ავტორი ბელა შავხელიშვილი

ასევე დაგაინტერესებთ "თუშები" აბრამ შავხელიშვილი დაბ. სოფ. ზემო ალვანი ახმეტა

წიგნის სრული პდფ ვერსია http://mematiane.ge/docs/1665003860633df154a4d81.pdf

იბერიულ-კავკასიური საერთაშორისო სამეცნიერო ცენტრი ბელა შავხელიშვილი თუშების მეტყველება – წარსული აწმყოში

Речь тушин – прошлое в настоящем

Tushetian Speech – the Past Reflfl ected in the Present

თბილისი 2022

გამომცემლობა „მერიდიანი“

ISBN 978-9941-34-120-5

ბელა შავხელიშვილი

„თუშების მეტყველება – წარსული აწმყოში“

2022 – 156 გვ.

ბელა შავხელიშვილის მცირე გამოკვლევა „თუშების მეტყველება – წარსული აწმყოში“ საკითხის ახალი ხედვა თუშების სამეტყველო ენის წარსულსა და აწმყოზე) შედგება ორი სტატიისაგან:

1. „ კითხვათა კითხვა– საიდან ამდენი საერთო წოვა- თუშურსა და ვაინახურში?..

2. „არიან თუ არა წოვა-თუშები წანარების შთამომავალნი“, სადაც წარმოდგენილია წოვა-თუშებისა (ბაცბი) და ვაინახების (ჩეჩნები და ინგუშები) სამეტყველო ენების ნათესაობის საკითხის ახალი ხედვა და შესწავლილია ამ ეთნოსების გენეტიკური სხვაობის მიზეზები. ამავდროულად, დასმულია წანარებისა და წოვა-თუშების იდენტობის საკითხი და წერილობითი წყაროების მოხმობის საფუძველზე, გამოტანილია შესაბამისი დასკვნები.

რედაქტორი – პროფ. მანანა ტაბიძე

რეცენზენტები – პროფ. ალმირა კაზიევა

პროფ. მიხეილ ლაბაძე

ტექნიკური რედაქტორი – ნინო ნოზაძე

მხატვარი – ილია ჭრელაშვილი

ინგლისურიდან თარგმანი – მარინა ხუროშვილი

დამკაბადონებელი – თამარ ქავჟარაძე

ვუძღვნი ჩემი მშობლების, აბრამ შავხელიშვილისა და ლეილა მარგოშვილის ნათელ ხსოვნას

4

წინასიტყვაობის მაგიერ

წინამდებარე გამოკვლევა მკითხველს ვაინახთა და წოვა-თუშთა ისტორიული ურთიერთობის უაღრესად საინტერესო საკითხის ორიგინალურ ინტერპრეტაციას სთავაზობს. კერძოდ, ავტორი თანმიმდევრულად იკვლევს სამეცნიერო ლიტერატურაში სხვადასხვა დროს განხილულ, მნიშვნელოვან და აღიარებულ მიგნებებს, რომელთა საფუძველზეც ეძიებს დამატებით არგუმენტებს და აყალიბებს თვალსაზრისს: „თუ როგორ მოხდა, რომ ვაინახებსა (ჩეჩნები და ინგუშები) და წოვა-თუშებს (ბაცბებს), განსხვავებული გენეტიკური და ისტორიული წარსულის მქონე ეთნიკურ ჯგუფებს, იმდენი ლექსიკური და გრამატიკული შეხების წერტილები აქვთ, რომ ენათა ლინგვისტური განაწილების დროს, მათ, როგორც ახლო მონათესავე ენებს, ერთ, ნახურ ჯგუფში განათავსებენ“.

აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ წოვა-თუშური მეტყველება, როგორც საერთოქართველური ერთიანობის თემა, მიუხედავად იმისა, რომ მეცნიერებისა და მოაზროვნე საზოგადოებისთვის დიდად საინტერესოა, საერთოდ არაა დამუშავებული ქართველ სპეციალისტთა მიერ. ვფიქრობთ, ესაა მიზეზი, რომ წოვა-თუშურს მხოლოდ ნახურთან მიმართებაში განიხილავენ ძირითადად უცხოელები, ან ვაინახი მკვლევრები და, შესაბამისად, მიზნობრივად მხოლოდ იმ (ვაინახურ და წოვა-თუშურ) მსგავსებებს ეძებენ, რომელთა პოვნა და დანახვაც მათ შეუძლიათ ან სურთ.

5

ვფიქრობთ, აღნიშნული საკითხი ნათელი იყო მათთვის, ვინც მეცნიერების სათავეებთან იდგა (ივ. ჯავა ხიშვილი, ნ. მარი, აკ. შანიძე...), რადგან, როგორც ირკვევა, მათ თავიანთ ნაშრომებში ბევრი მინიშნება დაგვიტოვეს, რომლის შეკრება-გაანალიზებამაც ავტორს მათი ლოგიკური გადაბმისა და ლინგვისტური დასა ბუთების საშუალება მისცა.

ჩვენ ვვარუდობთ, რომ მოყვანილ ცნობებში საყურადღებოა ლეონტი მროველის ერთი ზოგადი ფრაზა – „... წარმოიყვანა იგინი (ძურძუკნი – ბ.შ.) ყოველთა კავკასის ნათესავთა ნახევარნნი...“, რამაც განაპირობა შემდგომი კვლევების წარმართვა, სადაც სლოგანი „კავკასის ნათესავთა“ – განზოგადდა კავკასიის ქედსმიღმა სამყაროსთან, რამაც მოწყვიტა იგი თავის პირვანდელ მნიშვნელობას, რომელიც გულისხმობდა არა ტერიტორიულ განლაგებას, არამედ გარკვეული ტომების სოციალურ-გენეტიკურ ერთობას.

პროფ. ბელა შავხელიშვილის ნაშრომი მნიშვნელოვანი შენაძენია საკითხით დაინტერესებული სპეციალისტებისა და ზოგადად, ინტელექტუალური მკითხველისათვის, რომელსაც შესაძლებლობა აქვს ხელახლა გაიაროს

ძურძუკ-ღლიღვთა თანამედროვე საცხოვრისამდე მიმავალი მარშრუტის ის მონაკვეთი, რომელმაც ისინი გარკვეული დროით წანართა პერიოდის საქართველოში შეაჩერა და ამით სამუდამოდ აღბეჭდა მათ ისტორიაში ქართველებთან (კერძოდ, წანარებთან) კულტურული სიახლოვის კვალი, რომელიც დღეს წოვა-თუშებსა და ვაინახებს ლექსიკის 1/3 საერთო შრის სახით შემორჩათ.

6

უდავოდ მადლობა ეთქმის მკვლევარს იმისათვის, რომ მან თავი მოუყარა ავტორიტეტულ მეცნიერთა (ივ. ჯავახიშვილი, ნ. მარი, აკ. შანიძე და სხვ.) ნაშრომებში წანართა და ვაინახთა წინაპრების ისტორიული კონტაქტების შესახებ მოცემულ ინფორმაციასა და ფასეულ დაკვირვებებს, შეავსო ეს მასალა საკუთარი კვლევებით და მისაწვდომი გახადა მკითხველისათვის. ვფიქრობთ, იგი თანაბრად საინტერესო იქნება როგორც ქართველი მეცნიერების თვის, ისე ვაინახი მკვლევარებისთვისაც.

მანანა ტაბიძე ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი პროფესორი

7

რეცენზია

ბელა შავხელიშვილის ნაშრომზე

„თუშების მეტყველება – წარსული აწმყოში“ უპირველეს ყოვლისა, რაც ქ-ნი ბელა შავხელიშვილის ახალი ნაშრომის შესახებ უნდა ითქვას, არის ის, რომ მასში სრულიად ახლებურადაა გაანალიზებული ქართველი ერის ძირძველი ლოკალური ჯგუფის – თუშების (კერძოდ, წოვათას თემის მკვიდრთა) საშინაო-სამეტყველო ერთეულის რაობის, წარმომავლობისა და ისტორიული წარსულის საკითხები.

თავად ნაშრომის ავტორი დასაწყისშივე მართებულად მიუთითებს, რომ „დღემდე არსებული ყველა კვლევა ჩატარებულია ცალმხრივად, რადგან წოვა-თუშურის პირველი, ფართომასშტაბიანი სამეცნიერო გა- მოკვლევა ანტონ შიფნერის შემდეგ (XIX ს.) ჩაატარა პროფ. იუნუს დეშერიევმა ("Бацбийский язык" – 1953), რომელიც თავად ეთნიკური ჩეჩენი იყო და, გასაკვირი არაა, რომ შესწავლისას, მან ყურადღება მიაქცია მხოლოდ მისთვის უფრო გასაგებ და ახლობელ ლექსიკურ და გრამატიკულ მასალას. ენათმეცნიერების მიერ წოვა-თუშურის კვლევა ქართველური ენობრივი მონაცემების გათვალისწინებით აქამდე არ ჩატარებულა“ (ხაზგასმა ჩემია – მ.ლ.).

ასეთ ფონზე, ჩვენი აზრით, ნაშრომში სრულიად მართებულად, მყარ არგუმენტებზე დაყრდნობით, დას მულია სამი უმთავრესი აქცენტი: 1) დღევანდელი

8

წოვა-თუშებისა და ძველ ქართულ წერილობით ძეგლებში მოხსენიებული წანარების იგივეობის შესახებ;

2) წოვა-თუშთა საშინაო-სამეტყველო ერთეულის როგორც წანარული მეტყველების ქართველურობისშესახებ და 3) დღევანდელ ჩეჩენ-ინგუშთა წინაპრების სამხრეთიდან ჩრდილოეთით გადაადგილების შესახებ. ამ აქცენტების დასმის საშუალებას კი ავტორს, უპირატესად, ქართველური ენობრივი მონაცემების გათვალისწინება აძლევს: იგი ასკვნის, რომ ჩეჩენ-ინგუშთა წინაპრები სამხრეთიდან წამოსვლის შემდეგ, აწინდელი აღმოსავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე შეჩერებულან. შესაბამისად, სწორედ ამ დროს შეუთვისებიათ ადგილობრივ ქართველთა – წანართა მეტყველების ელემენტები. შემდეგ, როცა მათ საქართველოს ტერიტორია დატოვეს და უფრო ჩრდილოეთით გადაინაცვლეს, რაღა საკვირველია, „თან წაიღეს“ ქართველური მეტყველების გავლენით გარკვეულწილად ცვლილი ენაც: „ლექსიკურ-გრამატიკული სისტემის 1/3, რომელიც ამჟამად დასტურდება წოვა-თუშურსა და ვაინახურ ენებში, სწორედ ამ პერიოდს უნდა უკავშირდებოდეს“ – აღნიშნავს ავტორი.

ჩვენი მხრივ, დავძენთ, რომ ამგვარი ანალოგია მსოფლიოს მრავალ ენაში შეიძლება დაიძებნოს – მაგალითად, თანამედროვე ბოშების წინაპრები ისტორიული სამშობლოდან – ინდოეთიდან გამოსვლის შემდეგ, ირანის გავლით ბიზანტიის იმპერიაში აღმოჩნდნენ და იქ იწყეს მომთაბარეობა. შესაბამისად, ბოშურმა ენამ, რომელიც ინდოარიულ ენათა ჯგუფს ეკუთვნის (და

9

ახლოსაა ისეთ ინდურ ენებთან, როგორიცაა პენჯაბური, ბენგალური ანდა ჰინდი), განიცადა ბიზანტიური ბერძნულის გავლენა როგორც ლექსიკაში, ისე ფონეტიკასა და მორფოლოგია-სინტაქსშიც. XV-XVI საუკუნეებში, ბოშებმა (რომლებსაც ცხოვრების ერთობ თავისებური სტილის გამო, ბიზანტიაში ასიმილირება არ განუცდიათ) ევროპის სხვა ქვეყნებს მიაშურეს და, ასევე „თან წაიღეს“ ბერძნულის გავლენით ცვლილი ენა. დღეს, ბოშური ენა (რომანი შიბ), რასაკვირველია, კვლავაც ინდოარიული ჯგუფის ენაა, თუმცაღა ლექსიკურ-გრამატიკული სისტემის 1/3 მას ბიზანტიურ ბერძნულთან აქვს საერთო.

მართებულია აგრეთვე, ქ-ნი ბელა შავხელიშვილის მიერ გამოთქმული შემდეგი შეხედულებაც: „თუ კარგად დავაკვირდებით დღევანდელი ჩეჩნების და ინგუშების ლინგვო-კულტურულოგიურ ღირებულებებს და მენტალიტეტს, ადვილი მისახვედრია, რომ მათ უძველესი დროიდან მოჰყვებოდათ გენეტიკური კოდი, რომელსაც შეეძლო კონკურენცია გაეწია მათ გარემოცვაში მყოფ ნებისმიერ ძალასთან და რეალობასთან (ამას ურარტუს დაშლის პროცესში მათი წვლილიც მეტყველებს), თუმცა, საქართველოს ტერიტორიაზე ყოფნის ხანგრძლივი პერიოდის მიუხედავად, მათ ეს ვერ შეძლეს...

ამბიციებისა თუ გონივრული კონკურენციის გათვალისწინებით, დღევანდელ ვაინახთა წინაპრების დიდმა ნაწილმა ეროვნული თვითშეფასება შეძლეს და შესაფერისი პირობების შექმნის მიზეზით, პოლიტიკურად განსხვავებული პლატფორმა აირჩიეს. მათ განაგრძეს გზა ჩრდილოეთისკენ ახალი, აუთვისებელი მიწების

10

მუდმივი საცხოვრისის მოსაძიებლად“ (ხაზგასმა აქაც ჩემია – მ.ლ.) – ამ შემთხვევაში, გადაადგილების მთავარი მიზეზი აღმოჩნდა არა სახელმწიფოს დაცემა (როგორც ბიზანტიაში – ბოშების მაგალითზე), არამედ – პირიქით, სახელმწიფო ინსტიტუტების ძლიერება და ქართველთა კონსოლიდირებულობა.

ამდენად, ნაშრომში გამოთქმული შეხედულებანი კიდევ ერთხელ ამტკიცებს იმას, რომ ენობრივ-კულტურულად და ისტორიულად აწინდელი ქართველური და მთის კავკასიური სამყარო ერთიანია და იმთავითვე გაუთიშავად ვითარდებოდა.

მიხეილ ლაბაძე ფილოლოგიის დოქტორი, ქართველოლოგი. საქართველოს საპატრიარქოს წმინდა ანდრია პირველწოდებულის სახელობის ქართული უნივერსიტეტი.

27.02.2022

თბილისი

11

კითხვათა კითხვა – საიდან ამდენი ენობრივი საერთო წოვა-თუშურსა და ვაინახურში?.. საკითხი, რომელიც გვინდა ჩვენს მკითხველს შევთავაზოთ, ძალიან რთულია და მისი ფესვები იმდენად შორსაა ჩვენი დროის რეალობისგან, რომ მისი გამოკვლევა უკვე თავიდანვე იწვევს გარკვეულ უნდობლობას, ჩვენთვის კი დამატებით დისკომფორტს ქმნის, რადგან უნდა დავამტკიცოთ, რომ ჩვენი ინტერესი მისდამი უსაფუძვლო არაა, რამდენადაც თავად კითხვის ფორმულირება დიდი ხანია მოითხოვს პასუხს, რომელიც უნდა განიმარტოს მხოლოდ ლოგიკურად დასაბუთებული ფაქტების საფუძველზე. ინტრიგა იმაშია, რომ მრავალი საუკუნის მანძილზე მოგზაურებიც და მეცნიერებიც ცდილობდნენ აეხსნათ, თუ როგორ მოხდა, რომ ვაინახებსა და წოვა-თუშებს (ბაცბებს), გენეტიკური და ისტორიული წარსულის მქონე განსხვავებულ ეთნიკურ ჯგუფებს, იმდენი ლექსიკური და გრამატიკული შეხების წერტილები აქვთ, რომ ენათა ლინგვისტური განაწილების დროს, ისინი, როგორც ახლო მონათესავე ენები, ერთ, ნახურ ჯგუფში არიან მოთავსებულნი.

საგანგებოდ უნდა აღინიშნოს, რომ ჩეჩნური, ინგუშური და წოვა-თუშური ენების გრამატიკული მარკერები, ზოგი ეთნო-ლინგვისტური საკითხის ახალი ხედვა

12

რომლებიც ზედაპირზე დევს, ეჭვს არ იწვევს, რადგან არსებობს ერთი მესამედი (1/3) წოვა-თუშურ – ვაინახური საერთო ლექსიკა და, რაც არანაკლებ მნიშვნელოვანია – საერთო გრამატიკული სტრუქტურა. თუმცა, სხვა მათი კულტუროლოგიური მახასიათებლები, რომლითაც მტკიცდება მათი ნათესაობა, იმდენად დაშორიშორებულია ერთმანეთისგან, რომ, ვფიქრობთ, საკითხი ხელახლა უნდა იქნეს შესწავლილი და გაირკვეს, თუ რამ განაპირობა იგი.

მნიშვნელოვანია ისიც, რომ დღემდე არსებული ყველა კვლევა ჩატარებულია ცალმხრივად, რადგან წოვათუშურის პირველი, ფართომასშტაბიანი სამეცნიერო გამოკვლევა ანტონ შიფნერის შემდეგ (XIX ს.) ჩაატარა პროფ. იუნუს დეშერიევმა ("Бацбийский язык" – 1953), რომელიც თავად ეთნიკური ჩეჩენი იყო და, გასაკვირი არაა, რომ შესწავლისას, მან ყურადღება მიაქცია მხოლოდ მისთვის უფრო გასაგებ და ახლობელ ლექსიკურ და გრამატიკულ მასალას. ენათმეცნიერების მიერ წოვათუშურის კვლევა ქართველური ენობრივი მონაცემების გათვალისწინებით აქამდე არ ჩატარებულა. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ ამ ბოლო წლებში ეს საკითხი დაისვა ქართველი ენათმეცნიერების მიერ (მ. ტაბიძე, ტ. ფუტკარაძე და სხვ.) და მისი სიღრმისეული კვლევა ქართველოლოგიისთვის და ზოგადად კავკასიოლოგიისთვის საჭიროდ მიიჩნიეს.

იმისათვის, რომ ჩვენ მიერ დასმულ საკითხში უფრო ღრმად გავერკვეთ, საჭიროა ვაინახების (ანუ ისტორიულად წოდებული კავკასიანების, ძურძუკების, ნახების)

13

სამხრეთიდან ჩრდილოეთით გადაადგილების ისტორია გამოვიკვლიოთ, ანუ მათი კავკასიაში შემოსვლის ტრაექტორია გავიაზროთ. ამისთვის უნდა მივმართოთ წყაროებს და გავყვეთ იმ გზას, რომელიც მათ გამოიარეს, სანამ დასახლდნებოდნენ იქ, სადაც დღეს სახლობენ. ეს მოგვცემს საშუალებას მოვიძიოთ ის საერთო ლოგიკური კავშირი, რომელიც ვლინდება დღევანდელი ვაინახებისა და წოვა-თუშების მეტყველებაში, რომლებიც მრავალი გამოკვლევის შედეგად ეთნიკურად და მენტალურად ძალიან განსხვავდებიან ერთმანეთისგან. ენობრივი კოდი, რომელიც მათ აერთიანებთ, იმდენად მძლავრია, რომ ის 2/3 ქართული და ქართველური ენობრივი მასალა უგულებელყოფილია და მას ნასესხებად მიიჩნევენ (რ. გაგუა, კ. ჭრელაშვილი, თ. უთურგაიძე და სხვ.).

რთული ამოცანის წინაშე ვართ, რამდენადაც მოგვიწევს ბევრ, უკვე გარკვეულ აქსიომად ქცეულ მოსაზრებაში ეჭვის შეიტანა, კერძოდ – როგორ მოხდა, რომ დღევანდელი ჩეჩნეთის და ინგუშეთის ტერიტორიაზე დასახლებულ ვაინახებში ამდენი კულტურულ-ლინგვისტური ცოდნა დაილექა, რატომ ჰპოვებს მათი მეტყველების ტოპონიმიკა (ზოგადად დარგობრივი ლექსიკა) ამდენ პარალელს ძველქართულში – კითხვები ბევრია... მხოლოდ ლოკალური ნასესხობებით ამას ვერ ახსნი და მით უფრო – ვერ დაასაბუთებ. ამიტომ, დავიწყოთ იქიდან, თუ როგორ მოხვდნენ დღევანდელი ვაინახების წინაპრები *კავკასიანები, *ძურძუკები და *ღლიღვები კავკასიაში?..

წყაროების თანახმად, ჩეჩნებსა და ინგუშებს (რომელთა ისტორიულ ეთნო-ლინგვისტურ ერთობაში

14

ჩვენ ეჭვი არ გვეპარება) თავდაპირველად მცირე აზიაში ჰქონდათ საერთო ფესვები: „ყველაზე შორეულ ეპოქაში ჩრდილოეთ კავკასიის ხალხთა ორი ნაკადი წამოვიდა: ერთი მოძრაობდა კავკასიის დასავლეთით, მეორე – აღმოსავლეთის გასწვრივ. ეს ორივე ნაკადი მცირე აზიის ხალხებს უკავშირდება...“ – ასე წერს აკად. ივ. ჯავახიშვილი. დიდი მეცნიერის ეს ციტატა ჩვენ შეგნებულად მოვიყვანეთ, რათა დავადგინოთ ძველი ტომების კავკასიაში

შემოსვლის ტრაექტორია. არქეოლოგიური მონაცემების თანახმად, კავკასიის მიმართულებით მოძრაობისას, ისინი ტოვებდნენ გარკვეულ ნიშნებს (დღეს ისინი ცნობილია მხოლოდ ძველი ქართული წერილობითი წყაროებიდან), რომლითაც შეიძლება მათი იდენტიფიცირება. არის დამაკავშირებელი ეთნონიმები, ტოპონიმები და ზოგი უძველესი წყარო, რომლებიც აქამდეც არაერთხელ ხსენებულა სამეცნიერო ლიტერატურაში.

მოდით, ერთად გავაანალიზოთ ყოველი მონაკვეთი ზემოთ აღნიშნული ტომების გადაადგილებისა ისე, რომ ეს ინფორმაციული ჯაჭვი არ გაწყდეს – უფრო მეტიც, ამ კავშირმა მოგვცეს საშუალება მისი ლოგიკური დასაბუ-თებისა. მივყვეთ თანმიმდევრობას.

აკად. ივ ჯავახიშვილი აღნიშნავს, რომ „ქართული და ჩრდილოეთ კავკასიური ეთნიკური და ტოპონიმიკური სახელების შედარება პროტოხალდეურ (ხურიტო-ურარტული) და პროხეთურ სახელებთან, მათი ნათესაობა ეჭვს არ იწვევს და მათი უძველესი დასახლების ტერიტორია შუა აღმოსავლეთსა და მცირე აზიაში უნდა მივიჩნიოთ“ (1.-40.). ავტორი აღნიშნავს, რომ ხმელთაშუა

15

ზღვის ბასეინის გავლით, კავკასიონის მიმართულებით გადაადგილებისას, ისინი თავიანთ კვალს ტოპონიმების სახით ტოვებენ. ეს დაახლოებით ძვ.წ. V-IV საუკუნეებია, როდესაც ჩამოიშლება ურარტუს სახელმწიფო. როგორც წყაროები გვამცნობენ, ამ, ოდესღაც ძლიერი სახელმწიფოს დაშლაში თავისი მნიშვნელოვანი როლი უთამაშიათ ისტორიულ პროტო-ნახებს. ამიტომ ჩვენ სარწმუნოდ მიგვაჩნია ცნობა იმის შესახებ, რომ ყოფილ ურარტუს ტერიტორიაზე აღმოცენდნენ სხვადასხვა მცირე ე.წ. სამეფოები სახელად ნახჭირი, ნახსუანი, ნახატრი, ნახრია- ნიჰანია, ნახჩივანი და ა.შ. (1.-40.). ეს ე.წ. სამეფოები წყაროებში ძვ.წ. II-I სს.-მდე იხსენიებიან – მანამ, სანამ ამ ადგილას ახლანდელი სომხეთის სახელმწიფო არ ჩამოყალიბდა, ასე რომ, ყოფილი ურარტუს ტერიტორიაზე აღნიშნული ტოპონიმების ლოკალიზაცია ისტორიული წყაროებითაც დასტურდება. ძნელი სათქმელია, რამდენ ხანს ცხოვრობდნენ ე.წ. პროტონახები ყოფილი ურარტუს ტერიტორიაზე, მაგრამ ვფიქრობთ, რომ მათ ჩრდილოეთისკენ გადაადგილება დაიწყეს ამ ტერიტორიაზე ძველი სომხების გამოჩენისთანავე.

ჩვენ პროტონახების შემადგენლობაში გაერთიანებული ტომების აღწერას თავს ავარიდებთ, რადგან ეს საკითხები სამეცნიერო ლიტერატურაში მრავალჯერ არის განხილული. ისინი ცნობილი არიან როგორც *კავკასიანები, ძურძუკები, ღლიღვები და კისტები. იგივე წყაროებით, ამ სახელების მატარებლები ერთმანეთის მონათესავე ტომის წარმომადგენლები არიან და ერთერთ გამორჩეულ მებრძოლებად ითვლებიან.

16

ცნობილია, რომ ამ დროისთვის უკვე არსებობს ბევრად ადრე შექმნილი ქართული სახელმწიფოები – კოლხეთი (ძვ. წ. VI) და შემდეგ იბერია (ძვ. წ. IV საუკუნე). იბერიის გაბრწყინების პერიოდს მიეკუთვნება ფაქტი, რომელიც ძალზე მნიშვნელოვანია ქართველთა და ვაინახთა ისტორიისთვის – ეს არის პირველი ქარ თველი მეფის ფარნავაზის ძურძუკ ასულზე ქორწინება (ძვ. წ. IVIII ს.). ამ დროისთვის ნახ-ძურძუკთა ტომები ჩრდილო კავკასიაში ჯერ არ ჩანან, რადგან მათი დღევანდელ ჩეჩნეთსა და ინგუშეთში დასახლება ყველა არსებული წყაროს მიხედვით მხოლოდ ძვ.წ. II-I საუკუნეებია. ირკვევა, რომ იბერიის მეფე ფარნავაზმა ძურძუკთა ასულზე იქორწინა იმ დროს, როდესაც ეს ტომები ჯერ კიდევ დაშლილი ურარტუს ტერიტორიაზე ცხოვრობდნენ (ძვ.წ. VI-III ს-ს.). როგორც პროფ. გ. ანჩაბაძე აღნიშნავს, მეფე ფარნავაზის ქორწინება დინასტიური აღმოჩნდა, რადგან ქართველ მეფეთა დინასტია გააგრძელა მისმა ვაჟმა საურმაგმა (ძვ.წ. III ს.) (5.). როგორც ცნობილია, საქართველო მაშინაც დაყოფილი იყო ცალკეულ სამთავროებად, რომლებიც, როგორც წესი, სამეფო ტახტისთვის ექიშპებოდნენ ერთმანეთს, ამიტომ მისი დაცვა მეფეების მხრიდან ერთ-ერთ მთავარ ვალდებულებად ითვლებოდა. წყაროების თანახმად, ომიანობის ან მეზობელი სამთავროების შეთქმულებების დროს, მეფე საურმაგი დახმარებისთვის თავის დედულებს, ძურძუკებს მოიხმობდა ხოლმე (5.-35.).

როდესაც მორიგი შეთქმულების შედეგად, მან სამეფო ტახტი დაკარგა, მისი დაბრუნება დედულების დახმა-

17

რებით შეძლო. ვფიქრობთ, მადლიერების ნიშნად და შემდგომში თავისი ტახტის დაცვის მიზნით, მან ისინი გაერთიანებული იბერიის საკმაოდ დიდ ტერიტორიაზე დაასახლა. ამ ცნობას გვაწვდის ლეონტი მროველი – აი, ამონარიდი მატიანედან „ქართლის მეფეები“ (ახ. წ. IX საუკუნე): „მაშინ ამან საურმაგ წარმოიყვანნა იგინი (ძურძუკნი – ბ.შ.) ყოველთა კავკასის ნათესავთა ნახევარნი, და რომელნი-მე მათგანნი წარჩინებულ ყვნა, და სხუანი დასხნა მთიულეთს, დიდოეთითგან ვიდრე ეგრისამდე,

რომელ არს სუანეთი, და ესენი დაიპყრნა მისანდობელად თჳსად, დედულნი“ (4.)1

ტერიტორია, რომელიც ავტორმა აღნიშნა, ქართველ წინაპართა მმართველებს უკვე დიდი ხნის წინათ ჰქონდათ შემოსაზღვრული, სადაც მრავალი სამთავრო იყო განლაგებული საერთო ენითა და კულტურით. მათი სასაუბრო ენა, რომელსაც ვუწოდებთ არქაულ ქართველურ ენა-დიალექტს, სუბსტრატის სახით შემდგომში დაილექა ძველ ქართულ, მეგრულ, სვანურ ენებში. ვფიქრობთ, იგი დაილექა წოვა-თუშურშიც. ისინი ერთი საერთო პროტო-ქართველური ენის დიალექტებად უნდა მივიჩნიოთ, რომლებზეც საუბრობდნენ დღევანდელი სვანების, მეგრელებისა და თუშების წინაპრები. თუშები, ჩვენი კვლევებით, რომლებიც აკად. ივ. ჯავახიშვილისა და სხვა გამოჩენილი მეცნიერების ნაშრომებისა და აღმოსავლეთ საქართველოს ეთნონიმ-ტოპონიმების შესწავლის შედეგებს ეყრდნობა, იმ დროისთვის ჯერ

1 https://wikisource.org/wiki/

18

წანარებად არიან ცნობილნი. აკად. აკ. შანიძის მოსაზრებით, წანარები – ქართველური ტომია, რომელიც ამ ტერიტორიის დიდ ნაწილზე იყო განლაგებული და მეტყველებდა იმ დიალექტზე, რომელიც დღეს შემორჩათ წოვა-თუშებს (6. – ჟურ. „მნათობი“ – №2, 1970 წ.).

განვაგრძოთ: ჩვენი ვარაუდით, მეფე საურმაგის მიერ ძურძუკების იბერიის ტერიტორიაზე დასახლების ფაქტმა გზა გაუხსნა ყველას, ვინც დროის ამ მონაკვეთში ჯერ კიდევ იყო დარჩენილი სამხრეთით – ძველი პრანახების პატარ-პატარა სამეფოებში. სწორედ ამიტომ, ნახჭირის, ნახსუანის, ნახრია-ნიხანიას, ნახჩივანის და ა.შ. ტოპონიმების ანალიზის საფუძველზე, აკად. ივ. ჯავახიშვილმა დაასკვნა: „... ამ ტომების (ძურძუკებზეა საუბარი – ბ.შ.)

გადაადგილების მთავარი გზა სამხრეთიდან ჩრდილოეთისკენ გადიოდა... და აღმოსავლეთ საქართველოს პროვინციებში ერთხანს ჩეჩნური და ინგუშური წარმომავლობის ტომები ცხოვრობდნენ (ანუ, ძურძუკები, ღლიღვები

– ბ.შ.)“ (2.-47.).

თუ შევადარებთ მეფე საურმაგის მეფობის ეპოქასა და პრანახების არტეფაქტების ფიქსაციის დროს საქართველოსა და ჩრდილოეთ კავკასიაში (დღევანდელი ჩეჩნეთისა და ინგუშეთის ტერიტორია), მათ შორის სხვაობა თითქმის ორი საუკუნეა. ამრიგად ირკვევა, რომ მთელი ამ პერიოდის განმავლობაში აღნიშნული ტომები ეტაპობრივად გადაადგილდებოდნენ იმ ტერიტორიის მიმართულებით, სადაც დღეს ცხოვრობენ – და ეს გზა საქართველოზე გადიოდა. აქედან გამომდინარე, ლოგიკურია იმის დაშვება, რომ გარკვეული პერიო-

19

დის განმავლობაში ნახ-ძურძუკ-ღლიღვები „შეჩერებულან“ იბერიაში და ადგილობრივი მოსახლეობის – არქაული ქართველების გარემოცვაში უცხოვრიათ.

ისტორიული წყაროებით, მათი ძირითადი საცხოვრისი აღმოსავლეთ საქართველოს ტერიტორიაა. როგორც ა. შანიძემ ბრძანა, აქ იყო მეტად გავრცელებული წანარების მეტყველება და არაა გამორიცხული, რომ თითქმის ორი საუკუნის განმავლობაში ღლიღვ-ძურძუკებმა განიცადეს ადგილობრივი მოსახლეობის ლინგვო-კულტურული ზეგავლენა. ეს პერიოდი არცთუ ისე ხანმოკლეა იმისთვის, რომ მათ მეტყველებაში საერ თო ლექსიკა და გრამატიკული უნარ-ჩვევები დამკვიდრებულიყო. თუმცა, დარწმუნებით შეგვიძლია დავძინოთ, რომ მათ მშობლიური კერიის ენას სრულად ვერ შეცვლიდა. მათი დღევანდელი მეტყველების მდგომარეობაც ამაზე მიუთითებს. ვფიქრობთ, რომ ლექსიკურ- გრამატიკული სისტემის 1/3, რომელიც ამჟამად დასტურდება წოვა-თუშურსა და ვაინახურ ენებში, სწორედ ამ პერიოდს უნდა უკავშირდებოდეს. მათი მეტყველების გავრცელების ტერიტორია აკად. ივ. ჯავახიშვილმა გა-

მოკვეთა შემდეგნაირად: „ტოპონიმები – წობენი, ხატის-წობენი, წუბენი, წობონის მთა და ეთნონიმი წოვა – დუშეთამდე იყო გავრცელებული; ისინი ასოცირდება წოვებთან, რომლებიც ლეხურ-ქსნისა და არაგვ-იორის ხეობებში ცხოვრობდნენ“ (2.-48.). ამ მხრივ ძალიან საინტერესოა აკად. ა. შანიძის მოსაზრება, რომელმაც აღნიშნა, რომ, შესაძლოა საქართველოს აღმოსავლეთი ნაწილის მოსახლეობა ოდესღაც საუბრობდა იმ ენა-

20

კილო-კავზე, რომელიც დღეს შემორჩათ თუშებს შორის წოვათის საზოგადოების წარმომადგენლებსო (6.). უნდა აღინიშნოს, რომ იმ არქაული დროის მეტყველებამ, რა თქმა უნდა, ტრანსფორმაცია განიცადა. დღევანდელ ვა-

ინახურ ენებში გარკვეული ლექსიკური და გრამატიკული პარალელების გათვალისწინებით, შესაძლოა, ზუსტად წანარებმა მოახდინეს ზეგავლენა მეფე საურმაგის მიერ იბერიაში დასახლებულ ძურძუკების სამეტყველო ენაზე. ჩვენ შეგვიძლია ვივარაუდოთ – და ეს ასეც იკვეთება, რომ მუდმივი საცხოვრებლის მოსაძებნად, ჩრდილოეთისკენ მიმავალმა ძურძუკ-ღლიღვებმა (ჩეჩნები და ინგუშები) ადგილობრივი სასაუბრო ცოდნა „გაიყოლეს თან“ და შემდგომში მათი სასაუბრო ენა ჩამოყალიბდა ერთგვარ სიმბიოზად არქაულ ქართველურ ენასთან.

მათი ენობრივი ნათესაობითი კავშირი დღევანდელ წოვა-თუშურთან ამაზე მეტყველებს. აღნიშნული ენების ნათესაობა ბევრმა მეცნიერმა აღნიშნა (ა. შიფნერი, პ. უსლარი, ნ. მარი, ივ. ჯავახიშვილი და სხვ.), მაგრამ, თუ გავითვალისწინებთ, რომ იმ დროს ეთნო-ენობრივი ნათესაობა განისაზღვრებოდა მხოლოდ ენის საერთო უნარ-ჩვევებით, მაშინ ვაინახურ-წოვა-თუშური ენობრივი ერთობის აღიარება არცაა გასაკვირი, თუმცა ყველა, ვინც კი დაინტერესებულა ამ საკითხით, არ მალავს გაკვირვებას ამდენი ქართული ენობრივი რეალიების არსებობის გამო (ნ. მარი, პ. უსლარი და სხვ.). რაც მთავარია, ეს რეალიები თანაბრადძველია როგორც ქართულისთვის, ისე წოვა-თუშური მეტყველებისთვის. ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ყველა

21

კვლევა ცხადყოფს, რომ ნახური ჯგუფის ენებში წოვათუშურმა უძველესი ენობრივი ფენა შემოინახა. ზოგადი ლექსიკა და მათი გრამატიკული ელემენტები, რომლებიც გვხვდება ჩეჩნურ, ინგუშურ და წოვა- თუშურ ენებში, აღნიშნავენ იმ საკვანძო ცნებებს, რომლებიც დამახასიათებელი იყო იმ შორეული ეპოქის მეტყველებისთვის – ძირითადად, ეს სიტყვები ასახავდნენ საზოგადოებრივ ყოფასა და გარემოს, სადაც ცხოვრობდნენ, აგრეთვე ადამიანების საქმიანობას, რომლითაც იყვნენ დაკავებულები და სხვ. იმდროინდელი (არქაული) ქართველებისთვის და ძურძუკებისთვის დამახასიათებელი მარკერები გრამატიკაშიც ვლინდება (მაგ. კლასების კვალი, წინადადების აგების სტრუქტურა და სხვ.). აქ ჩნდება გონივრული კითხვა – რატომ არ დასახლდნენ ე.წ. პრანახები (ძურძუკები, ღლიღვები) ძველი იბერიის ტერიტორიაზე, რამ განაპირობა მათი აყრა და ახალი საცხოვრისის მოძიება?..

თუ კარგად დავაკვირდებით დღევანდელი ჩეჩნების და ინგუშების ლინგვო – კულტურულოგიურ ღირებულებებს და მენტალიტეტს, ადვილი მისახვედრია, რომ მათ უძველესი დროიდან მოჰყვებოდათ გენეტიკური კოდური ბირთვი, რომელსაც შეეძლო კონკურენცია გაეწია მათ გარემოცვაში მყოფ ნებისმიერ ძალასთან და რეალობასთან (ამას ურარტუს დაშლის პროცესში მათი წვლილიც მეტყველებს), თუმცა, საქართველოს ტერიტორიაზე ყოფნის ხანგრძლივი პერიოდის მიუხედავად, მათ ეს ვერ შეძლეს. ამ ეთნიკური ჯგუფის ადგილობრივ კულტუ-

22

რასა და გენეტიკასთან სრული შერწყმაც არ მომხდარა. აშკარაა, რომ ამის მთავარი მიზეზი იყო ის, რომ იმ დროს ქართველური ტომები სხვადასხვა მიზეზთა გამო (სახელმწიფოებრიობა და მოსახლეობის თვითმყოფადობა,

მისი ტერიტორიული მთლიანობის აღქმა, რომელიც ასაზრდოვებს ერს, როგორც კულტურულ და გენეტიკურ საზოგადოებას და ა.შ.) კარნახობდნენ საკუთარ უფლებებს იმ მიწაზე, რომელზეც ცხოვრობდნენ. ამრიგად, ორივე მხრიდან ამბიციებისა თუ გონივრული კონკურენციის გათვალისწინებით, დღევანდელ ვაინახთა წინაპარების დიდმა ნაწილმა ეროვნული თვითშეფასება შეძლეს და შესაფერისი პირობების შექმნის მიზეზით, პოლიტიკურად განსხვავებული პლატფორმა აირჩიეს. მათ განაგრძეს გზა ჩრდილოეთისკენ ახალი, აუთვისებელი მიწების მუდმივი საცხოვრისის მოსაძიებლად.

ამის უშუალო დასტურია დნმ-ის დღევანდელი კვლევები, რომელთა მიხედვითაც ჩეჩენ-ინგუშეთის მოსახლეობის გამოკვლეულთა თითქმის 25%-ში ქართული გენეტიკური კოდი აღმოჩნდა. ძვ. წ. II-I ს-მდე, თითქმის ორ საუკუნეს, რომელიც მათ გაატარეს ქართველების გარემოცვაში, უკვალოდ არ ჩაუვლია – ვფიქრობთ, მათ შექმნეს საერთო ოჯახებიც, თუმცა, როგორც ყოველთვის ხდება ხოლმე, თემობრივ-ეროვნული კუთვნილების არჩევანს მაინც თვითშეგნება, ანუ იდენტობა წყვეტს.

ქართველებსა და ვაინახებს შორის ურთიერთობა ყოველთვის სანდო და მეგობრული იყო – ამაზე მეტყველებს მრავალი ეთნო-კულტურული ნიშანი (საერთო ლექსიკა, ტრადიციები, არქიტექტურული ნაგებობების

23

მსგავსება და ა.შ.), რაც დღესაც თვალსაჩინოა. ამიტომ, მიგვაჩნია, რომ საქართველოდან წასვლისას ვაინახების წინაპრებს, სამეტყველო კოდის გარდა, თან გაჰყვათ მრავალი ტოპონიმი, რომელიც მათ ახლად დასახლებულ სოფლებს დაარქვეს. ამას მეტყველებს ჩვენს მიერ ქვემოთ წარმოდგენილი ლექსიკური მასალა, რომელიც აღებულია ა. სულეიმანოვის „ჩეჩენ-ინგუშეთის ტოპონიმიკის“ ოთხტომეულიდან, რომელიც შეიძლება დაიყოს

რამდენიმე ჯგუფად:

1. საქართველოში ნასახლარი ტოპონიმების გამოენება – იმ ადგილების სახელების დარქმევა, სადაც მანამდე ცხოვრობდნენ. მრავალი ასეთი ეპონიმი არსებობს სხვადასხვა ქვეყანაში, რამდენადაც ეს მოდელი ძველთაგანვე კარგად არის ცნობილი მსოფლიო პრაქტიკაში, მაგალითად, სოფელი მარტყოფი ერთდროულად საქართველოშიც – და ფერეიდანშიც (რომელიც დაარქვეს მე-4 ს.-ის წინ სპარსელების მიერ სამშობლოდან გადასახლებულმა ქართველებმა). ჩვენ დავაფიქსირეთ არაერთი მსაგავსი ტოპონიმი ჩეჩნეთსა და ინგუშეთში:

ჭართალი – სოფელი ინგუშეთში (შდრ.: ქართული სოფელი ჭართალი – დაბა დუშეთის მახლობლად), კიესალა– სოფელი მდ. შარო-არღუნის ხეობაში ჩეჩნეთში (შდრ. ქართული კესელოს კოშკი თუშეთში), მეცხალი – სოფელი ინგუშეთში (შდრ. ქართული მერცხალი), გიელთა – სოფელი ინგუშეთში (შდრ. ქართული სოფელი გვილეთი), ალპიეტა – ადგილი აკიში (შდრ. ქართული „ალპური ზონა“), არმაზციეხიე (შდრ. ქართული არმაზციხე– უძველესი ქალაქი არმაზი (იბერიის სამეფოს დედაქა-

24

ლაქი, განადგურებული არაბების მიერ VIII ს-ში), კაშეტი – სამარხი სოფელ გეხის მიდამოებში (შდრ. ქართული სოფელი ქვეშეთი), ფეშხა – საზოგადოება, რომელიც ესაზღვრებოდა ჩეჩნეთის სოფელ ნაშხას (შდრ. ქართული ფშავი – აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელები), არაგიო – ხიი (მდინარე ინგუშეთში, შდრ. ქართული მდ. არაგვი), ჰ’არამხი (შდრ. ქართული ჰარამი – „მავნე, შხამიანი“), ა’რზიე – სოფელი ინგუშეთში (შდრ. ქართული არწივი), ციხ – ოლგეთის მწვერვალი ინგუშეთში (შდრ. ქართული ციხ და ალგვეთი < ალაგიდან „ადგილი“); ქუ’შთანა – ტოპ. ჩეჩნეთში (შდრ., ქიშტი, ქისტი – „მუშტი, თითებითა კერძო კვრა“ (10. – ტ.2, 531);

2. რელიგიასთან ასოცირებული ტოპონიმები (რომლებიც ნაწარმოებია ქართულ-ვაინახური ლექსიკური ფუძეების შერწყმის შედეგად): გიერგ-არიე – საკურთხეველი წმ. გიორგის საპატივცემულოდ ინგუშეთში (აარიე – ვაინ. „მდელო“), თუმცა, ქართული წყაროების თანახმად, შეიძლება ასე აღინიშნებოდა მეფის მემკვიდრის ტიტული – იხ. „ძჱ არიან ქართველთა მეფისაჲ“ (არიან – ტიტული), იღ-ჟჵარიე – საკურთხეველი „ქვედა ჯვართან“ (ვაინ. იღაჰ’ – „ქვემოთ“ და ჟჵაჸარ „ჯვარი“ – შდრ. ქართული ჯვარი), წიეთ-ლამ – „წმინდა მთა“ აქქიში (შდრ. ქართული წმინდა და ვაინ. და წ-თ. ლამ „მთა“), ჟჵაგტა „ჯვარზე“ აქქიში (შდრ. ქართული ჯვართა – სალოცავი), ჲოჴჴაჩა მოწყათა – „დიდი მოწყათი“ ინგუშეთში (ინგ. დ-ოჴჴა „დიდი“ და მოწყათა „სამღვდელოება“ და ქართველი მოძღვარი „მღვდელი“), ელგაზ-დუყ „საკულტო ადგილი“ ჩეჩნეთში (ვაინ. დუყ „უღელტეხილი“ და

25

ელგაზ (შდრ. ქართული ელგაცი „ეკლესია“), მოღ-ჟჵარიე „ზემო ჯვრისკენ“ – ნანგრევები სოფელ ჰ’ევჰ’ასთან (შდრ. ქართული მაღალი ჯვარი); წენ დუყ – „ღვთაების ქედი“ (შდრ. ქართული წმინდა), გოეგგრან წანა „გეორ-

გის სათიბი“ (წმ. გიორგის ეკლესიის მსახურთა სათიბი (ვაინ. წანა „სათიბი“);

3. ტოპონიმების მოდელი, რომელიც შედგენილია ქართულ-ვაინახური ფუძეების გამოყენებით: მოწკარა (შდრ. ქართული მეწყერი), ნიაკისტე – ინგუშეთში (შდრ. ქართული ნაქისტარი – ადგილი, სადაც ოდესღაც ცხოვრობდნენ ქისტები, ფჰ’არმათთიე – ინგუშეთში „სახნავი მიწა“ (შდრ. ქართული მითოლოგიური ამირანი), ლურჯ – „გზა სოფელ ჰ’იევჰ’ასკენ“ (შდრ. ქართული ლურჯი), ხადა-ბორზი – „აკლდამა ხადა“ (შდრ. ქართუ- ლი ხადა მთიულეთში (აღმოსავლეთ საქართველო)), ტოლიე – „ნანგრევები სოფელ ბასარჩა-იალხარასთან“ (შდრ. ქართული ტოლი – თანაბარის მნიშვნელობით), ქეი-ლურჯიე – სოფელ ჰ’ეხილგეს მახლობლად (ვაინ. კაი „თეთრი“5 და ლურჯიე (შდრ. ქართული ლურჯი), ლურჯიეთი – „პირუტყვის ზამთრის ბანაკი“ სოფელ იტარჴელლში (შდრ. ქართული ლურჯეთი), მინდარ ჲუხე– „მინდარის ძირში კოშკებიან კლდეზე“ (შდრ. მინდორი და ვაინ. ჲუიხხე „ძირში, გვერდით"), აგარახ-ქორთა – „აგარის მწვერვალი“ (ვაინ. ქორთა „თავი, მწვერვალი“ – შდრ. ქართული სოფელი აგარა), ვერგა ლამ – „ვიარგას მთა“ ინგუშეთში (ვაინ. ლამ „გორა“ – შდრ. ქართული ვარგი (მითიდან) – „მგლების მხედრები“, ასე სვანეთში საზოგადოებაში მოწინავე გვარებს ეძახიან), არსჴინ-ღალა

26

სოფელ ფეშხასთან – „არსაჴის ციხე“ (ვაინ. ღალა „ციხე“ და არსჴინ (ქართული გვარის არსაკიძის ნათ. ბრ. (რომელმაც ააგო ტაძარი „სვეტიცხოველი")), ვარმიე ლამ „მთა ვარამი“ (შდრ. ქართული „ვარამი“, ლამ – ვაინ. „მთა“), ფეშხოჲ ლამ – „მთა ფეშხოი“ (შდრ. ქართული ფშავი), კერკენ დუყ – „ჩერქეზის ქედი“ (შდრ. ქართული კერკეტი „მაგარი, მოუდრეკელი“, რომელსაც ჩერქეზის წარმომავლობა უკავშირდებადა), ართა-ტიე – „ართაზე“ (შდრ. ქართული ტოპონ. ართანა), თუნთანიე – „ნასახლარი ს. თიეზა-ჴალასთან“ (შდრ. ქართული ქალაქი თიანეთი), მუჲშან-დუყ – „მუიშან-ქედი“ აქქიში (შდრ. ქართული (სვან.) მუშვან „სვანი"), თორღიე-ჸინ – „თორღვას ნამყოფი“ (შდრ. ქართული „თორღვას აბანო“ თუშეთში, ვაინ. ჸიენ „ნამყოფი, ნაცხოვრი“), ყუორიენ ბჲენა – „ყვავების ბუდე“ (შდრ. ქართული ყვავების ბუდე, ბჲენ – ვაინ. „ბუდე") და ა.შ.

4. სახელები, სადაც მხოლოდ ქართული (ან ძვ-ქართული) ფუძეები იკვეთება: ორყიე – ტოპ. ჩეჩნეთში (შდრ. ქართ. აკლდამა); თუთანდა – ტოპ. ჩეჩნეთში (შდრ. ქართ. თუთა, თუთის ხე); იკალჩუ – ტოპ. ჩეჩნეთში (შდრ. ქართ. ეკალი + ჩეჩ. – ჩუ თანდებული – ში); ხოირიეტა – სათიბები ჩეჩნეთში (შდრ. ქართ. ქორეთი (კახეთში) + ჩეჩ. ტა – თანდებული – ზე); ბორცხოლგ-ჩუო – ღრუ, გასადევარი ჩეჩნეთში (ბორცხ-ო + ლგ (კნინ. სუფ.) – შდრ. ქართ. ბორცვი + ჩეჩ. ჩუო თანდებული), ჴუჩა (ხუჩა) –ტოპ. ჩეჩნეთში (შდრ. სომხ. ხუჩა „ჯვარი“); მერქან-ნენიე – ტოპ. ჩეჩნეთში (ა. სულეიმანოვი: „დედის ქვეყანა“, სადაც ტარდებოდა ბუნების გამოღვიძებისადმი მიძღვნი-

27

ლი ღონისძიებები) – შდრ. ქართ. „მირქმა“ (მიგებება) + ნენა „დედა“); მორღალ-ქეჲ (მას კიდევ „ტუჲლგან ღალას“ – ქვისგან ნაშენ კოშკს უწოდებენ) – ტოპ. ჩეჩნეთში, სადაც 4-სართულიანი კოშკი დგას (შდრ. ჩეჩ. მორღალ > ქართ. მაღალი + ქეჲ თურქ. „უცხოელი“; ცაცახ – ტოპ. ჩეჩნეთში (შდრ. ქართ. ცაცხვი); ამჴელლი – ტოპ. ჩეჩნეთში, ა. სულეიმანოვი: ამქარი – „ხელოსნების კავშირი, სახელოსნები"); ვერანა – სათიბი ჩეჩნეთში (შდრ. ქართ. ვერანი); ბერსნახა – ტოპ. ჩეჩნეთში, ყოფილი სოფლის ნანგრევები (შდრ. ქართ. სოფ. ბარისახო ხევსურეთში); ლაშქარა – ტოპ. ჩეჩნეთში (შდრ. ქართ ლაშქარი); ქოჩიე – ჩეჩნები ასე უწოდებენ „ქაჩუს“ – მთის კენწეროს თუშეთის პირიქითში; ერზუხუჲშიჲშიე – სიტყვა-სიტყ. „იქ, სადაც სხდებიან არწივები“ (შდრ. ქართ. არწივი + ჩეჩ. ხიჲშა (წ-თ ხაბჟაჼ) „დასხდომა“); სათეჲნ – ინგუშეთში (შდრ. ქართ. სათიანო „გზა თიანეთისკენ“); ნაქისთიე – ტოპ. ინგუშეთში (შდრ. ქართ. ნაქისტარი „ადგილი, სადაც ქისტებს უცხოვრიათ“); პჰ’არმათთიე – ტოპ. ინგუშეთში (შდრ. ქართ. ამირანი – „მითი მიჯაჭულ ამირანზე“); ნაქარიგიე – ჩეჩნები ასე უწოდებენ სოფ. ანატორის – ხევსურეთში (შდრ., ნაქერალას მთა თუშეთში) და სხვ.

ასევე გვხვდება ტოპონიმები, რომელიც უკავშირდება ჩეჩნეთ-ინგუშებში მოღვაწე ქართველებს, მაგ., მარცველაძინ ჰ’ეირ – „მარცველაძის წისქვილი“ ჩეჩნეთში, ლომიძიინ ხუტორ – „ლომიძის ფერმა“ ჩეჩნეთში; თუშინან ლათთ – „თუშების მიწა“ ტოპ. ჩეჩნეთში (ა. სულეიმანოვი: თუშების მიერ კაზაკებისგან ცხვრის დასაყენებლად არენდით აღებული მიწა); არჟნიკიძ ველლა

28

ჰ’ჲეხ – ა. სულეიმანოვი: „ადგილი, სადაც პარტიზანმა ზაურბექ ისლამოვმა დამალა სერგო ორჯონიკიძე“; ლაზარ ჩუ – ჩეჩნეთში, ადგილი, სადაც თუშ ლაზარეს ცხვარი ეყენა“.

თუ ყურადღებით დავაკვირდებით ამ ტოპონიმებს,

მოცემულ ფუძეებში გამოკვეთილად ჩანს სავარაუდო

ინფორმაცია მათი ისტორიული წარსულისა და გადაა-

დგილების ეტაპების შესახებ – ასე მაგალითად, უძველე-

სია: არმაზიციხიე (შდრ. ქართული არმაზციხე (იბერიის

სამეფოს დედაქალაქი არმაზი – ძვ. წ. IV ს.), გიერგ-არიე

– „წმინდა გიორგის სადიდებელი საკურთხეველი“ და

მოღ-ჟჵარიე „ზემო ჯვართან“ (შდრ. ქართული „მაღალი

ჯვარი") – საქართველოს მიერ ქრისტიანობის მიღების

დრო – ახ. წ. IV ს-ე.), არსჴინ-ღალა „არსაჴის ციხე“ (შდრ.

ქართული გვარი არსაკიძე, რომელმაც ააგო ტაძარი „სვე-

ტიცხოველი“ – ახ. წ. XI ს.), თუნთანიე – „ნასახლარი ს.

თეზა-კხალას მახლობლად“ (შდრ. ქართული ქალაქი

თიანეთი) და თორღიე-ჸინ – „თორღვას ნამყოფი“ (შდრ.

ქართული თორღვას აბანო თუშეთში, რომლებიც წყარო-

ებში ნახსენებია X-XI ს-დან). ეს მაგალითები მეტყვე ლებს

იმაზე, რომ ქართველებისა და ვაინახების წინაპრებს

ისტორიის ყველა ეტაპზე ერთმანეთთან კავშირი არ დაუ-

კარგავთ და მრავალი ფასეულობებიც საერთო ჰქონდათ.

ჩვენ მიერ წარმოდგენილი მასალებიდან ჩანს, რომ

ვაინახების წინაპრებს საქართველო ერთბაშად არ და-

უტოვებიათ. ვფიქრობთ, უფრო გვიან წავიდნენ ინგუ-

შების წინაპრები – ღლიღვები, რადგან მათ ტერიტო-

რიაზე მოძიებულ ტოპონიმებში აისახება მოვლენები,

29

რომლებიც საქართველოს ისტორიის მრავალ ფაქტს

აღნიშნავს. ეს მასალა ნათელი დასტურია იმისაც, რომ

საქართველოდან წასვლისას ვაინახებს (ისტორიული

*კავკასიანები და ძურძუკები – წყაროებში ამ ტერმინით

ზოგჯერ ორივე თემს აღნიშნავენ) სამეტყველო ცოდნის

გარდა, ქართველებისადმი დადებითი ემოცია და პატი-

ვისცემა გაიყოლეს, რადგან წარმოუდგენელია, რომ ახ-

ლად დასახლებულებულ ადგილებისთვის მათ მტრის

სახელების გამოყენება მოესურვებინათ.

ჩეჩნეთში და ინგუშეთში ასეთი ტოპონიმი ბევრია

– მხოლოდ ა. სულეიმანოვთან ჩვენ დავადასტურეთ

300-მდე ლექსიკური ერთეული.

თითოეული მოცემული ტოპონიმის აღდგენა შესაძ-

ლებელია ძველი ქართული ენის საფუძველზე, თუმცა ამ

სტატიის ფორმატის გათვალისწინებით, ჩვენ მხოლოდ

ერთ მაგალითს მოვიყვანთ – ჭართალი:

1. ს.-ს. ორბელიანის ლექსიკონის თანახმად და აკად.

ჯავახიშვილის მოსაზრებით ამ სიტყვის ფუძეზე (*ჭა...)

კნინობითი სუფიქსის (კ-) დამატებით (ჭა-კ-ი), რამდე-

ნიმე მნიშვნელობა იკვეთება – ჯორცხენა (იგივე ჯორი

– ულაყი ცხენისა და ფაშატი ვირის ჰიბრიდი), ჯაგლაგი,

ჯახრაკა – ცხენების უჯიშო სისხლის წარმომადგენლები

და, როგორც წესი, დედალი (2.-47.);

2. შესაძლოა სიტყვა ჭაკი ძველად განზოგადებული

მნიშვნელობისა იყო და ორივე სქესის აღსანიშნავად იხ-

მარებოდა – იმავე ფუძისგან სახელების წარმოებისას კი

იყენებდნენ სხვადასხვა აფიქსებს – კნინობითის, კლასის

(რომელიც, აკად. არნ. ჩაკობავას აზრით, ისტორიულად

30

ქართულისთვისაც დამახასიათებელი იყო) და სხვა სი-

ტყვამაწარმოებლის ნიშანს: * ჭა-*კ-ი (კნინობითი სუფ.),

ჭა-*ბ-უ-*კ-ი (*ბ – ისტორიული კლასი). კლასკატეგორიის

დაშლის შემდეგ, მისი მარკერები დაილექნენ სხვადასხვა

გრამატიკული ნიშნების სახით – პირის ან რიცხვის ნიშ-

ნებად (მაგ., მრავლობითის – რ, რომელიც ხშირად გაქვა-

ვებული კლასის ნიშნის სახითაც გვხვდება (განსაკუთრე-

ბით ტოპონიმებში). ამ ყველაფრის გათვალისწინებით,

ჩვენ მივედით იმ დასკვნამდე, რომ *ჭა... ისტორიულად

გამოხატავდა ცხენების ზოგად მნიშვნელობას, *ჭა-რ –

„მხედრებს“, ხოლო ადგილს, სადაც ეს მხედრები თავს

იყრიდნენ, ან სულაც ცხოვრობდნენ – ერქვა *ჭარ-თა, რო-

მელიც მოგვიანებით ჩამოყალიბდა როგორც *ჭართალი;

ყველა ტოპონიმი ან ეთნონიმი, რომელშიც შედის ფუძე

ჭა... ასოცირდება ერთ სემანტიკასთან და გამოიყოფა

შემ დეგი გრამატიკული კომპონენტები: – *ჭა-რ-თა-ლ-ი

(სადაც ფუძეა ჭა... + * რ – ისტ. კლ. მრ. მნიშვ. + თა ფა-

რდობ. სუფ. + ლ – მაწარმოებელი + ი – ბოლოკიდური).

3. თავად ტოპონიმი ჭართალი რომ ისტორიული

მხედრების აღმნიშვნელი სახელი იყო, მოწმობს კიდევ

ერთი ტოპონიმი ჭაროსეული (სადაც ასევე გამოიყოფა:

*ჭა-რ + *ოსეული (სადაც ოსეული > ოცი (20), ანუ მხედრე-

ბი ჭაროდან იყოფოდა „ოცეულებად“: *ჭაროსეული >

ჭაროცეული, ანუ, მხედართა ჯგუფი *ჭაროდან (> ჭართა-

ლი) – ეს ვარაუდი ლოგიკურად დასაშვებია, თუ ისტორი-

ულად ჯარი ცხენოსანთა ოცეულებად იყოფოდა. გარდა

ამისა, აკად. ივ. ჯავახიშვილი აღნიშნავდა, რომ ჩრდი-

ლო-კავაკასიელებისთვის „ტერმინი ჭართალი აღნიშ-

31

ნავს აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობის მთელ

რეგიონს, რამდენადაც დაღესტნელი ანდიელები მათ

დღემდე ეძახიან ჭორს, ხოლო კახურ მსხვილრქიან ხარს

– ჭორთოლ უნსოლ...“ (2.-47.).

ორიოდე სიტყვა თავად ჭართალის შესახებ: იგი მდე-

ბარეობს აღმოსავლეთ საქართველოში, მდინარე არა-

გვის კალაპოტის გასწვრივ. პირველად წყაროებში იგი

მოიხსენიება „ქართლის ცხოვრებაში“ მეფე მირიან I-თან

დაკავშირებით (მეფეს საურმაგის შვილობილი) – ძვ. წ. II

საუკუნის დასაწყისში, სადაც ნათქვამია, რომ ძვ. წ. III ს-ის

ბოლო და II ს-ის დასაწყისში ჭართალის მთიელთა (*კავ-

კასიანთა) ნაწილი ძურძუკებთან შეთქმულებით, თავს და-

ესხნენ ბაზალეთისა და კახეთის მოსახლეობას დაყაჩაღე-

ბის მიზნით, რის შედეგადაც მათ მოუწიათ საქართველოს

დატოვება: „მირიანმა ისინი სასტიკად დაამარცხა, დარი-

ალის კარი გაიარა... დარიალის გადმოსასვლელნი ქვის

ციხე-ზღუდეებით ჩაჰკეტა და ჩარაზა...“.1 შესაბამისად, ამ

ფაქტმა განაპირობა ჩრდილოეთ კავკასიაში *კავკასიან-

ძურძუკთა პირველი დასახლებების გაჩენა.

როგორც ზემოთ მოყვანილი მაგალითებიდან ჩანს,

მრავალი ქართველური ტერმინი გვხვდება ჩეჩნეთსა და

ინგუშეთში (მათ შორის ჭართალიც), რაც ადასტურებს

იმას, რომ ჩვენი კვლევა, რომელიც ეხება ვაინახების წი-

ნაპრების გადაადგილებას სამხრეთიდან დღევანდელ

საცხოვრებელ ადგილამდე, არ ყოფილა უშედეგო.

წოვა-თუშები საქართველოს, ჩეჩნეთისა და ინგუ-

1 https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9B%E1%83%98%E1%83%A0%E1%83

%98%E1%83%90%E1%83%9C_I

32

შეთის მეცნიერებს შორის, დიდი ხნის განმავლობაში

ერთგვარი კამათის საგანს წარმოადგენდნენ, რადგან

ორივე მხარე ცდილობდა მათ მეტყველებაში საკუთარი

ფესვები ეპოვა – და, რაც არ უნდა უცნაურად ჟღერდეს,

პოულობდა კიდევაც!. აღმოჩნდა, რომ ორივე მხარე მა-

რთალი იყო! და თითოეული მათგანის მცდელობა ამ სა-

კითხში, გარკვეულწილად, გამართლებულიც ყოფილა.

ამ სტატიაში ჩვენ შევეცადეთ გავყოლოდით ვაინახების

წინაპრების მიერ სამხრეთიდან ძველი საქართველოს-

კენ განვლილი გზის ტრაექტორიას, რამაც ახალი რეა-

ლობა დაგვანახა.

ვფიქრობთ, ჩვენმა გამოჩენილმა მეცნიერებმა ეს

კავშირები უფრო ადრე დაინახეს, თუმცა სამწუხაროდ

დრო არ ეყოთ მათი გამოკვეთილად წარმოჩენისა – და,

ალბათ, მაშინ არც ამის საჭიროება არ იყო. ვინ წარმოი-

დგენდა, რომ ათწლეულების შემდეგ, ეს საკითხი ასეთი

აქტუალური გახდებოდა. მათ ნაშრომებში ჩადებულმა

მინიშნებებმა ძალიან დიდი დახმარება გაგვიწია აღნიშ-

ნული საკითხის ამ კუთხით დანახვასა და შესწავლაში.

რომ არა შესაძლებლობა მათი წყაროების ანალიზისა,

ეს საკითხი კიდევ კარგა ხანი იქნებოდა ბურუსით მოცუ-

ლი. იმედია ამ ჩვენმა კვლევამ წერტილი დაუსვა ყველა

გაუგებრობას და კიდევ ერთი საკითხი, რომელიც ქა-

რთველებისა და ვაინახების ერთობლივი განცდის საგა-

ნი იყო, აღმოფხვრილი იქნება.

33

ლიტერატურა

1. ივ. ჯავახიშვილი – 1929, ქართველი ერის ისტორია, ტ. 1, თბ.

2. ივ. ჯავახიშვილი – 1950, საქართველოს, კავკასიისა და მახლობელი

აღმოსავლეთის ისტორიულ-ეთნოლოგიური პრობლემები, თბ.

3. А. Сулейманов – 1978, Топонимика Чечено-Ингушетии, 1,2,3,4,

გროზნ.

4. ლეონტი მროველი – 1955, „ცხოვრება ქართველთა მეფეთა" (XI ს.),

ტ. 1, რედ. ს. ყაუხჩიშვილი, თბ.

5 გ. ანჩაბაძე – 2002, ვაინახი (ჩეჩნები და ინგუშები), თბ.

6. აკ. შანიძე – 1970, „თუშები“, ჟურ. „მნათობი“, №2, თბ.

7. Н. Марр – 1922, Кавказские племенные названия и их местные

параллели, Петрогр.

8. ლ. შარაშიძე – 1960, წოვა-თუშების ანტროპოლოგიისათვის, ქსპე-

რიმენტალური მორფოლოგიის ინსტიტუტის შრომები, თბ.

9. გ. მელიქიშვილი – 1965, საქართველოს, კავკასიისა და მახლობელი

აღმოსავლეთის უძველესი მოსახლეობის საკითხისათვის, თბ.

10. ს-ს. ორბელიანი – 1991, 1993, ლექსიკონი ქართული, 1-2, თბ.

11. В. Н. Гамрекели – 1961, Двалы и Двалетия в I-XV в.в. н.э., Тб.

12. დ. ქადაგიძე, ნ. ქადაგიძე – 1984, წოვა-თუშურ – ქართულ – რუსული

ლექსიკონი, თბ.

13. ა. შავხელიშვილი – 2019, თუშები (წოვათის თუშების ისტორიუ-

ლ-ეთნოგრაფიული გამოკვლევა), თბ.

14. «Армянская География VII века по Р.Х (приписывавшаяся Моисею

Хоренскому)» – 1877, Перевод с др.-арм. и ком. К.Патканова, СПб.

34

არიან თუ არა წოვა-თუშები წანარების

შთამომავალნი

ბოლო ხანებში ჩვენი ინტერესი უკვე მივიწყებული

ისტორიული ცნობებისკენაა მიმართული, რადგან გა-

რდასულ დროთა ბევრი საკითხი დღესაც აქტუალურია.

თუ კარგად დავაკვირდებით, ისინი ზედაპირზე დევს და

შეიცავს უამრავ ინფორმაციას, რომელთაგან ზოგიერთი

უკვე ცნობილია, ხოლო სხვების გამოსავლენად დამატე-

ბითი მინიშნებების მოძიებაა საჭირო, რომლებიც ჩვენი

გამოჩენილი მეცნიერებების ნაშრომებში უხვადაა მი-

მოფანტული.

საკითხი, რომელიც ისტორიულ წანარებს ეხება,

უკვე მრავალჯერაა შესწავლილი და თითქოს სრულად

შესწავლილადაც უნდა მივიჩნიოთ, თუმცა, ვფიქრობთ,

არსებობს წყაროები, რომლებიც განსხვავებულად წა-

რმოგვიჩენს სინამდვილეს. ამჯერად შევეცდებით კიდევ

ერთხელ დავაკვირდეთ ამ მასალას, რათა, მეცნიერული

და ლოგიკური კვლევების გზით, ერთმანეთს შევუჯე-

როთ ფაქტები და ჩვენეული დასკვნები შემოგთავაზოთ.

არ გაგვიკვირდება, თუ სამეცნიერო საზოგადოების

ნაწილი სკეპტიკურადაც კი შეხვდეს ჩვენს მოსაზრებებს,

რადგან ძველი სტერეოტიპების დაძლევა ადვილი არაა.

ვცადოთ!.. თუ მათ ჩვენს მოკავშირებად ვერ გავხდით –

დავაფიქებთ მაინც...

ზოგადად საკითხი ეხება წოვა-თუშინების (ბაცბე-

ბის) ეთნოგენეზისს. ეს თემა არაერთხელ გამხდარა და-

35

ვის საგანი ქართველებსა და ვაინახებს შორის, რამდენა-

დაც ორივე ეთნოსი ხედავდა მისეულ საერთოს წოვათის

საზოგადოების თუშებთან: ვაინახები – ენაში 1/3-ის სა-

ერთო ლექსიკურ-გრამატიკული შედგენილობის არსე-

ბობის გამო, ხოლო ქართველებისთვის – თუშები (წოვა,

ჩაღმა) იყვნენ და არიან ისტორიული ქართველების გა-

ნუყოფელი ნაწილი საერთო გენეტიკითა და არქაული

ქართველური მეტყველებით. ვფიქრობთ, 2/3 ქართული

ლექსიკა, საერთო გრამატიკული ნიშნები და დღევანდე-

ლი დნმ-ის დასკვნები ამ საკითხს საეჭვოს აღარ ხდის.

ჩვენთვის ყველა კითხვა მოიხსნა, როდესაც სტატიაში

„საიდან ამდენი ენობრივი საერთო წოვა-თუშურსა და

ვაინახურში?“, ვფიქრობთ, სრულად წარმოვაჩინეთ, თუ

როგორ აღმოჩნდა ენობრივი ლექსიკის 1/3 საერთო ვაი-

ნახებისა და წოვა-თუშების მეტყველებათა შორის.

დღევანდელი ჩვენი კვლევაც ძირითადად დაფუძნე-

ბულია იმ სამეცნიერო ნაშრომებზე, რომლებიც დაგვი-

ტოვეს აკად. ივ. ჯავახიშვილმა, აკად. ნ. მარმა და აკად.

აკ. შანიძემ. უფრო მეტიც, ჩვენს ვარაუდს სწორედ მათი

კვლევებით ვამყარებთ.

საკითხის არსი კი შემდეგშია: ისტორიიდან ცნობი-

ლია, რომ მეფე საურმაგი (ძვ. წ. III ს.), მეზობელი სამთა-

ვროებისგან სამეფო ტახტის დასაცავად, ხშირად იწვე-

ვდა მის დედულებს – ვაინახების წინაპრებს (*ძურ ძუკებს

და *კავკასიანებს). ეს არაერთხელ მომხდარა, ამიტომ

მადლიერების ნიშნად და უსაფრთხოების მიზნით, მან

ისინი იბერიის მთელ ტერიტორიაზე ჯგუფ- ჯგუფად ჩა-

ასახლა (1.). ჩვენი კვლევებიდან ირკვევა, რომ *ძურძუ-

36

კები და *კავკასიანები საქართველოს ტერიტორიაზე

დაახლოებით საუკუნენახევარზე მეტ ხანს შეყოვნდნენ,

რადგან ჩეჩნებისა და ინგუშების წინაპრების პირველი

დასახლებები ჩრდილო კავკასიაში ჩნდება მხოლოდ

ძვ.წ. II-I საუკუნეებიდან. ამ დროის განმავლობაში მათ

ადგილობრივი ეთნოსის გარემოცვაში მოუხდათ ცხოვ-

რება. თუ გათვალისწინებთ, რომ ვაინახებისა და წოვა-

თუშების მეტყველებებს დღემდე შემორჩათ 1/3 საერთო

ლექსიკურ-გრამატიკული ფენა, არქაული ქართველური

ტომი, ვის გვერდითაც ვაინახების წინაპრებმა გაატარეს

საუკუნე-ნახევარი, უნდა უკავშირდებოდეს წანარებს,

რადგან აკად. აკ. შანიძის თვალსაზრისით, სწორედ წანა-

რთა მეტყველება შემორჩათ დღევანდელ წოვა-თუშებს

(მოგვიტევოს მკითხველმა, რომ წინა სტატიის წყაროე-

ბის გამეორება გვიწევს...).

ჩვენი მიზანია, გავარკვიოთ ისტორიული წანარების

ლოკალიზაცია აღმოსავლეთ საქართველოს ტერიტო-

რიაზე, მოვიძიოთ მათთან დაკავშირებული ყველა ტე-

რმინი და, ფუძეთა რეკონსტრუქციის გზით, გავუკეთოთ

ლინგვისტური ანალიზი. ამით ჩვენ შევძლებთ აკად. აკ.

შანიძის თვალსაზისის გამყარებას.

თავდაპირველად უნდა გავიხსენოთ ლინგვისტიკაში

არსებული ცნობილი გრამატიკული მეთოდი დეიქტური

ნიშნების საშუალებით ახალი ლექსიკური ფორმების წა-

რმოების შესახებ. ასეთი კვლევები ჩატარებულია მრა-

ვალ ენაში და მის მეცნიერული სიზუსტე ეჭვს არ იწვევს.

დეიქტური ნიშნები ახალ სიტყვას სძენენ ახალ მნიშვნე-

ლობას (ეს I ეტაპია), შემდგომში, ენის ტრანსფორმაციის

37

შედეგად, ამ პროცესში სხვადასხვა გრამატიკული მარ-

კერები ერთვება, რაც სიტყვათა რაოდენობას ზრდის.

პირველ ეტაპზე, დეიქტური ნიშნების მეშვეობით ხდება,

მაგალითად, სივრცესა და დროში სხვაობის გამოხატვა

ან სიმძიმე- მოცულობის დაფიქსირება და სხვ. ეს პრო-

ცესი ძვ. ქარ თულში, ქართულის ქვესისტემებსა და წოვა-

თუშურში დღემდე აშკარად ჩანს:

1. ძვ – ქართ.: მან „ის“, მინ „მისკენ“ (7.–1, 478), მუნ

„ადგილამდე“ (7. – 1, 527), მონ (7. – 2, 501);

2. ქართ.: აქ, იქ, შორს;

3. წ-თ.: ე „ეს“, ი „ის“ (შორი-ახლოს), ო „უფრო შორს“,

უის „ძალიან შორს“;

სამივე შემთხვევაში, თითოეული ენა *ა, *ე, *ი, *ო,

*უ ხმოვნების გამოყენებისას, იცავს ერთ ხაზს – სივრცი-

სეულ იერარქიას: *ა – საწყისი მდგომარეობა, *ე – იქვე,

ახლოს, *ი – შორი-ახლოს, *ო – უფრო შორს, *უ – ძალი-

ან შორს.

დეიქტური ნიშნების მეშვეობით ფორმირების იგი-

ვე პრინციპი ჩანს *წა...|*წო-ფუძეებთან მიმართებაშიც,

შდრ.:

1. *წა...-დან წარმოქმნა *წან (ა* – საწყ. ფორმა, ნ*

– ისტ. კლ. > ნათ.ბრ.); *წა...-სგან, ფუძის ხმოვანთა შე-

ცვლით – ანუ დეიქსით, ჩამოყალიბდა ფორმა წოვ (ო*

– დეიქს. „მოშორებით“, ვ* – მამაკაცის კლ.); *წურ (შემო-

ნახულია ეთნონიმში ხევსური < *ხევის წური (ნ. მარის

მიხედვით: წურ-ები – ძალიან შორს მცხოვრები წოვები

არიან) > უ* – დეიქს. + რ* – ისტ. მრავლ. კლ. (> მრავლ.

სუფ.); დაღესტნელები დაყაჩაღებას დღესაც წორიკ-ს

38

უწოდებენ და რადგან მათთვის ამ „საქმის“ ობიექტი

ძირითადად მოსაზღვრე თუშეთი იყო, არაა გამორიცხუ-

ლი, რომ წოვ-ს უკავშირდებოდეს (*წორ – *რ ისტ. მრ.

კლ. > მრ. სუფ.).

ბ) *წა.. და *წო-სთან არის დაკავშირებული ახალი

წარმოქმნილი ფორმები, სადაც დეიქსსა და კლასის

ნიშნებთან ერთად, აქტიურად მონაწილეობენ სხვა მა-

რკერებიც (ბრუნვ. ნიშ., მაწარმ. სუფ. და სხვ.), რომლე-

ბიც მიუთითებენ სივრცეში განლაგების იმავე იერარ-

ქიას: *წან-ი (ი* – დეიქს. „ახლომახლო“), წან-ა-რ-ი (რ*

– ისტ. მრ. კლ. ), ტოპონიმი წარ-ო (ო* – მიუთითებს წა-

ნებით შორს დასახლებულ ადგილს, რ* – ისტ. მრ. კლა-

სი); წოვ-ბ-ი (ბ* – მრავლ. კლას., ი* – დეიქს. „აქვე, სია-

ხლოვეში“) „წოვები”; *წობ-ა-ნ-ი (ა* – დეიქს., + ნ (ისტ.

კლ. > ბრუნვ. სუფ.) + ი* (დეიქს. > ფლექსია) – „შორი-

ახლოს განლაგებულები); წობ-ო-ნი (*წობ + ო* – დეიქს.

„მოშორებით“ + ნ (ისტ. კლ. > წ.-თ – ნათ.ბრ. > ქართ. –

მრ. სუფ.) + ი (ი* – დეიქს. > ფლექს.); იმავე წარმოებისაა

ეთნონიმი წობ-ე-ნი (სამივე სიტყვაში თვალნათლივ

ჩანს ხმოვნების მონაცვლეობა განლაგების იერარქიის

მიხედვით); ივ. ჯავახიშვილთან დასტურდება ტოპო-

ნიმები წორბენი და წორბისი, რომლებიც აღინიშნება

შიდა ქართლში (ამ ცნობას გვაწვდის ნ. მარიც და ამავე

მწკრივში სვამს ტოპონიმებს წობანი, ერწო, წუნატი (6.

– 28-29), სადაც ასევე შეიძლება გამოიყოს: წო-რ-ბ-ე*-

ნ-ი (რ* – ისტ. მრავლ. კლ., ბ*-კლ., ე* – დეიქს (ახლოს),

წორ-ბ-ი*-ს-ი (ი* – დეიქს., რომელიც მიუთითებს, რომ

უფრო შორსაა, ვიდრე წორბენი).

39

გ) *წა..|*წო-დან წარმოიქმნა ახალი სახელები და-

მხმარე ზმნების მეშვეობით, რომლებიც იქცნენ წინსა-

რთებად: *ბა-წაჼ > *ბა (წინსართ. > დ-აჼ – დამხ. ზმნ.) +

წა > ბაწაჼ – “მიყოლა, გაყოლა”; *ბა-წა-რ > *ბა (წინსართ.

< *დ-აჼ – დამხმ. ზმნ.) + წა + *რ (ისტ. მრ. კლ. < მრ. სუფ.)

“მატყლის ძაფი”; ტოპონიმი ბაწარა (< ბაწარ) – ადგილი,

სადაც ისტორიულად მწყემსები თუშეთში ასვლამდე,

ასვენებდნენ ცხვარს – მთიდან ჩამოსვლისას კი თავს იყ-

რიდა მეცხვარეობიდან მიღებული მთლიანი პროდუქ-

ცია გასაყიდად ან გასაცვლელად; ბაწა-დან – დამხ. ზმნ.

*ბა-ს მეშვეობით, ჩამოყალიბდა ეთნონიმი ბაცბი, შდრ.:

ბაწა+*ბა (<*დ-ა), *ბ – დამხმ. ზმის მრ. კლასი) > *ბაწ+-

ბა > *ბაცბა+ი(*ი – დეიქს. „ახლოს“ > მრ. სუფ.) > ბაცბი

(*წბ <*ცბ – კანონზომიერია) – აქაც პირველმა დამხმა-

რე ზმნამ (*ბაჼ) დაკარგა თავისი ძირითადი ფუნქცია და

წინსართად იქცა, ახალი ლექსიკური ერთეულის მისაღე-

ბად კი ისევ ჩართულია დამხმარე ზმნა ბ-აჼ (< დ-აჼ).

დ) ეტაპი, როდესაც ნებისმიერი სიტყვა მონაწი-

ლეობს ახალი ლექსიკური ერთეულის ფორმირებაში,

მაგ.: წოვათა (წოვა + მთა > წოვათა), რომელიც შემდგომ

იქცა ტოპონიმად და ისტორიული თუშეთის მთიანეთის

ოთხი თემიდან (წოვათა, გომეწარი, პირიქითი, ჩაღმა)

ერთ-ერთს აღნიშნავს; გომეწიარი < *გომე (< ძვ-ქართ.

გომური „სახლი გლეხური“ (7.-1.-165) + წარი (< *წანარი)

– „წანარების საცხოვრისი“; ამავე რიგს ეკუთვნის წანარე-

თის ხევი და წანარეთის ხეობა (1.), ტოპონიმი ერწო-თი-

ანეთი, რომელიც ასევე ასოცირდება წანარებთან და

წოვებთან და ნაწილობრივ აიხსნება წოვა-თუშურად:

40

*ერწო (< წ-თ. ჰერწ „ქვაბი”) + წორ (< *წორი) > *ჰერწ-წო

> ერწო (ე.ი. ქვაბულში მცხოვრები წოვები) + მთიანეთი

> *ერწო-თიანეთი; წობონის მთა (*წობონ-ის (ნათ. ბრ.)

+ მთა); სოფელი წობენ-ი (*წობ + ენ (ნათ. ბრ.) + ი (დე-

იქს. „იქვე, ახლოს“); წობონი და წობენი განსხვავდებიან

მხოლოდ ერთი ხმოვანით, საიდანაც – ო მიუთითებს,

რომ მთა – სოფელზე ბევრად შორს მდებარეობს.

ამრიგად, წა.../წო../წუ...-სთან დაკავშირებული ტო-

პონიმებისა და ეთნონიმების შედარებისას, შეიძლება

ითქვას, რომ საუკუნეების მანძილზე მათ არ დაუკარ-

გავთ ლექსიკური და გრამატიკული კავშირი ყველა

ახლად გაჩენილ ლექსემასთან – უფრო მეტიც, ისინი

ადვილად შესამჩნევია წანარშიც (> *წანი) და შემდეგ

წოვაში, *წობონში, *წობენში, ბაწარ (<*ბაწაბი), ბაცბი-

ში (<*ბაწაბი), ხევსურში (> ხევის *წური) და ა.შ. ყველა

მათგანი ლოგიკურად და მატერიალურად დაკავშირე-

ბულია იმ *წანებ/ *წოვებთან, რომლებიც ბინადრობ-

დნენ ძირითადად ძველი იბერიის აღმოსავლეთის

მთის კალთებზე და, ნაწილობრივ, ბარში.

ახლა, სრული სურათისთვის, აუცილებელია ყველა

ამ ტერმინის ისტორიული ლოკალიზაცია:

1. ისტორიული ქრონიკების მიხედვით, დღევანდე-

ლი ხევის (ყაზბეგის მუნიციპალიტეტი) ტერიტორია

უხსოვარი დროიდან წანარებით იყო დასახლებული,

რასაც მოწმობს არქეოლოგიური გათხრების დროს

აღმოჩენილი არტეფაქტები, რომლებიც ძვ.წ. V-VI ს.ს-

ით თარიღდება. ახ.წ XII ს-მდე ხევი – წანარეთად მოიხ-

სენიებოდა, მოსახლეობა კი – წანარებად (11.);

41

2. პტოლემეოსის „გეოგრაფიულ სახელმძღვანელო-

ში“ ნათქვამია, რომ „... ალბანეთის იქით ცხოვრობენ

სანარები“ (იგივე წანარები) (13.), ე.ი. წანარები ძირითა-

დად სახლობენ აღმოსავლეთ საქართველოს მთის კალ-

თებზე, ნაწილობრივ კი – ბარში;

3. „ქართლის ცხოვრების“ მიხედვით, წანარებს უჭი-

რავთ „დარიალის, ლიახვისა და არდოტის წყალგამ-

ყოფის და ფშავ-ხევსურეთის ტერიტორიები – დღევან-

დელი ჩეჩენ-ქისტების საზღვრამდე“ (2. – 27.) – ანუ,

მოყოლებული თუშ-ფშავ-ხევსურეთიდან, ვიდრე დარი-

ალამდე – ხევის ჩათვლით;

4. „მოქცევაჲ ქართლისაჲში“ წერია შემდეგი:

„ქრისტიანობის გასავრცელებლად ნინო წარვიდა და

დადგა წობენს და მოუწოდა მთიულთა: ჭართალელთა,

ფხოველთა და წილკანელთა, რომ ახალი სარწმუნოება

მიეღოთ...“ (2. – 48.);

5. ივ. ჯავახიშვილს მოჰყავს ციტატა „სომხური გე-

ოგრაფიიდან“ (ახ.წ. VII ს.), სადაც წერია, რომ „წანა-

რების ქვეყანაში არის კარი დარიალისა და წილკნის

კარი“ და აგრეთვე არაბი მასსუდის თქმით, „ამ ქვეყა-

ნას (ქართლ-ჯორზან) და დარიალანსის კარიბჭეს შო-

რის არის წანარების ქრისტიანული ქვეყანა, რომლის

მმართველებს უწოდებენ ქორეპისკოპოსს („სომხური

გეოგრაფია“ – რედ. პატკანოვი – 1948)“ და სხვ. იქვე

ვკითხულობთ: „წობენის სახელი შემდეგშიც გვხვდება:

1579 წ. ალექსანდრე კახთა მეფისაგან მცხე თის საკათა-

ლიკოზოს ბოძებული უძრავი ქონებისა და სოფლების

განმსაზღვრელ წიგნში სხვა სოფლებს შორის დასახე-

42

ლებულია სოფ. წირდალი, ხატის წობონი...“ და კიდევ:

„რუსულ გეოგრაფიულ რუკაზე იორისა და არაგვის შუა

ჩრდილოეთით აღნიშნულია წობონის-მთა და სოფ.

წობონა, მდ. ლეხურას ნაპირზე კი – სოფ. წუბენი (IS-II,

716); ... ესაა სახელები წოვა-მოსახლეობისა, რომლე-

ბიც ბინადრობენ ლეხურ-ქსნისა და არაგვ-იორის ხეო-

ბებში (2. – 48.).

ყველა ეს ფაქტი შეჯამებულია მისივე შემდეგი დას-

კვნით: „განა შეიძლება ძველი წობენის, ხატის-წობენის

და სოფლების თანამედროვე სახელების წუბენი, წობო-

ნი, და წობონო-მთა და თუშეთში მოსახლე ტომის სა-

ხელ წოვას მსგავსების უარყოფა? ამიტომაც, თავისთა-

ვად იბადება აზრი, რომ ეს სახელები წოვათა ტომის

ლეხურ-ქსნისა და არაგვ-იორის ხეობათა შორის მდება-

რე ფართობზე ოდინდელი სახლობისა და ბინადრობის

მაუწყებელ-გამომამჟღავნებელი ნაშთი უნდა იყოს“.

იქვე სქოლიოში ავტორი წერს: „აკად. ნ. მარსაც აქვს აღ-

ნიშნული კავშირი წობენსა და წოვას შორის, მაგრამ იგი

წორბანსაც, ერწოსაც, წორბისსაც, წუნარსაც ამასთანავე

დაკავშირებულად სთვლიდა და ამტკიცებდა. ამ ადგი-

ლების სახელმდებელ ტომს წორი უნდა რქმეოდა და

რომ წორი და წოვ ერთი და იგივეა... (Н. Марр – 1922,

Кавказские племенные названия и их параллели, с. 28-

31.).” (9. – 48.).

აქვე მკითხველის ყურადღება უნდა მივაპყროთ

ტოპონიმ წელკანის წარმომავლობას; ეს ტერმინი არა-

ბულ ცნობებში დარიალის კარიბჭის პარალელურად

არის მოხსენიებული და ლოკალიზდება იმავე ხეობა-

43

ში; ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ეს იგივე წილკანია, მაგრამ

მას არაფერი აქვს საერთო წან..//წანართან; წილკა-

ნი უკავშირდება *წინკარს, რომელიც წოვა-თუშურად

სიტყვასიტყვით ნიშნავს „ახალ კარს“ (შდრ. წ-თ. წინ

„ახალი“ + „კარი“: *წინ-კარი > *წილ-კარი > წილკანი).

ზ. ჯალაღონია თავის სტატიაში „წანარები“ მას უკავ-

შირებს წანარს და აღნიშნავს, რომ არაბული წყარო-

ების მიხედვით, წილკნიდან არც თუ ისე შორს მდება-

რეობს წანარის კარი (არაბ. წელკან დურნ) (13.)1; ჩვენი

აზრით, არაბ. წელკან დურნ-ში – დურნ შეიძლება და-

ვუკავშიროთ ძვ-ქართ. დურა-ს, რომელსაც ს-საბა ორ-

ბელიანი განმარტავს, როგორც „ტყავისგან დამზა-

დებულ მოკლე ბეწვის ქურთუკს“ (7. – ტ. 1., 227), ანუ

სავარუდოდ, დურ-ნ* იყვნენ ტყაპუჭის მატარებლე-

ბი (ნ* – ისტ. კლასი); ეს ტერმინი ლოკალიზებულია

წილკნის სამხრეთით, სადაც ცხოვრობდნენ არაგვის

ხეობის ისტორიული წანარები (13.).

ზემოაღნიშნული მასალიდან ასევე ირკვევა, რომ

წან / წანარ / წოვ-ის ლოკალიზაციის არეალი საკმაოდ

დიდია. ისტორიული წყაროებიდანაც კარგად ჩანს, რომ

ძველი საქართველოს მთელ მოსახლეობას აკავშირებ-

და საერთო მეტყველება, კულტურა, გენეტიკური და მე-

ნტალური მახასიათებლები და განლაგებული იყვნენ

სახვადასხვა უბნებად. თითოეულ მათგანს ჰქონდა თა-

ვისი სახელი (ეს ტრადიცია დღემდეა შემონახული), რო-

მელიც ენიჭებოდა როგორც ცალკეულ დასახლებას, ისე

1 https://iberiana.wordpress.com/about/tsanarni/

44

მთელ რეგიონებს და ზოგჯერ სახელმწიფოს სახელა-

დაც კი ჩამოყალიბებულა (კოლხეთი, იბერია). მართა-

ლია, ზოგიერთი მათგანი შეიცვალა (მაგ., კოლხეთი >

კახეთი, ფშავი) ან სამუდამოდ გაქრა (წანარეთი, იბერია,

დარუბანდი, ნიკოფსია და სხვ.), მაგრამ მათ ისტორიაში

თავისი კვალი დატოვეს.

წანარეთი და წანარები ისტორიოგრაფიაში, რო-

გორც ერთიანი ტომი და მისი საცხოვრისი, VIII საუკუნე-

მდე მოიხსენიება. მათ ძალიან შთამბეჭდავი ისტორია

აქვთ (ამაზე ვრცელი ინფორმაცია არსებობს – მსურვე-

ლი მოიძიებს). ერთს ვიტყვით მხოლოდ: მათ უშუალო

მონაწილეობა მიუღიათ კახეთის სამეფოს ჩამოყალიბე-

ბაში, თუმცა შემდგომ, მათი კვალი, როგორც პროფ. რ.

თოფჩიშვილი აღნიშნავს, ქრება.

როგორც ვხედავთ, მათი კვალი არ გამქრალა – წანა-

რეთის მოსახლეობა დაილექა აღმოსავლეთ საქართვე-

ლოს მთასა და ნაწილობრივ ბარში თუშების (წოვა, ჩაღმა),

მთიულ-გუდამაყრის, ხევის, კახეთის, ფშავის ხევსურეთის

და სხვა ქართველური ტომების მიერ დასახლებული უბნე-

ბის სახით. დღესაც მთიულების მეხსიერებაში ცოცხალია

წანარებთან კავშირი, წოვა-თუშებმა კი, აკად. აკ. შანიძის

მოსაზრებით, მათი მეტყველება დღემდე შემოინახეს.

აქ ჩნდება გონივრული კითხვა: როგორ მოხდა, რომ

ეს მეტყველება წოვა-თუშების გარდა, წანართა შთამო-

მავალ დანარჩენ მთიელებს არ შემორჩათ?.

ჯერ მოდით განვიხილოთ მიზეზები, თუ რამ განა-

პირობა საქართველოს ტერიტორიაზე განსხვავებული

მეტყველებების გაჩენა:

45

1. მთავარი: არაბების, თურქების და სპარსელების

და სხვა დამპყრობელთა მიერ საქართველოს მუდმივი

ექსპანსია, რომელიც გრძელდებოდა საუკუნეების გან-

მავლობაში, რამაც გამოიწვია მოსახლეობის საკუთარ

სამშობლოში იძულებით გადაადგილება ფიზიკურად

გადარჩენის მიზნით, მოსახლეობის დაკნინება და თა-

ვთავის კუთხეში ხანგრძლივი ჩაკეტილობა; ხანმოკლე

მშვიდობიან პერიოდში კი სახელმწიფო ვითარდებოდა

იმ მონაცემებით, რაც იმ დროისთვის გააჩნდა, ამდენად:

ბარში ძირითადად ხდებოდა მოსახლეობის საკომუნიკა-

ციო კოდების ერთმანეთში აღრევა და შესაბამისი სახით

განვითარება (ამას დამწერლობის სამი ეტაპი მოწმობს),

მთა კი ამ მხრივ უფრო დაცული იყო ცენტრთან კომუნი-

კაციის ნაკლებობის გამო და ინარჩუნებდა არქაულ სამე-

ტყველო კოდს. მიუხედავად საუკუნეების მანძილზე უცხო

კულტურის და ძალის ზეწოლისა, იდენტობის შეგრძნება

თუ არ გამყარდა – არც შეიცვალა. თუ კარგად გავაანა-

ლიზებთ ყველა ამ პროცესს, დავრწმუნდებით, რომ ეს

ეტაპი ქართველურმა ენა-კილოებმა – სვანურმა, მეგრუ-

ლმა წოვა-თუშურთან ერთად, თანაბრად გაიარეს, რა-

დგან ძვ-ქართულში მათი კვალი ზედაპირულზევე დევს.

სახელმწიფო პოლიტიკისთვისაც კილოთა ეს სიმრავლე

დისკომფორტს არ იწვევდა, რადგან ყველას აერთიანებ-

და საერთო სალიტერატურო ქართული ენა და ქრისტი-

ანული ეკლესია, ამასთან სახელმწიფო მმართველი თუ

მოხელე ფლობდა ყველა კუთხის სამეტყველო კოდს და,

ქართულთან ერთად, მოსახლეობას მათთვის დამახასი-

ათებელ ენასა თუ კილო-კავზეც ესაუბრებოდა.

46

2. ამას დაემატა ისიც, რომ სახელმწიფოებრიობის

ჩამოყალიბების კვალდაკვალ, შემოისაზღვრა საქარ-

თველოს ტერიტორიები. საზღვრების დაცვა ევალებო-

დათ იმ ტომებს, რომლებიც შესაბამისი კუთხეების ძი-

რითადი მოსახლენი იყვნენ: ჩრდილო-აღმოსავლეთით

– წანარებს (თუში (წოვა – ჩაღმა), ხევსური, მთიული...),

სამხრეთით – იბერიელბს (კოლხები, რანები, აფხაზე-

ბი და სხვ.) და ა.შ. მოსახლეობას კარგად ესმოდა, რომ

მთის დაცლა დიდი საშიშროების წინაშე დააყენებდა

სახელმწიფოს, ამიტომ, ნებსით თუ უნებლიეთ, არ ჩქა-

რობდა მის მიტოვებას, მით უფრო, რომ ბარს დროდა-

დრო დამპყობელები ავიწროებდნენ.

3. ზემოთ ჩამოთვლილი ორი მიზეზი თანაბრად

ეხება საქართველოს ყველა კუთხეს. წოვათის საზოგა-

დოების მოსახლეობის სამეტყველო კოდის შენარჩუნე-

ბა განაპირობა შემდეგმა ფაქტორმა: როგორც ვიცით,

თუშეთის მოსახლეობა ძირითადად მეცხვარეობით

იყო დაკავებული; უკვე ჩ.წ. 1 ს-თვის მათ ახალი ჯიშის

ცხვრის გამოყვანაც შეძლეს. ისიც ცნობილია, რომ ამ

დარგის მიყოლა მხოლოდ მთის პირობებში შეუძლებე-

ლია, ამდენად აქ მომთაბარე ცხოვრების წესმა მოიკიდა

ფეხი. ამ კუთხის მთლიანი მოსახლეობის საოჯახო სასა-

უბრო ენაც ერთი უნდა ყოფილიყო და ჩვენ ვიზიარებთ

აკად. აკ. შანიძის მოსაზრებას, რომ ეს იყო დღევანდელ

წოვა-თუშებში შემორჩენილი მეტყველება (4. – ჟურნ.

„მნათობი“).

თუმცა, დღეს თუშების მეტყველებას ოფიციალუ-

რად ყოფენ თუშურ-წოურ ენად და ქართული ენის

47

თუშურ- ჩაღმურ კილოკავად. მოდით, ერთად დავაკვირ-

დეთ, თუ რამ განაპირობა თუშეთის მოსახლეობის საში-

ნაო საკომუნიკაციო ენის დაყოფა:

აქ რამდენიმე მიზეზია:

1. ლეკიანობის ხანგრძლივი პერიოდი, როდესაც

ზოგჯერ მთელი სოფლები მთლიანად ნადგურდებოდა.

თუ გადახედავთ თუშურ ფოლკლორს, დარწმუნდებით,

რომ თუშეთს დიდი ზიანი მიაყენა ლეკების ე.წ. ბიზნეს-

მა, რომელიც ითვალისწინებდა საქონლის დაყაჩაღე-

ბის გარდა, ადამიანების გატაცებას და საერთაშორისო

ბაზრებზე მათ გაყიდვას; ეს პროცესი გააქტიურდა განსა-

კუთრებით მას შემდეგ, რაც ისინი ეზიარნენ ისლამს. ეს

გრძელდებოდა მთელი შუა საუკუნეები, რის შედეგადაც

დაღესტნის მოსაზღვრე თუშეთის სოფლები მოსახლეო-

ბისგან იცლებოდა. მთის საზღვრების მოსახლეობისგან

დაცლის შიშით, სახელმწიფო იძულებული ხდებოდა

უკვე მზა და აშენებულ, თუმცა დაცარიელებულ სო-

ფლებში ჩაესახლებინა ბარის მოსახლება; ძირითადად

იმათ ასახლებდნენ, ვინც სახელმწიფო დანაშაულში

იყო მხილებული (გადასახადის ვერ გადახდა, რამე და-

ნაშაულის ჩადენა და ა.შ.), თუმცა, ზოგს კი აგზავნიდნენ

საზღვრების დასაცავად; ეს მოსახლეობა ემატებოდა

დაკნინებულ ადგილობრივ ბინადართ და შეჰქონდა სა-

კუთარი მეტყველება და მათთვის დამახასიათებელი

ცხოვრების წესები. რაოდენობით შემატებულები უფრო

ჭარბობდნენ, ამიტომ დამხდურები ძალაუნებურად ივი-

წყებდნენ კერიის ენას. თუშეთის მთლიან მოსახლეობას

რომ მანამდე ერთი სასაუბრო ენა ჰქონდა, ამაზე მისი

48

ტოპონიმიკა მეტყველებს, რომლის უმრავლესობაც წო-

ვა-თუშურად იხსნება.

2. მეცხვარეობა მომთაბარე ცხოვრებას მოითხოვდა,

რომელიც ითვალისწინებდა ბინადრობას ერთდროუ-

ლად ბარში და მთაში; ადგილზე დარჩენილი მოსახლე-

ობა მოწყვეტილი იყო ბარს იმდენად, რომ საჭირბო-

როტო საკითხებზე კომუნიკაცია უხდებოდა მეზობელ

ტომებთან – ამ შემთხვევაში, ვაინახების წინაპრებთან,

რომლებსაც, როგორც გაირკვა, არქაული ქართველების

მეტყველების გარკვეული ცოდნა ჰქონდათ ოდესღაც

საქართველოში ცხოვრების დროს შეთვისებული და,

ამდენად, არც ურთიერთ კომუნიკაცია ჭირდა და ხელსაც

უწყობდა კერიის ენის შენარჩუნებას. ლეკიანობას, ვა-

ინახები ადამიანების გატაცების საქმეში არ იყვნენ ჩა-

რთულები – ისინი ძირითადად ცხვარს იტაცებდნენ; ამ

მიზეზით ერთმანეთში გაჩენილ პერმანენტულ დაძაბუ-

ლობას არ შეუწყვეტია მათი კეთილმეზობლური ურთი-

ერთობები და, ვფიქრობთ, წოვათისა და, ნაწილობრივ,

პირიქითის მოსახლეობის კერიის ენის შენარჩუნებასაც

უნებლიედ შეუწყო ხელი.

მომთაბარეობამ მოსახლეობის ნაწილი საზღვრის

დაცვის გამო მთაში გაამაგრა, ნაწილმა კი ცხვრის გა-

მოსაზამთრებლად დაიკავა ალვანის მდელოები, სადაც

კერიის ენის გარდა, ბარის ენაზეც საუბრობდნენ; ზა-

ფხულობით ცხვარი ისევ მთაში აჰყავდათ და კომუნიკა-

ცია კერიის ენაზე ისევ გრძელდებოდა. როგორც ვიცით,

წმინდა ნინოს დამხდურთა შორის წობენებიც იყვნენ –

ანუ, წოვათის თუშები და ამიტომ ეკლესიური ქართული

49

მათთვის ისეთივე მშობლიური იქნებოდა, როგორც მა-

რთლმადიდებლობა.

ზემოთ ჩამოთვლილი ტერმინები ჩვენ შევისწა-

ვლეთ ენობრივი მარკირების თვალსაზრისით და, ამა-

ვდროულად, ვაჩვენეთ მათი გავრცელების არეალი სა-

მეცნიერო წყაროების მიხედვით. განხილული მასალა

ცხადჰყოფს, რომ ტოპონიმები და ეთნონიმები, რომ-

ლებშიც დასტურდება *წა.../*წო... ფუძე, მატერიალუ-

რად და გრამატიკულად უკავშირდება წანარებს, წობო-

ნებს, წობენებს, წოვებს და ა.შ. ამიტომ, აკად. აკ. შანიძეს

ვარაუდი, რომ დღევანდელი წოვა-თუშების მეტყველე-

ბა არის ის, რაზეც საუბრობდა ქართველურ ტომთა ნაწი-

ლი – ისტორიული წანები/წანარები, ჩვენთვის უდავოა.

ამაზე მეტყველებს მათი ლექსიკის 1/3 რომელიც საე-

რთოა ვაინახებთან. იმედია, ამაში დავარწმუნეთ ჩვენი

მკითხველიც.

მსგავსი ტერმინები მთელი საქართველოს მასშტა-

ბით დასტურდება და ეს არცაა გასაკვირი, რადგან ბევრი

შემთხვევაა, როცა ერთი და იგივე სახელი ეთნონიმად და

ტოპონიმად იქცევა ერთი ქვეყნის სხვადასხვა კუთხეში.

როგორც წესი, ის ისეთი ლექსიკაა, რომელიც მოსახლე-

ობაში განსაკუთრებით ხშირად მოიხმარება (პოპულარუ-

ლია). ერთ დროს, როგორც ჩანს, წანარებიც სარგებლობ-

დნენ მსგავსი პოპულარობით, რადგან ზემო სვანეთში,

კერძოდ, მულახის თემის მიდამოებში დაფიქსირებულია

ჰიდრონიმები – წანერი და წვიბერი, რომლებიც ჩვენთვის

ცნობილი მოდელის მიხედვით არის შექმნილი: მდინა-

რის მთავარი სახელწოდებაა წა-ნერი და მისგან მოშო-

რებით წვ-იბ-ერი < *წუ-ი-ბერი; თუმცა ბოლო ლექსემაში

ვხედავთ ისტორიულ *ბ-კლასს (მრავლ. კლასი), რომე-

ლიც მიუთითებს, რომ შესაძლოა ეს ადგილი ოდესღაც

დასახლებული ყოფილიყო, რომელიც მოგვიანებით

გაურკვეველი მიზეზით გაქრა და ეს ტერმინი მხოლოდ

ჰიდრონიმს შერჩა. ჩვენს ვარაუდს ისიც ამყარებს, რომ

მულახის თემის ირგვლივ არის წანერის ხეობა, წანე-

რის უღელტეხილი, წანერის მყინვარწვერი და ბექი წა-

ნაი; აგრეთვე სვანურში არის ტოპონიმი ეწერი, სადაც

წერ-ფუძე იკვეთება. როგორც ჩანს, ერთ-ერთი მიზეზი,

რის გამოც პროფ. ს. კაკაბაძემ წანარი დაუკავშირა სვანე-

ბს, სწორედ ასეთი ეპონიმების არსებობაა. თუმცა, ვფიქ-

რობთ, რომ მაშინ ვაინახების წინაპრების მეტყველება-

ში წოვა-თუშურის მაგივრად, სვანური აისახებოდა.

მსგავსი ფუძის ეპონიმები დასახელებულია ზ. ჯა-

ლაღონიას ნაშრომშიც (13.). წან...//წოვ...//წანართან და-

კავშირებული ტერმინების გავრცელება საქართველოს

მასშტაბით არ გვაძლევს იმის საფუძველს ვიფიქროთ,

რომ ისინი ფიზიკურად იყვნენ დასახლებულები მთელი

ქვეყნის ტერიტორიაზე, თუმცა – დასაშვებად მიგვაჩნია,

რამდენადაც ხშირად ხდებოდა მოსახლეობის ქაოტური

გადაადგილება თავის გადარჩენის მიზნით, დამპყრო-

ბლთა შემოსევების დროს.

წინამდებარე სტატია აგრძელებს ჩვენ მიერ ადრე

გამოქვეყნებული ნაშრომის თემატიკას (იხ. „საიდან

ამდენი ენობრივი საერთო წოვა-თუშურსა და ვაინახურ-

ში?“), რომელიც ეხება ვაინახების წინაპრებს (*ძურძუ-

კებს), რომლებსაც, ჩვენი გამოკვლევით, საქართველოს

51

ტერიტორიაზე (ძველ იბერიაში) საუკუნენახევარი უცხო-

ვრიათ წანარების გარემოცვაში და წასვლისას გაიყო-

ლეს ადგილობრივი მეტყველების გარკვეული ცოდნა.

მართალი იყო აკად. აკ. შანიძე, რომელიც თვლიდა, იმ

წანარების მეტყველება შემოინახეს წოვა-თუშებმა და

ამის დასტურია ლექსიკურ-გრამატიკული ის 1/3 შრე,

რომელიც საერთოა ვაინახებსა და წოვა-თუშების1 მე-

ტყველებათა შორის.

1 ტერმინ თუშის შესახებ: > ქართული მთა + წ-თ. უიშ („ისინი“ – შდრ.

შენ), სადაც უ|ი (დეიქს.) > *მთა-უიშ > *მთა+უშ-ი > მთუში > თუში.

52

ლიტერატურა

1. ლეონტი მროველი – 1979, „ცხოვრება ქართუელთა მეფეთა“ („მე-

ფეთა ცხოვრება“), ცნობები აფხაზთა, ჩრდილოეთ კავკასიისა და

დაღესტნის ხალხთა შესახებ (წინასიტყვაობა და კომენტარები გ.

წულაიასი), თბ..

2. „ქართლის ცხოვრება“ – XI ს.

3. ივ. ჯავახიშვილი – 1929, ქართველი ერის ისტორია, ტ.1, თბ.

4. აკ. შანიძე – 1970, თუშები, ჟურნალი „მნათობი“, № 2 5.

5. А. Сулейманов – 1978, Топонимика Чечено-Ингушетии, т.1,2,3, 4, Гр.,

6. Н. Я. Марр – 1922, Кавказские племенные названия и их местные

параллели, Петрогр.

7. სულხან-საბა ორბელიანი – 1991 (ტ. 1), 1993 (ტ. 2), ლექსიკონი ქარ-

თული, თბ.

8. რ. თოფჩიშვილი – 1990, მოხევური გვარ-სახელები, თბ.

9. ივ. ჯავახიშვილი – 1950, საქართველოს, კავკასიისა და ახლო აღმო-

სავლეთის ისტორიულ-ეთნოლოგიური პრობლემები, თბ.

10. ა. შავხელიშვილი – 2019, თუშები (წოვათის თუშების ისტორიულ-ეთ-

ნოგრაფიული გამოკვლევა (ქართულად), თბ., Б. Шавхелишвили

– 2022, Вопрос – вопросов: почему в языках цова-тушин и вайнахов

столько общего, Тб. (გადაგზავნილია გამოსაცემად)

11. https://iberiana.wordpress.com

12. ნარკვევები საქართველოს ისტორიიდან – 1973 წ., ტ. 4, თბ.

13. ზ. ჯალაღონია – https://iberiana.wordpress.com/about/tsanarni/

ИБЕРИЙСКО-КАВКАЗСКИЙ МЕЖДУНАРОДНЫЙ НАУЧНЫЙ ЦЕНТР

Бела Шавхелишвили Речь тушин – прошлое в настоящем Тбилиси 2022

54

Бела Шавхелишвили

«Речь Тушети – прошлое в настоящем»

2022 – 156 стр.

Краткое исследование Белы Шавхелишвили «Речь Тушети – прошлое

в настоящем» – новое видение вопроса о прошлом и настоящем ту-

шинской речи, состоит из двух статей: 1. “Вопрос – вопросов: почему

в языках цова-тушин и вайнахов так много общего?».. и 2. «Могут ли

цова-тушины быть потомками исторических цанар (цIанар)?.», где

представлена новый взгляд о родстве цова-тушинского (бацбийского)

и вайнахских (чеченского и ингушского) языков и исследованы причи-

ны различия их генетики. Одновременно, рассмотрен вопрос идентич-

ности цанар (цIанар) и цова-тушин (цIова-тушин) и, на основе пись-

менных источников, сделаны соответствующие выводы.

Редактор – проф. Манана Табидзе

Рецензенты – проф. Альмира Казиева

проф. Михаил Лабадзе

Технический редактор – Нино Нозадзе

Художник – Илиа Чрелашвили

Перевод с англ. – Марина Хурошвили

Комп. верстка – Тамар Кавжарадзе

55

Посвящаю светлой памяти моих родителей

Абрама Шавхелишвили и Лейлы Маргошвили

56

ВМЕСТО ПРЕДИСЛОВИЯ

Настоящее исследование предлагает читателю

оригинальную трактовку весьма интересного вопро-

са исторических взаимоотношений предков вайнахов

(чеченцев и игушей) и цова-тушин. В частности, автор

последовательно исследует вопросы, которые в разное

время были тщательно изучены научной литературе, но

отличае от них, на основе дополнительных аргументов

формирует собственную точку зрения: – «как получи-

лось, что вайнахи и цова-тушины (бацбийцы), этносы

с разной генетикой и историческим прошлым, в речи

имеют настолько много общих лексико-грамматиче-

ских точек соприкосновения, что их языки включены,

как родственные, в одну группу, называемой нахской».

Надо заметить, что несмотря на большой интерес

научных кругов и мыслящего сообщества к данному во-

просу, он менее всего исследован грузинскими специа-

листами. Более того, и в лучших лингвистических трудах

по Тушети проблема цова-тушинской речи нам видится

несколько табуированной с точки зрения её изучения в

контексте грузинской диалектологии и языковых линг-

вистических процессов в целом. Думаем, что именно

в этом и кроется причина того, что этим вопросом ин-

ИБЕРИЙСКО-КАВКАЗСКИЙ МЕЖДУНАРОДНЫЙ НАУЧНЫЙ ЦЕНТР

57

тересуются только специалисты по нахским языкам и

иностранцы, которые целенаправленно ищут только те

цовско-нахские параллели, которые интересуют только

их самих.

Неудивительно, что сторонники языково-этниче-

ской раздробленности грузинского населения и дружбы

и близости их с северокавказцами этот факт нередко ис-

пользовался в своих корыстных интересах, что к сожале-

нию, во многих случаях становилось причиной взаимно-

го разочарования.

Хотя, мы думаем, что этот вопрос не вызывал вопро-

сов у тех, кто стоял у истоков науки (Ив. Джавахишвили,

Н. Мари, Ак. Шанидзе...), ибо, как видим, в своих трудах

они оставили множество знаков и ссылок, позволивших

автору данного труда, на основе их лингво-логического

анализа и обоснования сделать свои выводы. Мы по-

лагаем, что в приведенных выше справках особое вни-

мание привлекает одна общая фраза Леонтия Мровели

– "...привезли половину всех кавказских родственников

(дзурдзуков – Б.Ш.) и посадили...", которая, по-сути, обу-

словило дальнейшее направление исследование данно-

го вопроса, где слоган «кавказские родственники» был

обобщён с закавказским феноменом, который находит-

ся за Кавказским хребтом, т.к. это отторгло его от его

первоначального значения, которое указывало не на

территориальное расположение, а единство определён-

ных племён.

Думаю, что предлежащая работа проф. Белы Шавхе-

лишвили является важным приобретением непосред-

58

ственно для специалистов и для интеллектуального

читателя в целом, имеющий желание заново пройти

маршрут предков вайнахов к месту современного обита-

ния – тех исторических дзурдзуков-гливов, которые на

некоторое время задержались в цанарской Грузии, что

навсегда оставило неизгладимый след историко-кул-

турной близости с грузинами (цанарами).

Благодарности заслуживает сам автор данной рабо-

ты за сбор всех имеющихся ценных сведений в трудах

авторитетных учёных (Ив. Джавахишвили, Н. Мари, А.

Шанидзе...), которые стали стимулом для проведения

дополнительных исследований над историческими кон-

тактами цанар и вайнахов. Думаем, что выводы, сделан-

ные автором очень заинтересуют грузинских и вайнах-

ских учёных о и будут преемлемы для обеих сторон.

Манана Табидзе

Доктор фил. наук,

профессор

59

РЕЦЕНЗИЯ

на работу Белы Шавхелишвили

«Речь тушин – прошлое в настоящем»

Прежде всего, следует сказать, что в новой работе

госпожи Белы Шавхелишвили, совершенно по-новому

анализируются источники, происхождение и истори-

ческое прошлое тушетской, в частности, Цоватской об-

щины – коренной единицы грузинской нации. В самом

начале статьи автор справедливо указывает, что «все

существующие исследования проводились в односто-

роннем порядке, так как первое масштабное научное

исследование цова-тушинского языка, после Антона

Шифнера (19 век) было проведено проф. Ю. Дешерие-

вым ("Бацбийский язык" – 1953), который сам был эт-

ническим чеченцем и, неудивительно, что в своём иссле-

довании обращал внимание только на более понятный

и близкий ему лексическо-грамматический материал».

Надо подчеркнуть, что речь цова-тушин с учетом

картвельских языковых данных» лингвистами ещё не

изучена (выделено мной — М.Л.).

На этом фоне, опираясь на веские аргументы, на

наш взгляд, в работе совершенно справедливо акцени-

руется три основных вопроса: 1) на сходство нынешних

цова-тушин и цанар, упоминаемых в древнегрузинских

письменных памятниках; 2) на принадлежность цо-

во-тушинской языковой единицы к картвельской – как

преемника цанарского диалекта, 3) на перемещение ны-

нешних предков чеченцев и ингушей с юга на север.

60

Делать такие акценты автору позволяют преиму-

щественно картвельские лингвистические данные,

согласно которым: предки вайнахов, направившись с

юга, надолго остановились на территории нынешней

Восточной Грузии. Соответственно, именно в это вре-

мя происходит усвоение ими элементов речи местных

грузин – цанар, в окружении которых они проживают.

Затем, когда они покидают территорию Грузии и про-

двигаются дальше на север, «берут с собой» речь, кото-

рая в течение полутора веков уже несколько изменена

под влиянием картвельского диалекта тогдашних ца-

нар: 1\3 лексико-грамматической общности вайнахских

языков с цова-тушинским связана именно с этим перио-

дом» — указывает автор.

Со своей стороны отметим, что такая аналогия про-

слеживается во многих языках мира – например, предки

современных цыган, покинув их историческую родину

Индию и через Иран оказавшись в Византийской Импе-

рии, начали вести кочевой образ жизни. Соответствен-

но, цыганский язык, который принадлежит к индоарий-

ской языковой группе (и близок к индийским языкам,

таким как пенджаби, бенгали или хинди), испытал вли-

яние византийского греческого языка, как в лексике, фо-

нетике, так и в морфологии-синтаксисе.

В XV-XVI веках цыгане (которые в силу своего свое-

образного образа жизни не ассимилировались в Визан-

тии) направились в другие европейские страны и уходя,

тоже «взяли с собой» свою же речь – тоже измененную,

но уже под влиянием греческого языка. Сегодня цыган-

ский язык (романи шиб), конечно же, по-прежнему яв-

ляется языком индоарийской группы, однако имеет 1/3

61

лексико-грамматической системы общую с византий-

ским греческим.

Правомерной нам видится и другая точка зрения,

высказанная госпожой Белой Шавхелишвили: «Если

пристально приглядеться к этно-культурологическим

ценностям нынешних чеченцев и ингушей, то нетрудно

убедиться в том, что они издревле имели генетический

стержень, который мог конкурировать с любым из его

окружения (вспомним падение Урарту). Несмотря на

длительный срок их пребывания на территории Грузии,

полного слияния этих этносов с местной культурой и ге-

нетикой не произошло... Учитывая амбиции и менталь-

ную конкурентоспособность с обеих сторон, поняв, что в

любой конкуренции всё же превалирует идентичность,

они избрали новую политическую платформу, и напра-

вились на север в поисках свободных земель для посто-

янного проживания» (выделено мной – М.Л.).

В данном случае основной причиной смены места

проживания было не падение государства (как это, на-

пример, произошло в Византии), а сильная государ-

ственная структура и консолидация грузинской обще-

ственности.

Таким образом, взгляды, высказанные в статье, еще

раз доказывают, что лингвокультурно-исторический

мир картвелов и горцев Кавказа един и изначальное их

развитие тоже шло органично.

Михаил Лабадзе

Док. Фил. Наук, профессор Грузинского университета им.

Андрея Первозанного

Патриаршии Грузии,

Тбилиси

62

ВОПРОС ВОПРОСОВ: ПОЧЕМУ В ЯЗЫКАХ

ЦОВА ТУШИН И ВАЙНАХОВ ТАК МНОГО ОБЩЕГО?..

Вопрос, который мы хотим предложить нашему чи-

тателю, весьма сложный и своими корнями так далёк

от нашей действительности, что его исследование уже

изначально вызывает некое недоверие, скорее диском-

форт, так как нам предстоит доказать, что наш интерес

не беспочвенен, а сама постановка вопроса уже долгое

время требует ответа на основе логически аргументиро-

ваных фактов.

А интрига в том, что на протяжении нескольких ве-

ков и путешественники, и учёные пытаются объяснить,

как получилось, что вайнахи и цова-тушины (бацбийцы),

этносы с разной генетикой и историческим прошлым, в

речи имеют настолько много общих лексико-граммати-

ческих точек соприкосновения, что их языки включены,

как родственные, в одну группу, называемой нахской.

Сами грамматические реалии чеченского, ингуш-

ского и цова-тушинского языков, которые лежат на

поверхности, особых сомнений не вызывают, т.к. есть

1/3 общей вайнахско-цова-тушинской лексики и, что

важно, общей грамматической структуры. Однако, все

остальные культурологические особенности, подтверж-

НОВОЕ ВИДЕНИЕ НЕКОТОРЫХ ЭТНО-ЛИНГВИСТИЧЕСКИХ ВОПРОСОВ

63

дающие их возможное генетическое родство настолько

далеки друг от друга, что, на наш взгляд, вопрос надо ис-

следовать заново.

Все имеющиеся по сей день исследования (А. Шиф-

нер, Н. Кадагидзе, Ю. Дешериев, Р. Гагуа, К. Чрелашвили и

др.) были проведены с учётом только вайнахских языко-

вых данных. Из них наиболее полномасштабная работа

по цова-тушинскому (бацбийскому) языку была проде-

лана проф. Ю.Д. Дешериевым («Бацбийский язык», 1953

г.), который был этническим чеченцем, и не удивитель-

но, что изучая данную речь, он отталкивался именно от

того лексико-грамматического материала, который был

ему больше понятен и близок. Исследования с учётом

общекартвельских языковых данных лингвистами ещё

не проводились, хотя, надо отдать должное, в последнее

время этот вопрос грузинскими учёными на повестку

дня всё же был поставлен (М. Табидзе, Т. Путкараде и др.).

Свой интерес они обосновали тем, что, например, изуче-

ние русского языка было бы неполным проводить без

учёта общеславянских языковых реалий. Этот аргумент

возник в процессе лингвистических исследований, кото-

рые проводились в Грузии в последнее десятилетие, т.к.

были установлены языковые особенности, восходящие

ещё к эпохе становления архаичной картвельской речи.

Надо заметить, что вопрос, которым мы заинтересо-

вались, и он тесно перекликается с интересами наших гру-

зинских коллег, напрямую связан с историей продвижения

пра-нахов (т.е. исторических вайнахов) с юга на север. Для

этого необходимо обратиться к первоисточникам и про-

64

чертить траекторию их продвижения на Кавказ, чтобы

найти такие точки соприкосновения, которые смогли бы

установить логическую связь между двумя генетически

разными этносами (чеченцами, ингушами, с одной сторо-

ны и цова-тушинами (так называемыми бацбийцами) – с

другой), сохранившими языковой код, который так слож-

но разгадать уже на протяжении многих десятилетий.

Начнём с того, откуда пришли предки вайнахов на

Кавказ?..

Согласно источникам, чеченцы и ингуши (некогда

одно племя) изначально имели общие корни в Малой

Азии: «В отдаленнейшую эпоху Северный Кавказ был за-

селён двумя потоками народа: одним – двигавшимся по

западной окраине Кавказа, другим – по восточной. Оба

эти потока родственны народностям Малой Азии...». Эту

цитату, ставшей общей для многих именитых учёных

(Ив. Джавахишвили, Г. Меликишвили, Е. Крупнов, В. Бу-

нак и др.) мы привели сознательно, т.к. она необходима

для того, чтобы правильно определить путь продвиже-

ния предков древних племён на Кавказ.

Данные археологии свидетельствуют о том, что

двигаясь в сторону Кавказа, племена предков вайнахов

оставляли определённые артефакты (сегодня они из-

вестны, в основном, из древнегрузинских письменных

источников), с которыми впоследствии их можно было

бы идентифицировать. Есть связующие этнонимы, то-

понимы и какие-то народные предания, которые не

дали этой связной нити прерваться. Поэтому, давайте

вместе проанализируем каждую деталь, не только хро-

65

нологически, но фактически, ибо они протягивают це-

почку, которая должна привести к логическому обосно-

ванию любой нововыявленной информации.

Итак, акад. Ив. Джавахишвили, исследуя про-

то-хетские (хурито-урартские) и другие древние

источники, указывает, что «...при сравнении их с гру-

зинскими и северо-кавказскими этническими и топо-

нимическими наименованиями, их родство не вызы-

вает сомнения» (1. – с.40.). Мы разделяем эту точку

зрения уважаемого автора, более того, полагаем, что

продвижение их через Средиземноморский Бассейн к

северу, в направлении Кавказа, было долгим и непро-

стым, ибо этот процесс проходил в окружении разных

языков, культур и коммуникаций.

О том, как это происходило уже много написано,

поэтому этот вопрос мы опустим. Однако, ещё раз под-

черкнём, что на пути своего продвижения, каждый из

них оставлял свой определённый след. Из письмен-

ных источников известно, что артефакты оставили и

предки вайнахов в виде топонимов и этнонимов. Это

примерно V – IV вв. до н.э., когда государство Урарту

приходит в упадок. Согласно историческим справкам,

в этом процессе немаловажную роль сыграли и прото-

нахи, в результате чего, на территории бывшего Урар-

ту вырастают различные мелкие царства Нахчири,

Нахсуане, Нахатри, Нахриа-Нихании, Нахичиван и др.

В научной литературе указано и то, что их население

(нахчири, дзурдзуки, кавкасиане) объединял один

язык и общие интересы (1. – с.40.).