ხშირად გაიგონებთ, რომ ალვნის ველი თუშებს

ლევან მეფემ უბოძა“ (31.-16). სინამდვილეში კი თუშები საკმაოდ დიდ ტერიტორიებს უკვე

ფლობდნენ მანმადე, სანამ ეს გუჯარი გაიცემოდა – ახმეტა, პანკისი, ბახტრიონი, ქისტაური,

ხორ ხელი, ალვანი, ლოპოტა. დროთა განმავლობაში ქვეყნის მმართველთა და თუშების

ეს კავშირები უფრო მყარებოდა, რამდენადაც თუშები მათთვის საიმედო და საყრდენ

ძალას წარმოადგენდნენ ქვეყნის ყველა გასაჭირში – ეხებოდა ეს მატერიალურ მხარეს,

თუ პოლიტიკურს.

XVI ს-ის გარკვეულ პერიოდში, კახეთი ეკონომიკურად განვითარებული რეგიონი გახდა.

კახეთმა, აღიარა რა ირანის ვასალობა, ამით დროებითი მშვიდობა შეინარჩუნა. თუმცა,

მდგომარეობა მალე შეიცვალა. 1562 წელს ირანის შაჰი – შაჰ-თამაზი კატეგორიულად

აფრ თხილებს ლევან კახთა მეფეს, რომ წახურის (დაღესტანი) მფლობელი არავინ შეა-

წუხოს. მეფე ლევანი ყოველნაირად ცდილობს მშვიდობიანი ურთიერთობა შეინარჩუნოს

მეზობლებთან – მათ შორის, შაჰთანაც. 1556 წელს ლევან მეფემ საჩუქრებით დატვირთული

თავისი ვაჟი იესე გაუგზავნა შაჰ-თამაზს. თუმცა ირანის შაჰი რატომღაც აღარ ენდობა ლევან

მეფეს და თავს იზღვევს იმით, რომ ბატონიშვილ იესეს იძულებით მიაღებინებს ისლამს

და განაწყობს მას საკუთარი მამის წინააღმდეგ. ბატონიშვილი მალევე მიხვდება შაჰის

ვერაგობას, უარყოფს მუსულმანობას და მოახერხებს გაქცევას, მაგრამ მას მოკლე დროშივე

შეიპყრობენ და ალამუთის ციხეში გამოამწყვდევენ (34.-165).

მარტო ეს ეპიზოდი მეტყველებს იმაზე, რომ მეფე ლევანის მმართველობის ხანა

არანაკლებ რთულია საქართველოს ისტორიაში. ცნობილია დაღესტნელი ფეოდალების

მეთაურობით არაერთი თავდასხმა, განხორციელებული კახეთსა და თუშეთში. გარდა

მატე რიალური ხეირისა, ამ თავდასხმების მიზანი იყო მოსახლეობის მათ სარწმუნეობაზე

მოქცევა. მატიანე გვამცნობს, რომ მეფე ლევანი პირიქით ცდილობდა განემტკიცებინა

ქრისტიანობა და დროდადრო ამ მიზნით აგზავნიდა მისიონრებს ჩვენს მეზობელ

მთიელებში. ერთხელ მას მისიონერთა ერთი ჯგუფი გაუგზავნია დიდოეთს. დიდოელებს

არამცთუ არ მიუღიათ ისინი, არამედ დიდი შეურაცხყოფა მიუყენებიათ (ვირზე უკუღმა

შემჯდარი მღვდლები სოფლებში შემოუტარებიათ) და დაუხოცავთ. ამით განრისხებული

მეფე ასულა დიდოეთს და რამ დენიმე სოფელი აუოხრებია. ეს გამხდარა მიზეზი იმისა, რომ

71

ომარ-ხანის დავალებით, და ღეს ტნელთა ერთი დიდი რაზმი ნუცალ-ხანის მეთაურობით

გაემართა თუშეთისკენ (39.-703,704).

ნუცალ-ხანი ერთი თავდასხმით გეგმავდა თუშეთის აღებასა და მოსახლეობისთვის

ხარკის დაკისრებას, მეჩეთების აშენებასა და მთიელებს შორის ისლამის გავრცელებას.

თუშეთში ასვლისთანავე მან ააოხრა, ააწიოკა და მიწასთან გაასწორა არაერთი ჩაღმის

სოფელი (დიკლო, შენაქო) და მიზანმიმართულად თუშეთის სიღრმისაკენ მიიწევდა. მან

თავისი არმია ორად გაყო – ერთს თავად მიუძღოდა პირიქითისკენ და მეორე მურთაზს

ჩააბარა, რომელსაც გომეწარი და წოვათა უნდა დაერბია და გაენადგურებინა. თუშები

მედგრად იბრძოდნენ, ამიტომ ნუცალი შეფიქრიანდა – ასე ნაუცბადევად, როგორც ის

გეგმავდა ამ კუთხის აღებას, ვერ შეძლებდა. ნუცალის არმია 30-ათასიანი იყო და მის

წინააღმდეგ მთელ თუშეთს შეეძლო მაქსიმუმ 2000 მეომრის გამოყვანა. ხალხი ძალიან

მძიმე დღეში ჩავარდა და ამიტომ საჭირო იყო სხვა გზების გამოძებნა, რადგან მთლიანად

თუშეთს ემუქრებოდა სრული განადგურება. თუშებმა შეკრიბეს ყრილობა „მირგველას

ველზე“ და გადაწყვიტეს, ხანთან ელჩები გაეგზავნათ მოსალაპარაკებლად და ამით დრო

მოეგოთ. აირ ჩიეს წოვათიდან დევდრის ანთა, ომალოელი გიორგი და ითაბანული.

თუშებში არის შემორჩენილი ფოლკლორული მასალა, სადაც ეს შეხვედრაა აღწერილი

– აი, ერთი ამონარიდი ლექსიდან „ნუცალ-ხანი”:

„წოვათის დევდრის ანთაი ნუცალს მიუვა კარზედა,

წინ დაუდგ ოქროს ტაბაკი, ზედ კვიცის ხორცი აწყვია;

თანა ზედ უძევს ჯვარი, გიშრისა ტარი აგია –

ჭამასა ვეღარ ძღებოდის, ღვთისაგან მოელ შველასა.“

ნუცალს კი მიუღია თუშები და მოუსმენია მათთვის, მაგრამ საპასუხოდ მძიმე ბეგარა

დაუ კისრებია: კომლზე თითო სული ცხვარი, ერთი კოდი ხორბალი, ხოლო მძევლად დევ-

დრის ანთა და ერთი თუშის ქალი. განსაკუთრებით ბოლო პირობა, რომელიც მძევლად

ქალს ითხოვდა, თუში კაცისთვის ძალიან მძიმე მოსასმენი იყო და ამ მიზეზით, დევდრის

ანთას მოფიქრებისთვის დრო უთხოვია. ამასობაში თუშებმა შექმნილი ვითარების შესახებ

უმალ ლევან მეფეს აცნობეს. დათქმულ დროს ნუცალ-ხანისა და ხევისბერის შეხვედრაც

შედგა. ამ შეხვედრის დროს, უცებ ხანმა რაღაცა შუქს მოჰკრა თვალი და შეეჭვდა, მაგრამ

დევდრის ანთამ დაამშვიდა, რომ სიტყვა – სიტყვაა და მას არავითარი საშიშროება არ

ელის. მიუხედავად იმისა, რომ ნუცალ-ხანს დიდი ლაშქარი ახლდა, მას მაინც ეჭვი

ეპარებოდა ამ ხალხის ასე ადვილად დანებებაში. ასეც მოხდა: ვითომ მშვიდ ვითარებაში

მყოფ ნუცალს, მოულოდნელად თუშებისა და ლევან მეფის მიერ გამოგზავნილი ფშავ-

ხევსურებისა და კახელების გაერთიანებული ლაშქარი თავს დაესხა და, მიუხედავად მისი

მცირერიცხოვნობისა, ამ უთანასწორო ბრძოლაში გამარჯვება მოიპოვა. ამ გამარჯვების

შემდეგ თუშების ისტორიაში დევდრის ანთას სახელი დარჩა, როგორც ერთ-ერთი გონიერი

და წარმატებული ხევისბერისა. აქვე დავამატებთ, რომ მე-17 საუკუნის დასაწყისში დევდრის

ანთას ქალიშვილი წოვათისა და პირიქითის საზოგადოებების გაერთიანებულ სასამართლოს

ხელმძღვანელობდა ღრმა სიბერემდე. ამ ქალბატონს წერა-კითხვაც სცოდნია და მამამისივით

ძალიან გონიერი და გამჭრიახე ყოფილა.

ვასო ლაგაზიძე აღნიშნავს, რომ ნუცალ-ხანის ამ ლაშქრობის თარიღი უცნობია, თუმცა,

ცნობილია, რომ თავად ნუცალი 1568 წელს ერთ-ერთ ბრძოლაში დაღუპულა. ამდენად,

ზემოთ აღწერილი მოვლენები უნდა მივაკუთვნოთ მე-16 საუკუნის 50-იან წლებს. ასეთი

მრავალი ისტორიული საბუთი მოიპოვება საქართველოს საარქივო წყაროებში და, რაც

არანაკლებ მნიშვნელოვანია – ხალხის მეხსიერებაში.

ისტორიული წყაროების თანახმად, ე.წ. „ლეკიანობის“ პერიოდი საკმაოდ ხანგრძლივი

იყო და ძალიან დიდი დაღი დაასვა როგორც კახეთს, ისე ზოგადად ჩრდილო-აღმო-

72

სავლეთის მთიანეთს. დაღესტნელი ფეოდალები თავიანთი ყაჩაღური შენაერთებით

უფრო აქტიურდებოდნენ თურქ-სპარსელთა აგრესიის დროს და, როგორც წესი, მათგან

იმართებოდნენ. როგორც ვხედავთ, საქართველოს უხდებოდა მძიმე ბრძოლების გადატანა

მრავალი ფრონტის მიმართულებით.

მსგავს მრავალ მიზეზთა გამო, ქრისტიანი რუსეთის გამოჩენას კავკასიაში ქართველები

ერთგვარი იმედით ხვდებიან. ამით ილუზია იქმნება იმისა, რომ ქვეყანა ასე თუ ისე გაუმ-

კლავდება ამდენი უცხო რჯულის მტრის შემოტევას.

1557 წელს ყაბარდო შეუერთდა რუსეთს. ლევან კახთა მეფეს გაუჩნდა შესაძლებლობა

თავისი ელჩები რუსეთში გაეგზავნა. ასეც მოხდა – 1563 წელს ვინმე იაკობის ხელმძ-

ღვანელობით საქართველოს ელჩობა ეწვია რუსეთს, რომლის შემადგენლობაში თუშებიც

ყოფილან (35, II,IV). მართალია, ეს საკითხი ზემოთ უკვე ვახსენეთ, მაგრამ საჭიროდ

მიგვაჩნია წარმოვადგინოთ კიდევ რამდენიმე საინტერესო ცნობა: XVI ს-ის წყაროების

თანახმად, თუშეთის გზა-ბილიკებით ხორციელდებოდა საქართველო-ჩრდილო კავკასიისა

და საქართველო-რუსეთის კავშირები. ამ გზით შემოდიოდნენ კახეთში მიმავალი ელჩებიც,

რომელსაც შეადგენენ თუშ-ფშავ-ხევსურები. ისინი კახეთის მეფის დავალებით ჩადიან

რუსეთის მეფესთან. როგორც აღვნიშნეთ, მათ ხშირად „თუშების ელჩობასაც“ უწოდებდნენ.

აღსანიშნავია ისიც, რომ ელჩები რუსეთის მეფისგან არაერთხელ დასაჩუქრებულან. ერთი

საარქივო ცნობის მიხედვით, „თუშების ორ კაცს ერგო 40 სიასამურის ბეწვი, 40 მანეთი

თვითეულს, ხოლო დანარჩენ თუშებს – 6 კაცს ხაზინიდან 40 სიასამურის ბეწვი და 20 მანეთი

თვითეულს“ (29.-181). დანამდვილებით შეგვიძლია თქმა, რომ ყველა საჩუქარი ქართველთა

მეფის კარამდე მოდიოდა და ხაზინის კუთვნილება ხდებოდა, ხოლო ფულით ელჩები

იძენდნენ ისეთ ნივთებს, რაც წინასწარ იყო შეთანხმებული მეფის კართან. ი. ციციშვილი

თუშების საქმისადმი დამოკიდებულებას ასე აფასებს: „არც ერთი ტომი კავკასიის მთიელებს

შორის თავისი მამაცობით იმდენჯერ არ ქებულა, რამდენჯერაც თუშები. კავკასიის რომელ

კუთხეში არ მოგიყვებიან თუშების ვაჟკაცობის შესახებ“. ამას მოწმობს ამონარიდი, რომელიც

თუშ-ფშავ-ხევსურებმა 1657 წ. რუსეთის მეფესადმი მიწერილ წერილში აღნიშნეს: „ჩვენ მაგარ

ალაგს ვართ გამაგრებულნი და არა კაცს შევეპოვებით. ამდენი ხანია ჩვენ საქართველოს

ყაენი ებრძვის და ჩვენ არც კი შემოგვიშვია ყაენის კაცი და სადაც მოგვიხელებია – მოგვიკლავს

და მისი სარდარი გაგვიქცევია და ლაშქარი გაგვიწყვეტია..“ (59-254).

კავკასიაში რუსეთის გამოჩენამ თურქების მკვეთრად უარყოფითი რეაქცია გამოიწვია.

ამ გარემოებამ აიძულა ლევან კახთა მეფე უარი ეთქვა რუსეთის ჯარის შემოყვანაზე

საქართველოში. ასე რომ, რუსეთსა და კახეთს შორის პირველი კონტაქტები კრახით

დასრულდა (38.-393).

დაღესტნელთა და სხვათა ყაჩაღური თავდასხმები განსაკუთრებით გახშირდა ირანის

შაჰის – აბასის შემოსევის შემდეგ ქართლსა და კახეთში (1616 წ.). შაჰ-აბასმა ააოხრა

ქართლი და კახეთი, მოსახლეობის დიდი ნაწილი კი (ენისელი, წუქეთი, შაქი) ძალით

გადაასახლა ირანში. ხოლო დაცარიელებულ ქართულ მიწებზე დაღესტნელები დაასახლა.

ლეკებმა დაიკავეს ფიფინეთი და ჭარი, რომლებიც ეკონომიკურ ცენტრებად გამოცხადდა.

კახეთის მოსახლეობა თავდადებით იბრძოდა უცხო დამპყრობთა წინააღმდეგ. შაჰ-

აბასი ძალზე უკმაყოფილო იყო მეფე თეიმურაზ I-ის რუსული ორიენტაციით და ამიტომ

კახეთში თურქმანების ჩასახლება გადაწყვიტა. ბევრი შეაკვდა მტერს, ხოლო რამდენიმე

ათასი – უფრო მეტად ბავშვები და ქალები შაჰმა ირანში ტყვედ წაიყვანა. ამას უსწრებდა

სხვა ღონისძიებებიც.

მოჰამედ თაჰერის ცნობით, ირანის შაჰს სურდა კახეთში თურქმანების 15000 ოჯახი

ჩაესახლებინა და ამით კახეთის საუკეთესო მიწები მათთვის გადაეცა. თურქმანები –

მომთაბარე ხალხი იყო და ისინი შაჰის განკარგულებით, კახეთის ნაყოფიერ მიწებს უნდა

დაპატრონებოდნენ და ხელი მოეკიდებინათ მიწათმოქმედებისათვის (37.-393).

73

იმავე მოჰამედ თაჰერის ცნობით, შაჰი მთელი ძალით ცდილობდა თავისი ვერაგი

ზრახვების შესრულებას. ამ ღონისძიების გატარება ალავერდი-ხანს დაევალა, მაგრამ

მას უარი უთქვამს; მოგეხსენებათ, ალავერდი-ხანი ირანის სარდალი, გამაჰმადიანებული

ქართველი გვარად უნდილაძე იყო. შაჰმა მას ეს უარი არ აპატია და სულ მალე

სიცოცხლეს გამოასალმა. როგორც ცნობილია, ამის შემდეგ, შაჰ-აბასმა კახეთი ორად

გაყო – ივრის დასავლეთი მხარე ბაგრატ-ხანს ჩააბარა, ხოლო აღმოსავლეთი – ფეიქარ-

ხანს. ცნობილია ისიც, რომ შაჰის ზრახვები ამ ორი სარდლის ერთობლივი ძალებით

განხორციელდა – სამწლიანი (1614-1617 წწ.) ბრძოლების შემდეგ სრულიად განადგურდა

კახეთის ქალაქ-სოფლები და მოსახლეობა: 100 ათასამდე ქართველი დაიღუპა, ხოლო

ათასობით კი წაიყვანეს ფერეიდანში. დაცარიელებულ კახეთში თურქმანების ტომები

დასახლდა.

მართალია, ამჯერად უპირატესობა შაჰ-აბასის მხარეზე იყო, მაგრამ კახელებისა

და თუშ-ფშავ-ხევსურების ბრძოლა კიდევ დიდხანს გაგრძელდა და მოგვიანებით მაინც

ქართველების გამარჯვებით დამთავრდა.

ირანელებმა თავისი მეომრები ჩააყენეს ალავერდის ტაძარში და თავდაცვისთვის

გალავანი მიუშენეს. შაჰს განზრახული ჰქონდა კახეთში სამი ციხე-სიმაგრის აგება. მშენებ ლობა

საჭირო მუშახელით, ოსტატებითა და სხვა საჭირო მასალითაც თვითონვე უზრუნველყო (37.-

393). ეს ისტორიული ცნობები იმიტომ მოგვყავს, რომ ნაწილობრივ მაინც წარმოვიდგინოთ

ის გაუსაძლისი გზა, რომელიც ჩვენმა ერმა გამოიარა და სწორად გავიაზროთ „ბახტრიონის

ბრძოლის“ წინაპირობა.

წერილობითი წყაროების მიხედვით, ბახტრიონის ციხეც ირანელების მიერ არის

აშენებული (38.-42), თუმცა, სავარაუდოდ, ეს უკვე შაჰ-აბას II-ის დროს განხორციელდა.

ვფიქ რობთ, ვიდრე ბახტრიონის ტერიტორიაზე არ ჩატარდება არქეოლოგიური გათხრები,

ძნელია რაიმის მტკიცება ამ ციხე-სიმაგრის წარმოშობა-აგების შესახებ.

მიუხედავად იმისა, რომ 1659 წლის კახეთის აჯანყების შესახებ სამეცნიერო ლიტ-

ერატურაში აღწერილია მრავალი საარქივო საბუთი და ხალხური თქმულება, ვფიქრობთ,

არსებული ინფორმაცია უნდა შევავსოთ დამატებითი ცნობებით. „საქართველოს ისტორიის

ნარკვევებში“ ვკითხულობთ: „სახალხო მოძრაობა თურქმან-ოსმანების წინააღმდეგ მათი

ჩამოსახლებისთანავე დაიწყო. მთიელთა – განსაკუთრებით თუშების პარტიზანული რაზმები

თავს ესხმოდნენ როგორც ელებს, ისე ყიზილბაშ მეციხოვნეებს. ქართულ ხალხურ საის-

ტორიო პოეზიაში დაცული მასალების მიხედვით, ამ მოძრაობის ბელადი იყო სახალხო

გმირი ზეზვა გაფრინდაული. აჯანყების ხელმძღვანელობა საკუთარ თავზე ზაალ ერისთავმა

აიღო, რომელსაც მხარს უჭერდა ადგილობრივი მოსახლეობის ფართო ფენები, მათ შორის,

ფეოდალებიც“ (39.-331).

„ქართლის ცხოვრების“ მიხედვით ასეთი სურათი იხატება: „ხოლო რა ესმა საქმე ესე ზაალ

ერისთავსა, დიდად მწუხარე იქმნა, და იყო მას ჟამად ზაალ ერისთავი ყაენის მომდურავი. მაშინ

შემოიფიცა ქსნის ერისთავი შალვა და ელიზბარ და კახი სუფრაჯი ბიძინა ჩოლოყაშვილი. და

შემოიფიცეს მთის კაცნი თუშნი, რამეთუ შალვა ქსნის ერისთავი სიძე იყო მისი“ (40.-438).

ეს ის დროა, როდესაც შაჰ-აბას II-ის ელები მართავენ კახეთს, ტახტის მემკვიდრე

თეიმურაზ I კი იმერეთს აფარებს თავს. თეიმურაზ I-ის თანამებრძოლებად ითვლებიან

შალვა და ელიზბარ ქსნის ერისთავები და თავადი ბიძინა ჩოლოყაშვილი, რომლებიც ხელ-

მძღვანელობენ აჯანყებულ მებრძოლთა ჯგუფებს – თუშეთიდან ზეზვა გაფრინდაულის, ხევ-

სურეთიდან ნადირა ხოშარაულის და ფშავიდან გოგოლაურის მეთაურობით. აჯანყებას,

რომელსაც „ბახტრიონის ბრძოლა“ დაერქვა, თანადგომა გამოუცხადა კახეთის, მთიელ-

გუდა მაყრისა და ქართლის მოსახლეობამაც, ამდენად, ამ აჯანყებამ მიიღო მართლაც სა-

ყოველთაო მასშტაბები და ქართველების გამარჯვებით დასრულდა.

ზეზვა გაფრინდაულზე ბევრი დაიწერა – ის რომ „ბახტრიონის ბრძოლის“ მთავარი

74

გმირია, ვაჟა-ფშაველას ცნობილი პოემიდან „ბახტრიონი“ და ხალხური პოეზიიდანაც კარგად

ჩანს. თუშები ძალიან ამაყობენ მისი გმირული ცხოვრებით, რადგან ზეზვას თავდადებისა და

ორგანიზატორული ნიჭის გარეშე ამ ბრძოლას ვინ იცის, რა დასასრული ექნებოდა. თუშების

წვლილი კი ამ ბრძოლასა და გამარჯვებაში იმდენად დიდი იყო, რომ სამეფო ტახტის

გადაწყვეტილებით თუშებს გუჯარის განახლებით ხელმეორედ დაუკანონდათ მიწები, რო-

მლებსაც ისინი ფლობდნენ ჯერ კიდევ ლევან კახთა მეფის დროიდან. აქ ჩვენ გავიმეორებთ

ი. მაჩაბლის სიტყვებს: „ალვანის მინდვრები რომ თუშებისაა, ამის დამამტკიცებელი გუჯარიც

ჰქონდათ, რომელიც ერთ-ერთი ხანძრის დროს დაეწვათ. ამ გუჯარში ეწერა, რომ ლევან

კახთა მეფე გადასცემს „ერთობით თუშებისთვის – წოვას და ჩაღმას ოდითგანვე მათ სარ-

გებლობაში მქონ მიწებს...“ – ეს ტექსტი თუშებში ზეპირადაც გადაეცემოდა თაობიდან თაო-

ბებს, რამდენადაც იგი ძალიან მნიშვნელოვანი და ძვირფასი იყო მათთვის.

„ბახტრიონის ბრძოლასთანაა“ დაკავშირებული ასევე საინტერესოა ცნობა მეტი საღი-

რიშვილის პიროვნების შესახებ, რომელსაც მიეძღვნა ცნობილი ფილოლოგის, პროფ.

ლევან ჭრელაშვილის და თქვენი მონა-მორჩილის ერთობლივი სტატია, სადაც აღწერილია

საღირიშვილის ბიოგრაფია, გმირული წარსული და მისი ფესვები; აი, ერთი ამონარიდი:

„მეტი საღირიშვილი იყო დღეს სოფ. ზემო ალვანში მობინადრე აბაშოშვილების-აბაშიძეების

წინაპარი. 1831 წ. კამერალურ აღწერაში სოფ. ინდურთაში გვხვდება ამ გვარის შემდეგი

წარმომადგენლები: აბაშო მეტისშვილი, გრიგოლ მეტისშვილი, პავლე მეტისშვილი, ლუარ-

საბ მეტისშვილი, დიმიტრი მეტისშვილი, რომელთა შთამომავლებად ზემო ალვნის მკვიდ-

რნი აბაშოშვილები-აბაშიძეები გვევლინებიან. მეტი საღირიშვილის სახელის თუშეთში არსე-

ბობის შესახებ შეიძლება დავასახელოთ დოც. გ. აბაშიძის მიერ 1931წ. შედგენილი ამ გვარის

წინაპართა გენეალოგია, სადაც შემდეგი სურათი დგინდება: არინდა – საღირი – მეტი –

აბაშო – დაქო – საღირი, გრიგოლ – ლეო – კოსტალე – ილო“ (64.-191). (აბაშიძეების გენე-

ალოგია იხილეთ ამ გამოცემის II ტომში).

ქართველების ბრძოლა ირანელებისა და თურქმანბაშების წინააღმდეგ კიდევ დიდხან

გაგრძელდა და ხან წარმატებით მთავრდებოდა ჩვენთვის, ხან კი წარმატება მტრის მხარეზე

იყო, მაგრამ ჩვენი მებრძოლები ღირსეულად ხვდებოდნენ ყველანაირ განსაცდელს.

ვფიქრობთ, დახასიათება, რომელიც ა. ზისერმანმა მისცა თუშ მეომრებს, ყველა დროში

იყო აქტუალური: „...тушинские наездники бросались в самые жаркие сечи и умирали с

восторгом при мысли, что они будут оплакиваемы как герои, что песни об их деяниях зазвучат на

устах красавиц... и воспламенят соревнование храбрых, что память об них дойдет до позднего

потомства...“ (43.-244).

ისტორიაში თუშების გმირული წარსულის შესახებ არაერთი ცნობაა შემონახული.

ერთ-ერთ მათგანს ასე ყვებიან: „ალაზნის ველზე დიდი ბრძოლა გამართულა, სადაც

მტრის რაოდენობა ბევრად სჭარბობდა და მოგებაც მათ მხარეზე ყოფილა. ბრძოლის

დამთავრების შემდეგ ყულიხანს (ასე უწოდებდა ხალხი ყულიხა-ხანს) თვალი გადაუვლია

ალაზნის ველისთვის და ერთ-ერთი ხის ძირში რამდენიმე წერტილი რომ შეუნიშნავს,

უკითხავს – ეს წერტილები რა ჩანსო... – ვეზირს გაღიმებია და უთქვამს: ეს თუშები არიან

– ცამეტი კაციაო... – რატომ არ გარბიან, ბრძოლა ხომ დამთავრდაო, – უკითხავს ხანს; –

მათ არ ჩვევიათ ბრძოლის ველიდან გაქცევაო, – უპასუხნია ვეზირს; მაშინ ხანს 30-კაციანი

რაზმი გაუშვია და უბრძანებია – ცოცხლად შეიპყარით და მომიყვანეთო. გასულა დრო

და, რომ არავინ დაბრუნებულა, ხანს მაცნე გაუშვია, რომელსაც დაბრუნებულს უთქვამს –

ორივე მხრიდან დაღუპულები დამხვდაო... გამწარებულ ხანს უბრძანებია: – ჩამოახრჩეთ ეს

თუშების ცხედრები მკერდზე წარწერით: იმიტომ არა, რომ ძაღლები არიან, არამედ იმიტომ,

რომ ქართველები არიან... – და კიდევ დაუმატებია: კიდევ იმიტომ ჩამოახრჩეთ – ყველამ

იცოდეს, თუ როგორ უნდა უყვარდეთ სამშობლო და ისიც დაინახონ, რომ ჩვენ მტრების

გვამებსაც არ ვინდობთო...”

75

ეს ამბავი შემონახულია ერთდროულად ქართულ ხალხურ ფოლკლორსა და ხალხის

მეხსიერებაში. თუმცა ხაზგასმით უნდა აღვნიშნოთ, რომ ეს ისტორიული ფაქტია, რომელიც,

ვფიქრობთ, მომავალი თაობებისთვის სამაგალითო უნდა იყოს, თუ როგორი თავდადებით

ებრძოდნენ ჩვენი ქართველები – ამ შემთხვევაში, თუში მეომრები მტერს. დაახლოებით

იმავე ამბავს ვკითხულობთ ანა ანტონოვსკაიას „დიდ მოურავში“ (მოგვყავს ამონარიდი):

„Тушины – конники Датиа – не переставали поглядывать на горы Тушети… верные данному

слову, тушины оставались на сторожевом посту у подножия Борбало. Седой Датвиа молча

сидел у тлеющего костра. Услышав о предательском избиении в Греми и глубоко потрясенные

оскорблением женщин, тушины ринулись вниз по течению Дуруджа. Проскакав Энисели, они,

размахивая обнаженными шашками, с разгона ворвались в Греми.

Карчи-хан поспешно выстроил сарбазов в густую колонну, преграждая путь тушинской

коннице. Но тушины, почти сойдясь вплотную с сарбазами, искусно повернули коней влево,

стремительно обскакали колонну и, не дав опомниться сарбазам, с неимоверной ловкостью

ударяли на них шашки. Седой Датвиа и Чуа, юный внук его, первые врезались в колонну сарбазов.

Изумленно смотрел Карчи-хан, как редели ряды сарбазов. Каждый взмах тушинских шашек

прорубал кровавую улицу. Отрубленные головы отбрасывались копытами коней. Сарбазы были

растоптаны. Обезображенные трупы образовали вал. Смятение охватило иранцев. Разъяренный

Карчи-хан вводил в битву новых и новых сарбазов. С балкона дворца, наблюдая за невиданным

конным боем – сто против тысячи, шах Аббас радовался своей прозорливости: если бы шамхал

не задержал тушин в горах, то...

Шах-Аббас приказал изловить дерзких тушин живыми. Но ни один не дался в руки врага,

дорого продавая свою жизнь: в смертельной схватке падали тушины и их боевые друзья – кони.

Последние тринадцать могли бы прорваться и ускакать, но тушины знают одну почетную смерть

в схватке с врагом – ни один тушин не покинет поле битвы, обагренное кровью его братьев.

Датвиа взмахнул кинжалом. – Э-эй, тушины!! И последние тринадцать образовали у древнего

дуба круг, став тесным строем плечом к плечу и вскинув круглые щиты, окованные железом.

Они приседали на корточки и, приняв удар на щит, стремительно выпрямлялись, нанося

сокрушительные ответные удары. Их шашки разлетелись осколками, точно серебряные птицы.

Тогда они обнажили мечеподобные кинжалы. По кольчуге Датвиа медленно стекала кровь.

Лавина сарбазов бросилась на приступ. Лица тушин потемнели. Но Датвиа, победно подняв щит,

снова задорно выкрикнул:

– Э-эй, тушины!! И с новой яростью кинжалы рассекали головы сарбазов, вонзали острие в

сердце врага. Но один за другим падали тушинские витязи... Вот упал Мгела... Вот Важика... Вот

еще... Остались двое – Датвиа и Чуа. Они взялись за руки – обряд братства перед смертью – и

дрались, пока не упали вместе, не выпуская из крепко сжатых рук залитые кровью кинжалы. В

бешенстве Карчи-хан ударил ногой в изрубленное лицо Датвиа и велел тут же на дубе повесить

тринадцать мертвых тушин. Но храбрецы остались жить в песнях тушинского народа“.

ეს ხდება 1625 წელს, როდესაც შაჰ-აბასის დავალებით ყარჩიხა-ხანი (ყარჩი-

ხანი) კახეთის ასაოხრებლად და მთლიანად გასაწყვეტად უკვე შემოსულია კახეთში.

მის წინააღმდეგ დაუღალავ ბრძოლაში ჩაბმულია დიდი მოურავი გიორგი სააკაძეც.

მართალია, ეს ბრძოლა ზოგჯერ ქართველთა დამარცხებითაც მთავრდება, ისეთით,

რომელიც ზემოთაა აღწერილი, მაგრამ ხშირად წარმატებას აღწევს. ჯამში ირანელებმა

60 ათასამდე მოლაშქრე დაკარგეს, რის გამოც შაჰ-აბას I-მა უკან დაიხია და

საბოლოოდ გამარჯვება მაინც ქართველებმა მოაპოვეს. „საქართველოს ისტორიაში“

ასე წერია: „მიწა-მამულის დასაცავად მთელი ქვეყანა წამოიშალა: კახი, თუში, ფშავ-

ხევსური, მთიული, მოხევე ზვავად მოასკდა და საშინელი დაკვრით ერთბაშად გაწმინდა

76

ჩამოსახლებული უცხოელებისგან სამშობლო მიწა-წყალი“ (65.-352).

აღსანიშნავია, რომ ირანელების დამარცხების შემდეგ განახლდა ჯერ კიდევ ლევან

მეფის (1520-1574 წწ.) დროს დამყარებული კავშირები რუსეთთან.

1657 წელს თეიმურაზ I და რუსეთის მეფე ალექსი მიხეილის ძე ერთმანეთს

უგზავნიან ელჩებს. მოლაპარაკებების დაწყების პირველივე დღიდან საქართველო-

რუსეთის „ტრაქტატის“ ხელმოწერამდე, რუსეთში გაგზავნილ ყველა ელჩობაში თუშებიც

მონაწილეობდნენ, მათ შორის, წოვათის საზოგადოების წარმომადგენლები (ეს მონა-

წილეთა გვარების ჩამონათვალიდან ჩანს). ისინი კარგად ფლობდნენ ენებს – რუსულს,

თურქულს, სპარსულს. ამ ენების შესწავლას ხელს უწყობდა მათი მომთაბარული

ცხოვრება. ხაზგასასმელია, რომ თუშები გამოირჩეოდნენ საქმისა და ქვეყნისადმი დიდი

ერთგულებით. ამასთან ისინი ხასიათდებოდნენ განსაკუთრებული სიმამაცით, იყვნენ

უტეხნი და სიძნელეების ამტანნი, ჯიუტნი და, რაც მთავარია, შესანიშნავი მეომრები და

საქმის ერთგულნი. გამომდინარე აქედან, საქართველოს მეფეებიც განსაკუთრებულად

ექცეოდნენ მათ. საინტერესოა ერთი ფაქტი, რომელიც მემატიანემ შემოგვინახა: „კახეთში

ლეკებთან ბრძოლის დროს მეფე დავით II-ეს შემოფანტვია მებრძოლეები და მტერთან

პირისპირ დარჩენილა; ცოტაც და მეფე შესაძლოა მტერს ხელში ჩავარდნოდა, მაგრამ

ეს თუშებს შეუნიშნავთ და უმალვე იხსნეს მეფე განსაცდელისგან. ამ ბრძოლის შემდეგ

(1719 წ.) ქართველებსა და ლეკებს ზავი დაუდიათ. მიუხედავად ამისა, ლეკები მაინც

არ ეშვებოდნენ ჩუმ თარეშს და იტაცებდნენ ხალხსაც და ცხვარსაც. გამწარებულან

თუშები – გადასულან ლეკეთში, მათი ერთ-ერთი სოფელი დაურბევიათ და გატაცებული

ცხვარ-ძროხის გარდა, დიდძალი ნა დავლიც წამოუღიათ. დავით მეფეს ვახტანგ VI-

ისთვის მიუმართავს დახმარებისთვის, რომ დადებული ზავის გამო, თუშებს მოეთხოვათ

წაღებული ნადავლის ლეკებისთვის დაბრუნება. მეფე ვახტანგი თავად ასულა თუშებთან

და უთხოვია მათთვის ნადავლის დაბრუნება. თუშებს უარი უთქვამთ. მეფეს ღალატად

მიუღია თუშების ეს დაუმორჩილებლობა და უბრძანებია მათი თოფით დახოცვა, რაზედაც

თუშებს შემდეგი პასუხი გაუციათ: დაულაგებიათ მოხსნილი იარაღი გვერდზე და მეფისკენ

ზურგშექცევით დამსხდარან. ასეთმა გაუგონარმა გაუტეხაობამ თურმე გააკვირვა მეფე

ვახტანგი, მაგრამ შეუნდო თუშებს ეს საქციელი. თუმცა ნადავლის დაბრუნება თუშებს

მაინც მოუწიათ“.

ჩვენ მიერ მოპოვებული მასალების თანახმად, თუშების ცნობიერებაში მეფეები ძალიან

დიდი ავტორიტეტით სარგებლობდნენ, მაგრამ ერეკლე II მოიაზრებოდა როგორც ღმერთის

ტოლი რაინდი – წმინდა და ყოველისშემძლე მეფე. ივ. ბუქურაული აღწერს ერთ-ერთი

თავისი მთხრობელის ნაამბობს მეფე ერეკლე II-ის შემოსვლის თაობაზე წოვათაში:

„...ამ დროს აღმოსავლეთის მხრიდან მოშორებით გამოჩდნენ ცხენოსნები, რომლებიც

ჩვენსკენ მოდი ოდნენ. აბა შიშიანობა იყო მაშინ და ამისთვის ჩვენც მოვემზადენით

დასახვედრად – მტერს მტრულად, მოყვარეს – მოყვრულად. მე პატარა ვიყავი მაშინ.

როდესაც მოგვიახლოვდნენ, ერთმა გვითხრა, რომ მეფე ერეკლე მობრძანდება ამალით,

უნდა მივეგებნეთ და თავი დავუკრათო. ერეკლე ჯერ არ მენახა და გულის კანკალით

ველოდებოდი მის ნახვას. რომელია ერეკლე, – ვკითხე ერთ ჩემს ახლოს მდგომ ხნიან

თუშს. აი, ის არის, რომელიც თეთრ ცხენზე წინ მობრძანდებაო. სულ წინ, ცოტა მოშორებით

მობრძანდებოდა მეფე და მისი თეთრი ბედაურიც ისე მოჰქროდა, თითქოს ჰაერში

მისცურავსო. ძლიერ მოხუცებული იყო და ამიტომ ძლივს უჭერდა თავს ცხენს. როდესაც

მოგვიახლოვდა, მეფე მიუბრუნდა ამალას და ბრძანა: – ეგენი ვინ არიანო?

– თუშები გახლავან, – უპასუხა ამალამ. ჩვენ მივედით და სალამი მოვახსენეთ მეფეს.

– როგორა ხართ, ჩემო თუშებო, ცხვარი როგორა გყავთ? – დაგვეკითხა მეფე. – თქვენ

ცოცხალი ბრძანდებოდეთ მეფეო, და ჩვენ თუნდ ერთ დღეს დავიხოცებით შენთვის –

ვუპასუხეთ ერთხმოვნად.

77

– მადლობელი ვარ, თუშებო, მადლობელი.. ყოჩაღები ხართ, ყოჩაღად იყავით, – ამ

სიტყვებით მეფე დაგვშორდა“.

(ივ. ბუქურაული, გაზ. ივერია, #2, 1896წ).

აი, კიდევ ერთი ამონარიდი ჩვენი ჩანაწერებიდან:

„ერთი თუშური გადმოცემის თანახმად, 1795 წელს, როცა აღა-მაჰმად-ხანმა ააოხრა

თბილისი, ერეკლე II იმყოფებოდა წოვათაში. მეფეს მისი ამალაც ახლდა. თუშებისთვის

დიდი პატივი იყო სახელოვანი მეფის სტუმრობა, მაგრამ ერეკლე მეფემ შეიტყო თუ არა

თბილისში დატრიალებული ტრაგედიის შესახებ, შეკრიბა მთიელთა დიდი ლაშქარი,

ჩავიდა ტფილისს, თავს დაესხა დამპყრობლებს და გაანადგურა ისინი. ამ გამარჯვებით და

მისი ერთგული თუშ-ფშავ-ხევსურებითა და მთიულ-გუდამაყრელებით იგი განსაკუთრებით

ამაყობდა“, – გვიყვება მთხრობელი.

„ჩვენი ხალხი ერეკლეს სახელს იფიცებდა არა მარტო მაშინ, როცა ეს სამშობლოს

ეხებოდა, არამედ მაშინაც კი, როცა საქმეები ირჩეოდა ორ დაპირისპირებულ მხარეს შორის.

ასე, მაგალითად, 1913 წელს მაჩაბლიშვილის გვარი მტრობდა ბობღიაშვილის გვარს იასონ

ბობღიაშვილისა და ალექსი მაჩაბლიშვილის გამო... სოფლის უხუცესთა ჩარევის შედეგად,

ეს ორი გვარი შერიგდა – მათ დაიფიცეს ღმერთი, მეფე ერეკლე და ცხვრის ბარაქიანობა,

რომ შემდგომში მეგობრულად იცხოვრებდნენ. ასეც მოხდა... შემდგომი მათი თანაცხოვრება

მშვიდობიანი და მეგობრული იყო“

(დღიურიდან).

თუშებში შემონახულია ბევრი თქმულება ამ თემაზე, მაგრამ მკითხველს ჩვენ ერთსაც

შევთავაზებთ: „ერთი თუში ერეკლე მეფის სასახლეს იცავდა თურმე. ერთ დღეს ისეთი

ბურუსი და სიბნელე ყოფილა, რომ სასახლისკენ მიმავალი მეფე ვერ უცვნია და ძახილით

– ვინა ხარო? – გამოჰკიდებია მას. მეფეს პასუხი არ გაუცია; თუში უმალვე დასწევია მას

და ერთი გვარიანად შემოულაწუნებია მეფისთვის. მეფე აღშფოთებულა: – შე ბრიყვო,

საკუთარ მეფეს თავს როგორ ესხმიო?! შეწუხებულა თუში, ისე დაბნეულა, რომ სიტყვაც ვერ

დაუძრავს. ერეკლე მეფეს კი მხარზე ხელი მოუთათუნებია და გაუმხნევებია: – ყოჩაღ, თუშო,

მუდამ ასე ფხიზლად დაიცავი შენი მეფე და მისი სასახლეო...“

ვფიქრობთ, კახეთის მეფეების და კერძოდ, ერეკლე II-ისა და თუშეთის მოსახლეობის

ურთიერთობები სამეცნიერო ლიტერატურაში ჯერ არც შესწავლილა და არც შეფასებულა

და ეს მომავლის საქმეა, თუმცა ხაზგასმით უნდა აღვნიშნოთ, რომ ქართველი მეფეებისა და

თუშების ურთიერთნდობა და ერთგულება, თავის მხრივ, ხელს უწყობდა თავად თუშების

კეთილდღეობას და, ამავდროულად, ქვეყნის ეკონომიკური და კულტურულ-პილიტიკური

ცხოვრების განმტკიცებას. ეს არ არის ლიტონი სიტყვები, რამდენადაც თუშები ყველა დროში

ქვეყნისთვის სასარგებლო და სასიკეთო საქმით იყვნენ დაკავებულნი: მშვიდობის დროს

იცავდნენ სახელმწიფო საზღვრებს, ამრავლებდნენ ცხვარს იმდენს, რომ სახელმწიფო

ხაზინასაც ავსებდნენ, ომებსა და განსაცდელში კი – ქვეყნის დამცველთა შორის პირველ

რიგებს იკავებდნენ, რამდენადაც ხშირად მეფეებისა და მთავარსარდლების პირადი დაცვის

ამალას წარმოადგენდნენ. ეს ხალხურ ზეპირსიტყვიერებაშიც ხშირად მოიხსენიება, მაგ.,

შაჰ-აბაზ II-ის ლაშქრობის ხანას ეკუთვნის ფშაური ერთ-ერთი ლექსი, რომელიც მურთაზ

ხანის წინააღმდეგ მთიელების ბრძოლას აღწერს და ასე იწყება: „თუშო, გაგვიძეხ, წოვაო,

მურთაზს სად უდგა ჯარია...“

წოვა-თუშის (ისევე, როგორც თუშეთის ყველა თემის) ისტორიულ წარსულში არ არსებობს

ღალატის თუნდაც ერთი უმნიშვნელო შტრიხი. ამას მოწმობს ამონარიდი „არჩილიანიდან”:

„შენის რძით გაზრდას მიჯობდა, თუმც ძაღლის ძუძუ მეწოვა;

გულსა შენ მიერ ლახვარი, ვინ თქვას რამდენ გზის მეწოვა!

78

მაგ საქმის ჩემდა საქნელად არ მეტყვის თუში მე წოვა;

შენ ნამუსისა ჩიქილა რად თავზე შემოგეწოვა...“

ზოგადად თუშების მჭიდრო კავშირზე სამეფო სახლთან მეტყველებს კიდევ ერთი

საარქივო ცნობა: 1757 წ. ქართველი თავადები ცდილობდნენ თუშებისათვის წაერთმიათ

ზამთრის საძოვრები და სავარგულები. თუშებმა მიმართეს მეფე ერეკლე II-ს, რომელმაც

მათ გადასცა შემდეგი შინაარსის დოკუმენტი: „არც ჩვენ, არც ჩვენმა შთამომავლებმა არ

უნდა ჩაასახლონ (ხალხი) აქ (ალვანში – ა.შ.)... ალონის სავარგულები არავის მიეცეს. ჩვენ

გიბოძეთ (ეს ადგილები) თქვენ (თუშებს – ა.შ.) და თქვენ შვილებს სამუდამოდ – თქვენი

ერთგულებისა და (ჩვენდამი) სამსახურისათვის... დაე, იყოს ასე სამუდამოდ ...“ (42, ს.

#10063, 13-14). (ამ საბუთის მიღებას ხელის მოწერით ადასტურებენ თვითონ თუშებიც).

ამ საბუთიდან ჩანს, რომ თუშური მეცხვარეობის განვითარებისათვის საჭირო იყო ახალი

საძოვრები – მეფე არც ამაზე ეუბნება მათ უარს. არც თუშები რჩებოდნენ ვალში – მათ

გარკვეული თანხა შეჰქონდათ სამეფოს ხაზინაში. თუმცა, მეფე თავის განსაკუთრებულ

დამო კიდებულებას გამოხატავდა იმითაც, რომ ხშირად ათავისუფლებდა მათ გადა სახა-

დებისაგან. აი, საბუთი, რომელიც გაცემულია მეფე ერეკლე II-ის მიერ 1757 წელს, რაზედაც

დასმულია მეფე თეიმურაზის II-ის ბეჭედი:

„ჩვენ – იესიან, დავითიან, სოლომონიან, პანკრატოვმან, საქართველოს მეფედ ცხებულ-

მან პატრონმან მეფედ-მეფემან თეიმურაზ და ძემან ჩვენმან, კახთ მეფემან ერეკლემ, და

საყვარელმან პატრონის შვილმან, პატრონმან ვახტანგმან და პატრონმან გიორგიმ და ლევან

– ასე ჟამთა და ხანთა გამოსადეგი წიგნი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქვენ ჩვენს მამა-პაპათაგან

ნამსახურთ და დიდად ერთგულ ყმათაგან ჩვენთა სულ ერთობილთ თუშთ – დიდთა, პატარათა

– შეგიწყალეთ და გიბოძეთ ალონი, ადგილი ჩვენი საღალო სადგომად და ბალახი საჭმელად:

ესე რომ ჩვენს მამა-პაპათაგანაც წყალობად ჰქონდათ და ჩვენც ამრიგად ისე გვიბოძებია. ვინცავინ

მოხნევდეს საღალოს მიწას, ღალა ჩვენ უნდა მოგვცემოდეს, და თქვენ, როგორც ძველთაგანვე,

ან საბალახე და საფოთლე გერთმეოდეთ. ამრიგად, ასე წყალობა გვიქნია: ალონის ადგილში

სოფელი არ ყოფილიყოს, და დღეს არც ჩვენ და არც შვილმან ჩვენმან აქ სოფელი არც

დაასახლოს და არც ავაშენოთ ჩვენ და არც ალონის ადგილი და მიწა გავცეთ. თქვენთვის

და შვილთა თქვენთათვის ამრიგად გვიბოძებია ჩვენად ერთგულებისთვის და სამსახურისთვის

სამკვიდროდ, ისე გიბოძეთ, რა გვარადაცამ სიგელში გვიწერია. არ მეგეშალოსთ ჩვენგან და

არცა სხვათა ჩვენთა შემდგომთა მეფეთა და მეპატრონეთაგან. აწე გიბოძებთ კარისა ჩვენისა

მოსაქმენო, ჩვენც ისე დაუმტკიცეთ და ნურავინ მოუშლით“.

(დაწერა ბრძანება და ნიშანი ესე თვისა თებერვლის 7, ხელითა მდივნისა ოთარისათა.

ბეჭედი მეფე თეიმურაზ II: მეფე ერეკლე II – 1757 წ.

ასლიდამ სწორად გადმოვწერეთ. იოსებ სოლოღოვი. ამ ორი წიგნის ასლი მივიღეთ

თუშებმა ფოცხვერიმ, თათომ, ივანემ. 7 თებერვალი, 1757 წ.)

(კ. კეკელიძის სახ. ხელნაწერთა ინსტიტუტი, ფ. ჰდ, #10-063)

ამ საბუთის მიმღებნი არიან წოვათის მცხოვრებნი, რამდენადაც მათი სახელების განსჯით,

ფოცხვერის შთამომავლები დღეს ცისკარიშვილებად იწერებიან, თუმცა მათ დამატებით

ფოცხვერიშვილებსაც ეძახიან – ეს გვარი 1831 წლის კამერალური აღწერით ირიცხება

წოვათის სოფელ საგირთაში, თათოსშვილები – სოფელ ინდურთაში და ივანისშვილები

– სოფელ წაროში. მაშასადამე, უნდა ვივარაუდოთ, რომ ეს სამივე პიროვნება წოვათის

თემიდან იყო. ეს არცაა გასაკვირი, რადგან იმ დროში თუშეთის ინტერესებს წამოადგენდა

თუშეთის ნებისმიერი თემის მცხოვრები, რადგან საერთო სათუშო საქმეს უძღვებოდა და

არავითარი მნიშვნელობა არ ენიჭებოდა, თუ რომელი თემიდან იყო იგი. რამდენადაც

წოვათის და ნაწილობრივ პირიქითის თუშებს მათი საქმიანობის გამო ხშირი კავშირი

ჰქონდათ ბართან, საერთო სათუშო საქმეების გაძღოლა მათ ეკისრებოდათ.

79

იმავე საბუთიდან:

„მაგათი ცხვრის დასაყენებელი ადგილი ლოპოტის ხეობა ყოფილა, ალონი და პანკისი:

ახლა ამ სამს ალაგას უნდა დააყენონ; ფშავლები პანკისზე რომ ეტანებიან, იმათ ფშავლებს

საქმე არ აქვთ, – თუშებისა არის. თუ ამ სამს ალაგს მაგათი ცხვარი არ მოთავსდეს, კახეთის

სოფლებში ორ-ორს ფარას სოფლის ბოლოში დააყენებდნენ. თუ თითოს სოფელზე ორს

ფარაზე მეტი მიიყვანეს, არც დააყენებენ და ავათაც მოებყრობიან; თუ ძალადობა ან სიავეც

რომ დაიწყონ, გალახავენ და უპატრონოდ გახდიან და ქურდობაზე კიდეც მოჰკვლენ. ეს

თუშებს ყველას ასე შეატყობინე: ორ-ორს ფარას თითო სოფელში ვეღარ დააყენებენ,

თვარე ასე დაემართებათ, როგორც მოგვიწერია“ (იქვე).

1787 წლის საბუთში ვკითხულობთ:

„ჩვენი ბრძანება არის თუშთ მოურაო და ერთობით თუშნო მერე ალვანში, რომ

ლალისყურელთ, ფშაველთ და მაღრანელთ ხვნა მოუნდომებიათ და თუშნი კი უშლიან

სადმე. რატომ უნდა დაუშალონ: რამდენიც პურის სიიაფე იქნება, უფრო სარგებელი არ იქნება

თუშებისათვის? სამამულოდ ხომ არავინ გეცილებიანთ ესენი და ხვნას რად უშლით? თუშთ

მოურაო, ეს საქმე შენთვის გვიბრძანებია – ვინც უარს ამბობდეს, დაუშალე და მოახვნევინე.

1787 წ. მეფე ერეკლე II“ (იქვე).

არქივში ასეთი საბუთები ბევრია, თუმცა, ერთსაც მოვიყვანთ, სადაც მეფე ერეკლემ

ცისკარიშვილები დაასაჩუქრა წყალობის წიგნით მათი ერთგული სამსახურისთვის: „ქ. ეს

წყალობის წიგნი გიბოძეთ შენ, ჩვენს ყმას და ერთგულს ცისკარიშვილს გოგიას და გურამს და

მამუკას და ღვინიას, ასე რომე ჩვენს ერთგულებაზე და ჩვენი ქვეყნის გულისათვის ბატონიშვილის

ერეკლესთან ნოქრად წახვედ და ჩვენც ეს წყალობა გიყავით, თამაზ ეშიკაღაბაშმა და სვიმონ

და პაპუამან და დათუამან. ასე რომე, რაც ჩვენი ბეგარა და გამოსავალი გედვათ რა, არც შენ და

არც შენს სახლის კაცს ჩვენგან: ამის მეტი რომა, რაც შენის სახლის კაცი იყოს და ჩემმა სახლის

კაცმა წყალობის მეტი არაფერი არა გამოართოს რა არც ჩვენ და არც ჩვენმა სახლისკაცმა.

დაიწერა მარიამობის თვის გასულს ქრონიკოს ეინი. ხანა“ – 1764 წ. (ფ. A, #1380)

ცნობილია, რომ 1770 წლის „ასპინძის ბრძოლა“ ოსმალეთის ლაშქართან ერეკლე

II-ის სარდლობით განხორციელდა რუსეთ-ოსმალეთის ომის დროს (1768-1774 წწ.). ამ

ბრძოლაში მონაწილეობდნენ მეომრები საქართველოს ყველა კუთხიდან და, რა თქმა

უნდა, – თუშები, ფშავლები და ხევსურები. ყველა თავდადებით იბრძოდა, მაგრამ თუშებს

გან საკუთრებით უსახელებიათ თავი ბრძოლაში და მეფის ყურადღებაც მიუქცევიათ. ეს

ისტორიული ფაქტი ფოლკლორშიც აისახა (მოგვყავს მასალა ვ. ლაგაზიძის დისერტაციიდან):

„მეფის ლაშქარში გამოირჩეოდნენ თუშები – ბობღიაშვილი, ყუისძეშვილი, დილრიძე და

სხვ. კოხიო ბობღიაშვილისადმი მიძღვნილ ლექსში ასეთი სტრიქონებია:

„ასპინძის ველზე ორმოცი თუშით

ორასი თურქის გატეხა შეძელ!

გმირად ჩასახლდი ერეკლეს გულში,

დღესაც ლეგენდებს ამბობენ შენზე.

ვერა ძღებოდეს ასპინძის ომით.

გებანებოდა მტრის სისხლით მკერდი

და მძვინვარე ლომს მეორე ლომი,

შენ დილოიძე მოგდევდა გვერდით…“

ამავე თემას ეხება რ. ერისთავის მიერ გამოქვეყნებული ლექსი:

„კოხიო ბობღიაშვილი, აქებენ – რაებს შვრებაო,

გამგელებულა ეს თუში, წინ ვერვინ დაუდგებაო;

80

ნაკუდა ქუისძეს შვილი – რა კანჯარივით ხტებაო,

შვიდი დაკაფა ხმალ-და-ხმალ, რიგი ხანჯალზე დგებაო.“ (43.-15,16)

თუშების ცნობით კოხიო არის იასონ ბობღიაშვილის დიდი პაპა. თავად იასონი

სოციალისტ-ფედერალისტური პარტიის წევრი ყოფილა, რომელიც მოითხოვდა ეროვნულ

დამოუკიდებლობას ბურჟუაზიული რუსეთისგან. 1905 წელს პარტია ამზადებდა აჯანყებას.

ამ საქმეში მას იარაღით ეხმარებოდა იაპონია. გიორგი დეკანოზიშვილმა, რომელიც მეთა-

ურობდა ამ აჯანყებას, ზუსტად იასონ ბობღიაშვილს დაავალა, თურქეთიდან მომავალი

იარაღით დატვირთული გემი შემოეყვანა ფოთში. მაგრამ სანამ გემი ფოთის სანაპიროს

მოაღ წევდა, ეს შეთქმულება ღალატით გაიცა. გემს დახვდა ჟანდარმერია, რომელმაც

იარაღის ერთი ნაწილის დაკავება შეძლო, მეორე ნაწილი კი დაიკარგა. თავად იასონი

და ჭერას ბეწვზე გადაურჩა, მაგრამ შემდგომში ის მუდამ იმალებოდა. მისი სიცოცხლის

ბოლო კვალიც არსად ჩანს. თუმცა მან მოასწრო ვაჟიშვილისთვის ჩაენერგა თავისი პატ-

რიოტული აზრები, რადგან ადამ ბობღიაშვილი – ადამ-ალვანელად ცნო ბილი პოეტი, იყო

საქართველოს დამოუკიდებლობისთვის მებრძოლი საიდუმლო ჯგუფის „სამანის“ თუშეთის

ფრთის ხელმძღვანელი და ისევე, როგორც მისი წინაპრები, თა ვისი სიცოცხლე ქვეყნის

დამოუკიდებლობისთვის ბრძოლას შესწირა.

ბობღიაშვილის გვარის წარმომადგენლის შესახებ არსებობს კიდევ ერთი ლეგენდა:

„თუშ ბობღიაშვილს (წოვათის თემიდან – ა.შ.) თავისი 11 ვაჟიშვილი გაუგზავნია „ასპინძის

ომში“. ცხარე ბრძოლაში თერთმეტი ძმიდან 10 დაღუპულა, მხოლოდ ერთიღა დაბრუნებულა

სახლში – მეფისგან ქებული და დაჯილდოებული. შვილს გამოგებებია მამა და პირველ

რიგში უკითხავს ძმების ამბავი. გაიგო თუ არა, რომ მან თავისი 10 ძმა ბრძოლის ველზე

დაკარგა და მარტო დაბრუნდა, მამას შვილი არ მიუღია და უთქვამს: „წადი, სადაც შენი

ძმები დაიღუპნენ – შენც იქ უნდა მომკვდარიყავიო, – და დააბრუნა უკან...“ (62.-185). ამ

ლეგენდას ზოგჯერ კოხიოს სახელთანაც ახსენებენ ხოლმე.

ამ გადმოსახედიდან ძნელია დანამდვილებით თქმა, არის თუ არა ეს ორი ლეგენდა

ერთ მანეთთან დაკავშირებული, თუმცა ფაქტი სახეზეა – ამ გვარმა შთა მომავლებში დატოვა

ღირსეული სახელი.

ბევრმა თუშმა ისახელა თავი იმ ბრძოლაში. აქ არ შეგვიძლია არ გავიხსენოთ გმირი,

რომელსაც კოხიოს სახელთან ერთად ამღერებენ ფოლკლორულ ნაწარმოებებში – ეს

დილოიძე ყოფილა (იგი დილრიძითაცაა ნახსენები). იგი არაა წოვათიდან, მაგრამ არის

ყველა თუშისთვის საამაყო და ძლიერი მეომარი – აი, რას ყვებიან მასზე: „ბრძოლის

დროს მტრის ბანაკში ერთი შევარდნით დილოიძეს შვიდი კაცი გაუნადგურებია და ეს მეფე

ერეკლეს არ გამორჩენია მხედველობიდან. მოიხმო თურმე თავისთან დილოიძე და უთქვამს:

„ჩემო თუშო, შენი მამაცობისათვის გჩუქნი ამ ხეობასო“. დილოიძეს გაუხედია ხეობასკენ და

უთქვამს: – არა, მეფეო, ხეობის ნაცვლად აი, იმ ხევსურის ხმალი მომეცი – მას ხმალი მაინც

უქმად აქვსო, – და გაუხედია ერთი ზარმაცი მეომრისაკენ. მაშინ ბრძენმა ერეკლემ თუშს

იმდენი ოქრო გაატანა, რამდენსაც ხევსურის ხმალი იწონიდა“ (62.-15-16).

დილოიძის ამბავს ცოტა სხვაგვარადაც ყვებიან: „ერეკლე მეფეს თავისი კაცი გაუგზავნია

თუშეთს – თქვენი შველა მჭირდება თურქთა ჯარის წინააღმდეგ ბრძოლაშიო და როგორმე

დამატებითი რაზმი შეკრიბეთ და მომაშველეთო. თუშები ძალიან შეწუხებულან, რადგან ამ

დროს ისინი ხელჩართული ბრძოლით ძლივს იგერიებდნენ ლეკებს და თავად განიცდიდნენ

მებრძოლთა ნაკლებობას, ამიტომ ორას კაცამდე ძლივს შეუკრებიათ და ერთი რაზმი მაინც

გაუგზავნიათ. ერთი მათგანი ზედმეტად ახალგაზრდა, გვარად დილოიძე ყოფილა. ძალიან

კი გამწყრალა მეფე – ეს პირტიტველა ბიჭებიღა მაკლდნენო..., მაგრამ, აბა, რას იზამდა.

ბრძოლა ჩვენთვის წარმატებულად რომ დამთავრდა, აღმოჩნდა, რომ მებრძოლებს ამ

უთანასწორო შეტაკებაში წინ ზუსტად ის დილოიძე უძღოდა, რომელსაც თავადაც უამრავი

თურქი გაენადგურებინა. ამ ამბის ფინალი კი ერთია – ერეკლე მეფემ ნამდვილად გადასცა

81

დილოიძეს ხევსურის ხმალი, თუმცა, არც ხევსური დატოვა განაწყენებული“. ხალხმა კი

ლექსად ასე გამოთქვა:

„ხმალო, ხევსურეთს ნაბეჭდო,

თელავში თუშმა გაგფერა;

მეფე ერეკლემ გაკურთხა,

სალაშქროდ ჯვარი დაგწერა!“

არქივში ასეთი მრავალი სხვა ცნობაც მოიპოვება. 1770 წელს „ასპინძის ომში“ საქარ-

თველოს ყველა კუთხიდან მოიყარეს თავი მეომრებმა. სიმართლე უნდა ითქვას – არა

მარტო თუში, არამედ ყველა მეომარი იყო მეფე ერეკლე II-ის ყურადღების ცენტრში და

არცერთი მათგანი არ დარჩენილა დამსახურებული ჯილდოსა თუ შექების გარეშე.

თუში მეომრის ქადაგიძის შემთხვევაშიც ასე მოხდა, როცა მეფემ მას თავდადებული

ბრძოლისთვის აზნაურობა უბოძა. რაოდენ გასაკვირიც არ უნდა იყოს, ქადაგიძეს უარი

უთქვამს ამ ტიტულის მიღებაზე და ასე დაუსაბუთებია: მე განსაკუთრებული არაფერი

გამიკეთებია – სამშობლოს გასაჭირში მხოლოდ მოვალეობა შევასრულეო.

თუმცა ხალხში სხვა ვერსიასაც გაიგონებთ: ქადაგიძემ იცოდა, რომ მისი აზნაურობა

თუშებში არაფერს ნიშნავდა – პირიქით, აზნაურობის მიღების შემთხვევაში, თუშებს შეეძ-

ლოთ მისთვის უარი ეთქვათ საბოლოოდ ალვანში დამკვიდრებაზე და სამოსახლოც არ

გამოეყოთ“. რამდენად ძვირფასი უნდა ყოფილიყო თუშისთვის საკუთარი ფესვები, რომ

ტიტული, რომლის მოპოვებაც მეომრებს ხშირად სიცოცხლის ფასად უჯდებოდათ, ასე

იოლად უარეყო. თუშებში ხშირად გაიგონებთ ასეთ ფრაზას: „ვისთან უნდა ეაზნაურაო?..“,

ანუ ყოველი ადამიანის შინაგანი თავისუფლება, რომელიც ეკუთვნოდა მხოლოდ ღმერთსა

და მეფეს, თითოეული მათგანისთვის იყო პრიორიტეტული.

მეფე ერეკლე ძალიან აფასებდა თუშების ასეთ თავდადებას და არც შესაქებ სიტყვას

იშურებდა მათი მისამართით. ივ. ცისკარიშვილმა ეს არაერთხელ აღნიშნა თავის წერილებში,

აი, ერთი ამონარიდიც: Тушины – славные храбростью, были также всегда известны своей

непоколебимой верностью грузинским царям и составляли их телохранительное войско и всегда

безотлучно сопровождали их в делах ратных. Мужественный Ираклий II не раз водил их в числе

храбрых дружин своих на поле брани и оказывал им признательную любовь... Потомки древних

тушин и теперь с честью поддерживают славу храбрейшего народа“ (19.-№7)

“Некогда именно из тушин комплектовали отряды охраны грузинских царей, так как они

имели репутацию людей очень храбрых и преданных своим хозяевам“ – წერს იოჰ. ბლა-

რამბერგი (81.-თ.3)

ისტორიულად საქართველოზე მტრების შემოსევების დროს, ქართველი მეფეები

ხშირად დახმარებისათვის მიმართავდნენ ხოლმე ჩრდილოკავკასიელ ტომებს – ჩერ-

ქეზებს, ძურძუკებს, ღლიღვებს.... ისინი ქირაობდნენ მათ თავისი ლაშქრისთვის და ჩვენი

მეზობელი ძმებიც უსიტყვოდ აცხადებდნენ მზადყოფნას, რამდენადაც აქ არა მხოლოდ

ფინანსურ დაინტერესებას ჰქონდა ადგილი, არამედ უფრო დიდ როლს თამაშობდა

ურ თიერთთანადგომის ინსტიტუტი – ეს იყო ის მთავარი ფასეულობა, რო მელსაც ზო-

გადად კავკასიელები ძალიან უფრთხილდებოდნენ. ამდენად, მათი მებ რძოლების მო-

ნაწილეობა ჯერ ხაზარების, მოგვიანებით კი სპარსელების, არაბებისა და სხვა თა წი-

ნააღმდეგ ქართველების მიერ წარმართული ბრძოლების ისტორიოგრაფიაშიცაა

აღწე რილი. მემატიანე გვაუწყებს, რომ „ჩრდილოკავკასიელებისთვის ქართველებთან

კეთილ მეზობლური ურთიერთობები პრიორიტეტული იყო იმიტომაც, რომ საქართველო

ოდით განვე წარმოადგენდა ცივი ლიზაციის ერთგვარ ცენტრს და, რაც არანაკლებ მნიშ-

ვნელოვანია – იგი მუდამ გვერდში ედგა მათ და უწვდიდა დახმარების ხელს მეზობელ

ტომებს თითქმის ყველა მათ გასაჭირში...“ (1.-ტ.1, 27).

82

ჩვენ ხელთ არის საარქივო საბუთი, რომელიც წარმოადგენს ერეკლე II-ის ბრძანებას,

გაცემულს გაბრიელ ყაზიბეგაშვილის სახელზე მაშინ, როცა ქართველი მეფე ამზადებს

მორიგ ლაშქრობას და იმედიანად ეხმიანება ჩვენს ჩრდილო მეზობელ მთიელებს:

Институт рукописей АНГ ССР фиа (док – 10276-д) (копия)

Приказ Ираклия-II Габриелу Казибегашвили от 29 июля 1791г.

«От нас Казибегашвили передает (вам) привет, дальше вам мы благодарны, потому,

что Вы хорошо служите нашему делу. Сейчас твоего брата Баадура мы отправили по этим

делам. Это дело ты и он должны вместе сделать то, что мы готовим в письме. Всем сейчас

же сообщите о подготовке – Тагаурцы, Ангуштцы (სოფელ. ანგუშტიდან – ა.შ.), Глигвенцы

и другие люди до Чечни. Мы для них отдельные письма написали для поготовка и когда

наше письмо и человек прибудут, тогда вы должны двинуть войска... До отправления войска

в этот же момент вы прочитайте чем и как мы думаем наградить и обеспечить их. Тепшеруко

(ჩერქეზი – ა.შ.) сообщите сейчас же, чтобы они тоже подготовили свои войска и отправьте

вместе с ними.. Это велено тебе и твоему брату. Думаем поэтому делу вы будете успешно

действовать.”

(1. июля, КТ ,ККСУОТ 2. Штемп = 29 июля короникон 479, т.е. 1791г.)

საბუთში წინასწარ არის მითითებული, თუ რა ანაზღაურებას მიიღებენ მებრძოლები ამ

ლაშქრობის შედეგად – ერეკლე მეფე საგანგებოდ ხაზს უსვამს ამ საკითხს და მოითხოვს

წინასწარ გააცნონ მოწვეულ ლაშქარს პირობები. ყველა მოწვეული მებრძოლი, როგორც

წესი, იღებდა გასამჯელოს და იმას, ვინც ბრძოლებში ისახელებდა თავს, ჯილდოს სახით

ენიჭებოდა რომელიმე სამხედრო ტიტული.

კიდევ ერთი საინტერესო ცნობა: ზოგჯერ ჩვენი ჩრდილოელი მეზობლები ვერ ასწრებდნენ

თავისი ჯარის ჩამოყვანას, როგორც ეს მოხდა 1754 წ., როცა კახეთს თავს ესხმის ხუნზახის

ბატობი ნურსალ-ბეგი. მან კახეთი სწრაფად ააოხრა, დაარბია არაგვის საერისთავო და

ქართლს საფრთხე შეუქმნა. მიუხედავად ასეთი სწრაფი და მრავალრიცხოვანი შემოტევისა

მტერი ქართულ ჯარს მანამ დაუმარცხებია, სანამ ჩრდილოკავკასიელები გადმოვიდოდნენ:

“ამისა შემდგომ გადმოვიდა ჯარები შემწედ, რომელი დაიბარეს მეფეთა ჩვენთა, ჩამოვიდნენ

ანანურს ჯარი ჩერქეზისა, ყალმოუხისა, ჯიქისა, ქიშტისა, ღლიღვისა, ნოღისა და ოსისა. ამა

ქვეყნისა ჯარები თავთავისისა უფროსითა კაცთა იყვნეს... გამოუძღვა ერისთავი ჯიმშერ და

ჩამოიყვანეს ქალაქსა თბილისსა მახლობელ, დააყენეს დიდუბეს, დააყენეს მემანდარნი და

უბოძეს ულუფა კმა საყოფელად მათთა” (“ამბავი ქართლისანი”, გვ. 458). მოწვეულ ჯარს

შენახვასჭირდებოდა. ადგილობრივ მოსახლეობას კი ეკონომიურად ძალიან უჭირდა, ამიტომ

ტრადიციისამებრ ამჯერდაც, ჩვენი ერეკლე II-ესაც მათი დროულად გასტუმრება უბრძანებია

დათქმული პირობის თანახმად - ამის შესახებ მატიანე ასეთ ცნობას გვაწვდის: “ბრძანეს მეფეთა

ჩვენთა გასტუმრება, უბოძეს უფროსთა კაცთა ოქროსა და ვერცხლის იარაღნი და ლარნი

ტურფანი და ჯარისკაცთა ყოველთა მისცეს თვისთვისად შესაფერნი ლარნი და იარაღნი...

აღავსეს ეს ჯარები საბოძვრითა და გაისტუმრეს ქვეყანასა თვისსა...” (იქვე).

„ტრაქტატის“ ხელმოწერის შემდეგ, XIX ს. დასაწყისშივე მეფის რუსეთი კავკასიის

სრულად დაპყრობის მიზნით ატარებდა მთელ რიგ ღონისძიებებს. იგი სარგებლობდა

საქართველოსთან ხელმოწერილი საბუთით და მიზანმიმართულად ითვისებდა ბუნებრივ

და გეოგრაფიულ რესურსებს. ამ მიზნით მისი მესვეურნი ცდილობდნენ მჭიდრო კონტაქტი

დაემყარებინათ ადგილობრივ თავადაზნაურობასთან, აეყვანათ ისინი თავიანთ სამსახურში

და გამოეყენებინათ საკუთარი პოლიტიკის გასატარებლად. ყოველივე ეს კავკასიელი

მთიელების უკმაყოფილებას იწვევდა. გამოდიოდა, რომ ქართველები მეფის რუსეთის

ინტერესებს იცავდნენ, მაშინ, როდესაც დაღესტნელები და ვაინახები თავდაუზოგავად

იბრძოდნენ დამპყრობლების წინააღმდეგ. ერთი შეხედვით ეს ასეც იყო – რუსეთის

83

ჯარში ქართველებიც იბრძოდნენ, მაგრამ ეს იძულებითი ვალდებულება იყო და დაუ-

მორჩილებლობის შემთხვევაში ისედაც დასუსტებულ საქართველოს დაღუპვა ელოდა:

ერთი მხრივ, უკვე ფიზიკურად შე მოსული რუსეთი თავის პოლიტიკას ჩვენივე ქვეყანაში ომში

გადაზრდიდა, მეორე მხრივ – არ იყო გამორიცხული ოსმალეთის გააქტიურებაც. ამიტომ

საქართველო ორ ცეცხლს შუა აღმოჩნდა, რადგან ჭარბობდა ამ უცხო ქვეყნების ინტერესები.

ქვეყნად შექმნილმა ეკონომიკურმა და პოლიტიკურმა ვითარებამ ძალზე დაძაბა საქარ-

თველოსა და ჩრდილო კავკასიის (დაღესტანი, ჩეჩნეთი) ხალხებს შორის ურთიერთობა.

წერილობითი წყაროების მიხედვით, მათი თარეში და მოსახლეობის დაყაჩაღება-გატაცებები

გახშირდა როგორც მთაში, ისე კახეთში. შეიძლება ამის მრავალი მაგალითი დასახელდეს,

ერთი მათგანი ასეთია: პირიქითის საზოგადოებას თავს დაესხა ქისტების (ჩეჩნების) რაზმი

მურთაზის მეთაურობით. მტერი ზარბაზნით მოადგა ჭეშოს ციხე-სიმაგრეს. პირიქითლელებმა

გაამაგრეს თავიანთი პოზიციები ციხე-სიმაგრეში. ქისტებმა, მიუხედავად დიდი მცდელობისა, ვერ

შეძლეს მისი აღება. მაშინ მურთაზმა ბრძანა, აეფეთქებინათ სანგრები ციხე-სიმაგრის გარშემო.

ამის შესახებ გაიგეს თუშებმა. ერთმა თუშის ქალმა, სახელად თინამ, ზეთში ამოვლებულ თავის

შალს ცეცხლი წაუკიდა და სანგარში გადაისროლა. სანგარი აფეთქდა მანამ, სანამ ქისტები

სამშვიდობოს გავიდოდნენ. მურთაზმა მაშინ ბევრი მეომარი დაკარგა და გაქცევით უშველა თავს.

ციხე-სიმაგრესთან მათ ზარბაზანი დარჩათ. წყაროებში ნათქვამია: „ამ ბრძოლაში მოპოვებული

ზარბაზანი დღესაც ინახება სოფ. ჭეშოში. უკან გაბრუნებისას მურთაზმა უბრძანა თავის ლაშქარს

თან გაიყოლებინათ ის ქვები, რომლებიც მათ ბრძოლის დაწყების წინ დაყარეს. მოგვიანებით

გაირკვა, რომ გროვას ქვების ერთი მესამედი აკლდა. „ქაჩუს უღელტეხილზე“ დღესაც არსებობს

ქვების გროვა, რომელსაც „მურთაზის ქვების ნარჩენებს“ ეძახიან“ (დღიური, გვ. 25).

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, საკვლევ პერიოდში თუშები აქტიურად იყვნენ ჩაბმულნი

საქართველო-რუსეთის დიპლომატიურ ურთიერთობებში და გულმოდგინედ იცავდნენ

ქვეყნისა და ქართველ მეფეთა ინტერესებს. საქართველო ერეკლე II-ის გარდაცვალების

შემდეგ, XIX ს-ის პირველ ნახევარში, ძალიან მძიმე ყოფაში აღმოჩნდა: მისი შვილები

ქართლ-კახეთის ტახტის მემკვიდრე გიორგი XII და ალექსანდრე ბატონიშვილი, რომელსაც

საუფლისწულო ქვემო ქართლში ჰქონდა, გადაემტერნენ ერთმანეთს, რადგან ერთი

საქართველოს გადარჩენას მხოლოდ ერთმორწმუნე რუსეთში ხედავდა და ცდილობდა

განემტკიცებინა მამამისის მიერ დამყარებული დიპლომატიური კავშირები, ხოლო მეორე

ამის სასტიკი წინააღმდეგი იყო. როდესაც რუსეთთან დაიდო „გეორგიევსკის ტრაქტატი“ და

ქართლ-კახეთი რუსეთს შეუერთდა, ალექსანდრე ბატონიშვილმა დიდი ენერგია დახარჯა

სამეფო ტახტის აღსადგენად – ამისთვის მან არაერთხელ მიმართა ამიერკავკასიაში ჯერ

კიდევ არსებულ სახანოებს (ნახეჭევანის, ერევნის, განჯის) და, როცა ვერ ჰპოვა თანაგრძნობა,

გადაიხვეწა ირანში და იქიდან ცდილობდა გაეგრძელებინა ბრძოლა. ცხადია, რომ ქართლ-

კახეთის მოსახლეობა და მთიელები ერეკლე II-ის მიერ დაწყებულ საქმეს უფრო ანიჭებდნენ

უპირატესობას, რადგან როგორც მათი სათაყვანებელი მეფე, ისინიც ერთმორწმუნე რუსეთში

ხედავდნენ ერთგულ მოკავშირეს.

ალექსანდრე ბატონიშვილი, იცოდა რა აღმოსავლეთ საქართველოს სრულიად

მთიანეთის განსაკუთრებული ერთგულება ქართველი მეფეების ტახტისა, მაინც არ კარგავდა

იმედს თუშ-ფშავ-ხევსურების თანადგომისა და თითოეულ მათგანს გაუგზავნა წერილი, სადაც

სთხოვდა დახმარებას – აი, წერილის ტექსტი, რომელიც გაეგზავნა თუშებს (ამოღებულია

რუსული გამოცემიდან – ა.შ.):

„ასე გამოუცხადეთ ყველა თუშს: როცა ჩვენ გადავეცით ჩვენი საჩივარი მოწყალე

ხელმწიფეს (ირანის შაჰს), მან მაშინვე გასცა ბრძანება – მთელ თავის ქვეყანაში შეეკრიბათ

დიდი ლაშქარი საქართველოზე გასალაშქრებლად. მან გვიწყალობა ჩვენ და აქ მყოფ

ქართველ დიდებულებს უამრავი საჩუქარი: ფული, ხალათები, ცხენები, იარაღი და სხვა

მრავალი. ასეთი ძვირფასი საჩუქრები ჩვენს წინაპრებს არასოდეს მიუღიათ შაჰისაგან.

84

ლაშქრის მეთაურად თავისი ვაჟი აბას-მირზა დანიშნა. ჩვენც მასთან ვიმყოფებით. 28 მარტს

ჩვენ გამოვედით ირანიდან და ჩვენი ქვეყნისაკენ მოვემართებით. ჩვიდმეტი დღის შემდეგ

თვით შაჰიც, ზღვასავით ურიცხვი მხედრობის თანხლებით, გზას დაადგა. დიდი წყალობა

მოიღო ჩვენზე ხელმწიფემ (შაჰმა) და ინება მოგვაშოროს ჩვენი მტრები (საქართველოდან).

ამიტომ გწერთ, არაფერი ისეთი არ მოიქმედოთ, რომ დაიმსახუროთ დიდი ხელმწიფის

(შაჰის) რისხვა და გახდეთ საქართველოს დაქცევის მიზეზი. მოიქეცით ისე, რომ თქვენი

ოჯახები არ იქნენ დატყვევებული (ირანელების მიერ)... ათას სამასი წლის მანძილზე იყო

ჩვენი ოჯახი სამეფო ოჯახი... თქვენი წინაპრები მუდამ ღვრიდნენ სისხლს ჩვენი (სამეფო)

ოჯახისათვის. არაფერი ჩაიდინოთ ისეთი, რომ დაღუპოთ თქვენი ოჯახები და დაიღვაროს

სისხლი. ისინი (ირანელები) ხომ ლეკები არ არიან... მთელი ირანი მოიწევს თქვენკენ. იცის

ღმერთმა, რომ ისინი (ირანელები) ან დაიღუპებიან, ან განდევნიან რუსებს. თქვენ ყველა

ახლავე გამოდით ჩვენს შესახვედრად... მოდის ლაშქარი – ერთს ახლავს შაჰი, მეორეს

– შაჰ-ზადე. ჩვენც მათთან ერთად ვიქნებით. ერთი (ლაშქარი) მოდის ყარაბაღის გზით,

მეორე – გოგჩის გავლით. თქვენ წამოდით იმ გზით, რომელსაც უკეთესად მიიჩნევთ. ჩვენ

შეგვხვდით. თქვენ მიიღეთ ხელმწიფის (შაჰის) ბრძანება... ხელმწიფის (შაჰის) წყალობა

თქვენ ძალიან დაგეხმარებათ. თქვენი წინაპრები ერთგულები იყვნენ, თქვენ ყველაზე

უფრო ერთგულები იქნებით, თუ თქვენ მიიღებთ ჩვენს რჩევას, კარგი იქნება, მაგრამ თუ

არა, მაშინ როგორც გენებოთ. იცის ღმერთმა, რომ ამ მიმართვაში მხოლოდ სიმართლე და

ჭეშმარიტებაა ნათქვამი. ამ მიმართვის თითო ასლი ჩვენ გავაგზავნეთ ქართლსა და კახეთში,

ამით ჩვენი მოვალეობა შევასრულეთ. ახლა თქვენ იცით (რა მოიმოქმედოთ). მარტის „3“

(და „უჟბ“ (1804 წ.)“ წერილზე არის ალექსანდრეს ბეჭედი).

ამ წერილიდან ჩანს, რომ ალექსანდრე ბატონიშვილი თუშებზე დიდ იმედებს ამ-

ყარებდა, ისიც ნათელია, რომ მისმა ავტორმა წერილები ქართლ-კახეთსა და ფშავ-ხევ-

სურეთშიც გააგზავნა. წერილში მითითებულია შაჰის ლაშქრის რაოდენობა და ნათქვამია,

რომ „ორპირობის შემთხვევაში ბევრი სისხლი დაიღვრებაო“. რუსეთთან მიმართებაში

ალექსანდრე კატეგორიულია და კრძალავს ყოველგვარ კონტაქტს მასთან. წერილში

იგი განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობს იმასაც, თუ სად და როგორ უნდა განლაგდნენ

ქართველები შაჰის ლაშქართან შეხვედრისას, კერძოდ, თუშები უნდა „განლაგდნენ ორ

რიგად“ და მითითებულია საზღაურიც, რომელიც ირანის შაჰის პირობების შესრულებაში

მათ ერგებათ.

მოყვანილი დოკუმენტიდან ისიც ჩანს, რომ თუშები, ისევე, როგორც სხვა მთიელები,

ქართლისა და კახეთისათვის ერთ-ერთ დასაყრდენ ძალას წარმოადგენდნენ. ალექ სან-

დრეს მოლოდინი, რომ ქართლ-კახეთი შაჰს მიემხრობოდა და დაემორჩილებოდა, რასაკ-

ვირველია, მისი დიდი შეცდომა იყო.

თუშებმა ალექსანდრეს წინადადება სამშობლოს ღალატად მიიჩნიეს და დაიწყეს

ინტენსიური მზადება მტრის დასახვედრად. ირანელთა ურდოები შემოვიდნენ, მაგრამ

ხელმოცარულნი დაბრუნდნენ უკან. ამ ომში, რომელიც ცნობილია როგორც „რუსეთ-

ირანის ომი“ (1804-1813 წწ.), სამეფო ტახტის აღსადგენად ირანელებთან ერთად რუსეთის

წინააღმდეგ იბრძოდნენ ძმები ალექსანდრე და თეიმურაზ ბატონიშვილები. თუმცა ისტორიამ

გვიჩვენა, რომ ქართული ტახტისთვის მებრძოლებმა საქართველოს საბოლოო სიკეთე ვერ

მოუტანა, რადგან ჩვენი ქვეყანა მხოლოდ უცხო ქვეყნების ინტერესთა სფერო იყო.

ამჯერადაც, მეფე გიორგი XII-ის ქართლ-კახეთის ლაშქრის წინა რიგებში თუშ-

ფშავ-ხევსურების რაზმიც იდგა და, ჩვეულებისამებრ, გმირულად იცავდა საქართველოს

ინტერესებს, ხოლო ბრძოლებში გმირობისა და მამაცობის მაგალითს იძლეოდა.

საარქივო მონაცემებიდან ირკვევა, რომ კავკასიის მრავალსაუკუნოვანი ომების მანძილზე

თუშები არცთუ ისე უმნიშვნელო როლს თამაშობდნენ. მათი მომთაბარული ცხოვრების წესის

გამო, ისინი კარგად იცნობდნენ ქვეყნის გზა-ბილიკებს და ამ ცოდნას ხშირად იყენებდნენ

85

გზის გაკვლევისას, რაც ქართული ლაშქარისთვის წარმოადგენდა ფასდაუდებელ სამსახურს.

მათ თავდაუზოგავ მეომრულ თვისებებზე არაერთი ცნობა შემორჩა მატიანეს. აი, ერთი

მათგანი, რომელსაც კავკასიის ომების თითქმის ყველა ბრძოლის მონაწილე რუსი ოფიცერი

ა. ზისერმანი გვაწვდის: „მე მინახავს თუშების რაზმი ლეკების წინააღმდეგ ბრძოლაში.

გასაოცარი იყო ის, რომ თუშების შეტევა ჰგავდა ქორწილსა და ლხინს... ლეგენდარული

ხალხია. მათ არ იციან შიში, ალბათ იმიტომ, რომ იცავენ საკუთარ მიწა-წყალს. მე ძალზე

მოხარული ვარ, რომ ხშირად მიხდება მათთან შეხვედრა. ისინი გონიერები, საქმიანი,

უშიშარნი და თავაზიანები არიან“ (44.-95).

თუშურ ფოლკლორში შემონახულია მრავალი ცნობა „კავკასიური ომის“ და კერძოდ,

იმამ შამილის შესახებაც. ივ. ცისკარიშვილი, რომელიც პირადად ხელმძღვანელობდა

რუსულ-ქართული მთიელების შენაერთს კავკასიის კორდონის გამაგრებისას, წერს:

„ალდამი დიდი არმიით გაემართა თუშეთისაკენ. ის მოადგა თუშეთს აღმოსავლეთის

მხრიდან, დაარბია და გაძარცვა დიკლო, მერე გადალახა ღარტაფიანი ველი და თავს

დაესხა შენაქოს, სადაც თუშების დიდი წინააღმდეგობა შეხვდა. გომეწრის, პირიქითის,

ჩაღმისა და წოვათის მცხოვრებლები გმირულად დაუხვდნენ მტერს და გაანადგურეს

ალდამი. ასეთი თავდასხმები მუდმივად ხდებოდა და ხშირად თუშეთის მოსახლეობის

დარბევითაც მთავრდებოდა; ამიტომ, ამ თავდასხმების აცილების მიზნით, თუშები იმამს

წელიწადში 50 ოქროს უხდიდნენ. მიუხედავად ამისა, ლეკები მაინც არ იშლიდნენ თარეშს,

რის გამოც თუშებმა შამილს ეს გადასახადი შეუწყვიტეს. შედეგად, დარბევები უკვე

სისტემატიურ ხასიათს ატარებდა (41.-#46).

როგორც ჩანს, რუსეთთან ომის წარმოებისას, იმამ შამილს თავისი ანგარიშები ჰქონდა

თუშ მეცხვარეებთან, რამდენადაც ამ ცნობაში მოყვანილი გადასახადი 50 ოქროს სახით,

მეტყველებს იმაზე, რომ ეს ერთგვარი „ხელშეკრულება“ უზრუნველყოფდა საძოვრებს,

რომლებსაც მეცხვარეები ქირაობდნენ ჩრდილო-კავკასიაში. თუმცა ისიც საყურადღებოა,

რომ შამილს არ ავიწყდებოდა თავისი „მოძმე“ მთიელთა დარბევები სარჩო-სანოვაგის

გატაცების მიზნით. მისი მიურიდების რაზმები სისტემატურად აწიოკებდნენ არა მარტო

მთიელებს, არამედ კახეთის სოფლებსაც, რაც შესაბამის პროტესტს იწვევდა მოსახლეობაში.

ამ დროს თუშები ერთგვარ დამცველებად გვევლინებიან როგორც მთაში, ისე კახეთის

ბარშიც: ნაწილი მათგანი ფიზიკურად იცავს მოსახლეობას ყაჩაღებისა და მძარცველებისგან,

ნაწილი განაგრძობს ცხვარ-საქონლის პატრონობას, ნაწილი კი გაწვეულია ქართული ჯარის

სავალდებულო სამსახურში, რომელიც თავისდაუნებურად ჩართულია ომში, რომელსაც

რუსეთი აწარმოებს ქართველებისთვის მოძმე კავკასიელების წინააღმდეგ.

უკვე ვახსენეთ და კიდევ განვმეორდებით – ეს ის დროა, როცა რუსეთის იურისდიქციის

ქვეშ მყოფი საქართველოს ყველა კუთხე ვალდებულია ჩაერთოს ამ ომში. აღსანიშნავია, რომ

ჩვენი ჩრდილოელი მეზობელი მთიელებიც ასეთი ვალდებულებების მსხვერპლნი გახდნენ

და ზოგი მათგანიც ბარიკადის სხვადასხვა მხარეს აღმოჩნდა. რამდენადაც დასანანი არ უნდა

იყოს, საქართველო ამჯერადაც არჩევანის წინაშე დადგა და თავისი ქვეყნის გადასარჩენად

იძულებული იყო „ორი უბედურებიდან“ აერჩია ის, რომელიც მისი ქვეყნისათვის ნაკლებად

დამანგრეველი იქნებოდა. ამ დაპირისპირებაში თუშებიც მათი სამშობლოს – საქართველოს

ინტერესების დამცველებად გვევლინებიან. ამ ომს თავისი გმირებიც ჰყავს (ხშირად თითო

გვარიდან რამდენიმე) – ესენი არიან: პირიქითლელი შეთე გულუხაიძე და ბევრი სხვა, მაგრამ

ჩვენ წოვათის მონაწილეებს ჩამოვთვლით: ივანე, იობ, ღვთისავარ, დავით ცისკარიშვილები,

იოსებ წკიპოშვილი, გიორგი თურქოშვილი, ნიკოლოზ და გრიგოლ ქადაგიძეები, დაქა

დაქაშვილი, ჩაფო, შაქრო, გიორგი, დავით, იობ და ანდრო ედიშერიძეები, ლაზარე, ფილიპე

და გიორგი უშარაულები, ალექსი, ლაზარე, გიორგი და კოტე მანჭარაულები, ზაქარია, ზაზა

და ივანე თუგიშვილები, არინდა, ალექსი, შალვა, ლორსამე, მიხო, ლაზარე, შიო, დავით და

ლეო არინდაულები, ფორე, კოსტა, ივანე და პავლე ცისკარიშვილები და სხვ.

86

თუშების გმირული წარსულის შესახებ ბევრი ფრაგმენტი შემორჩა არა მარტო

თუშების მეხსიერებას, არამედ იმ ხალხსაც, ვინც ამას შესწრებია – მაგალითად, როგორც

ვიცით, ძალიან ბევრი სიმღერაა შემორჩენილი ლეკების ფოლკლორში, სადაც ყველაზე

სამაგალითო მებრძოლნი თუშები არიან. ისინი იმდენად კარგი სახელით სარგებლობდნენ,

რომ ზოგჯერ მხოლოდ მათი საკუთარი სახელი შველოდა, რომ მტერს უკან დაეხია.

აღფრთოვანებული ნიკოლოზ ბარათაშვილი ასე წერდა თუშებზე:

„ნაუნჯი ყმანიც მეფისა, თუშები მოუღალავნი,

სდევნიან მტერთა მძვინვარედ, ვით მგელნი, ცხვართა მლალავნი!

თქვენი ჭირიმე, თუშებო, ბიჭობა თქვენი ქებულა,

მახვილი თქვენი მარადის დაღესტნელთ ქედზე ლესულა!”

XIXს-ის რუსულ ისტორიულ ქრონიკაში ერთი ასეთი ფაქტია აღწერილი: (ჩვენ სრულად

მოგვყავს იგი)

Защита священника Цискарова 14 тушинами от ста кистин 3-го августа 1853 года // Кавказцы

или подвиги и жизнь замечательных лиц действовавших на Кавказе. — Пб., 1859. Выпуск 48. С. 1.

“Много известно из устных примеров безоглядной отваги Тушин, но до сих пор мало из них

появлялось в печати — а если, иногда, они и были доводимы до сведения общего, то в летучих

листках легко затеривающихся и недоступных через несколько лет после их выхода...

(Известие об этом подвиге было помещено в газете «Кавказ» 1853 года).

“3-го августа 1853 года Благочинный Тушино-Пшаво-Хевсурского округа, священник Цискаров,

находившийся по делам службы в Горной Тушетии, возвращался оттуда, сопровождаемый

двумя старшинами из Цовского общества. На пути он остановился на ночлег в шалаше 12-ти

караульщиков, выставленных Цовским обществом на Сакорне, для занятия тропинок, ведущих из

Кистетии в это ущелье. Часов в 9-ть вечера, партия враждебных кистин, состоявшая из ста человек,

под предводительством известного Кистинского белада Джокола, спустившись Алазаниставским

ущельем, пробиралась к урочищу Орцкали к горе Масара, чтобы угнать пасущиеся там стада

баранов. Хищники неожиданно наткнулись на трех секретных караульных, выставленных из числа

находившихся на Сакорне. Встреченные выстрелами трех храбрецов, укрепившихся за скалами

и упорно защищавшимися, Кистины должны были завязать с ними перестрелку. На выстрелы

прибежали остававшиеся на Сакорне Тушины и, не смутившись многочисленностью неприятеля,

ободряемые священником Цискаровым, завели с врагами сильную перестрелку. Напрасно те

старались их окружить: Тушины заняли выгодную позицию, и в продолжение полутора-часа

задерживали неприятеля. Кистины, по опыту зная обычное упорство Тушин, которые пропустили бы

их только через свои трупы, и зная также,

что, оповещенные эхом выстрелов, к ним

могут подоспеть на помощь сторожевые

с горы Тбатани, решились отступить.

Тогда Тушины, в порыве своей известной

храбрости, пустились преследовать

удалявшихся врагов. Опять завязалась

перестрелка: один Кистин был убит,

несколько ранено. Тушины же лишились

двух своих храбрых товарищей. Таким

образом четырнадцати Тушинам удалось

заставить отступить сто человек Кистин и

не допустить их угнать стада баранов“.

87

(ცნობა ამ გმირობის შესახებ დაი ბეჭდა გაზ. „კავკაზში“ 1853 წელს.)

„1853 წლის 3 აგვისტოს თუშ-ფშავ-ხევსურეთის ოლქის მღვ დე ლი ცისკაროვი, რომელიც

სამ სა ხუ რეობრივი საქმეებით იმ ყო ფე ბოდა მთათუშეთში, ბრუნდებოდა უკან თავისი ორი გამ-

ცილებლით წო ვათიდან. გზაზე იგი ღამის გასათევად გაჩერდა საყორნის მთის ერთ ბი ნაში,

წოვათის საზოგადოების მიერ დაყენებული 12 ადამიანი ყარა ულობდა ბილიკებს, რომლებიც

ამ ხე ობაში ქისტეთიდან შემოდიოდა. საღამოს 9 საათზე, ჩვენს წინააღმდეგ მტრუ ლად

განწყობილი 100 კაცის გან შემდგარი ჯგუფი, რომელსაც ხელმძღვანელობდა ცნობილი

ქისტების ბელადი ჯოყოლა, შემოვიდა ალაზნისთავის ხეობით, გამოიარა ორწყალა, რომ

მასარის მთიდან გაეტაცებინა იქ მდგომი ცხვრის ფარა; ისინი წააწყდნენ სამ საიდუმლო

ყარაულს, რომ ლებიც იყვნენ დაყენებული საყორნეზე. მათ გაუწიეს წინააღმდეგობა სრო-

ლებით, რაზეც მო ვარდნენ დანარჩენი საყორნეზე მყოფი თუშები, რომლებსაც სულაც არ

გაჰკვირვებიათ მოწინააღმდეგის ამხელა ჯარი და მღვდელი ცისკაროვის გამხნევებით

ჩაებნენ ბრძოლაში. ტყუილად ეცადნენ ისინი ალყის შემორტყმას თუშებისთვის – თუშებმა

დაიკავეს მომგებიანი პოზიცია და საათ-ნახევრის განმავლობაში გაუწიეს წინააღმდეგობა.

ქისტებმა, იცოდნენ რა თუშების სიჯიუტე, რომ მხოლოდ სიცოცხლის ფასად დათმობდნენ

პოზიციებს და ისიც ესმოდათ, რომ სულ მალე სროლის ხმაზე ტბათანიდან დამხმარე ძალაც

მოეშველებოდა, უკან დახევა გადაწყვიტეს. შეიტყვეს თუ არა თუშებმა ქისტების ამბავი, უკან

დაედევნენ მტერს. ისევ გაიმართა სროლები: ერთი ქისტი მოკლეს, რამდენიმე დაჭრეს;

თუშებმაც დაკარგეს თავიანთი ორი მებრძოლი. ასე, 14 თუშმა შეძლო ქისტების 100-კაციანი

ჯგუფის უკუგდება და საკუთარი ფარების გადარჩენა“.

აქვე ხაზგასმით უნდა აღვნიშნოთ, რომ „კავკასიური ომის“ საკითხი დღემდე ბურუსით

არის მოცული და საჭიროებს თავიდან შესწავლას, რამდენადაც თავად კავკასიას არ ახსოვს

ასეთი წინააღმდეგობებითა და სირთულეებით აღსავსე ისტორიული მონაკვეთები, როდესაც

დაპირისპირებულთა ინტერესები რადიკალურად განსხვავებულია და მოწყვეტილია მათ

ფესვებს. მთელი კავკასია სხვის ინტერესებს ეწირება და ფიზიკურად გადარჩენის გზებს

ეძებს. ისიც, ალბათ, ბედის ირონიაა, როდესაც ქართველები და მათთან ერთად თუშებიც

იმამ შამილის დატყვევებაში მონაწილეობენ (1859 წ.). გადმოცემის თანახმად, თუშმა ამა

ამაშვილმა (ქადაგიძემ) იმამის ხელიდან ჩაიბარა იარაღი.

შამილის მიერ კახეთისა და თუშეთის დარბევა-დაყაჩაღებას ხსნიან როგორც ერთ-

ერთ საშუალებას, რომლითაც შამილი ცდილობდა საკუთარი მეომრების ფიზიკურად

გადარჩენას, რადგან მას სჭირდებოდა მათი გამოკვება და საომარი აღჭურვილობის შეძენა.

ამისთვის ისინი იტაცებდნენ არა მარტო პირუტყვს, არამედ ადამიანებსაც და მათ დახსნაში

ან გამოსასყიდს ითხოვდნენ (მაგ., როგორც ეს მოხდა თავადის ასულ ჭავჭავაძეებთან

დაკავშირებით), ან მონებად ჰყიდიდნენ აღმოსავლეთის ბაზრებზე. მაგალითად, შამილის

დაუნდობელ თარეშს თუშეთში უკავშირდება 1837 წელს სოფლების დიკლოსა და შენაქოს

აწიოკება. ამ ტრაგედიის ამბავს იმიტომ მოგითხრობთ, რომ ასე ხდებოდა მთელ თუშეთში

და იგი ნაწილობრივ მაინც აგვიხსნის, თუ რატომ იცლებოდა თუშეთი მოსახლეობისგან. ამ

ამბავს თავად ბარონ როზენი აღწერს და „ენით აღუწერელ ტრაგედიას“ უწოდებს: 1837

წლის 4 იანვარს ლეკების ჯარი მიადგა სოფ. დიკლოს – ჯერ მამაკაცების უმრავლესობა

დახოცეს, შემდეგ მთლიანად სოფელი თავის ჩვილ-მოხუციანად გადაწვეს. შემდეგ სოფ.

შენაქოსაც იგივე უქნეს. მიუხედავად თუშების თავდადებული ბრძოლისა, შამილის რაზმმა

რაოდენობრივად მაინც სძლია მათ და შედეგად 200-მდე ადამიანი, სადაც უმრავლესობა

ქალი და ბავშვი იყო, ტყვედ წაიყვანა და დიდძალი ქონება წაიყოლა. ზუსტად ამ ბრძოლას

უკავშირდება ღვთისო ოსორაიძის ამბავი, რომელმაც და და ცოლი თავისავე კოშკში

თავად გამოასალმა სიცოცხლეს მათივე ხვეწნა-მუდარით, რათა ტყვედ არ ჩავარდნოდნენ

ლეკებს. ამას უკავშირდება მეორე ამბავიც, რომლის თანახმადაც, ერთ ნაიბს გზად შინისაკენ

მოსწონებია თუშის ასული და თავისთვის ცოლად სდომებია, რის გამოც მთელი გზა გვერდიდან

88

არ იშორებდა; ერთ-ერთ ხიდზე, რომელიც ხეობის აქაფებულ მდინარეზე იყო გადებული,

ქალიშვილს უთქვამს – მე მეშინია და რამდენიმემ ჩამჭიდეთ ხელი და ისე გადამიყვანეთო;

ნაიბს თავად მოუკიდია ხელი ამ გოგოსთვის და რამდენიმე მისი ახლობელის დახმარებით

გადაჰყავდათ თურმე ხიდზე და როცა ხიდის შუა ადგილს მიუღწევიათ, ეს თუშის გოგო

გადამხტარა ხიდიდან და მისი თანხლები ლეკებიც გაუყოლებია...

აი, კიდევ ერთი ამონარიდი რუსული ისტორიოგრაფიიდან: „В результате нападения

жители селения Дикло понесли следующие потери: погибло 37 мужчин и 10 женщин, было взято

в плен 17 душ мужского и 75 – женского пола, 690 штук рогатого скота, 460 овец и похищено 90

лошадей и прочее имущество“.

მართალია, ეს სოფლები არა წოვათაში, არამედ პირიქითშია, მაგრამ მსგავსი ამბები

თუშეთის მთელ ტერიტორიაზე ხშირად ხდებოდა – და არა მარტო შამილის დროს, არამედ

ბევრად ადრეც (ჩვენ ამაზე ვისაუბრეთ) და თუშეთიც ამ თარეშობის შედეგად ნელ-ნელა

იცლებოდა მოსახლეობისგან.

დაცარიელებულ სოფლებს ხშირად აღმოსავლეთ საქართველოს ბარის მოსახლეობის

ნაწილი ან მეზობელი ფშავ-ხევსურეთიდან გადმოსულები ეპატრონებოდნენ – ამას თავად

თუშებიც ხელს უწყობდნენ, რათა ქვეყნის ჩრდილოეთის საზღვარი არ გაუკაცრიებულიყო

და სხვათა ტომების მიტაცების ობიექტი არ გამხდარიყო. ვფიქრობთ, აკად. აკაკი შანიძის

მოსაზრება იმის თაობაზე, რომ თუშეთის მთელი მოსახლეობის სამეტყველო ენა ერთი

იყო – ეს ენა, შესაძლოა, დღევანდელი წოვების სასუბრო ენა ყოფილიყო – არა არის

საფუძველს მოკლებული, რამდენადაც პირიქით-გომეწარ-ჩაღმას ტოპონიმიკა ძირითადად

წოვა-თუშურითა და ძველი-ქართულით აიხსნება. წოვათისა და ნაწილობრივ პირიქითის

ძირითადი მოსახლეობა მისმა მომთაბარე ცხოვრების წესმა გადაარჩინა ფიზიკურ

განადგურებას, რადგან მისი ნაწილი მეცხვარეობის გამო, შემოდგომა-ზამთარში ბართან

იყო დაკავშირებული, – განსხვავებით თუშეთის დანარჩენი თემების მოსახლეობისგან,

რომლებიც ბინადარ ცხოვრებას ეწეოდნენ და მეზობელი ტომების მუდმივ სათარეშო

ლუკმად რჩებოდნენ.

„ტრაქტატის“ დადების შემდეგ რუსეთმა ეს დაცარიელებული ადგილები საკუთარი

მიზნების განსახორციელებლად გამოიყენა და თუშეთში ასახლებდა იმ პირებს, ვინც მიწის

გადასახადს ვერ იხდიდა (არქივში ასეთი მრავალი საბუთი არსებობს). ქართველთა მათ

კუთვნილ ადგილ-მამულებს არაქართული ტომების წარმომადგენლებს ურიგებდა – მაგა-

ლითად, ასე მოხდა ყვარლის მიდამოებიდან აყრილ ქართულ ნასახლარებში ლეკების,

სომხებისა და ოსების ჩასახლება.

საქართველოს მატიანე არაერთ ფაქტს აღწერს თუშების მებრძოლ, გაუტეხავ და

საქმისადმი მიმყოლ ხასიათზე, მაგ., „1852 წლის ზაფხულია. დიდოელების დამსჯელი ექსპე-

დიცია იდგა ხადორის შემოგარენში და მორიგი სოფლის დარბევას აპირობდა. თუშებსა და

მათ შორის დროდადრო შეტაკებები იმართებოდა. ამ ბრძოლას ხელმძღვანელობდა შეთე

გულუხაიძე და მას მისი ორი ვაჟიც ახლდა. უფროსი ვაჟი სასიკვდილოდ დაიჭრა. შეთე

მიუახლოვდა თავის დაჭრილ შვილს და შეუძახა: „მე მამაცი შვილი მყავს!“ თუმცა იგი მალევე

აღესრულა. შეთემ გარდაცვლილი შვილის ზურგზე 70 ნაიარევი დათვალა და სიმწრისგან

სიმამაცის გაუგონარი ნაბიჯი გადადგა – მან დაღუპული შვილის სხეული სამოცდათხუთმეტ

ნაწილად დაჭრა და სისხლის აღების ნიშნად გაუგზავნა თავის ნათესავებს. ნათესაობას

მოკლული ლეკის მოკვეთილი მარჯვენა უნდა ჩაებარებინა შეთესთვის. ერთი თვის შემდეგ

შეთემ მართლაც დიდოელების 75 მარჯვენა მიიღო. თვითონაც 15 მარჯვენა მიამატა და ასე

გადაუხადა ლეკებს ვაჟის სიკვდილის სამაგიერო“ (ფ. 2-2).

ისევ ამონარიდი ივ. ცისკარიშვილის ნაშრომიდან, სადაც თავმოყრილია მრავალი

ავტორის გამონათქვამი თუშების მისამართით (ჩვენ რამდენიმე მათგანი ზემოთ უკვე გავაცანით

მკითხველს, თუმცა მათი სრული პორტრეტის წარმოსადგენად ამ ერთსაც მოვიყვანთ):

89

„Тушины издревле слывут между всеми племенами, как воинственный народ; и действительно,

рассмотрев ближе это малочисленное племя, можно убедиться, что оно по всей справедливости

может назваться образцом не столько храбрости или мужества в военном деле, сколько личной и,

можно сказать, безумной храбрости... Героические песни, гремящие в устах каждого, и заключающие

в себе предания о делах храбрых – суть выражения героизма воспламеняющего тушин на поле брани.

Вопреки военным правилам многих древних и новых народов иметь дело с врагом соразмерным с

ним в силах, по которым римскому воину предписывалось „одного побеждать, на двух нападать, от

трех защищаться, а от четырех бежать“, – тушины до сего времени почти не имеют привычки узнавать:

много или мало неприятеля: но уверенные, что дело не должно обойтись с их стороны без боя, при

первом же виде врагов должны броситься на них, с соревнованием друг перед другом кому больше

убить и отрезать, по обычаю, кистей рук, для пригвождения их к дому того из родственников, которые,

в свою очередь, умерли от меча неприятеля. Даже женщины при осаде неприятелем деревни или

крепости тушинской, свидетельницы горячей схватки с ними мужей своих, составляют кружок и поют

веселым голосом боевые песни и воспламеняют в них храбрость. Ни одно племя между кавказскими

горцами не славится столько своей храбростью, сколько тушины. О храбрости тушин рассказывают во

всех углах Кавказа. Горцы редко хвалят и воспевают храбрость, считая ее делом весьма обыкновенным,

но про тушин в центре Дагестана, в Аварии и других местах сложены и поются песни. Тушин решится

лучше умереть, чем попасть в плен; но если это случилось каким-нибудь образом, по не зависящим

от него обстоятельствам, то он умрет в тяжкой неволе, как говорится, со славою, но не согласится быть

выменянным на неприятельскую пленную девушку“.

„კავკასიური ომის“ ხანგრძლიობა 50 წელს ითვლის, თუმცა სინამდვილეში რუსეთმა

კავკასიის დამპყრობლური პოლიტიკა ჯერ კიდევ ივანე მრისხანეს დროს ჩაიფიქრა და

ეტაპობრივად განახორციელა. მისი საბოლოო დასრულება უკავშირდება 1859 წელს –

დაღესტნელებისა და მთიელი ჩეჩნების დამარცხებას და იმამ შამილის დატყვევებას, თუმცა

ლოკალური ბრძოლები 1864 წლამდე გაგრძელდა ადიღელთა აჯანყებების ჩახშობითა და

უბიხების განადგურებით. ამის შემდეგ კავკასიის ხალხებისათვის ისტორიის ახალი ეტაპი

დაიწყო: კავკასია სრულად მოექცა რუსეთის იმპერიის იურისდიქციის ქვეშ.

„კავკასიური ომის“ თემას პირდაპირ უკავშირდება ქისტების გადმოსახლების საკითხი

საქართველოში. სამეცნიერო ლიტერატურაში მას არაერთგვაროვან შეფასებას აძლევენ,

თუმცა საარქივო წყაროები სულ სხვა სურათს გვიხატავს.

ქისტების მასობრივი გადმოსახლება იწყება მაშინ, როცა „კავკასიური ომი“ ჯერ კიდევ

მძვინვარებს. საარქივო საბუთების თანახმად, პანკისის ხეობაში ქისტები გადმოსახლდნენ

1845 წელს თიანეთის მაზრიდან მათი თავკაცის დუი ციცხაშვილის თაოსნობით. თავად

დუი რამდენიმე წლით ადრე გადმოსახლებულა საქართველოში იმამ შამილთან კონფ-

ლიქტის შედეგად, რომლის ნაიბიც ეს უკანასკნელი გახლდათ. თუ რა მიზეზი იყო მათი

დაპირისპირებისა, წყაროებში არ ჩანს. ერთ-ერთი საარქივო განცხადება ეკუთვნის 1845 წ.

პანკისის ხეობაში ჩასახლებულ ქისტებს დონდა თუნაშვილს, მუსა ქავთარაშვილსა და

ფინიჩო ბეხოშვილს, რომლებიც უჩივიან თავად მიხეილ კობიევს (კობიაშვილს – ა.შ.),

რომ მან „ჩამოართვა ქისტებს უფლება ისარგებლონ თიანეთის მაზრაში შემავალი სოფელ

ხალაწნის მიწითა და ტყით და მოითხოვენ, სანამ ეს დავა სასამართლოში გაირჩევა,

დართონ მათ ნება ისარგებლონ ამ მიწა-წყლითა და ტყით...“ თავად წერილი იწყება ასეთი

წინადადებით: „С 1845 года, т.е. со времени переселеня насъ из Дагестана (იმ დროს ჩეჩნეთს

დაღესტანს უწოდებდნენ – ა. შ.) в Кахетию, где и образовалось селение Дуиси населенное нами,

Кистинами...“, ე.ი. გამოდის, რომ დუი ციცხაშვილის ჩასახლება (ვახუშტის ცნობის თანახმად,

იმ დროს ამ დასახლებას პანკისი ერქვა) შეიძლება დათარიღდეს 1845 წლით.

წყაროებში ნათქვამია, რომ მეორე სოფელი, რომელიც ამ ხეობაში დაარსდა 1854

წელს, უკავშირდება იმამ შამილის კიდევ ერთი ნაიბის – ჯოყოლა დარქიზანის-ძის

90

სახელს, რომელმაც ჩეჩნეთის მთიანეთის მაისთიდან პანკისში გადმოასახლა თავისი

თანასოფლელების 54 ოჯახი. ამ დასახლებას მისი სახელი ჯოყოლო დაერქვა.

(ბ. შავხელიშვილი: მამას პირად არქივში შემთხვევით წავაწყდით ცნობებს, რომ-

ლებიც ამოღებულია საქართველოს სხვადასხვა არქივიდან და ძალიან დიდ ყუ რადღებას

იპყრობს. წარმოდგენილი ცნობები შედგენილია ახალი რუსულით, ამიტომ კითხვას

ბადებს მათი ორიგინალობა, მიუხედავად იმისა, რომ დაცულია საარქივო ფონდისა და

საქაღალდის ყველა ნომერი, რაც გვაფიქრებინებს, რომ შესაძლოა მკით ხველისთვის

ტექსტის უკეთ გაგების მიზნით ორიგინალიდან მისი გადმოტანისას გამოიყენეს ახალი

რუსული. მიუხედავად ამისა, საჭიროდ ჩავთვალეთ, ეს მასალა გამოგვემზეურებინა და

მოკლე კომენტარებიც დაგვერთო.

ჯოყოლას საქართველოში გადმოსახლების მიზეზი სხვადასხვა წყაროში არაერ-

თგვა როვნადაა წარმოდგენილი. თუმცა სინამდვილეში ეს მიზეზები უფრო ღრმაა და

ჩვენი ქვეყნის მიმართ არცთუ ისეთი კეთილშობილური, როგორც ავტორები ცდილობენ

მის წარმოჩენას. ჩვენს ხელთ არსებული საარქივო ცნობები ადასტურებს იმ ფაქტს,

რომ რუსეთის პოლიტიკა დღიდან მისი საქართველოში შემოსვლისა, პირველ რიგში

ემსახურებოდა საკუთარ ინტერესებს და მის გასატარებლად მრავალ ხერხს მიმართავდა.

მას ძალიან კარგად ესმოდა, რომ საქართველოს დასუსტებით იგი მიაღწევდა მის

სრულ განადგურებას და ამას მიზანმიმართულად ახორციელებდა ან ხალხის ფიზიკური

განადგურებით, ან საქართველოს ტერიტორიაზე სხვა წარ მომავლობის ტომების ჩასახ-

ლებით. ქვეყანაში სხვადასხვა ეროვნების ადამიანთა სიმ რავლე გაანეიტრალებდა ქარ-

თველთა ეროვნულ თვითშეგნებას და დააკნინებდა მათ თვითშეფასების უნარს.

ამდენად, თუ ვინმე მსურველი გამოჩნდებოდა, რუსეთის იმპერია დაუყოვნებლივ

ცდილობდა ყველა მათგანის თხოვნის დაკმაყოფილებას. უფრო მეტიც, იგი ახლად

დასახლებულებს მატერიალურადაც უზრუნველყოფდა, რაც მათ გაკონტროლებას

უადვილებდა. ხშირად ზოგიერთი მიგრანტის გადაბირება ხდებოდა იმ დონეზე,

რომ ეს უკანასკნელი ვალდებული იყო ჩინოვნიკების ნებისმიერი დავალება

შეესრულებინა.

მეფისნაცვლის ჩინოვნიკების ასეთი ერთ-ერთი მსხვერპლი, როგორც ჩანს,

გახდა ჯოყოლა დარქიზანის ძეც. საქმე ისაა, რომ ჯოყოლა იმ დროში იმამ შამილის

ყველაზე დაუნდობელ და მრისხანე ნაიბად იყო ცნობილი. მისი რისხვა განსაკუთრებით

ულმობელი ქართველი მთიელების მისამართით იყო. ჯოყოლას ყაჩაღური თავდასხმები

დიდად აზიანებდა აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთს, განსაკუთრებით, კახეთსა

და თუშეთს. ჯოყოლას დაჭერაც ძალიან ჭირდა, რადგან მას სათიანოს გზაზე ჰქონდა

გაკვალული საქონლის გადასარეკი გზები და ამ საქმეში დამხმარეებიც ჰყავდა.

საარქივო ცნობიდან ჩანს, რომ ჯოყოლა თავად თუშ-ფშავ-ხევსურეთის ოლქის უფროსის

ხელშეწყობით გადმოსახლებულა საქართველოში – აი, რას ვკითხულობთ თბილისის

სამხედრო გუბერნატორ გენერალ-მაიორ ლუკაშის სახელზე გაგზავნილ მოხსენებით

ბარათში (მოგვყავს ამ დოკუმენტის სრული ტექსტი):

От начальника Тушино-Пшаво- Хевсурского Округа

13 февраля 1856 г. Докладная Записка

В 1854 году я успел склонить Кистинского Белада Джокола Даркизанашвили,

наносившего до того значительные убытки, как вверенному мне округу, и ещё более Кахетии,

к переселению с 54 семействами своих единоплеменников в наши пределы. 8 августа 1854

года он действительно прибыл ко мне в пограничное селение Муцо с 36 семействами, а

15 сентября вывел ещё 18 семейств. Белад этот, наносивший прежде столько вреда, стал

91

поборником нашим и всю месть и ожесточения свои обратил против своих единопленников,

будучи обижен приближенными Шамиля.

По хадатайству моему и с разрешения Адъютанта Реада, кистинам до первого урожая

было разрешено отпускать провиат по положению: выше 7 лет – полная дача (солдатского

пайка – ა.შ.), а ниже 7 лет – половинная дача провиата без круп до 1 августа 1855г. Хотя им и

была отведена в том же 1855г. земля под хлебопашество в Панкийском ущелье, но уже столь

поздно что они едва могли вспахать и засеять поля. Войдя в их бедственное положение,

я в декабре 1855г. входил с представлением к исправляющему должность Тифлисского

Военного губернатора об хадатайствовании им ещё на пять месяцев отпуска на правиата.

Но не имея до сего времени решения и будучи побуждаем прибывшей от них Депутации

из пяти человек почетных кистин, находящихся в Тифлисе уже четыре дня, в числе коих и

отец Джоколы, Даркизан, я осмелюсь вновь всепокорнейше просить Хадатайства вашего об

оказании этим нещасным пособия.

Услуги, какие оказывал нам Джокола Даркизанашвили, убитый одним из своих

родственников и отец его Даркизан, отмстивший за сына, о чем было опубликовано на

Кавказе, можно с достоверностью ожидать и от других, ибо приверженность их нашему

Правительству, не подлежит сомнению. В настоящее время налицо 293 взрослых и 16

малолетних. Всего 309 душ (ЦГА ГССР, Ф.26, оп. 6, ед. Хр. 648, стр. 5-6)

თუშ-ფშავ-ხევსურეთის მაზრის უფროსისგან

13. თებერვალი, 1856 წ. მოხსენებითი ბარათი

1854 წელს მე მოვასწარი ქისტი ბელადის ჯოყოლა დარქიზანაშვილის გადმობირება,

რომელიც ადრე მნიშვნელოვნად აზარალებდა როგორც ჩემდამი დაქვემდებარებულ

ოლქს, ისე მთლიანად კახეთს, რომ გადმოეყვანა თანამემამულეთა 54 ოჯახი ჩვენს

მიწა-წყალზე. 1854 წლის 8 აგვისტოს ჩვენთან საზღვრისპირა სოფელ მუცოში პირადად

მოვიდა ჯოყოლა 36 ოჯახით. 15 სექტემბერს მოიყვანა კიდევ 18 ოჯახი. ბელადი,

რომელიც ადრე ასე გვაზარალებდა, ჩვენი ქვეშემდგომი გახდა და მომართულია

შურისძიებისათვის თავისი თანამემამულეების, შამილის გარემოცვის მიმართ, ვინც იგი

გაამწარა.

ჩემი შუამდგომლობითა და ადიუტანტ რეადის ნებართვით ქისტებს მიეცათ წესი-

სამებრ სამხედრო ულუფის გაცემის უფლება: 7 წლამდელთათვის – ნახევრისა, ხო-

ლო 7 წლის ზემოთ – სრულისა 1855 წლის 1 აგვისტომდე. მიუხედავად იმისა, რომ

მათთვის მიწა გაცემული იყო იმავე 1855 წელს, მათ მისი მოხვნა და დათესვა დააგ-

ვიანდათ. თანავუგრძნობდი რა მათ გაუსაძლისი მდგომარეობის გამო, 1855 წლის

დეკემბერში მივმართე ტიფლისის სამხედრო გუბერნატორს შუამდგომლობით, რათა

გაეგ რძელებინათ ქისტებისთვის ულუფით უზრუნველყოფა კიდევ ხუთი თვით, მაგრამ

გადაწყვეტილება ჯერ ვერ მიიღეს. ტიფლისში 4 დღეა იმყოფება ქისტების დელეგაცია

ხუთკაციანი შემადგენლობით, მათ შორის არის ჯოყოლას მამა დარქიზანი. კიდევ

ერთხელ ვბედავ და თქვენ უმორჩილესად გთხოვთ მათ დახმარებას.

დახმარებას, რომელსაც გვიწევდა ჯოყოლა, რომელიც მისმა ერთ-ერთმა

ნათესავმა მოკლა და მამამისი, რომელმაც შვილის გამო შური იძია და ამის შესახებ

„კავკაზშიც“ დაიბეჭდა, დარწმუნებით უნდა ველოდოთ სხვებისგანაც, რამდენადაც მათი

ერთგულება ჩვენი მთავრობისადმი ეჭვგარეშეა. ამჟამად მათი რაოდენობაა 309, აქედან

293 – სრულწლოვანია და 16 – არასრულწლოვანი. 1856 წელი”).

(საქ. სსრ ცენტრ. არქივი, ფ.26, აღწ. 6, საქაღ. 648, გვ. 5-6)

ამ საბუთებიდან კარგად ჩანს, რომ ჯოყოლა და მამამისი დანამდვილებით თანამ-

შრომლობდნენ რუსეთის მთავრობასთან, რადგან მოხსენებით ბარათში ნათქვამია: „დახ-

92

მარებას, რომელსაც გვიწევდა ჯოყოლა, დარწმუნებით უნდა ველოდოთ სხვებისგანაც,

რამ დენადაც მათი ერთგულება ჩვენი მთავრობისადმი ეჭვგარეშეა“. ვფიქრობთ, ეს ფაქტი

არ იყო დაფარული იმამ შამილის გარემოცვისთვისაც და, როგორც ხალხური მეხსიერება

გვაუწყებს, სულ მალე ჯოყოლა დაიბარეს ჩეჩნეთში ვითომ შერიგება-მოლაპარაკების

მიზნით და შამილის შვილის გაზი-მაჰომედის ბრძანებით გამოასალმეს სიცოცხლეს.

ვფიქრობთ, ზუსტად ჯოყოლასა და რუსი ჩინოვნიკების გარიგების გამოაშკარავებამ

დააპირისპირა ჯოყოლასთან შამილის გარემოცვა და არა იმან, რომ იგი ვერ თმობდა

თავის მართლმადიდებლობას, როგორც ეს ოფიციალურად არის ცნობილი. ჯოყოლას

რომ ისლამი არ მიეღო, იგი ვერც მოხვდებოდა შამილის გარემოცვაში და იმამის ნაიბიც

ვერ გახდებოდა.

სხვა საბუთის თანახმად, მიზეზი, რის გამოც ჯოყოლას სურს საქართველოში

გადმოსახლება, სულ სხვაა:

Полковнику Михаилу Петровичу Колюбакину

Рапорт Тушино-Пшав-Хевсурского окружного начальника

По воле Г. Командующего корпусом переселенцы должны быть поселены в окрестностях

самих Тианетъ, а вблизи оных и даже во всем округе нет более свободных мест. Что касается

до поселения, вышедших 54 семейств кистин по частям, то он считает это неудобным для

Правительства и бесполезным, потому: 1. Они сами на то не согласны, 2. Что необходимый

надзор за ними местному начальнику будет удобнее; 3. Что первые 36 семей переселились

в наши пределы, не из видов на избежание каких-либо недостатков, напротив они имели все

необходимое и даже в излишестве, но единственно из мести и кровомщения к наибу Алдаму,

который убийством сродника Джокола Даркизанашвили, навлек на себя непримиримую

ненависть, набегами на своих врагов; он (ჯოყოლა – ბ. შ.) намерен мстить; и даже вскоре

после своего переселения сделал таковой набег, угнал у них скот и навел таковой страх, что

заставил переселиться ещё 28 семейств. Для этих то набегов необходимо, чтобы они были

все вместе и действовали единодушно.

Наложить на них подать тотчас по отводе им земли, также по моему мнению, невозможно,

ибо если до первого урожая казна берет сама на себя их пропитание, то откуда они могут взять

по 3 рубля серебром с дыма на уплату подати. При том всегда и везде новым переселенцам

дается на несколько лет льгот; о первом переселении узнал наиб Алдам и они подверглись

его преследованию, почему вынуждены были ускорить переселение, ибо Алдам не только

намеревался отнять все имущество у них, но и исстребить их самих; ускорив переселение, хотя

и получили от нас помощь, но несмотря на это, должны были бросить свою жатву, лишились

части своего скотоводства, почти всего имущества и остались в самом крайнем бедственном

положении.

Изложив эти обстоятельства, имею чест всепокорнейше просить Ваше Превосходительство

ходатайства о скорейшем отводе им просимой земли, ибо они будучи стеснены по неимению

помещения, в особенности по настоящее зимнее время, могут делаться недовольным и, как дикий и

легкомысленный народ, доведенный до крайности, могут обратиться в прежние места свои.

Полковник Князь Чолокаев – 1857

ЦГА ГССР, ф. 26, оп. 6, ед. Хр. 421, стр. 8-9

ეს საბუთი მოწმობს იმას, რომ ქისტების საქართველოში გადმოსახლების მიზეზი

იყო შამილის ნაიბების – ჯოყოლასა და ალდამის ერთმანეთში მტრობა, რამაც აიძულა

ჯოყოლა რუსეთის მთავრობისთვის მიემართა დახმარების თხოვნით – რაც დაუყოვნებ-

ლივ მიიღო კიდეც. ამ ორ ნაიბს შორის ბრძოლა, როგორც ჩანს, სამკვდრო-სასიცოცხლო

იყო, რადგან ალდამი იმუქრება, რომ ჯოყოლას, სადაც არ უნდა დაიმალოს იგი, არ

93

შეარჩენს თავისი ხალხის დახოცვას და პირუტყვის გატაცებას. არც ჯოყოლა აპირებს ამ

ბრძოლის შეწყვეტას საქართველოში გადმოსახლების შემდეგაც.

ცხადია, რომ ჯოყოლამ თავისი თანასოფლელების პანკისში ჩასახლებით,

ერთი მხრივ, მძევლებად აქცია ისინი რუსეთის მთავრობის ხელში, მეორე მხრივ კი,

უღალატა თავისავე თანამებრძოლებს. რუსეთის ჩინოვნიკებმა ჯოყოლასა და ალ დამის

ეს მტრობა სათავისოდ გამოიყენეს: 1. საქართველოში ჩაასახლეს კიდევ ერ თი უცხო

ტომი, რომელიც მუდმივი მეთვალყურეობის ქვეშ ეყოლებოდა და არაა გამო რიცხული,

რომ საჭიროებისამებრ გამოიყენებდა მას თავისი ინტერესების გასატარებლად; 2. იგი

ცდილობდა შამილის ძალაუფლების შესუსტებას მისივე მხარდამჭერების ერთმანეთში

დაპირისპირებით – რაც შესანიშნავად შეძლო; 3. ამ საქ მით რუსეთი გარკვეულ

მხარდაჭერასაც პოულობს ქართველი საზოგადოების მხრი დანაც, უფრო მეტიც –

იმადლიერებს კიდეც მათ, რადგან ქართველებს უჩნდებათ ილუზია იმისა, რომ ამით

შესაძლოა შეჩერდეს ლეკების თარეშ-ყაჩაღობები კახეთში, მთიუ ლეთსა და თუშეთში.

ზემოთ მოყვანილი საბუთებიდან ირკვევა, რომ ქისტების დასახლების პროცესი

დროში გაიწელა, რადგან 1855 წელს იმდროინდელ ტიფლისში ჩამოდის ჯოყოლას

მამა (ამ დროს ჯოყოლა უკვე ცოცხალი აღარაა) თავის რამდენიმე თანასოფლელთან

ერთად და მოითხოვს მის შვილთან შეთანხმებული პირობების შესრულებას – მიწით

უზრუნველყოფასა და სამხედრო ულუფის გამოყოფას.

სხვა დოკუმენტებიდან ისიც ჩანს, რომ მიუხედავად ამ მოთხოვნებისა, რუსი

ჩინოსნები ქისტების დაბინავების საკითხს მაინც დროულად ვერ წყვეტენ, რის გამოც

ქისტების ნაწილი სამშობლოში – ჩეჩნეთში გადასვლის მიზნით, აიყრება და გაუდგება

გზას. რუსეთის ოფიციოზს მათი გაქცევა ხელს არ აძლევს, ამიტომ მათ დასაბრუნებლად

დაადევნებს სამხედრო რაზმს (ეს საბუთი ქვემოთ მოგვყავს). მიუხედავად დიდი

დაპირისპირებისა, ქისტებს მაინც დააბრუნებენ და მათთვის დადებულ პირობებსაც

შეასრულებენ. ასე გაჩნდა პანკისში კიდევ ერთი სოფელი, რომელსაც მოგვიანებით

დაერქვა სახელი ჯოყოლო.

უნდა აღინიშნოს, რომ თავის მიმართვებში რუსი ჩინოვნიკები ხშირად უსვამენ ხაზს ამ

საქმის სარფიანობასაც, რადგან ეს „ველური ხალხი“, როგორც ისინი უწოდებენ ქისტებს,

ქართულ გარემოში გაკეთილშობილდება და ამათ მაგალითზე სხვებსაც დავითანხმებთ

ქართველების მიწა-წყალზე ჩასასახლებლადო. ვფიქრობთ, ამ პოლიტიკის შედეგად

ჩაასახლეს ლეკები ყვარლის მიდამოებში და ქვეყანაში სხვა ტომებზეც გაასხვისეს

ქართული მიწები.

საინტერესო ისაა, რომ პოლკოვნიკ კოლუბაკინის სახელზე გაგზავნილ წერილში

თუშ- ფშავ-ხევსურეთის მმართველი წერს, რომ „პირველი ქისტების 34 ოჯახის

გადმოყვანა ძალით მოხდა... – მათ სულაც არ სურდათ, თავისი სამშობლოს მიტოვება,

რადგან კარგად ცხოვრობდნენო“. ამ საბუთიდან ისიც ჩანს, თუ როგორი რუდუნებით

ირ ჩევენ ქისტებისთვის რუსი ჩინოსნები საცხოვრებელ ადგილებს საქართველოს მთელ

ტერიტორიაზე – დაწყებული ბორჯომიდან და წალკიდან – პანკისის ხეობის ჩათვლით.

თუმცა გამოთქვამენ წუხილსაც, რომ ყველგან, სადაც უნდა დასახლდნენ, არის მოსა-

ლოდნელი საფრთხეები მათ მიერ მეზობელ მაჰმადიან ტომებთან კავშირების გაბმისა.

მოგვყავს ამის დამადასტურებელი ორი დოკუმენტი:

Главное управление Закавказского Края

Экспедиция государственных имуществ – 13 февраля 1857г. №445, г. Тифлисъ. Господину

Тифлисскому Военному Губернатору

Принявшие в 1854 году покорность 54 семейств кистин, поселившиеся в Панкийском

ущелье, о коих Г. Управляющий Тифлисскою Губернею 6 июня 1855 года, № 8653, входил

с представлением чтобы их на время не облагать податями, покушались было бежать

94

опять в свои угодия и потому бывший наместник Г. Генерал-адъютант Муравьёв, в

предупреждение подобных подвигов, кистин этих приказал переселить в совершенно

противоположную сторону мест их прежнего места жительства – именно в Ахалцихский или

же Александропольский уезды.

Для проведения сего в исполнение встречается невозможность по не приведению ещё в

известность казённых земель Кутаисской Губернии вообще, и по недостатку свободных казённых

земель... А между тем оставить кистин на настоящих местах водворения нельзя и потому, что они

заняли дорогу на Ширакские пастбища, от коих поступила жалоба, что могут возобновиться там

грабежи и воровства, от соединения их с жителями Джаро-Белаканского округа.

Посему Экспедиция государственных Имуществ имеет честь покорнейше просить

Ваше превосходительство сообщить ей для доклада Г. Наместнику Кавказскому, нельзя ли

расселить помянутых кистин по мусульманским деревням Тифлисской Губернии по 7 или 8

семейсв в одном месте, если нельзя поселить их вместе кроме Цалкского округа, где они

могут соединиться с турецкими подданными, переходящими иногда границу нашу для

воровства и грабежей; и в каких именно деревнях и также не будет ли необходимо при

переселении кистин оказать им пособие и какое именно.

Управляющий Экспедицией (ЦГА ГССР, ф. 26, оп. 6, ед. Хр. 421, стр. 39)

Г. Управляющему экспедицией Государственных имуществ при Главном Управлении

Закавказского края (22 апреля 1857г. № 4728)

В последствии отношения Экспедиции от 13 февраля за № 445, имею честь уведомить Ваше

Превосходительство для доклада начальнику, что я не нахожу никакого основания переселять

перешедших к нам в 1854г. Кистин, известных наклонностями к грабежам, в мусульманские

селения, где наклонность эта и без того приносит много вреда; по-моему лично, лучше всего

было поселить их между армянскими и грузинскими селениями именно в Боржомском ущелье,

где кистины будут иметь случай научиться мирной и добропорядочной морали; при этом нужным

считаю присовокупить, что я вместе с сим требую от Тушино-Пшаво-Хевсурского Окружного

начальника сведения, какое нужно оказать кистинам пособие при переселении их в Боржомъ.

(ЦГА ГССР, ф. 26, оп. 6, ед. Хр. 421, стр. 8-9)

კიდევ ერთხელ განვმეორდებით – ეს საბუთები ცხადად მოწმობს იმას, თუ რა

ვერაგულ პოლიტიკას ატარებდა რუსეთი საქართველოსთან მიმართებაში და ჩვენი

ქვეყნის მაგალითზე ისიც კარგად ჩანს, როგორ დაუნდობელ მეთოდებს მიმართავდა იგი

კავკასიელი ხალხების ერთმანეთში დაპირისპირების მიზნით. სხვა საქმეა, თუ როგორი

თანმიმდევრულები იყ ვნენ თავად ქისტები (ვაინახები) ამ პოლიტიკის განხორციელებაში

– ვფიქრობთ, რომ არ იყვნენ, რადგან შემდგომმა წლებმა გვიჩვენა, რომ ქისტი

ხალხი, საკუთარი ცხოვრების წესიდან და მენტალიტეტიდან გამომდინარე, ზოგადად

კავკასიელების მრავალსაუკუნოვან ფასეულობებს იცავდნენ და რუსეთისგან მართული

არ იყვნენ. ეს მრავალი ათეული წლის შემდეგაც გამოჩნდა, როდესაც რუსეთმა მათ

ასეთ დაუმორჩილებლობას დეპორტაციები და ომები დაუპირისპირა.

მიუხედავად ყველაფრისა, ქართველებისა და ვაინახების (ქისტების) თანაცხოვრებაში

ყოველთვის იმარჯვებდა გონიერება, რომელიც დამყარებული იყო ჩვენი ხალხების

ძირ ძველი მეზობლური და ძმური ურთიერთობების სიმტკიცეზე. თუშებიც, მათთან მრა-

ვალი უთანხმოებისა და ხშირი კონფლიქტების მიუხედავად, გასაჭირში გვერდზე გადა-

დებდნენ ხოლმე თავიანთ წყენას და უყოყმანოდ უწვდიდნენ დახმარების ხელს.

ზოგადად მსოფლიოში იმპერიების პოლიტიკას თუ გადავხედავთ, დავრწმუნდებით,

რომ „გათიშე და იბატონეს“ მეთოდი მათთვის ყველაზე მიღებული მეთოდია და აქტიურად

მიმართავენ მას. ჩვენ შემთხვევაში, როგორც ვხედავთ, იგი კარგად მოერგო რუსეთის

95

პოლიტიკასაც, რადგან იგი საბჭოთა კავშირის ყველა რესპუბლიკაში იყო დანერგილი

– თუ მეზობელ მოსახლეობას რომელიმე მიზეზით (აბორიგენი მოსახლეობის სიმცირე

ან მათი აყრის ძალისმიერი მეთოდების არაეფექტურობა...) ვერ დაითანხმებდნენ, მაშინ

საკუთარი პოლიტიკის განსახორციელებლად რუსებს ასახლებდნენ (მაგალითად, ასე

მოხდა ყა ზახეთში, სადაც ჩასახლებულთა პროცენტული მაჩვენებელი ბევრად ჭარბობს

მკვიდრ მოსახლეობას).

ცოტა რამ პანკისის ხეობის დასახლების ისტორიიდან.

ცნობილია, რომ პანკისის ხეობა ოდითგანვე თუშებს ეკუთვნოდა, მაგრამ ქართველი

თავადები ცდილობდნენ, ეს მიწები როგორმე წაერთმიათ მათთვის, განსაკუთრებით

რუსეთის მეფისნაცვლის დანიშვნის შემდეგ. ბევრად ადრე, სანამ ქისტების გადმოსახლების

საკითხი დადგებოდა, ამ ხეობას თავისი ყმების ჩასასახლებლად ითხოვდა თავადი

ჯამბაკურ ორბელიანი, მაგრამ თუშები ამის კატეგორიული წინააღმდეგები წასულან

და ამის გამო თავად ჯ. ორბელიანისთვის მთავრობას უარი უთქვამს. საქმე ისაა,

რომ თუშები იმდენად ეწინააღმდგებიან პანკისის ხაობის გასხვისებას, რომ თვითონ

სთავაზობენ მთიდან მასობრივი გადმოსახლებით ამ ხეობის ფიზიკურად ათვისებას და

ამას ასაბუთებენ იმით, რომ ეს მიწები მათი ისტორიული კუთვნილებაა და ქართველი

მეფეების მიერ დაკანონებულია გუჯრების სახით. აი რამდენიმე საარქივო საბუთი,

რომელიც აღნიშნულ საკითხს ეხება:

№2844 – 435 Наместник Кавказский №1534

11 Апреля 1849 года в Тифлисе

Просьба Князя Орбелиана об отводе ему земли в Панкийском ущелье

Милостливый Государь, Князь Василий Осипович!

По обстоятельствам, изложенным в докладе от 6-го Апреля за № 43-м, я со своей

стороны нахожу невозможным удовлетворить просьбу Полковника Князя Орбелиянова

касательно предоставления во владение ему земли, находящиеся в Тушино-Пшаво-

Хевсурском округе, по течению р. Алазани, в Панкийском ущелье в пользовании Цовского,

Гомецарского, Пирикительского и Панкисского (Чагминского – ა.შ.) Тушинских обществ; я

имею честь покорнейше просить ваше Сиятельство распорядиться о объявлении об этом,

как помянутым обществам, так и Подполковнику Князю Макарию (Джамбакуру – ა.შ.)

Орбелиянову.

Примите уверение в совершенном моем почтении и преданности.

Верно: Губернский Секретарь, подпись: Переномерованных тридцать листов– 30л.

Столоначальник: подпись

Князю Джамбакуру Орбелияни (6 апреля 1849г.)

“В прошениях же своих означенные четыре общества (Цовское, Пирикительское,

Гомецарское и Чагминское – А.Ш.) объясняют, что не пользуясь Панкийским ущельем, они

не имеют достаточного количества пастбищных мест для своих стад, и это объяснение

лучше всего доказывает, как тем, что тушины ежегодно перегоняют стада свои для пастбы

в другие уезды, как равно и приказом Царя Ираклия-II, утверждающим за тушинами права

пользования ущельями Лопотинским, Панкиси и Алванъ, и сверх того, дозволяющем им пасти

стада в Кахетии. Этот приказ был подтвержден распоряжением Генерала от Инфантерии

Головина, а по тем же причинам предоставлено Тушинам Панкийское ущелье, т.е. чтобы они

не могли терпеть нужды и стесняться платою и частным лицам за пасьбу своего скота...

Генерал-майор Чиляев полагает не стеснять Тушин в пользовании Панкийского ущелья

и утвердить древния права их на эти места (приказ №454, от 22 марта 1846г.).

96

ეს საკითხი მოგვიანებით, ქისტების (ვაინახების) საქართველოში გადმოსახლების

შემდეგ, ისევ განახლდა. თუშების ოთხივე თემი ერთხმად აპროტესტებს მას. საქმე

ისაა, რომ რუსმა ჩინოვნიკებმა კარგად იცოდნენ, თუ რამდენად მტკივნეული იყო

თუშებისთვის ჩრდილოეთიდან არსებული საფრთხე ადამიანებისა და პირუტყვის

გატაცება-დახოცვისა და ამ მიმართულებით დიდი მუშაობა ჩაატარეს, რათა თუშები

დაერწმუნებინათ იმაში, რომ პანკისში ქისტების გადმოსხლებით შეჩერდება ყაჩაღთა

თარეში. ამ საკითხში ჩარიეს თიანეთის მაზრის ბლაღოჩინი, თუში იობ ცისკარიშვილიც

კი. დიდი თხოვნისა და ჩინოვნიკების დაპირება-ჩარევის შემდეგ, თუშების დათანხმება

მაინც შეძლეს, მაგრამ ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ მათ ეს თანხმობა განაცხადეს

მხოლოდ ქისტების დროებით ჩასახლების პირობით.

МВД Тушино-Пшаво-Хевсурского окружного начальника (№796 от 29 мая 1856 г.)

Его Превосходительству Тифлисскому Военному Губернатору, управляющему частью

Господину Генерал-майору и Кавалеру Лукашу

Р А П О Р Т

В 1954 году 54 семейства кистин, передавшихся нам из Майстского Общества были

поселены в Панкийском ущелье Тушинского участка, коим с разрешения Господина

Главнокомандущего Отдельным Кавказским корпусом производился отпуск провиата. А

поселение их в Панкийском ущелье обременило тамошних тушин, ибо поселение это есть

одно из лучших мест Тушетии, а они по дикости, не понимая гражданственности занимались

воровством скота у тушин и делали им беспокойства. Поэтому я полагал бы, означенные

32 семейства, возвращенных с бегов кистин разместить по деревням Тианетского ущелья, а

именно: в селении Чабано – 5 дымов, в Туглурт-Кари, Земоианеты, Читауровы и общество

Заридзевы – 15. Между Дулузауровыми и Мцхетеладзевыми – 2, Новых Тиоготцев – 3, Лит –

4 и Квернованы – 3 дыма.

Это размещение их по деревням между грузинами и довольно далеко от гор, под

наблюдением грузин, не смогут помышлять побеги. Но чтобы вместе с тем дать им средства

к существованию, необходимо дать до нового урожая бесплатно 50 четвертей муки, а для

посева озимого хлеба, 40 четвертей пшеницы, с тем чтобы они возвратили эти 40 четвертей

в продолжении 4-х лет, внося в год по 10 четвертей пшеницы. Средства эти потому более

необходимы, что семейства их в настоящее время и до нового урожая лишены всякой

возможности прокормить себя.

(ЦГА ГССР, ф. 26, оп. 6, ед. Хр. 421, стр. 30-31)

მიუხედავად იმისა, რომ ქისტების ჩასახლებით ადამიანების მოტაცებები

შეწყდა, მაინც დიდი პრობლემები შეექმნათ არა მარტო თუშებს, არამედ კახეთის

მოსახლეობასაც, ეს კარგად ჩანს ზემოთ მოყვანილი საარქივო საბუთებიდან. ისიც

ნათელია, რომ ამ საქმეში თავად ჩოლოყაშვილი და იობ ცისკარიშვილი, რომლებიც

ამ ხეობაში ქისტების ჩამოსახლების ინიციატორებად გვევლინებიან, იმდროინდელი

რუსეთის იმპერიის დაქვემდებარებაში მყოფი სახელმწიფო აპარატის მხოლოდ

მოხელეები იყვნენ, რომლებსაც ბრძანებების შესრულება ევალებოდათ: ერთი მათგანი

ტფილისის სამხედრო გუბერნიაში სამოქალაქო საქმეებს განაგებდა, მეორე კი თიანეთის

მაზრის ბლაღოჩინი იყო. არქივში დაცულ ყველა საბუთს ხელს აწერს იმდროინდელი

მეფისნაცვალის უშუალო ქვეშემდგომი ჩინოვნიკი მეფისნაცვლის მიერ გაცემული

ბრძანების საფუძველზე. თუმცა ერთიცა და მეორეც ყოველთვის ცდილობდნენ მათი

თანამემამულეთა ინტერესები დაეცვათ ყველგან, სადაც კი ხელი მიუწვდებოდათ.

ხალხის მეხსიერებაში დარჩა ამ ადამიანების მიერ მშვიდობიანად მოგვარებული

მრავალი სადავო საკითხი. აი, რას წერს ჯოყოლოს ღვთისმშობლის ეკლესიის

97

მოძღვარი მათე ალბუთაშვილი თავის ჩანაწერებში: „უნდა საგანგებოდ აღინიშნოს, რომ

თუშებმა ქისტებს მათი პანკისში დასახლების დროს დიდი მატერიალური და ფიზიკური

დახმარება გაუწიეს – პანკისში, ომალოსა და ბირკიანში, თავის გვერდით (თუშების

ოჯახები ჯერ კიდევ ცხოვრობდნენ ამ სოფლებში) დაუთმეს საკუთარი მიწის ნაკვეთები,

დაეხმარნენ საცხოვრებელი ნაგებობების აშენებაში, დაურიგეს პირუტყვი, საკვებითა და

სარჩო-სანოვაგითაც დააკმაყოფილეს ყველა ახლად გადმოსახლებული ოჯახი და სხვ.“

მიუხედავად ამისა, მათი ჩასახლების შემდეგ, თუშების ცხოვრება მაინც გართულდა.

საქმე ისაა, რომ თუშებს წელიწადში ორჯერ უწევდათ თავიანთი პირუტყვის თუშეთის

წოვათასა და პირიქითში გადარეკვა პანკისის ხეობის გავლით, რადგან გზა მთაში

და უკან შირაქისკენ ამ ხეობით გადის. მეცხვარეები წინასწარ ატყობინებდნენ ქისტებს

ცხვარ-ძროხის გადარეკვის ამბავს, რადგან ცხვრის რაოდენობა იმდენად დიდი იყო,

რომ ადგილზე მოსახლეობისგან დახმარებას საჭიროებდა საკუთარი კარ-მიდამოს

და ნათესების ყარაულობით. ქისტები ხშირად აგრესიას იჩენდნენ იმ მიზეზით,

რომ მათი ნათესები ჩანაგდებოდა და ამაში გადასახადს ითხოვდნენ. თუშებს არ

სჩვეოდათ სხვისთვის მიყენებული ზარალის შერჩენა, მაგრამ დაპირისპირებები მაინც

გარდაუვალი იყო, რადგან საქონლის აყვანა-ჩამოყვანისას მეცხვარეები ძალიან დიდ

ზარალს ნახულობდნენ – გზადაგზა იკარგებოდა ცხვარი, ძროხა თუ ცხენი. ასეთი

არაერთი დაპირისპირება სისხლისღვრითაც კი დამთავრებულა (მათე ალბუთაშვილის

ჩანაწერებიდან)

აღსანიშნავია ისიც, რომ ასეთივე გზას თუში მეცხვარეები კახეთზეც გადიოდნენ, მაგრამ

მსგავსი თითო-ოროლა შემთხვევა ზოგადად პირუტყვის რაოდენობის სურათს არ ცვლიდა

და ურთიერთდავის მიზეზიც არ ხდებოდა. თავად კახელები დიდ დახ მარებას უწევდნენ

მეცხვარეებს – საკუთარ ბაღ-ვენახებს თავად ყარაულობდნენ, სათი ბებს პატრონობდნენ,

რომ ცხვარი არ გადასულიყო და არ გაეჩანაგებინა მათი კარ-მიდამო. თუშებიც არ

რჩებოდნენ მათთან ვალში – ცხვრებსაც ჩუქნიდნენ, მატყლსა და რძის ნაწარმსაც (ყველი,

ერბო) ჭარბად იმეტებდნენ მათთვის. პანკისში კი სიმართლის დადგენაც ჭირდა, რადგან

სანამ თუში ხმას ამოიღებდა, ქისტები თავად გადადიოდნენ საყ ვედურებზე, მთლიანი

ნათესები გაგვინადგურეთ თქვენი პირუტყვითო. თუმცა ქის ტებშიც იყვნენ ოჯახები,

რომლებიც გულშემატკივრობდნენ თუშებს და ცდილობდნენ, დახმარება გაეწიათ მათთვის.

ასეთი ურთიერთობები ხშირად დაძმობილებითა და და მოყვრებითაც მთავრდებოდა.

საარქივო საბუთების თანახმად, ზოგადად თუშების და ქისტების ურთიერთობა მაინც

დაძაბული ჩანს, რადგან ქისტები თავის მტაცებლურ ხასიათს არ იშლიან და ქურდ-

ბაცაცობით თუშების შევიწროვებას ცდილობენ. თუშები კი, რომლებიც ცნობილნი იყვნენ

თავიანთი შრომისუნარიანობითა და კანონმორჩილებით, მიმართავდნენ მთავრობას და

ითხოვდნენ ქისტებთან დაკავშირებული პრობლემების მოგვარებას. მათი კონფლიქტი

პერიოდულად იმდენად მწვავდებოდა ხოლმე, რომ თუშები კატეგორიულად

აყენებდნენ ქისტი მოსახლეობის ან უკან, თავიანთ სამშობლოში დაბრუნების საკითხს,

ან ითხოვდნენ მათ სხვა ადგილებში გადასახლებას. მიმართვებსა და საჩივრებში,

რომლებიც იმდროინდელ მეფისნაცვლის ჩინოსანთა მისამართით იგზავნებოდა,

თუშები ხაზს უსვამენ, რომ პანკისის ხეობა ოდითგანვე მათთვის ქართველი მეფეების

მიერ ნაბოძები საკუთრებაა და ქისტების ჩასახლების თანხმობა მათ მისცეს მხოლოდ იმ

პირობით, რომ ეს აქტი დროებით ხასიათს ატარებდა. ეს ჩანს კიდევ ერთი საბუთიდან,

რომელიც დაცულია საქართველოს ისტორიულ არქივში:

მის აღმატებულებას, თბილისის ღუბერნატორს

უფლის გენერალ-მაიორს და კავალერს ლუკაშს –

ერთობ ოთხივე თემის თუშთაგან თხოვნა:

არა უწყებულ არს მთავრობისადაცა, რომელ პანკისის ხეობა არის ქართველთ

98

მეფე ებისაგან ჩვენ ოთხისავე თემის თუშთათვის ნაბოძი; სიმართლე რომელზედაც

რუსის მთავრობის, ე.ი. მყოფის კავკასიის ნამესტნიკის კნიაზ ვორონცოვისგანაცა გვაქვს

დამ ტკიცებული. ამ ჩვენს კუთვნილ მამულზე დასახლდნენ ორი სოფელი ახლად

გადმოსული ქისტნი, რომელთგანაც ჩვენა გვქონდა დიდი შევიწროვება, შეწუხება

ქურდობით, როგორიც ზამთარში საქონლის ძოებაში, ეგრეთვე მთაში ჯალაბობით

ასვლა-ჩამოსვლაში. ამაზედ თუმცა მრავალჯერ შემოვიტანეთ ჩვენს ადგილობრივს

მთავრობასთან საჩივარი გადასახლებასა ზედა ამა ქისტებისა, გარნა გვამშვიდებდნენ,

რომ დროებით არიან დასახლებულნი და უმოკლეს ხანში იქნებიან გადასახლებულნი

სხვაგან. ამ გვარს თათბირებში ერთ დღეს გამოგვიცხადეს, რომ გადმოსახლებულ

ქისტთაგან ერთი სოფელი გაქცეულა ცოლშვილით. გააყოლეს თუშის სოტნის

ნაჩალნიკი კაპიტანი ივანე ელიზბარიძე თავისი სოტნით და სხვა სოფლის თუშნიცა

გამოუდგა ქვაჩადალაში, მიეწია შუადღისას. რასაც დროს დაინახეს ქისტებმა თუშები,

მაშინვე ჯალაბობა წინ გაისტუმრეს, მეომარი ხალხი დადგა უკან და დაგვიწყეს ომი

თოფით. შუადღითგან მოყოლებული ბინდამდინ ვიომეთ, სადაცა დაგვიჭრეს კაპიტანი

ელიზბარიძე და ორი სხვა თუში, რომლის მიზეზითაც ელიზბარიძე მეორე დღესვე

მოკვდა. თუშებს მოგვიკლეს მოთავე და ერთგული სამხედროს მაგალითის მაჩვენებელი

კაცი. ჩვენ აღარ შეგვიძლიან ჩვენი მოსისხლეები ჩვენს კუთვნილ მამულში ვაცხოვროთ.

ამის გამო უმორჩილესად გთხოვთ, თქვენო აღმატებულებავ, რომ მთავრობის

ღალა ტობისთანავე ელიზბარისძის სიკვდილიც გადაახდევინოთ და კიდეც

გადაასახლოთ სხვაგან, როგორათაც გაქცეულნი, აგრეთვე სხვა სოფლისანიც,

რადგანაც მაგათ ჰქონდათ ერთურთა შორის თანხმობა; წინააღმდეგ შემთხვევაში

ჩვენ და ქისტებს შორის კიდევ ჩამოვარდება ამგვარი შემთხვევა, რადგანაც არ

დაიშლიან თავიანთის ჩვეულებაზედ ღალატობას, რადგანაც არიან მტრის მხარეზედ.

ხელს ვაწერთ: 1. ნაგვზალი თათარა თავბერაშვილი, 2. დავით მელწაიძე, 3.

აბო საღირიშვილი, 4. თურქო ხაპრიშვილი, 5. იკატი მეტისშვილი, 6. თევდორე

ლაგაზისშვილი, 7. ნიკო ობირიშვილი.

რადგანაც ამათ წერა არ იციან, ამათ მაგიერ ჩემ მაგიერით ჴელს ვაწერ მე ალექსი

ბუქურაული, ნაკუდა მირზასშვილი, პეტრე ბაინდურაშვილი, ლაგაზიძე – წელს ჩყნვ,

მაისის კდ. დღესა (25 мая 1856 г.)

ამ შემთხვევაშიც ჩვენ ვხედავთ, რომ რუსეთი ქისტების საქართველოში

შენარჩუნებით ცდილობს მათი ე.წ. მტაცებლური ბუნება დაუპირისპიროს თუშებსა და

სხვა მთიელებს და ამ უთანხმოებით თავად ისარგებლოს – ანუ, „გათიშე და იბატონეს“

პოლიტიკა დანერგოს.

როგორც ვხედავთ, საქართველოში შემოსვლის დღიდან, რუსეთმა თანმიმ-

დევრულად განახორციელა საკუთარი გეგმები და ბევრი რამ შეძლო: მან ჩამოშალა

და საბოლოოდ გააუქმა ქართველთა უძველესი მეფის ტახტის ინსტიტუტი, სახელ-

მწიფო სტრუქტურები და ჩაანაცვლა საკუთარი მმართველობით, მან დაშალა ქვეყ-

ნისთვის მნიშვნელოვანი დარგები, რომლებიც ასე თუ ისე კვებავდნენ მის ხაზინას –

მესაქონლეობა (მეცხვარეობა), სოფლის მეურნეობა და სხვ., იგი შეეხო სულიერ საგან-

ძურს – ქრისტიანობას და მის კულტურას (გადაღება საუკუნოვანი ფრესკები) და ა.შ.

– ანუ რუსეთმა შემოიტანა ფასეულებები, რომლე ბიც უცხო იყო ქარ თველისათვის.

ხაზგასმით უნდა ითქვას, რომ ამ სახელმწიფოს შემოსვლით თუშებისთვის და ვფიქ-

რობთ, სხვა მთიელებისთვის ჩამოიშალა ყველაფერი, რაც მათთვის იყო ძვირფასი და

ფასეული: არც მეფე, არც სახელმწიფო-საქართველო, არც საფიცარი ღმერთი, არც

მათი საქმე – მეცხვარეობა და ა.შ. ყველაფერი დაშლილია – ფაქტობრივად აღარაა

სამ შობლო მისი ფასეულობებით. ამან განაპირობა, რომ, მაგალითად, თუშებმა, ახალი

ცხოვ რების წესს ფეხი ვერ აუწყვეს – არც რევოლუციონერები გახდნენ და არც პარ-

99

ტიული მოღვაწეები. ერთადერთი გზა, რომელიც მათთვის მისაღები იყო – ეს სწავლა-

განათლებაა და ამ გზასაც დაადგნენ.)

ახლა კი ისევ მივყვეთ ჩვენი კვლევის თანმიმდევრობას.

აღსანიშნავია, რომ თითქმის მთელი XVIII ს-ის შუიდან XIX ს-ის დასაწყისამდე თურქეთ მა

განიცადა პოლიტიკური და ეკონომიკური კრახი, რამაც გამოიწვია მისი სამხედრო ძლიერების

დაცემა. ამავე დროს გაძლიერდა ნაციონალურ-განმათავისუფლებელი მოძ რაობა ამ იმპერიის

მიერ დაპყრობილ ქვეყნებში. ყოველივე ამან იმპულსი მისცა მე ზობელ სახელმწიფოებს, რათა

დაეწყოთ აქტიური დიპლომატიური და სამხედრო მოქმედებები სამხედრო-სტრატეგიული

პოზიციების მოსაპოვებლად თურქეთის წინააღ მდეგ. ცნობილია, რომ რუსეთს უნდოდა

ოსმალეთის იმპერიის დანაწევრება, ბოსფორის და დარდანელის სრუტეების ხელში ჩაგდება

და ამით ბალკანეთში თავისი პოზიციების განმტკიცება. ამ მიზნით რუსეთის არმიამ კავკასიიდანაც

დაიწყო შეტევა. რუსეთ-თურქეთის ეს ომი ორი წელიწადი გაგრძელდა, რადგანაც თურქეთი

ასე ადვილად არ თმობდა საკუთარ პოზიციებს. ამ ომში ქართველებიც მონაწილეობდნენ,

რადგან ქართველების ინტერესებშიც შედიოდა ამ ომში რუსეთის გამარჯვება – ამით იხსნებოდა

პერსპექტივა თურქეთის მიერ მიტაცებული ქართული მიწების ნაწილობრივ მაინც დაბრუნებისა.

მათი მონაწილეობა „ყირიმის ომში“ სამეცნიერო ლიტერატურაში საკმაოდ კარგადაა

გაშუქებული, ამიტომ ჩვენ მხოლოდ მცირე ცნობებით შემოვიფარგლებით.

საბრძოლო მოქმედებები წარმოებდა ახალციხის შემოგარენში. ახალციხის აღების

შემთხვევაში თურქულ ჯარს გზა ეხსნებოდა თბილისისაკენ. რიცხოვნობითა და ორ-

განიზებულობით თურქეთის ჯარი აშკარად სჯობნიდა რუსულ-ქართულ არმიას. ახალციხის

ფრონტს სარდლობდა გენერალი ივანე ანდრონიკაშვილი, რომელმაც თავისი სწორი

მოქმედებებით პირველი რეალური გამარჯვება მოიპოვა. ამ ბრძოლაში მონაწილეობდა

თუშების რაზმიც (45.-229-30).

მატიანე გვამცნობს, თუ როგორ ხდებოდა ქართული საბრძოლო პოლკის ფორმირება:

გენერალმა ივ. ანდრონიკაშვილმა ნიჟნი ნოვგოროდის დრაგუნთა პოლკიდან გამოიძახა

პორუჩიკი ივ. ამილახვარი, რომელსაც დაავალა რუსულ-ქართული ერთიანი სამხედრო

შენაერთის ფორმირება დრაგუნთა პოლკის წესების მიხედვით. ბრძანება შესრულდა

– ქართული პოლკი შედგებოდა ექვსასი მეომრისაგან: პირველ ასეულში შედიოდნენ

მოხალისეები ლიახვის ხეობიდან. მათ ჰქონდათ ქუდებზე წითელი ნიშნები – მათი

ხელმძღვანელი იყო ვინმე მაჩაბელი; მეორე ასეულს ხელმძღვანელობდა ზაქარია

ანდრონიკაშვილი. იგი შედგებოდა სიღნაღის მაზრის ახალგაზრდებისაგან – ისინი

ატარებდნენ თეთრ ფაფახებს თეთრი ნიშნით. მესამე ასეულს შეადგენდნენ თელავის

მაზრის მოხალისეები ნიკოლოზ ჭავჭავაძის მეთაურობით – ისინი ატარებდნენ ოქროსფერ-

მოყვითალო ნიშნებს; მეოთხე ასეულში შედიოდნენ თბილისისა და გორის შუახნის მამაკაცები

ლურჯნიშნიანი ფაფახებით – მათი მეთაური იყო დავით ვახვახიშვილი. მეხუთე ასეული

შედგებოდა თუშებისაგან შავი თუშური ქუდებით – თავად კ. ჩოლოყაშვილის სარდლობით.

მეექვსე ასეულს მწვანე ნიშნით შეადგენდნენ ქართველ თავადაზნაურთა შვილები – მათ

ხელმძღვანელობდა გიორგი ერისთავი (46-23). პოლკის საერთო მეთაური კი, როგორც

ვთქვით, იყო გენერალი ივ. ანდრონიკაშვილი. მან დიდი სამუშაო გასწია თითოეული

მებრძოლის სათანადო ტანსაცმლითა და იარაღით აღჭურვისათვის. გენერლის მითითებით

ჯარს ჰქონდა საკუთარი დროშა შემდეგი ატრიბუტებით – შავი მაუდის ქსოვილს ერთ მხარეს

ამშვენებდა წმინდა გიორგის გამოსახულება, მეორე მხარეზე კი იყო წარწერა ქართულ და

რუსულ ენებზე – „ჩვენთან არს ღმერთი“ (46.-24).

რუსი ისტორიკოსი ვ. პოტტო ამ ბრძოლების აღწერისას განსაკუთრებულ ყურადღებას

ამახვილებს თუშების ასეულის გმირობაზე: „თუშები აკვირვებდნენ ქართველ ოფიცრებსაც,

რომლებიც თვითონაც სამაგალითო თავდადებით გამოირჩეოდნენ. ყველაზე მნიშვნელოვანი

100

„ჩოლოქის ბრძოლა“ იყო (1854წ.). ეს ბრძოლა ბევრ ავტორს აქვს აღწერილი თავის

გამოკვლევაში – აი, რას წერს პროფ. ე. ბურჭულაძე თუშებზე: „თუშების ჭეშმარიტად მებ-

რძოლი სული, მამაცობა, პატრიოტული მოვალეობის მაღალი შეგნება სამშობლოს წინაშე

ნათლად წარმოჩინდა „იმპროვიზებულ რაფსოდიაში“, რომელიც შექმნა ამ ნიჭიერმა და

მამაცმა ხალხმა 1854 წ. „ჩოლოქის ბრძოლაში“ (45.-).

ინტერესმოკლებული არაა არქივიდან ამოღებული ერთი ფოტოსურათი, რომელიც

გადაღებულია „ჩოლოქის ბრძოლის“ შემდეგ. ფოტოსურათზე აღბეჭდილია ბარის სოფელ

ბახტრიონში, წიწალყურეში, ფხაკალყურეში, მუხროვანში, გურგალჭალაში, ოთხთვალაში

და ალონში მცხოვრები თუშები.