ანტონ I (ერისკაცობაში თეიმურაზ ბაგრატიონი იესეს ძე; დ. 28 ოქტომბერი [ ძვ. სტ. 17 ოქტომბერი], 1720 ― გ. 12 მარტი [ ძვ. სტ. 1 მარტი], 1788) — ქართველი საეკლესიო და სახელმწიფო მოღვაწე, აღმოსავლეთ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი 1744–1756 და 1763–1788 წლებში, მწერალი, მეცნიერი, ვახტანგ VI-ის ძმის მეფე იესესა და ერეკლე I-ის ასულის ელისაბედის (ელენეს) ვაჟი.

მამის გარდაცვალების შემდეგ, 1727 წლიდან, იზრდებოდა თელავის სასახლეში თავის ბიძაშვილთან ერეკლე II-თან ერთად. მის აღზრდაში მონაწილეობას იღებდა დავით-გარეჯის წინამძღვარი, არქიმანდრიტი სპირიდონი. მიიღო ფართო განათლება. იყო ქართლის სამეფოს ტახტის პრეტენდენტი. ქართლის ძლიერი თავადის გივი ამილახვრის ასულზე დანიშნეს. 1735 წელს თბილისში ლაშქრით შემოსულმა თამაზ-ხანმა საცოლე წაართვა და სასიმამროც აიძულა უხმოდ დამორჩილებოდა მის ნებას. თავზარდაცემული ანტონ I ჯერ დავითგარეჯას მონასტერს შეეხიზნა, შემდეგ იმერეთს გადავიდა. ერთხანს იგი რუსეთშიც იყო. 1738 წელს ბერად აღიკვეცა გელათის მონასტერში, ანტონის სახელით.

1739 წელს ანტონ I-მა გელათის წინამძღვრობა მიიღო. მომდევნო წელს ქუთაისის მიტროპოლიტი გახდა. 1743 წელს დავითგარეჯას სავანეში დაბრუნდა. 1744 წელს, 24 წლის ასაკში იგი აღმოსავლეთ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქად აირჩიეს.

ანტონ I მტკიცედ შეუდგა ნიადაგშერყეული და შევიწროებული ქართული ეკლესიის გაძლიერებისათვის ზრუნვას, ბრძოლას მეფისა და კათოლიკოსის ძალაუფლების განსამტკიცებლად; აღადგენდა გაპარტახებულ ეკლესია-მონასტრებს; მძაფრად ილაშქრებდა სომეხ მონოფიზიტთა იმხანად განსაკუთრებით გააქტიურებული პროპაგანდისტული შემოტევების წინააღმდეგ („მზამეტყველება“, 1750–1752); დაიწყო სწავლა-განათლებისა და სასტამბო საქმის მოწესრიგება; გარს შემოიკრიბა საქმიანი და განათლებული ადამიანები ხელოვნებისა და მეცნიერების სხვადასხვა დარგიდან.

ანტონ I ევროპული ორიენტაციის მომხრე იყო და განსაკუთრებით დაუახლოვდა თბილისში მყოფ კათოლიკე მისიონერებს (კაპუცინელთა ორდენს). მათთან ერთად გეგმავდა ანტონი საგანმანათლებლო და რელიგიურ განახლებას, სტამბის აღდგენასა და მთარგმნელობითი სკოლის ჩამოყალიბებას. ანტონისა და კათოლიკე ბერების ახლო ურთიერთობით ისარგებლა მისმა მოწინააღმდეგე ჯგუფმა, რომელსაც კარის მოძღვარი ზაქარია გაბაშვილი მეთაურობდა; ანტონ I-ს გაკათოლიკება დასწამეს და „მწვალებლად“ აღიარეს. გადმოცემით ანტონის გაკათოლიკება უნებლიეთ გასცა ვინმე თავადის ქალმა, რომლის სულიერი მამა კათოლიკოსი იყო. ამ ქალის ვინაობას წყაროები არ ასახელებენ, მაგრამ ერთხმად ყვებიან, რომ ეს თავადის ქალი მძიმე ავადმყოფობის დროს კათოლიკურ ლოცვებს კითხულობდა, რასაც შესწრებია თეიმურაზ I-ის ასული. ეს ფაქტი და ანტონის ერთად ჰყოფნა კაპუცინელ ბერებთან გამოიყენეს ზაქარია გაბაშვილმა და მისმა თანამოაზრეებმა ბრალდების წასაყენებლად. მცხეთის საგანგებო საეკლესიო კრებაზე 1755 ანტონი არ დაასწრეს, რათა სიტყვა არ მიეცათ მისი გამორჩეული განსწავლულების გამო, თუმცა კათოლიკოსი ამას ითხოვდა. მაშინ ანტონს ორჯერ ეწვიენ თეიმურაზისა და კრების მიერ წარგზავნილი ეპისკოპოსები. ანტონმა მათ პირდაპირ განუცხადა, რომ კათოლიკეა. მეფისა და კრების სახელით ეპისკოპოსები მას დაემუქრნენ და მოსთხოვეს მისი ახალი რწმენის უარყოფა, რაზედაც ანტონისგან უარი მიიღეს. ამის შეგეგად მცხეთის საგანგებო კრებამ ანტონი კათოლიკოსობიდან გადააყენა და ერთ-ერთ სოფელში გაუშვა, ხოლო მისი თანმხლები სამი ქართველ კათოლიკე სასულიერო პირი საჯაროდ დასაჯა. ამას მოჰყვა კათოლიკეთა დევნა 1755–1757 წლებში და განდევნა ქართლიდან.

1756 ანტონ I რუსეთს გაემგზავრა, სადაც თავი იმართლა სინოდის წინაშე. 1757–1762 წლებში ვლადიმირის მთავარეპისკოპოსი იყო. 1763 წელს ერეკლე II-მ რუსეთიდან დააბრუნა იგი, ხოლო საეკლესიო კრებამ კვლავ აირჩია აღმოსავლეთ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქად. მიუხედავად ყველაფრისა წიგნში „მიწყალეს“ შესახებ, რომელიც ანტონმა საქართველოში ჩამოსვლამდე დაწერა, იგი ისევ რომის პაპის უპირატესობაზე საუბრობს. საგულისხმოა აგრეთვე ის გარემოება, რომ ანტონი ქართლში დაბრუნების შემდეგ ერეკლე II-ის პოლიტიკური გეზის გამო აღარ აჩენს არავითარ ღია ინტერესს კათოლიკეთა მიმართ და ცდილობს დაახლოებას რუსულ ეკლესიასთან, თუ არ ჩავთვლით მის ღია პროტესტს ერეკლე II-ის წინააღმდეგ 1775 წლის კათოლიკეთა დევნის დროს, რომელიც ანტონმა ამჯერად არა მარტომ გამოხატა, არამედ თავის სამღვდელოებას ერთად. თუმცა ამავე დროს ცნობილია მისი ფარული ურთიერთობა კაფუცინელებთან სიცოცხლის ბოლო წლებში. მისიონერები მათ მიერ ქართლიდან გაგზავნილ წერილებში იუწყებიან, რომ ანტონი კათოლიკედ გარდაიცვალა.

საქართველოში დაბრუნებისთანავე ანტონ I-მა განაგრძო ინტენსიური სახელმწიფო-საეკლესიო და სამეცნიერო-ლიტერატურული მოღვაწეობა. 1772 ერეკლე II-მ საგანგებო მისიით გაგზავნა რუსეთში, სადაც ანტონ I-ის უშუალო მონაწილეობით მომზადდა ნიადაგი 1783 წლის რუსეთ-საქართველოს ტრაქტატისათვის. მისი მეცადინეობის შედეგად 1762–1763 წლებში განახლდა ვახტანგ VI-ისეული სტამბა, 1782 წელს კი რეორგანიზებულ იქნა „ახალ სტამბად“.

ანტონ I ყოველნაირად უწყობდა ხელს კალიგრაფიული სკოლების, ბიბლიოთეკების, თეატრის შექმნას, მხატვრობის, პოეზიისა და ხელოვნების სხვა დარგების განვითარებას; მკვიდრ ნიადაგზე დააყენა განათლების საქმე; ერეკლე II-ის დახმარებით თანდათან გარდაქმნა ნახევრად კერძო ეპარქიული დაბალი სასწავლებლები სახელმწიფო ტიპის სკოლებად, დიდი მონაწილეობა მიიღო ჯერ თბილისის (1755), შემდეგ კი თელავის (1782) სემინარიების დაარსებაში. ერეკლე II-თან ერთად შეიმუშავა სამი უმაღლესი სასწავლებლის დაარსების პროექტი (თბილისში, გორსა და თელავში). მან თვითონვე მოჰკიდა ხელი სახელმძღვანელოების შედგენის საქმეს, ამ მიზნით გამოიყენა თავისი ორიგინალური და ნათარგმნი წიგნები „ქართული ღრამმატიკა“ (1753; მეორე, მოკლე რედაქცია — 1767), სხვადასხვა ავტორის შრომები ლოგიკის, მეტაფიზიკის, ფიზიკის და სხვ. დარგებში. ამათან „ქართული ღრამმატიკა„ პირველი სრული სასკოლო გრამატიკა და ქართული ენის პირველი გრამატიკაც არის, სადაც, მიუხედავად უცხო ენების გრამატიკათა გავლენისა და იმ შეცდომებისა, რომელთაც ანტონ I ვერ ასცდებოდა იმდროინდელი ენათმეცნიერული აზროვნების პირობებში, ავტორი განსაცვიფრებელი ენობრივი ინტუიციის წყალობით ამჩნევს და აღნუსხავს ქართული ენისათვის ნიშანდობლივ მნიშვნელოვან მორფოლოგიურ და სინტაქსურ თავისებურებებს (მაგ., სახელობითი და მოთხრობითი ბრუნვების ფუნქციები, აკუზატივის უქონლობა, ზმნის მრავალპირიანობა).

ფიზიკის პირველი ჩვენამდე მოღწეული ქართული სახელმძღვანელოა აგრეთვე ქ. ვოლფის ნაშრომის თარგმანი („Φისიკა თეორეტიკებრი ვოლфიუსისა“), რომლითაც ანტონ I თვითონ ასწავლიდა ფიზიკას თბილისის სემინარიაში (მის ლექციებს ერეკლე II-ც ესწრებოდა). მას დიდი ღვაწლი მიუძღვის ფიზიკის ქართული ტერმინოლოგიის დადგენაში. თარგმანს დართული აქვს 246 კომენტარი, რომლებიდანაც ჩანს, რომ ანტონ I ღრმად იყო განსწავლული ბუნებისმეტყველებაშიც.

ანტონ I-მა მდიდარი ფილოსოფიურ-თეოლოგიური და ლიტერატურული მემკვიდრეობა დატოვა. მან მყარ მეცნიერულ ნიადაგზე დააყენა ფილოსოფიური აზროვნება საქართველოში, ხელი შეუწყო კლასიკური ხანის ტრადიციების აღორძინებას. მის დოგმატიკურ-პოლემიკურ თხზულებაში „მზამეტყველება“ საეკლესიო საკითხებთან ერთად განხილულია ფილოსოფიური პრობლემატიკაც. „წყობილსიტყვაობაში“ (50-60-იანი წწ.) ქართული ფილოსოფიური-თეოლოგიური აზრის განვითარების თვალსაზრისით განხილულიარუსთაველის, პეტრიწის, სარგის თმოგველის, ჩახრუხაძის, სულხან-საბა ორბელიანის მემკვიდრეობა. თხზულების ერთ-ერთი თავი - „თჳს ქართუელთა სიბრძნის მოყუარეთა კაცთა მწიგნობართა“ მოკლედ მიმოიხილავს ძველ ქართულ სასულიერო და საერო მწერლობას (ძირითადად XI-XVIII სს.). მის შვიდ ქვეთავში 40-მდე სასულიერო მწერლის მოღვაწეობაა განხილული. უკანასკნელი, VIII ქვეთავი საერო მწერლობას ეხება. თუმცა ანტონ I-ის ზოგი ცნობა არაზუსტია, ეს ნაშრომი, როგორც ქართული მწერლობის ისტორიული შექმნის პირველი ცდა, უაღრესად საყურადღებოა. საისტორიო ხასიათიაა „წყობილსიტყვაობის“ V-VII თავები. ანტონ I-ის ენციკლოპედიურ ნაშრომში „სპეკალი“ თავისებურად არის მორიგებული ეკლესია და „გარეშეთა“, ე. ი. ფილოსოფოსთა, მოძღვრება; განხილულია არისტოტელეს, პლატონის, ამონიოსის, პორფირიოსის, გრიგოლ ნოსელის, იოანე დამასკელის, მაქსიმე აღმსარებლის, პროკლეს, პეტრიწის, ალბერტ დიდის და სხვების შეხედულებები. „კატიღორია-სიმეტნე“, რომელიც ანტონ I-მა ლოგიკის სახელმძღვანელოდ გამოიყენა, დაწერილია არისტოტელესა და პორფირიოსის შეხედულებათა ახსნა-განმარტების მიზნით. ანტონ I-მა ქართულად თარგმნა და კომენტარები დაურთო პორფირიოსის, ბაუმაისტერის, ვოლფის, ლაიბნიცის, აგრეთვე მხითარ სებასტიელის, სვიმონ ჯულფელისა და სხვების ნაწარმოებებს.

ანტონ I-ის „ღვთისმეტყველება“ (4 ტომად, დამთავრებულია 1779) გადმოკეთებული უნდა იყოს ფრანგული საღვთისმეტყველო ენციკლოპედიიდან. ავტორს გვერდი აუვლია ყველა იმ საკითხებისათვის, რომლითაც კათოლიკობა მართლმადიდებლობისაგან განსხვავდება. ანტონ I-ის ორიგინალური ჰაგიოგრაფიულ თხზულებათა კრებული „მარტირიკა“ წარმოადგენს „საკითხავებს“ წმინდანთა დღესასწაულებზე. ამ თხზულებებს, გარდა ლიტურგიკული დანიშნულებისა, გარკვეული მხატვრული ღირებულებაც აქვს. მნიშვნელოვანია ანტონ I-ის ჰიმნოგრაფიული მემკვიდრეობა. ქართველი წმინდანებისადმი მიძღვნილ იამბიკოებში (ბევრი მათგანი შეტანილია ანტონ I-ის მიერ შედგენილ „სადღესასწაულოში“) იგი ჰიმნოგრაფიისათვის დამახასიათებელ რელიგიურ თემატიკასთან ერთად ავითარებს სამოქალაქო მოტივებს, ეხმაურება თანამედროვეობის საჭირბოროტო საკითხებს. აღსანიშნავია ანტონ I-ის იამბიკოების გარკვეული ვერსიფიკაციული სიახლე (რითმიანი იამბიკოები). თხზავდა იამბიკური საზომისაგან განსხვავებულ ლექსებსაც. ანტონ I-მა წვლილი შეიტანა ქართული ორიგინალური ჰომილეტიკის განვითარებაშიც. მისი ქანდაკებები და ეპისტოლური მემკვიდრეობა გამოირჩევა მხატვრული ოატატობით. ანტონ I-ს ეკუთვნის აგრეთვე საყურადღებო ისტორიული ნაშრომები „მოკლე ისტორია საქართველოსი“, „ქართველ მეფეთა შთამომავლობა“, თარგმნა კურციუსის „ისტორია ალექსანდრე მაკედონელისა“.

ანტონ I შეეცადა საქართველოში დაენერგა სამი სტილის თეორია, რომლის თანახმად „მაღალ მატერიაზე“ „მაღალი სტილით“ უნდა ეწერათ, ისტორიის თხრობა „საშუალო სტილს“ მოითხოვდა, საყოფაცხოვრებო მოვლენები - „დაბალ სტილს“. თვით ანტონ I მეტწილად „მაღალი სტილით“ წერდა. მის თხზულებათა ენას იოანე პეტრიწის ენის დიდი გავლენა ეტყობა.

ჯერ კიდევ 1740-იანი წლებიდან ანტონ I-მა აღზარდა მრავალი მოწაფე-მიმდევარი და შექმნა მთელი სკოლა, რომელმაც ღრმა კვალი დაამჩნია იმდროინდელ ქართული საზოგადოების ცხოვრებას, აზროვნებასა და მწერლობას. ამ სკოლის წარმომადგენლები იყვნენ იონა გედევანიშვილი, ფილიპე ყაითმაზაშვილი, ამბროსი ნეკრესელი, გაიოზ და დავით რექტორები და მრავალი სხვა.